อรรถกถาเล่มที่ ๔๖ ภาษาบาลีอักษรไทย
 นิทฺ.อ.๒ (สทฺธมฺมปชฺ.)

หน้าที่ ๑๑๗.
"เมตฺตาสหคเตนา"ติ วุตฺตํ. ยสฺมา วา เอตฺถ โอธิโส ผรเณ วิย ปุน
ตถาสทฺโท วา อิติสทฺโท วา น วุตฺโต, ตสฺมา ปุน "เมตฺตาสหคเตน
เจตสา"ติ วุตฺตํ. นิคมนวเสน วา เอตํ วุตฺตํ. วิปุเลนาติ เอตฺถ จ
ผรณวเสน วิปุลตา ทฏฺพฺพา. ภูมิวเสน ปน ตํ มหคฺคตํ. ปคุณวเสน
อปฺปมาณสตฺตารมฺมณวเสน จ อปฺปมาณํ. พฺยาปาทปจฺจตฺถิกปฺปหาเนน อเวรํ.
โทมนสฺสปฺปหาเนน อพฺยาปชฺฌํ. นิทฺทุกฺขนฺติ วุตฺตํ โหติ. ๑- กรุณา เหฏฺา
วุตฺตตฺถาเยว. โมทนฺติ ตาย ตํสมงฺคิโน, สยํ วา โมทติ, โมทนมตฺตเมว วา
สาติ มุทิตา. "อเวรา โหนฺตู"ติอาทิพฺยาปาทปฺปหาเนน มชฺฌตฺตภาวูปคมเนน
จ อุเปกฺขตีติ อุเปกฺขา.
      ลกฺขณาทิโต ปเนตฺถ หิตาการปฺปวตฺติลกฺขณา เมตฺตา, หิตูปสํหารรสา,
อาฆาตวินยปจฺจุปฏฺานา, สตฺตานํ มนาปภาวทสฺสนปทฏฺานา. พฺยาปาทูปสโม
เอติสฺสา สมฺปตฺติ, สิเนหสมฺภโว วิปตฺติ. ทุกฺขาปนยนาการปฺปวตฺติลกฺขณา
กรุณา, ปรทุกฺขาสหนรสา. อวิหึสาปจฺจุปฏฺานา, ทุกฺขาภิภูตานํ
อนาถภาวทสฺสนปทฏฺานา. วิหึสวูปสโม ตสฺสา สมฺปตฺติ, โสกสมฺภโว วิปตฺติ.
ปโมทลกฺขณา มุทิตา, อนิสฺสายนรสา, อรติวิฆาตปจฺจุปฏฺานา. สตฺตานํ
สมฺปตฺติทสฺสนปทฏฺานา. อรติวูปสโม ตสฺสา สมฺปตฺติ, ปหานสมฺภโว วิปตฺติ.
สตฺเตสุ มชฺฌตฺตาการปฺปวตฺติลกฺขณา อุเปกฺขา, สตฺเตสุ สมภาวทสฺสนรสา,
ปฏิฆานุนยวูปสมปจฺจุปฏฺานา, "กมฺมสฺสกา สตฺตา, เต กสฺส รุจิยา
สุขิตา วา ภวิสฺสนฺติ. ทุกฺขโต วา มุจฺจิสฺสนฺติ, ปตฺตสมฺปตฺติโต วา น
ปริหายิสฺสนฺตี"ติ เอวํ ปวตฺตกมฺมสฺสกตาทสฺสนปทฏฺานา. ปฏิฆานุนยวูปสโม
ตสฺสา สมฺปตฺติ, เคหสิตาย อญฺาณุเปกฺขาย สมฺภโว วิปตฺติ.
      ตตฺถ สนฺตุฏฺโ โหตีติ ปจฺจยสนฺโตสวเสน สนฺตุฏฺโ โหติ.
อิตรีตเรน จีวเรนาติ น ถูลสุขุมลูขปณีตถิรชิณฺณาทีสุ เยน เกนจิ. ๒- อถ โข
ยถาลทฺธานํ  อิตรีตเรน เยน เกนจิ สนฺตุฏฺโ โหตีติ อตฺโถ. จีวรสฺมึ หิ
ตโย สนฺโตสา:- ยถาลาภสนฺโตโส ยถาพลสนฺโตโส ยถาสารุปฺปสนฺโตโสติ.
@เชิงอรรถ: ๑ วิสุทฺธิ. ๒/๑๑๑ (สฺยา), อภิ.อ. ๒/๔๐๕
@๒ ฉ.ม.....ถิรชิณฺณานํ เยน เกนจิ จีวเรน
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๑๘.
ปิณฺฑปาตาทีสุปิ เอเสว นโย. อิติ อิเม ตโย สนฺโตเส สนฺธาย "สนฺตุฏฺโ
โหติ อิตรีตเรน จีวเรน. ยถาลทฺธาทีสุ เยน เกนจิ จีวเรน สนฺตุฏฺโ
โหตี"ติ วุตฺตํ.
      เอตฺถ จ จีวรํ ชานิตพฺพํ, จีวรกฺเขตฺตํ ชานิตพฺพํ, ปํสุกูลํ ชานิตพฺพํ,
จีวรสนฺโตโส ชานิตพฺโพ, จีวรปฏิสํยุตฺตานิ ธุตงฺคานิ ชานิตพฺพานิ. ตตฺถ
จีวรํ ชานิตพฺพนฺติ โขมาทีนิ ฉ จีวรานิ ทุกุลาทีนิ ฉ อนุโลมจีวรานิปิ
ชานิตพฺพานิ. อิมานิ ทฺวาทส กปฺปิยจีวรานิ. กุสจีรํ วากจีรํ ผลกจีรํ
เกสกมฺพลํ วาฬกมฺพลํ โปตฺถโก จมฺมํ อุลูกปกฺขํ รุกฺขทุสฺสํ ลตาทุสฺสํ
เอรกทุสฺสํ กทลิทุสฺสํ เวฬุทุสฺสนฺติ เอวมาทีนิ ปน อกปฺปิยจีวรานิ.
      จีวรกฺเขตฺตนฺติ "สํฆโต วา คณโต วา าติโต วา มิตฺตโต วา
อตฺตโน วา ธเนน ปํสุกูลํ วา"ติ เอวํ อุปฺปชฺชนโต ฉ เขตฺตานิ,
อฏฺนฺนญฺจ มาติกานํ วเสน อฏฺ เขตฺตานิ ชานิตพฺพานิ.
      ปํสุกูลนฺติ โสสานิกํ ปาปณิกํ รถิยํ สงฺการกูฏํ โสตฺถิยํ สินานํ ติตฺถํ
คตปจฺจาคตํ อคฺคิทฑฺฒํ โคขายิตํ อุปจิกาขายิตํ อุนฺทูรขายิตํ อนฺตจฺฉินฺนํ
ทสจฺฉินฺนํ ธชาหฏํ ถูปํ สมณจีวรํ สามุทฺทิยํ อาภิเสกิยํ ปนฺถิกํ วาตาหฏํ
อิทฺธิมยํ เทวทตฺติยนฺติ เตวีสติ ปํสุกูลานิ เวทิตพฺพานิ. เอตฺถ จ โสตฺถิยนฺติ
คพฺภมลหรณํ. คตปจฺจาคตนฺติ มตกสรีรํ ปารุปิตฺวา สุสานํ เนตฺวา อานีตจีวรํ.
ธชาหฏนฺติ ธชํ อุสฺสาเปตฺวา ตโต อานีตํ. ถูปนฺติ วมฺมิเก ปูชิตจีวรํ.
สามุทฺทิยนฺติ สมุทฺทวีจีหิ ถลํ ปาปิตํ. ปนฺถิกนฺติ ปนฺถํ คจฺฉนฺเตหิ โจรภเยน
ปาสาเณหิ โกฏฺเฏตฺวา ปารุตจีวรํ. อิทฺธิมยนฺติ เอหิภิกฺขุจีวรํ. เสสํ ปากฏเมว.
      จีวรสนฺโตโสติ วีสติ จีวรสนฺโตสา:- จีวเร วิตกฺกสนฺโตโส
คมนสนฺโตโส ปริเยสนสนฺโตโส ปฏิลาภสนฺโตโส มตฺตปฏิคฺคหณสนฺโตโส
โลลุปฺปวิวชฺชนสนฺโตโส ยถาลาภสนฺโตโส ยถาพลสนฺโตโส ยถาสารุปฺปสนฺโตโส
อุทกสนฺโตโส โธวนสนฺโตโส กรณสนฺโตโส ปริมาณสนฺโตโส สุตฺตสนฺโตโส
สิพฺพนสนฺโตโส รชนสนฺโตโส กปฺปสนฺโตโส ปริโภคสนฺโตโส สนฺนิธิปริวชฺชนสนฺโตโส
วิสฺสชฺชนสนฺโตโสติ. ตตฺถ สาทกภิกฺขุโน เตมาสํ นิพทฺธวาสํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๑๙.
วสิตฺวา เอกมาสมตฺตํ วิตกฺกิตุํ วฏฺฏติ. โส หิ ปวาเรตฺวา จีวรมาเส จีวรํ
กโรติ. ปํสุกูลิโก อฑฺฒมาเสเนว กโรติ. อิทํ ๑- มาสฑฺฒมาสมตฺตํ วิตกฺกนํ
วิตกฺกสนฺโตโส นาม. ๒- จีวรตฺถาย คจฺฉนฺตสฺส ปน "กตฺถ ลภิสฺสามี"ติ
อจินฺเตตฺวา กมฺมฏฺานสีเสเนว คมนํ คมนสนฺโตโส นาม. ปริเยสนฺตสฺส ปน
เยน วา เตน วา สทฺธึ อปริเยสิตฺวา ลชฺชึ เปสลํ ภิกฺขุํ คเหตฺวา
ปริเยสนํ ปริเยสนสนฺโตโส นาม. เอวํ ปริเยสนฺตสฺส อาหริยมานํ จีวรํ
ทูรโตว ทิสฺวา "เอตํ มนาปํ ภวิสฺสติ, เอตํ อมนาปนฺ"ติ เอวํ อวิตกฺเกตฺวา
ถูลสุขุมาทีสุ ยถาลทฺเธเนว สนฺตุสนํ ปฏิลาภสนฺโตโส นาม. เอวํ ลทฺธํ
คณฺหนฺตสฺสาปิ "เอตฺตกํ ทุปฏฺฏสฺส ภวิสฺสติ, เอตฺตกํ เอกปฏฺฏสฺสา"ติ อตฺตโน
ปโหนกมตฺเตเนว สนฺตุสนํ มตฺตปฏิคฺคหณสนฺโตโส นาม. จีวรํ ปริเยสนฺตสฺส
ปน "อสุกสฺส ฆรทฺวาเร มนาปํ ลภิสฺสามี"ติ อจินฺเตตฺวา ทฺวารปฏิปาฏิยา
จรณํ โลลุปฺปวิวชฺชนสนฺโตโส นาม.
      ลูขปณีเตสุ เยน เกนจิ ยาเปตุํ สกฺโกนฺตสฺส ยถาลทฺเธเนว ยาปนํ
ยลาลาภสนฺโตโส นาม. อตฺตโน ถามํ ชานิตฺวา เยน ยาเปตุํ สกฺโกติ,
เตน ยาปนํ ยถาพลสนฺโตโส นาม. มนาปํ อญฺสฺส ทตฺวา อตฺตนา เยน
เกนจิ ยาปนํ ยถาสารุปฺปสนฺโตโส นาม. "กตฺถ อุทกํ มนาปํ, กตฺถ
อมนาปนฺ"ติ อวิจาเรตฺวา เยน เกนจิ โธวนุปเคน อุทเกน โธวนํ
อุทกสนฺโตโส นาม. ตถา ปณฺฑุมตฺติกวากเครุกปูติปณฺณรสกิลิฏฺานิ ปน
อุทกานิ วชฺเชตุํ วฏฺฏติ. โธวนฺตสฺส ปน มุคฺคราทีหิ อปหริตฺวา หตฺเถหิ
มทฺทิตฺวา โธวนํ โธวนสนฺโตโส นาม. ตถา อสุชฺฌนฺตํ ปณฺณานิ ปกฺขิปิตฺวา
ตาปิตอุทเกนาปิ โธวิตุํ วฏฺฏติ. เอวํ โธวิตฺวา กโรนตสฺส "อิทํ ถูลํ, อิทํ
สุขุมนฺ"ติ อโกเปตฺวา ปโหนกนีหาเรเนว กรณํ กรณสนฺโตโส นาม.
ติมณฺฑลปฏิจฺฉาทนมตฺตสฺเสว กรณํ ปริมาณสนฺโตโส นาม. จีวรกรณตฺถาย
ปน "มนาปํ สุตฺตํ ปริเยสิสฺสามี"ติ อวิจาเรตฺวา รถิกาทีสุ วา เทวฏฺาเน
@เชิงอรรถ: ๑ ก. อิติ         ๒ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๒๐.
วา อาหริตฺวา ปาทมูเล วา ปิตํ ยํ กิญฺจิเทว สุตฺตํ คเหตฺวา กรณํ
สุตฺตสนฺโตโส นาม.
      กุสิพนฺธนกาเล ปน องฺคุลิมตฺเต สตฺต วาเร น วิชฺฌิตพฺพํ. เอวํ
กโรนตสฺส หิ โย ภิกฺขุ สหาโย น โหติ, ตสฺส วตฺตเภโทปิ นตฺถิ.
ติวงฺคุลิมตฺเต ปน สตฺต วาเร วิชฺฌิตพฺพํ. เอวํ กโรนฺตสฺส มคฺคปฏิปนฺเนนาปิ
สหาเยน ภวิตพฺพํ. โย น โหติ, ตสฺส วตฺตเภโท. อยํ สิพฺพนสนฺโตโส
นาม. รชนฺเตน ปน กาฬกจฺฉกาทีนิ ปริเยสนฺเตน น รชิตพฺพํ,
โสมวกฺกลาทีสุ ๑- ยํ ลภติ, เตน รชิตพฺพํ. อลภนฺเตน ปน มนุสฺเสหิ อรญฺเ
วากํ คเหตฺวา ฉฑฺฑิตรชนํ วา ภิกฺขูหิ ปจิตฺวา ฉฑฺฑิตกสฏํ วา คเหตฺวา
รชิตพฺพํ. อยํ รชนสนฺโตโส นาม. นีลกทฺทมกาฬสาเมสุ ยํ กิญฺจิ คเหตฺวา
หตฺถิปิฏฺเ นิสินฺนสฺส ปญฺายมานกปฺปกรณํ กปฺปสนฺโตโส นาม.
      หิริโกปีนปฏิจฺฉาทนมตฺตวเสน ปริภุญฺชนํ ปริโภคสนฺโตโส นาม.
ทุสฺสํ ปน ลภิตฺวา สุตฺตํ วา สูจึ วา การกํ วา อลภนฺเตน เปตุํ วฏฺฏติ,
ลภนฺเตน น วฏฺฏติ. กตมฺปิ เจ อนฺเตวาสิกาทีนํ ทาตุกาโม โหติ, เต จ
อสนฺนิหิตา, ยาว อาคมนา เปตุํ วฏฺฏติ, อาคตมตฺเตสุ เตสุ ทาตพฺพํ. ทาตุํ
อสกฺโกนฺเตน อธิฏฺาตพฺพํ. อญฺสฺมึ จีวเร สติ ปจฺจตฺถรณมฺปิ อธิฏฺาตุํ
วฏฺฏติ. อนธิฏฺิตเมว หิ สนฺนิธิ โหติ. อธิฏฺิตํ น โหตีติ มหาสิวตฺเถโร
อาห. อยํ สนฺนิธิปริวชฺชนสนฺโตโส นาม. วิสฺสชฺเชนฺเตน ปน มุขํ
โอโลเกตฺวา น ทาตพฺพํ, สารณียธมฺเม ตฺวาว วิสฺสชฺเชตพฺพนฺติ อยํ
วิสฺสชฺชนสนฺโตโส นาม.
      จีวรปฏิสํยุตฺตานิ ธุตงฺคานิ นาม ปํสุกูลิกงฺคญฺเจว เตจีวริกงฺคญฺจ.
อิติ จีวรสนฺโตสมหาอริยวํสํ ปูรยมาโน ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ อิมานิ เทฺว ธุตงฺคานิ
โคเปติ, อิมานิ โคเปนฺโต จีวรสนฺโตสมหาอริยวํสวเสน สนฺตุฏฺโ โหติ.
      วณฺณวาทีติ เอโก สนฺตุฏฺโ โหติ, สนฺโตสสฺส วณฺณํ น กเถติ.
เอโก น สนฺตุฏฺโ โหติ, สนฺโตสสฺส วณฺณํ กเถติ.  เอโก เนว สนฺตุฏฺโ
@เชิงอรรถ: ๑ ก. จริตพฺพํ สามวณฺณาทีสุ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๒๑.
โหติ. น สนฺโตสสฺส วณฺณํ กเถติ. เอโก สนฺตุฏฺโ จ โหติ, สนฺโตสสฺส จ
วณฺณํ กเถติ. ตถารูโป โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ตํ ทสฺเสตุํ "อิตรีตรจีวรสนฺตุฏฺิยา
จ วณฺณวาที"ติ วุตฺตํ.
      อเนสนนฺติ ทูเตยฺยปหิณคมนานุโยคปฺปเภทํ นานปฺปการํ อเนสนํ.
อปฺปติรูปนฺติ อยุตฺตํ. อลทฺธา จาติ อลภิตฺวา. ยถา เอกจฺโจ "กถํ นุ โข
จีวรํ ลภิสฺสามี"ติ ปุญฺวนฺเตหิ ภิกฺขูหิ สทฺธึ เอกโต หุตฺวา โกหญฺ กโรนฺโต
อุตฺตสติ ปริตสฺสติ, ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ เอวํ อลทฺธา จ จีวรํ น ปริตสฺสติ.
ลทฺธา จาติ ธมฺเมน สเมน ลภิตฺวา. อธิคโต วิคตโลภคิทฺโธ. อมุจฺฉิโตติ
อธิมตฺตตณฺหาย มุจฺฉนํ อนาปนฺโน. อนชฺฌาปนฺโนติ. ตณฺหาย อโนตฺถโต
อปริโยนทฺโธ. อาทีนวทสฺสาวีติ อเนสนาปตฺติยญฺจ คธิตปริโภเค จ อาทีนวํ
ปสฺสมาโน. นิสฺสรณปญฺโติ "ยาวเทว สีตสฺส ปฏิฆาตายา"ติ ๑- วุตฺตนิสฺสรณเมว
ปชานนฺโต.
      อิตรีตรจีวรสนฺตุฏฺิยาติ เยน เกนจิ จีวเรน สนฺตุฏฺิยา.
เนวตฺตานุกฺกํเสตีติ ยถา ปนิเธกจฺโจ "อหํ ปํสุกูลิโก, มยา อุปสมฺปทมาฬเกเยว ๒-
ปํสุกูลิกงฺคํ คหิตํ, โก มยา สทิโส อตฺถี"ติ อตฺตุกฺกํสนํ กโรติ. เอวํ โส
อตฺตุกฺกํสนํ น กโรติ. น ปรํ วมฺเภตีติ "อิเม ปนญฺเ ภิกฺขู น ปํสุกูลิกาติ วา
ปํสุกูลิกมตฺตมฺปิ เอเตสํ นตฺถี"ติ วา เอวํ ปรํ น วมฺเภติ. โย หิ ตตฺถ ทกฺโขติ โย
ตสฺมึ จีวรสนฺโตเส วณฺณวาที. ตาสุ วา ๓- ทกฺโข เฉโก พฺยตฺโต. อนลโสติ
สาตจฺจกิริยาย อาลสิยวิรหิโต. สมฺปชาโน ปฏิสฺสโตติ สมฺปชานปญฺาย ๔-
เจว สติยา จ ยุตฺโต. อริยวํเส ิโตติ อริยวํเส ปติฏฺิโต.
      อิตรีตเรน ปิณฺฑปาเตนาติ เยน เกนจิ ปิณฺฑปาเตน. เอตฺถาปิ
ปิณฺฑปาโต ชานิตพฺโพ, ปิณฺฑปาตกฺเขตฺตํ ชานิตพฺพํ, ปิณฺฑปาตสนฺโตโส
ชานิตพฺโพ, ปิณฺฑปาตปฏิสํยุตฺตํ ธุตงฺคํ ชานิตพฺพํ. ตตฺถ ปิณฺฑปาโตติ โอทโน
@เชิงอรรถ: ๑ ม.มู. ๑๒/๒๓/๑๔, องฺ. ฉกฺก. ๒๒/๓๒๙/๔๑๕ (สฺยา)    ๒ ฉ.ม. อุปสมฺปทมาเฬเยว
@๓ ก. สนฺโตสวณฺณวาทิตาทีสุ วา       ๔ ก. สมฺปชานสญฺาย
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๒๒.
กุมฺมาโส สตฺตุ มจฺโฉ มํสํ ขีรํ ทธิ สปฺปิ นวนีตํ เตลํ มธุ ผาณิตํ ยาคุ
ขาทนียํ สายนียํ เลหนียนฺติ โสฬส ปิณฺฑปาตา.
      ปิณฺฑปาตกฺเขตฺตนฺติ สํฆภตฺตํ อุทฺเทสภตฺตํ นิมนฺตนํ สลากภตฺตํ ปกฺขิกํ
อุโปสถิกํ ปาฏิปทิกํ  อาคนฺตุกภตฺตํ คมิกภตฺตํ คิลานภตฺตํ คิลานุปฏฺากภตฺตํ
ธุรภตฺตํ กุฏิภตฺตํ วาริกภตฺตํ ๑- วิหารภตฺตนฺติ ปณฺณรส ปิณฺฑปาตกฺเขตฺตานิ.
      ปิณฺฑปาตสนฺโตโสติ ปิณฺฑปาเต วิตกฺกสนฺโตโส คมนสนฺโตโส
ปริเยสนสนฺโตโส ปฏิลาภสนฺโตโส ปฏิคฺคหณสนฺโตโส มตฺตปฏิคฺคหณสนฺโตโส
โลลุปฺปวิวชฺชนสนฺโตโส ยถาลาภสนฺโตโส ยถาพลสนฺโตโส ยถาสารุปฺปสนฺโตโส
อุปการสนฺโตโส ปริมาณสนฺโตโส ปริโภคสนฺโตโส สนฺนิธิปริวชฺชนสนฺโตโส
วิสชฺชนสนฺโตโสติ ปณฺณรส สนฺโตสา. ตตฺถ สาทโก ภิกฺขุ มุขํ โธวิตุวา
วิตกฺเกติ. ปิณฺฑปาติเกน จ คเณน สทฺธึ จรตา สายํ เถรุปฏฺานกาเล "เสฺว
กตฺถ ปิณฺฑาย จริสฺสามา"ติ "อสุกคาเม ภนฺเต"ติ เอตฺตกํ จินฺเตตฺวา ตโต
ปฏฺาย น วิตกฺเกตพฺพํ. เอกจาริเกน วิตกฺกมาฬเก ตฺวา วิตกฺเกตพฺพํ. ตโต
ปฏฺาย วิตกฺเกนฺโต ปน อริยวํสา จุโต โหติ ปริพาหิโร. อยํ วิตกฺกสนฺโตโส
นาม. ปิณฺฑาย ปวิสนฺเตน ปน "กุหึ ลภิสฺสามี"ติ อจินฺเตตฺวา กมฺมฏฺานสีเสน
คนฺตพฺพํ. อยํ คมนสนฺโตโส นาม. ปริเยสนฺเตน ยํ วา ตํ วา อคฺคเหตฺวา
ลชฺชึ เปสลเมว คเหตฺวา ปริเยสิตพฺพํ. อยํ ปริเยสนสนฺโตโส นาม. ทูรโตว
อาหริยมานํ ทิสฺวา "เอตํ มนาปํ, เอตํ อมนาปนฺ"ติ จิตฺตํ น อุปฺปาเทตพฺพํ. อยํ
ปฏิลาภสนฺโตโส นาม. "อิทํ มนาปํ คณฺหิสฺสามิ, อิทํ อมนาปํ น คณฺหิสฺสามี"ติ
อจินฺเตตฺวา ยํ กิญฺจิ ยาปนมตฺตํ คเหตพฺพเมว. อยํ ปฏิคฺคหณสนฺโตโส นาม.
      เอตฺถ ปน เทยฺยธมฺโม พหุ ทายโก อปฺปํ ทาตุกาโม, อปฺปํ คเหตพฺพํ.
เทยฺยธมฺโม พหุ, ทายโกปิ พหุ ทาตุกาโม, ปมาเณเนว คเหตพฺพํ. เทยฺยธมฺโมปิ
น พหุ, ทายโกปิ อปฺปํ ทาตุกาโม, อปฺปํ คเหตพฺพํ. เทยฺยธมฺโม น พหุ,
ทายโก ปน พหุ ทาตุกาโม, ปมาเณน คเหตพฺพํ ปฏิคฺคหณสฺมึ หิ มตฺตํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วารภตฺตํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๒๓.
อชานนฺโต มนุสฺสานํ ปสาทํ มกฺเขติ, สทฺธาเทยฺยํ วินิปาเตติ, สาสนํ น กโรติ.
วิชาตมาตุยาปิ ๑- จิตฺตํ คเหตุํ น สกฺโกติ. อิติ มตฺตํ ชานิตฺวาว ปฏิคฺคเหตพฺพนฺติ
อยํ มตฺตปฏิคฺคหณสนฺโตโส นาม. อฑฺฒกุลานิเยว อคนฺตฺวา ทฺวารปฏิปาฏิยา
คนฺตพฺพํ. อยํ โลลุปฺปวิวชฺชนสนฺโตโส นาม. ยถาลาภสนฺโตสาทโย จีวเร
วุตฺตนยา เอว.
      ปิณฺฑปาตํ ปริภุญฺชิตฺวา "สมณธมฺมํ อนุปาเลสฺสามี"ติ เอวํ อุปการํ
ตฺวา ปริภุญฺชนํ อุปการสนฺโตโส นาม. ปตฺตํ ปูเรตฺวา อานีตมฺปิ ๒- น
ปฏิคฺคเหตพฺพํ. อนุปสมฺปนฺเน สติ เตน คาหาเปตพฺพํ, อสติ อาหราเปตฺวา
ปฏิคฺคหณปริมาณมตฺตํ คเหตพฺพํ. อยํ ปริมาณสนฺโตโส นาม. ชิฆจฺฉาย
ปฏิวิโนทนํ "น อิทเมตฺถ นิสฺสรณนฺ"ติ เอวํ ปริภุญฺชนํ ปริโภคสนฺโตโส
นาม. นิทหิตฺวา น ปริภุญฺชิตพฺพํ. อยํ สนฺนิธิปริวชฺชนสนฺโตโส นาม. มุขํ
อโนโลเกตฺวา สารณียธมฺเม ิเตน วิสฺสชฺชิตพฺพํ. อยํ วิสฺสชฺชนสนฺโตโส นาม.
      ปิณฺฑปาตปฏิสํยุตฺตานิ ปน ปญฺจ ธุตงฺคานิ ปิณฺฑปาติกงฺคํ
สปทานจาริกงฺคํ เอกาสนิกงฺคํ ปตฺตปิณฺฑิกงฺคํ ขลุปจฺฉาภตฺติกงฺคนฺติ. อิติ
ปิณฺฑปาตสนฺโตสมหาอริยวํสํ ปูรยมาโน ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ อิมานิ ปญฺจ ธุตงฺคานิ
โคเปติ, อิมานิ โคเปนฺโต ปิณฺฑปาตสนฺโตสมหาอริยวํสวเสน สนฺตุฏฺโ โหติ.
วณฺณวาทีติอาทีนิ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานิ.
      เสนาสนานีติ อิธ เสนาสนํ ชานิตพฺพํ, เสนาสนกฺเขตฺตํ ชานิตพฺพํ,
เสนาสนสนฺโตโส ชานิตพฺโพ, เสนาสนปฏิสํยุตฺตํ ธุตงฺคํ ชานิตพฺพํ. ตตฺถ
เสนาสนนฺติ มญฺโจ ปี ภิสิ พิมฺโพหนํ วิหาโร อฑฺฒโยโค ปาสาโท หมฺมิยํ
คุหา เลณํ อฏฺโฏ มาโฬ เวฬุ คุมฺโพ รุกฺขมูลํ ยตฺถ วา ปน ภิกฺขู
ปฏิกฺกมนฺตีติ อิมานิ ปณฺณรส เสนาสนานิ.
      เสนาสนกฺเขตฺตนฺติ สํฆโต วา คณโต วา าติโต วา มิตฺตโต วา
อตฺตโน วา ธเนน ปํสุกูลํ วาติ ฉ เขตฺตานิ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วิชาตมาตุยาปิสฺส    ๒ ฉ.ม. อานีตํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๒๔.
      เสนาสนสนฺโตโสติ เสนาสเน วิตกฺกสนฺโตสาทโย ปณฺณรส สนฺโตสา. เต
ปิณฺฑปาเต วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา. เสนาสนปฏิสํยุตฺตานิ ปน ปญฺจ ธุตงฺคานิ
อารญฺิกงฺคํ รุกฺขมูลิกงฺคํ อพโภกาสิกงฺคํ โสสานิกงฺคํ ยถาสนฺถติกงฺคนฺติ. อิติ
เสนาสนสนฺโตสมหาอริยวํสํ ปูรยมาโน ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ อิมานิ ปญฺจ ธุตงฺคานิ
โคเปติ, อิมานิ โคเปนฺโต เสนาสนสนฺโตสมหาอริยวํสวเสน สนฺตุฏฺโ โหติ.
      อิติ อายสฺมา ธมฺมเสนาปติ สาริปุตฺตตฺเถโร ปวึ ปตฺถรมาโน วิย สาครกุจฺฉึ
ปูรยมาโน วิย อากาสํ วิตฺถารยมาโน วิย จ ปมํ จีวรสนฺโตสอริยวํสํ กเถตฺวา จนฺทํ
อุฏฺาเปนฺโต วิย สูริยํ อุลฺลงฺเฆนฺโต วิย จ ทุติยํ ปิณฺฑปาตสนฺโตสอริยวํสํ ๑-
กเถตฺวา สิเนรุํ อุกฺขิเปนฺโต วิย ตติยํ เสนาสนสนฺโตสอริยวํสํ กเถตฺวา
อิทานิ คิลานปจฺจยสนฺโตสอริยวํสํ กเถตุํ "สนฺตุฏฺโ โหติ อิตรีตเรน
คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเรนา"ติอาทิมาห. ตํ ปิณฺฑปาตคติกเมว.
ตตฺถ ยถาลาภยถาพลยถาสารุปฺปสนฺโตเสเนว สนฺตุสฺสิตพฺพํ. ภาวนารามอริยวํโส
ปน อิธ อนาคโต, เนสชฺชิกงฺคภาวนารามอริยวํสํ ภชติ. ๒- วุตฺตมฺปิ เจตํ:-
       "ปญฺจ เสนาสเน วุตฺตา      ปญฺจ อาหารนิสฺสิตา
        เอโก วีริยสํยุตฺโต         เทฺว จ จีวรนิสฺสิตา"ติ. ๓-
      โปราเณ อคฺคญฺเ อริยวํเส ิโตติ เอตฺถ  โปราเณติ น
อธุนุปฺปตฺติเก. อคฺคญฺเติ อคฺเคติ ชานิตพฺเพ. อริยวํเสติ อริยานํ วํเส.
ยถา หิ ขตฺติยวํโส พฺราหฺมณวํโส เวสฺสวํโส สุทฺทวํโส สมณวํโส กุลวํโส
ราชวํโส จ, เอวมยมฺปิ อฏฺโม อริยวํโส, อริยตนฺติ อริยปเวณิ นาม โหติ.
โส โข ปนายํ วํโส อิเมสํ วํสานํ มูลคนฺธาทีนํ กาฬานุสาริยคนฺธาทโย วิย
อคฺคมกฺขายติ. เก ปน เต อริยา, เยสํ เอโส วํโสติ? อริยา วุจฺจนฺติ
พุทฺธา จ ปจฺเจกพุทฺธา จ ตถาคตสาวกา จ, เอเตสํ อริยานํ วํโสติ
อริยสํโส. อิโต ปุพฺเพ หิ สตสหสฺสาธิกานํ ๔- จตุนฺนํ อสงฺเขฺยยฺยานํ มตฺถเก
ตณฺหงฺกโร เมธงฺกโร สรณงฺกโร ทีปงฺกโรติ จตฺตาโร พุทฺธา อุปฺปนฺนา, เต
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ทุติยปิณฺฑปาตสนฺโตสํ     ๒ สุ. วิ. ๓/๒๐๔, มโน. ปู. ๒/๓๑๑
@๓ สุ. วิ. ๓/๒๑๓, มโน. ปู. ๒/๓๒๐     ๔ ฉ.ม. สตสหสฺสกปฺปาธิกานํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๒๕.
อริยา, เตสํ อริยานํ วํโสติ อริยวํโส. เตสํ พุทฺธานํ ปรินิพฺพานโต
อปรภาเค อสงฺเขฺยยฺยํ อติกฺกมิตฺวา ๑- โกณฺฑญฺโ นาม พุทฺโธ อุปฺปนฺโน
ฯเปฯ อิมสฺมึ กปฺเป กกุสนฺโธ โกณาคมโน กสฺสโป อมฺหากํ ภควา
โคตโมติ จตฺตาโร พุทฺธา อุปฺปนฺนา, เตสํ อริยานํ วํโสติ อริยวํโส. อปิจ
อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ สพฺพพุทฺธปจฺเจกพุทฺธพุทฺธสาวกานํ อริยานํ วํโสติ
อริยวํโส. ตสฺมึ อริยวํเส. ๒- ิโตติ ปติฏฺิโต. เสสํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
                       อฏฺมคาถานิทฺเทสวณฺณนา.
      [๑๒๙] นวเม อยํ โยชนา:- ทุสฺสงฺคหา ปพฺพชิตาปิ เอเก. เย
อสนฺโตสาภิภูตา, ตถาวิธา เอว จ อโถ คหฏฺา ฆรมาวสนฺตา. เอตมหํ
ทุสฺสงฺคหภาวํ ชิคุจฺฉนฺโต วิปสฺสนํ อารภิตฺวา ปจฺเจกโพธึ อธิคโตมฺหีติ. เสสํ
ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพํ. ๓-
      นิทฺเทเส อนสฺสวาติ วจนํ อสฺสวนกา. อวจนกราติ ทุพฺพจา.
ปฏิโลมวุตฺติโนติ ปจฺจนีกํ ๔- กถนสีลา, ปฏิมลฺลา หุตฺวา ปวตฺตนฺตีติ อตฺโถ.
อญฺเเนว มุขํ กโรนฺตีติ โอวาททายเก ทิสฺวา มุขํ ปริวตฺเตตฺวา อญฺ
ทิสาภาคํ โอโลเกนฺติ. อพฺยาวโฏ หุตฺวาติ อวาวโฏ หุตฺวา. อนเปกฺโข
หุตฺวาติ อนลฺลีโน หุตฺวา.
                       นวมคาถานิทฺเทสวณฺณนา.
      [๑๓๐] ทสเม โอโรปยิตฺวาติ อปเนตฺวา. คิหิพฺยญฺชนานีติ
เกสมสฺสุโอทาตวตฺถาลงฺการมาลาคนฺธวิเลปนอิตฺถิปุตฺตทาสิทาสาทีนิ. เอตานิ
คิหิภาวํ พฺยญฺชยนฺติ, ตสฺมา "คิหิพฺยญฺชนานี"ติ วุจฺจนฺติ. สญฺฉินฺนปตฺโต
ปติตปตฺโต. เฉตฺวานาติ มคฺคาเณน ฉินฺทิตฺวา. วีโรติ มคฺควีริยสมนฺนาคโต.
คิหิพนฺธนานีติ กามพนฺธนานิ. กามา หิ คิหีนํ พนฺธนานิ. อยํ ตาว ปทตฺโถ.
@เชิงอรรถ: ๑ ก. อสงฺเขยฺเย อติกฺกนฺเตปิ   ๒ มโน. ปู. ๒/๓๑๑     ๓ สุตฺต. อ. ๑/๓๐-๑
@        ๔ ก. ปฏาณิกถํ, ม. ปฏิโลมกถํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๒๖.
      อยํ ปน อธิปฺปาโย:- "อโหวตาหมฺปิ โอโรปยิตฺวา คิหิพฺยญฺชนานิ
สญฺฉินฺนปตฺโต ยถา โกวิฬาโร ภเวยฺยนฺ"ติ เอวํ หิ จินฺตยมาโน วิปสฺสนํ
อารภิตฺวา ปจฺเจกโพธึ อธิคโตมฺหีติ. ๑- เสสํ ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพํ. ๒-
      นิทฺเทเส สาราสนญฺจาติ สารํ อาสนํ. ฉินฺนานีติ คฬิตานิ.
สญฺฉินฺนานีติ นิปนฺนานิ. ปติตานีติ วณฺฏโต มุตฺตานิ. ปริปติตานีติ ภูมิยํ
ปติตานิ.
                        ทสมคาถานิทฺเทสวณฺณนา
                       ปมวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
                          ------------
                         ๒. ทุติยวคฺควณฺณนา
      [๑๓๑-๒] ทุติยวคฺคสฺส ปมทฺวเย นิปกนฺติ ปกตินิปุณํ ปณฺฑิตํ
กสิณปริกมฺมาทิกุสลํ. สาธุวิหารินฺติ อปฺปนาวิหาเรน วา อุปจาเรน วา
สมนฺนาคตํ. ธีรนฺติ ธิติสมฺปนฺนํ. ตตฺถ นิปกฏฺเน ๓- ธิติสมฺปทา วุตฺตา. อิธ
ปน ธิติสมฺปนฺนเมวาติ อตฺโถ. ธิติ นาม อสิถิลปรกฺกมตา, "กามํ ตโจ จ
นหารุ จา"ติ ๔- เอวํ  ปวตฺตวีริยสฺเสตํ อธิวจนํ. อปิจ ธิกฺกิตปาโปติปิ ๕- ธีโร.
ราชาว รฏฺ วิชิตํ ปหายาติ ยถา ปฏิราชา "วิชิตํ รฏฺ อนตฺถาวหนฺ"ติ
ตฺวา รชฺชํ ๖- ปหาย เอโก จรติ เอวํ พาลสหายํ ปหาย เอโก จเร. อถ
วา ราชาว รฏฺนฺติ ยถา สุตโสโม ราชา วิชิตํ รฏฺ ปหาย เอโก จรติ. ๗-
ยถา จ มหาชนโก เอวํ เอโก จเรติ อยมฺปิ เอตสฺสตฺโถ. เสสํ วุตฺตานุสาเรน
สกฺกา ชานิตุนฺติ น วิตฺถาริตํ. ๘- นิทฺเทเส วตฺตพฺพํ นตฺถิ.
                             ปมทฺวยํ.
      [๑๓๓] ตติยคาถา ปทตฺถโต อุตฺตานา เอว. เกวลญฺจ ปน สหายสมฺปทนฺติ
เอตฺถ อเสกฺเขหิปิ สีลาทิกฺขนฺเธหิ สมฺปนฺนา สหายา เอว
@เชิงอรรถ: ๑ สุตฺต. อ. ๑/๘๕     ๒ ฉ.ม. ชานิตพฺพํ      ๓ ฉ.ม. นิปกตฺเตน
@๔ ม.ม. ๑๓/๑๘๔/๑๕๙, องฺ. ทุก. ๒๐/๕/๕๐, ขุ. มหา. ๒๙/๙๑๘/๕๘๔-๕ (สฺยา)
@๕ ฉ.ม. ธิกฺกตปาโปติปิ     ๖ ก. กฏฺ   ๗ ฉ.ม. จริ   ๘ สุตฺต. อ. ๑/๘๘
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๒๗.
"สหายสมฺปทา"ติ เวทิตพฺพา. อยมฺปเนตฺถ โยชนา:- ยา อยํ วุตฺตา
สหายสมฺปทา, ตํ สหายสมฺปทํ อทฺธา ปสํสาม, เอกํเสเนว โถเมมาติ วุตฺตํ
โหติ. กถํ? เสฏฺา สมาเสวิตพฺพา สหายาติ. กสฺมา? อตฺตโน สีลาทีหิ
เสฏฺเ เสวมานสฺส สีลาทโย ธมฺมา อนุปฺปนฺนา อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา
วุฑฺฒึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ ปาปุณนฺติ. สเจ เสวมานสฺส อญฺมญฺสมธารเณน
กุกฺกุจฺจวิโนทเนน จ ลทฺธา น ปริหายนฺติ. เอเต ปน สหายเก เสฏฺเ
จ สเม จ อลทฺธา กุหนาทิมิจฺฉาชีวํ วชฺเชตฺวา ธมฺเมน สเมน อุปฺปนฺนโภชนํ
ภุญฺชนฺโต ตตฺถ จ ปฏิฆานุนยํ อนุปฺปาเทนฺโต อนวชฺชโภชี หุตฺวา
อตฺตกาโม กุลปุตฺโต เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. อหมฺปิ หิ เอวํ จรนฺโต
อิมํ สมฺปตฺตึ อธิคโตมฺหีติ. ๑- นิทฺเทโส วุตฺตนโย เอว.
                          ตติยํ.
      [๑๓๔] จตุตฺเถ ทิสฺวาติ โอโลเกตฺวา. สุวณฺณสฺสาติ กาญฺจนสฺส.
"วลยานี"ติ ปาเสโส. สาวเสสปาโ ๒- หิ อยํ อตฺโถ. ปภสฺสรานีติ
ปภาสนสีลานิ, ชุติมนฺตานีติ วุตฺตํ โหติ. เสสํ อุตฺตานปทตฺถเมว. อยํ ปน
โยชนา:-  ทิสฺวา ภุชสฺมึ สุวณฺณสฺส วลยานิ "คณวาเส สติ สงฺฆฏฺฏนา.
เอกวาเส สติ อฆฏฺฏนา"ติ เอวํ จินฺเตนฺโต วิปสฺสนํ อารภิตฺวา อธิคโตมฺหีติ.
เสสํ วุตฺตนยเมวาติ. ๓- นูปุรานีติ ๔- วลยานิ. "นิยุรา"ติ เกจิ วทนฺติ.
ฆฏฺเฏนฺตีติ อญฺมญฺ หนนฺติ.
                              จตุตฺถํ.
      [๑๓๕] ปญฺจมคาถา ปทตฺถโต อุตฺตานา เอว. อยํ ปน เอตฺถ
อธิปฺปาโย:- สฺวายํ ๕- เอเตน ทุติเยน กุมาเรน สีตุณฺหาทีนิ นิเวเทนฺเตน
สหวาเสน ตํ สญฺาเปนฺตสฺส มม วาจาภิลาโป, ตสฺมึ สิเนหวเสน อภิสชฺชนา
วา ชาตา. สเจ อหํ อิมํ น ปริจฺจชามิ, ตโต อายติมฺปิ ยเถว เหสฺสติ.
ยถา อิทานิ, เอวํ ทุติเยน สห มมสฺส, วาจาภิลาโป อภิสชฺชนา วา.
@เชิงอรรถ: ๑ สุตฺต. อ. ๑/๘๔    ๒ ก. สาวเสโส   ๓ สุตฺต. อ. ๑/๙๐   ๔ ก. นปุรานีติ
@๕ ฉ.ม. ยฺวายํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๒๘.
อุภยมฺปิ เจตํ อนฺตรายกรํ วิเสสาธิคมสฺสาติ เอตํ ภยํ อายตึ เปกฺขมาโน ตํ
ฉฑฺเฑตฺวา โยนิโส ปฏิปชฺชิตฺวา ปจฺเจกโพธึ อธิคโตมฺหีติ. ๑- เสสํ วุตฺตนยเมว.
                              ปญฺจมํ.
      [๑๓๖] ฉฏฺเ กามาติ เทฺว กามา วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ.
ตตฺถ วตฺถุกามา มนาปิยา รูปาทโย ธมฺมา, กิเลสกามา ฉนฺทาทโย สพฺเพปิ
ราคปฺปเภทา. อิธ ปน วตฺถุกามา อธิปฺเปตา, รูปาทิอเนกปฺปการวเสน ๒-
จิตฺรา. โลกสฺสาทวเสน มธุรา. พาลปุถุชฺชนานํ มนํ รเมนฺตีติ  มโนรมา.
วิรูปรูเปนาติ วิรูเปน รูเปน, อเนกวิเธน สภาเวนาติ วุตฺตํ โหติ. เต หิ
รูปาทิวเสน จิตฺรา, รูปาทีสุปิ นีลาทิวเสน วิวิธรูปา. เอวํ เตน วิรูปรูเปน
ตถา ตถา อสฺสาทํ ทสฺเสตฺวา มเถนฺติ จิตฺตํ, ปพฺพชฺชาย อภิรมิตุํ น
เทนฺติ. ๓- เสสเมตฺถ ปากฏเมว. นิคมนมฺปิ ทฺวีหิ ตีหิ วา ปเทหิ โยเชตฺวา
ปุริมคาถาสุ วุตฺตนเยน เวทิตพฺพํ. ๔-
      กามคุณาติ กามยิตพฺพฏฺเน กามา. พนฺธนฏฺเน คุณา. "อนุชานามิ
ภิกฺขเว อหตานํ วตฺถานํ ทิคุณํ สงฺฆาฏินฺ"ติ ๕- เอตฺถ ปฏลฏฺโ คุณฏฺโ.
"อจฺเจนฺติ กาลา ตรยนฺติ รตฺติโย, วโยคุณา อนุปุพฺพํ ชหนฺตี"ติ ๖-
เอตฺถ:- ราสฏฺโ คุณฏฺโ. "สตคุณา ทกฺขิณา ปาฏิกงฺขิตพฺพา"ติ ๗-
เอตฺถ อานิสํสฏฺโ คุณฏฺโ. "อนฺตํ อนฺตคุณํ, ๘- กยิรา มาลาคุเณ พหู"ติ ๙-
เอตฺถ พนฺธนฏฺโ คุณฏฺโ. อิธาปิ เอเสว อธิปฺเปโต, เตน วุตฺตํ
"พนฺธนฏฺเน คุณา"ติ. จกฺขุวิญฺเยฺยาติ จกฺขุวิญฺาเณน ปสฺสิตพฺพา.
เอเตนุปาเยน โสตวิญฺเยฺยาทีสุปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อิฏฺาติ ปริยิฏฺา วา
โหนฺตุ, มา วา, อิฏฺารมฺมณภูตาติ อตฺโถ. กนฺตาติ กามนียา. มนาปาติ
มนวฑฺฒนกา. ปิยรูปาติ ปิยชาติกา. กามูปสญฺหิตาติ อารมฺมณํ กตฺวา
อุปฺปชฺชมาเนน กาเมน อุปสญฺหิตา. รชนียาติ รชฺชนิยา, ราคุปฺปตฺติการณภูตาติ
อตฺโถ.
@เชิงอรรถ: ๑ สุตฺต. อ. ๑/๙๓    ๒ ฉ.ม. อเนกปฺปกาเรน   ๓ ฉ.ม. เทนฺตีติ   ๔ สุตฺต. อ. ๑/๙๕
@๕ วิ. มหา. ๕/๓๔๘/๑๕๑    ๖ สํ. ส. ๑๕/๔/๓    ๗ ม. อุ. ๑๔/๓๗๙/๓๒๔
@๘ ที. มหา. ๑๐/๓๗๗/๒๕๑, ม. มู. ๑๒/๑๑๐/๗๙, ขุ. ขุ. ๒๕/๒    ๙ ขุ. ธ. ๒๕/๕๓/๒๖
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๒๙.
      ยทิ มุทฺธายาติอาทีสุ มุทฺธาติ ๑- องฺคุลิปพฺเพสุ สญฺ เปตฺวา
หตฺถมุทฺธาย คณนา. ๒- คณนาติ อจฺฉิทฺทคณนา. สงฺขานนฺติ ปิณฺฑคณนา.
ยาย เขตฺตํ โอโลเกตฺวา "อิธ เอตฺตกา วีหี ภวิสฺสนฺติ, "รุกฺขํ โอโลเกตฺวา
"อิธ เอตฺตกานิ ผลานิ ภวิสฺสนฺติ, "อากาสํ โอโลเกตฺวา "อิเม อากาเส
สกุณา เอตฺตกา นาม ภวิสฺสนฺตี"ติ ชานนฺติ. กสีติ กสิกมฺมํ. วณิชฺชาติ
ชงฺฆ ๓- วณิชฺชถลวณิชฺชาทิวณิปฺปโถ. โครกฺขนฺติ อตฺตโน วา ปเรสํ วา คาโว
รกฺขิตฺวา ปญฺจโครสวิกฺกเยน ชีวนกมฺมํ. อิสฺสตฺโถ วุจฺจติ อาวุธํ คเหตฺวา
อุปฏฺานกมฺมํ. ราชโปริสนฺติ วินา อาวุเธน ราชกมฺมํ กตฺวา ราชุปฏฺานํ.
สิปฺปญฺตรนฺติ คหิตาวเสสหตฺถิอสฺสสิปฺปาทิ.
      สีตสฺส ปุรกฺขโตติ ลกฺขํ วิย สรสฺส สีตสฺส ปุรโต ิโต, สีเตน
พาธิยมาโนติ อตฺโถ. อุเณฺหปิ เอเสว นโย. ฑํสาทีสุ ฑํสาติ ปิงฺคลมกฺขิกา.
มกสาติ สพฺพมกฺขิกา. สรีสปาติ เย เกจิ สริตฺวา คจฺฉนฺติ. ริสฺสมาโนติ
ปีฬิยมาโน รุปฺปมาโน ฆฏฺฏิยมาโน. ๔- มิยฺยมาโนติ มรมาโน. อยํ ภิกฺขเวติ
ภิกฺขเว อยํ มุทฺธาทีหิ ๕- ชีวิกกปฺปนํ อาคมฺม สีตาทิปจฺจโย อาพาโธ. กามานํ
อาทีนโวติ กาเมสุ อุปทฺทโว, อุปสคฺโคติ อตฺโถ. สนฺทิฏฺิโกติ ปจฺจกโข สามํ
ปสฺสิตพฺโพ. ทุกฺขกฺขนฺโธติ ทุกฺขราสิ. กามเหตูติอาทีสุ ปจฺจยฏฺเน กามา อสฺส
เหตูติ กามเหตุ. มูลฏฺเน กามา นิทานมสฺสาติ กามนิทาโน. ลิงฺควิปลฺลาเสน
ปน "กามนิทานนฺ"ติ วุตฺโต. การณฏฺเน กามา อธิกรณํ อสฺสาติ กามาธิกรโณ.
ลิงฺควิปลฺลาเสเนว ปน "กามาธิกรณนฺ"ติ วุตฺโต. กามานเมว เหตูติ อิทํ
นิยมวจนํ กามปจฺจยา อุปฺปชฺชติเยวาติ อตฺโถ.
      อุฏฺหโตติ อาชีวสมุฏฺาปกวีริเยน อุฏฺหนฺตสฺส. ฆฏโตติ ตํ วีริยํ
ปุพฺเพนาปรํ ฆเฏนฺตสฺส. วายมโตติ วายามํ ปรกฺกมํ ปโยคํ กโรนฺตสฺส.
นาภินิปฺผชฺชนฺตีติ น นิปฺผชฺชนฺติ,  ตตฺถ ๖- นาภิรุหนฺติ. โสจตีติ จิตฺเต
อุปฺปนฺนพลวโสเกน โสจติ. กิลมตีติ กาเย อุปฺปนฺนทุกฺเขน กิลมติ. ปริเทวตีติ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ยทิ มุทฺทายาติอาทีสุ มุทฺทาติ    ๒ ฉ.ม. หตฺถมุทฺทา   ๓ สี. ชล.....
@๔ ม. ทิยมาโนติ, รุปฺปมาโน. ฆฏิยมาโน   ๕ ฉ.ม. มุทฺทาทีหิ    ๖ ฉ.ม. หตฺถํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๓๐.
วาจาย ปริเทวติ. อุรตฺตาฬินฺติ อุรํ  ตาเฬตฺวา. กนฺทตีติ โรทติ. สมฺโมหํ
อาปชฺชตีติ วิสญฺี วิย สมฺมุโฬฺห โหติ. โมฆนฺติ  ตุจฺฉํ. อผโลติ นิปฺผโล.
      อารกฺขาธิกรณนฺติ อารกฺขการณา. กินฺติ เมติ ๑- เกน นุ โข อุปาเยน.
ยมฺปิ เมติ ยมฺปิ มยฺหํ กสิกมฺมาทีนิ กตฺวา อุปฺปาทิตธนํ อโหสิ. ตมฺปิ โน
นตฺถีติ ตมฺปิ อมฺหากํ อิทานิ นตฺถิ.
      ปุน จ ปรํ ภิกฺขเว กามเหตูติอาทินาปิ การณํ ทสฺเสตฺวาว  อาทีนวํ
ทสฺเสติ. ๒- ตตฺถ กามเหตูติ กามปจฺจยา, ราชาโนปิ ราชูหิ วิวทนฺตีติ อตฺโถ.
กามนิทานนฺติ ภาวนปุํสกํ, กาเม นิทานํ กตฺวา วิวทนฺตีติ อตฺโถ. กามาธิกรณนฺติปิ
ภาวนปุํสกเมว, กาเม อธิกรณํ กตฺวา วิวทนฺตีติ อตฺโถ. กามานเมว เหตูติ
คามนิคมเสนาปติปุโรหิตฏฺานนฺตราทีนํ กามานํเยว เหตุ วิวทนฺตีติ อตฺโถ.
อุปกฺกมนฺตีติ ปหรนฺติ.
      อสิจมฺมนฺติ อสึ เจว เขฏกผลกาทีนิ จ.
      ธนุกลาปํ สนฺนยฺหิตฺวาติ ธนุํ คเหตฺวา สรกลาปํ สนฺนยฺหิตฺวา.
อุภโตพฺยูฬฺหนฺติ ๓- อุภโต ราสิภูตํ. ปกฺขนฺทนฺตีติ ปวิสนฺติ. อุสูสูติ กณฺเฑสุ.
วิชฺโชตลนฺเตสูติ ปริวตฺตมาเนสุ. เต ตตฺถาติ เต ตสฺมึ สงฺคาเม.
      อทฺทาวเลปนา อุปการิโยติ เจตฺถ มนุสฺสา ปาการปาทํ อสฺสขุรสณฺาเนน
อิฏฺกาหิ จินิตฺวา อุปริ สุธาย ลิมฺปนฺติ. เอวํ กตปาการปาทา "อุปการิโย"ติ
วุจฺจนฺติ. ตา ตินฺเตน กลเลน ๔- สิตฺตา อทฺทาวเลปนา นาม โหนฺติ. ปกฺขนฺทนฺตีติ
ตาสํ เหฏฺา ติขิณอยสูลรุกฺขสูลาทีหิ ๕- วิชฺฌิยมานา ปาการสฺส ปิจฺฉิลฺลภาเวน
อาโรหิตุํ อสกฺโกนฺตาปิ อุปธาวนฺติเยว. ฉกณฏิยาติ กุถิตโคมเยน. อภิวคฺเคนาติ
สตทนฺเตน. ๖- ตํ อฏฺทนฺตากาเรน กตฺวา "นครทฺวารํ ภินฺทิตฺวา ปวิสิสฺสามา"ติ
อาคเต อุปริทฺวาเร ิตา ตสฺส พนฺธนโยตฺตานิ ฉินฺทิตฺวา เตน อภิวคฺเคน
โอมทฺทนฺติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ก. กินฺตีติ    ๒ ฉ.ม. ทีเปติ    ๓ ก. อุภโตวิยุฬฺหนฺติ    ๔ ก. ตกฺกานกลเลน
@๕ ก. นิขาต....     ๖ สี., ก., อิ. สตฺตทนฺเตน
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๓๑.
      สนฺธิมฺปิ ฉินฺทนฺตีติ ฆรสนฺธิมฺปิ ฉินฺทนฺติ. นิลฺโลปนฺติ คาเม  ปหริตฺวา
มหาวิโลปํ กโรนฺติ. เอกาคาริกนฺติ ปณฺณาสมตฺตาปิ สฏฺิมตฺตาปิ ปริวาเรตฺวา
ชีวคฺคาหํ คเหตฺวาว ธนํ อาหราเปนฺติ. ปริปนฺเถปิ ติฏฺนฺตีติ ปนฺถทูหนกมฺมํ
กโรนฺติ. อฑฺฒทณฺฑเกหีติ มุคฺคเรหิ. ๑- เสสํ วุตฺตตฺถเมว.
                              ฉฏฺ.
      [๑๓๗] สตฺตเม เอตีติ อีติ, อาคนฺตุกานํ อกุสลภาคีนํ ๒- พฺยสนเหตูนํ เอตํ
อธิวจนํ. ตสฺมา กามคุณาปิ เอเต อเนกพฺยสนาวหฏฺเน ทฬฺหสนฺนิปาตฏฺเน
จ อีติ. คณฺโฑปิ อสุจึ ปคฺฆรติ, อุทฺธุมาตปริปกฺกปริภินฺโน โหติ. ตสฺมา
เอเต กิเลสาสุจิปคฺฆรณโต อุปฺปาทชราภงฺเคหิ อุทฺธุมาตปริปกฺกปริภินฺนภาวโต จ
คณฺโฑ. อุปทฺทวตีติ อุปทฺทโว, อนตฺถํ ชเนนฺโต อภิภวติ อชฺโฌตฺถรตีติ อตฺโถ,
ราคคณฺฑาทีนเมตํ อธิวจนํ. ตสฺมา กามคุณาเปเต อวิทิตนิพฺพานตฺถาวหเหตุตาย
สพฺพุปทฺทววตฺถุตาย จ อุปทฺทโว. ยสฺมา ปเนเต กิลสาตุรภาวํ ชเนนฺตา
สีลสงฺขาตมาโรคฺยโลลุปฺปํ วา อุปฺปาเทนฺตา ปากติกเมว อาโรคฺยํ วิลุมฺปนฺติ,
ตสฺมา อิมินา อาโรคฺยวิลุมฺปนฏฺเน โรโค. อพฺภนฺตรมนุปวิฏฺฏฺเน ปน
อนฺโตตุทนฏฺเน ทุนฺนีหรณียฏฺเน จ สลฺลํ. ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกภยาวหนโต
ภยํ. เมตนฺติ เอตํ. เสสเมตฺถ ปากฏเมว. นิคมนมฺปิ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. ๓-
      กามราครตฺตายนฺติ กามราเคน รตฺโต อยํ. ฉนฺทราควินิพทฺโธติ
ฉนฺทราเคน เสฺนเหน พทฺโธ. ทิฏฺธมฺมิกาปิ คพฺภาติ อิมสฺมึ อตฺตภาเว
วตฺตมานา สฬายตนคพฺภา. สมฺปรายิกาปิ คพฺภาติ ปรโลเกปิ สฬายตนคพฺภา.
น ปริมุจฺจตีติ ปริมุจฺจิตุํ น สกฺโกติ. โอติณฺโณ สาตรูเปนาติ มธุรสภาเวน
ราเคน โอติณฺโณ โอคาหิโต. ปลิปถนฺติ กามกลลมคฺคํ. ทุคฺคนฺติ ทุคฺคมํ.
                         สตฺตมํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ป.สู. ๑/๑๖๙/๓๘๑     ๒ ฉ.ม. อกุสลภาคิยานํ    ๓ สุตฺต.อ. ๑/๑๐๖-๗
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๓๒.
      [๑๓๘] อฏฺเม สีตํ ทุวิธํ อพฺภนฺตรธาตุกฺโขภปจฺจยญฺจ
พาหิรธาตุกฺโขภปจฺจยญฺจ. ตถา อุณฺหํ. ตตฺถ ฑํสาติ ปิงฺคลมกฺขิกา. สรีสเปติ เย
เกจิ ทีฆชาติกา สริตฺวา คจฺฉนฺติ. เสสํ ปากฏเมว. นิคมนมฺปิ วุตฺตนเยเนว
เวทิตพฺพํ.
                              อฏฺมํ.
      [๑๓๙] นวมคาถา ปทตฺถโต ปากฏา เอว. อยํ ปเนตฺถ อธิปฺปายโยชนา:-
สา จ โข ยุตฺติวเสน, น อนุสฺสววเสน. ยถา อยํ หตฺถี
มนุสฺสกนฺเตสุ สีเลสุ ทนฺตตฺตา อทนฺตภูมึ นาคจฺฉตีติ วา, สรีรมหนฺตตาย
วา นาโค. เอวํ กุทาสฺสุ นามาหมฺปิ อริยกนฺเตสุ สีเลสุ ทนฺตตฺตา
อทนฺตภูมึ  นาคมเนน, อาคุํ อกรเณน, ปุน อิตฺถตฺตํ อนาคมเนน จ
คุณสรีรมหนฺตตาย วา นาโค ภเวยฺยํ. ยถา เจส ยูถานิ วิวชฺเชตฺวา
เอกจริยสุเขน ยถาภิรนฺตํ วิหเร อรญฺเ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป,
กุทาสฺสุ นามาหมฺปิ เอวํ คณํ วิวชฺเชตฺวา เอกตฺตาภิรติสุเขน ๑- ฌานสุเขน
ยถาภิรนฺตํ อรญฺเ อตฺตโน ยถา ยถา สุขํ, ตถา ตถา ยตฺตกํ วา
อิจฺฉามิ, ตตฺตกํ อรญฺเ นิวาสํ เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป เอโก
จเรยฺยนฺติ ๒- อตฺโถ. ยถา เจส สุสณฺิตกฺขนฺธมหนฺตตาย สญฺชาตกฺขนฺโธ,
กุทาสฺสุ นามาหมฺปิ เอวํ อเสกฺขสีลกฺขนฺธมหนฺตตาย สญฺชาตกฺขนฺโธ ภเวยฺยํ.
ยถา เจส ปทุมสทิสคตฺตตาย วา, ปทุมกุเล อุปฺปนฺนตาย วา ปทุมี, กุทาสฺสุ
นามาหมฺปิ เอวํ ปทุมสทิสโพชฺฌงฺคมหนฺตตาย วา อริยชาติปทุเม อุปฺปนฺนตาย
วา ปทุมี ภเวยฺยํ. ยถา เจส ถามพลชวาทีหิ อุฬาโร, กุทาสฺสุ
นามาหมฺปิ เอวํ ปริสุทฺธกายสมาจารตาทีหิ สีลสมาธินิพฺเพธิกปญฺาทีหิ วา
อุฬาโร ภเวยฺยนฺติ เอวํ จินฺเตนฺโต วิปสฺสนํ อารภิตฺวา ปจฺเจกโพธึ
อธิคโตมฺหีติ. ๓-
                              นวมํ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. เอกนฺตาภิรติสุเขน    ๒ ก. ภเวยฺยนฺติ     ๓ สุตฺต. อ. ๑/๙๙
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๓๓.
      [๑๔๐] ทสเม อฏฺานตนฺติ อฏฺานํ ตํ, อการณํ ตนฺติ วุตฺตํ
โหติ.  อนุนาสิกสฺส โลโป กโต "อริยสจฺจาน ทสฺสนนฺ"ติอาทีสุ ๑- วิย.
สงฺคณิการตสฺสาติ คณาภิรตสฺส. ยนฺติ การณวจนเมตํ "ยํ หิรียติ
หิรียิตพฺเพนา"ติอาทีสุ ๒- วิย. ผสฺสเยติ อธิคจฺเฉ. สามยิกํ วิมุตฺตินฺติ
โลกิยสมาปตฺตึ. สา หิ อปฺปิตปฺปิตสมเย เอว ปจฺจนีเกหิ วิมุจฺจนโต "สามยิกา
วิมุตฺตี"ติ วุจฺจติ. ตํ สามยิกํ วิมุตฺตึ. อฏฺานํ ตํ, น ตํ การณํ วิชฺชติ
สงฺคณิการตสฺส, เยน การเณน ผสฺสเย อิติ เอตํ อาทิจฺจพนฺธุสฺส ปจฺเจกพุทฺธสฺส
วโจ นิสมฺม สงฺคณิกาย รตึ ปหาย โยนิโส ปฏิปชฺชนฺโต อธิคโตมฺหีติ อาห.
เสสํ วุตฺตนยเมว. ๓-
      นิทฺเทเส เนกฺขมฺมสุขนฺติ ปพฺพชฺชาสุขํ. ปวิเวกสุขนฺติ กายจิตฺตอุปธิวิเวเก
สุขํ. อุปสมสุขนฺติ กิเลสุปสมํ ผลสมาปตฺติสุขํ. สมฺโพธิสุขนฺติ มคฺคสุขํ.
นิกามลาภีติ อตฺตโน รุจิวเสน ยถากามลาภี. อกิจฺฉลาภีติ อทุกฺขลาภี.
อกสิรลาภีติ วิปุลลาภี. อสามยิกนฺติ โลกุตฺตรํ. อกุปฺปนฺติ กุปฺปวิรหิตํ อจลิตํ
โลกุตฺตรมคฺคํ.
                              ทสมํ.
                       ทุติยวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
                             -------
                         ๓. ตติยวคฺควณฺณนา
      [๑๔๑] ตติยวคฺคสฺส ปเม ทิฏฺีวิสูกานีติ ทฺวาสฏฺิทิฏฺิคตานิ. ตานิ
หิ มคฺคสมฺมาทิฏฺิยา วิสูกฏฺเน ๔- วิชฺฌนฏฺเน วิโลมฏฺเน จ วิสูกานิ. เอวํ
ทิฏฺิยา วิสูกานีติ ทิฏฺิวิสูกานิ, ทิฏฺิโย เอว วา วิสูกานิ ทิฏฺิวิสูกานิ.
อุปาติวตฺโตติ ทสฺสนมคฺเคน อติกฺกนฺโต. ปตฺโต นิยามนฺติ อวินิปาตธมฺมตาย
สมฺโพธิปรายนตาย จ นิยตภาวํ อธิคโต, สมฺมตฺตนิยามสงฺขาตํ วา ปมมคฺคนฺติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ. ขุ. ๒๕/๑๑, ๒๗๐/๔, ๓๘๖    ๒ อภิ. สงฺ. ๓๔/๓๑๐/๙๐
@๓ สุตฺต. อ. ๑/๑๐๓       ๔ ก. วิรุทฺธฏฺเน
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๓๔.
เอตฺตาวตา ปมมคฺคกิจฺจนิปฺผตฺติ จ ตสฺส ปฏิลาโภ จ วุตฺโต. อิทานิ
ปฏิลทฺธมคฺโคติ อิมินา เสสมคฺคปฏิลาภํ ทสฺเสติ. อุปฺปนฺนาโณมฺหีติ
อุปฺปนฺนปจฺเจกโพธิาโณ อมฺหิ. เอเตน ผลํ ทสฺเสติ. อนญฺเนยฺโยติ
อญฺเหิ "อิทํ  สจฺจํ อิทํ สจฺจนฺ"ติ น เนตพฺโพ. เอเตน สยมฺภูตํ ทีเปติ.
ปตฺเต วา ปจฺเจกโพธิาเณ อญฺเนยฺยตาย อภาวา สยํ วสิตํ. สมถวิปสฺสนาย
วา ๑- ทิฏฺิวิสูกานิ อุปาติวตฺโต, อาทิมคฺเคน ปตฺโต นิยามํ, เสเสหิ
ปฏิลทฺธมคฺโค, ผลาเณน อุปฺปนฺนาโณ, ตํ สพฺพํ อตฺตนาว อธิคโตติ
อนญฺเนยฺโย. เสสํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. ๒-
      น ปรเนยฺโยติ น อญฺเหิ เนตพฺโพ. น ปรปฺปตฺติโยติ ปจฺจกฺขธมฺมตฺตา
น อญฺเหิ สทฺทหาเปตพฺโพ. น ปรปฺปจฺจโยติ น อสฺส ปโร ปจฺจโย, น ปรสฺส
สทฺธาย วตฺตตีติ น ปรปจฺจโย. น ปรปฏิพทฺธคูติ น อญฺเสํ ปฏิพทฺธาณคมโน.
                              ปมํ.
      [๑๔๒] ทุติเย นิลฺโลลุโปติ อโลลุปฺโป. โย หิ รสตณฺหาภิภูโต
โหติ, โส ภุสํ ลุปฺปติ ปุนปฺปุนญฺจ ลุปฺปติ, เตน "โลลุปฺโป"ติ วุจฺจติ.
ตสฺมา เอส ตํ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห "นิลฺโลลุโป"ติ. นิกฺกุโหติ เอตฺถ กิญฺจาปิ
ยสฺส ติวิธกุหนวตฺถุ นตฺถิ, โส "นิกฺกุโห"ติ วุจฺจติ, อิมิสฺสา ปน คาถาย
มนุญฺโภชนาทีสุ ๓- วิมฺหยมนาปชฺชนโต นิกฺกุโหติ อยมธิปฺปาโย. นิปฺปิปาโสติ
เอตฺถ ปาตุมิจฺฉา ปิปาสา, ตสฺสา อภาเวน นิปฺปิปาโส, สาทุรสโลเภน
โภตุกมฺยตาวิรหิโตติ อตฺโถ. นิมฺมกฺโขติ เอตฺถ ปรคุณวินาสนลกฺขโณ มกฺโข,
ตสฺส อภาเวน นิมฺมกฺโข. อตฺตโน คหฏฺกาเล สูทสฺส, ๔- คุณมกฺขนภาวํ
สนฺธาย อาห. นิทฺธนฺตกสาวโมโหติ เอตฺถ ราคาทโย ตโย กายทุจฺจริตาทีนิ
จ ตีณีติ ฉ ธมฺมา ยถาสมฺภวํ อปฺปสนฺนฏฺเน สกภาวํ วิชหาเปตฺวา
ปรภาวํ คณฺหาปนฏฺเน กสฏฏฺเน จ "กสาวา"ติ เวทิตพฺพา. ยถาห:-
@เชิงอรรถ: ๑ สี., ก. อิปสฺสนาย วา    ๒ สุตฺต. อ. ๑/๑๐๓   ๓ ก. มนุญฺโต ชนาทิสุ
@๔ ม., ก. ปรสฺส
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๓๕.
           "ตตฺถ กตเม ตโย กสาวา? ราคกสาโว โทสกสาโว โมหกสาโว,
         อิเม ตโย กสาวา. ตตฺถ กตเม อปเรปิ ตโย กสาวา?
         กายกสาโว วจีกสาโว มโนกสาโว"ติ. ๑-
      เตสุ โมหํ เปตฺวา ปญฺจนฺนํ กสาวานํ เตสญฺจ สพฺเพสํ มูลภูตสฺส
โมหสฺส นิทฺธนฺตตฺตา นิทฺธนฺตกสาวโมโห, ติณฺณํ เอว วา กายวจีมโนกสาวานํ
โมหสฺส จ นิทฺธนฺตตฺตา นิทฺธนฺตกสาวโมโห. อิตเรสุ นิลฺโลลุปตาทีหิ
ราคกสาวสฺส นิมฺมกฺขตาย โทสกสาวสฺส นิทฺธนฺตภาโว สิทฺโธ เอว. นิราสโสติ
นิตฺตโณฺห. สพฺพโลเกติ สกลโลเก, ตีสุ ภเวสุ ทฺวาทสสุ วา อายตเนสุ
ภววิภวตณฺหาวิรหิโต หุตฺวาติ อตฺโถ. เสสํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. อถ วา
ตโยปิ ปาเท วตฺวา ๒- เอโก จเรติ เอโก จริตุํ สกฺกุเณยฺยาติ เอวมฺปิ เอตฺถ
สมฺพนฺโธ กาตพฺโพ. ๓-
                              ทุติยํ.
      [๑๔๓] ตติเย อยํ สงฺเขปตฺโถ:- ยฺวายํ ทสวตฺถุกาย ปาปทิฏฺิยา
สมนฺนาคตตฺตา ปาโป. ปเรสมฺปิ อนตฺถํ ทสฺเสตีติ อนตฺถทสฺสี.
กายทุจฺจริตาทิมฺหิ จ วิสเม นิวิฏฺโ. ตํ อตฺตกาโม กุลปุตฺโต ปาปํ สหายํ
ปริวชฺชเยถ, อนตฺถทสฺสึ วิสเม นิวิฏฺ. สยํ น เสเวติ อตฺตโน วเสน
น เสเวยฺย. ยทิ ปน ปรวโส โหติ, กึ สกฺกา กาตุนฺติ วุตฺตํ โหติ.
ปสุตนฺติ ปสฏํ, ทิฏฺิวเสน ตตฺถ ตตฺถ ลคฺคนฺติ อตฺโถ. ปมตฺตนฺติ
กามคุเณสุ โวสฺสฏฺจิตฺตํ, กุสลภาวนารหิตํ วา. ตํ เอวรูปํ น เสเว น ภเช
น ปยิรุปาเส, อญฺทตฺถุ เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปติ.
      นิทฺเทเส สยํ น เสเวยฺยาติ สามํ น อุปสงฺกเมยฺย. สามํ น
เสเวยฺยาติ จิตฺเตนปิ น อุปสงฺกเมยฺย. น เสเวยฺยาติ น ภเชยฺย. น
นิเสเวยฺยาติ สมีปมฺปิ น คจฺเฉยฺย. น สํเสเวยฺยาติ ทูเร ภเวยฺย. น
ปฏิเสเวยฺยาติ ๔- ปฏิกฺกเมยฺย.
                              ตติยํ.
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ. วิ. ๓๕/๙๒๔/๔๕๐    ๒ สี. วาเรตฺวา, ม., ก. วาเร วตฺวา
@๓ สุตฺต. อ. ๑/๑๐๕        ๔ ฉ.ม. น ปริสํเสเวยฺยาติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๓๖.
      [๑๔๔] จตุตฺเถ อยํ สงฺเขปตฺโถ:- พหุสฺสุตนฺติ ทุวิโธ พหุสฺสุโต
ตีสุ ปิฏเกสุ อตฺถโต นิขิโล ๑- ปริยตฺติพหุสฺสุโต จ มคฺคผลวิชฺชาภิญฺานํ
ปฏิวิทฺธตฺตา ปฏิเวธพหุสฺสุโต จ. อาคตาคโม ธมฺมธโร. อุฬาเรหิ ปน
กายวจีมโนกมฺเมหิ สมนฺนาคโต อุฬาโร. ยุตฺตปฏิภาโน จ มุตฺตปฏิภาโน จ
ยุตฺตมุตฺตปฏิภาโน จ ปฏิภานวา. ปริยตฺติปริปุจฺฉาธิคมวเสน วา ติธา
ปฏิภานวา เวทิตพฺโพ. ยสฺส หิ ปริยตฺติ ปฏิภาติ, โส ปริยตฺติปฏิภานวา.
ยสฺส อตฺถญฺจ ายญฺจ ลกฺขณญฺจ านาานญฺจ ปริปุจฺฉนฺตสฺส ปริปุจฺฉา ปฏิภาติ,
โส ปริปุจฺฉาปฏิภานวา. เยน มคฺคาทโย ปฏิวิทฺธา โหนฺติ, โส ปฏิเวธปฏิภานวา.
ตํ เอวรูปํ พหุสฺสุตํ ธมฺมธรํ ภเชถ,  มิตฺตํ อุฬารํ ปฏิภานวนฺตํ. ตโต
ตสฺสานุภาเวน อตฺตตฺถปรตฺถอุภยตฺถเภทโต วา ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺถเภทโต
วา อเนกปฺปการานิ อญฺาย อตฺถานิ, ตโต "อโหสึ นุ โข อหํ
อตีตมทฺธานนฺ"ติอาทีสุ ๒- กงฺขาฏฺาเนสุ วิเนยฺย กงฺขํ วิจิกิจฺฉํ
วิเนตฺวา วินาเสตฺวา เอวํ กตสพฺพกิจฺโจ เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปติ. ๓-
                              จตุตฺถํ.
      [๑๔๕] ปญฺจเม ขิฑฺฑา จ รติ จ ปุพฺเพ วุตฺตาว. กามสุขนฺติ
วตฺถุกามสุขํ. วตฺถุกามาปิ หิ สุขสฺส วิสยาทิภาเวน สุขนฺติ วุจฺจนฺติ. ยถาห
"อตฺถิ รูปํ สุขํ สุขานุปติตนฺ"ติ. ๔- เอวเมตํ ขิฑฺฑํ รตึ กามสุขญฺจ อิมสฺมึ
โอกาสโลเก อนลงฺกริตฺวา อลนฺติ อกตฺวา "เอตปฺปการนฺ"ติ ๕- วา "สารภูตนฺ"ติ
วา เอวํ อคเหตฺวา. ๖- อนเปกฺขมาโนติ เตน อนลงฺกรเณน อนเปกฺขนสีโล อปิหาลุโก
นิตฺตโณฺห. วิภูสฏฺานาวิรโต สจฺจวาที เอโก จเรติ. ตตฺถ วิภูสา ทุวิธา
อคาริกวิภูสา จ อนคาริกวิภูสา จ. ตตฺถ อคาริกวิภูสา สากฏเวนมาลาคนฺธาทิ,
อนคาริกวิภูสา จ ปตฺตมณฺฑนาทิ. วิภูสา เอว วิภูสฏฺานํ,
@เชิงอรรถ: ๑ สี., ม. นิจฺจโล      ๒ ม.มู. ๑๒/๑๘/๑๑/, สํ.นิ ๑๖/๒๐/๒๖-๗,
@ขุ.มหา. ๒๙/๕๐๙ (สฺยา) ๓ สุตฺต. อ. ๑/๑๐๗   ๔ สํ.ข. ๑๗/๖๐/๕๗
@๕ ฉ.ม. เอตํ ตปฺปกนฺติ   ๖ ก. อคเณตฺวา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๓๗.
ตสฺมา วิภูสฏฺานา ติวิธายปิ วิรติยา วิรโต. อวิตถวจนโต สจฺจวาทีติ
เอวมตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ๑-
                              ปญฺจมํ.
      [๑๔๖] ฉฏฺเ ธนานีติ มุตฺตามณิเวฬุริยสงฺขสิลาปวาฬรชตชาตรูปาทีนิ
รตนานิ. ธญฺานีติ สาลิวีหิยวโคธุมกงฺกุวรกกุทฺรูสกปฺปเภทานิ สตฺต เสสาปรณฺณานิ
จ. พนฺธวานีติ าติพนฺธุโคตฺตพนฺธุมิตฺตพนฺธุสิปฺปพนฺธุวเสน จตุพฺพิธพนฺธเว.
สโกธิตานีติ ๒- สกสกโอธิวเสน ิตานิเยว. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ.
                              ฉฏฺ.
      [๑๔๗] สตฺตเม สงฺโค เอโสติ อตฺตโน อุปโภคํ นิทฺทิสติ. โส หิ
สชฺชนฺติ ตตฺถ ปาณิโน กทฺทมํ ๓- ปวิฏฺโ หตฺถี วิยาติ สงฺโค. ปริตฺตเมตฺถ
โสขฺยนฺติ เอตฺถ ปญฺจกามคุณูปโภคกาเล วิปรีตสญฺาย อุปฺปาเทตพฺพโต
กามาวจรธมฺมปริยาปนฺนโต วา ลามฏฺมเน โสขฺยํ ปริตฺตํ, วิชฺชุปฺปภาย
โอภาสิตนจฺจทสฺสนสุขํ วิย อิตฺตรํ, ตาวกาลิกนฺติ วุตฺตํ โหติ. อปฺปสฺสาโท
ทุกฺขเมตฺถ ภิยฺโยติ เอตฺถ จ ยฺวายํ "ยํ โข ภิกฺขเว อิเม ปญฺจ กามคุเณ
ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ, อยํ กามานํ อสฺสาโท"ติ ๔- วุตฺโต, โส ยมิทํ ๕-
"โก จ ภิกฺขเว กามานํ อาทีนโว, อิธ ภิกฺขเว กุลปุตฺโต เยน สิปฺปุฏฺาเนน ๖-
ชีวิกํ กปฺเปติ ยทิ มุทฺทาย ยทิ คณนายา"ติ ๔- เอวมาทินา นเยเนตฺถ ทุกฺขํ
วุตฺตํ, ตํ อุปนิธาย อปฺโปทกพินฺทุมตฺโต โหติ, อถ โข ทุกฺขเมว ภิยฺโย พหุ,
จตูสุ สมุทฺเทสุ อุทกสทิโส โหติ. เตน วุตฺตํ "อปฺปสฺสาโท ทุกฺขเมตฺถ
ภิยฺโย"ติ. คโฬ เอโสติ อสฺสาทํ ทสฺเสตฺวา อากฑฺฒนวเสน พฬิโส เอโส,
ยทิทํ ปญฺจกามคุณา. อิติ ตฺวา มติมาติ เอวํ ตฺวา พุทฺธิมา ปณฺฑิโต
ปุริโส สพฺพเมตํ ๗- ปหาย เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปติ. ๘-
                              สตฺตมํ.
@เชิงอรรถ: ๑ สุตฺต. อ. ๑/๑๐๙  ๒ ฉ.ม. ยโถธิกานีติ  ๓ ฉ.ม. กทฺทเม   ๔ ม.มู. ๑๒/๑๖๖/๑๒๙
@๕ ก. ยมฺปีทํ   ๖ ฉ.ม. สิปฺปฏฺาเนน   ๗ ฉ.ม. สพฺพมฺเปตํ    ๘ สุตฺต. อ. ๑/๑๑๑
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๓๘.
      [๑๔๘] อฏฺมคาถาย ทุติยปาเท ชาลนฺติ สุตฺตมยํ วุจฺจติ. อมฺพูติ
อุทกํ, ตตฺถ จรตีติ อมฺพุจารี, มจฺฉสฺเสตํ อธิวจนํ. สลิเล อมฺพุจารี
สลิลมฺพุจารี. ตสฺมึ นทีสลิเล ชาลํ เภตฺวา อมฺพุจารี  วาติ ๑- วุตฺตํ โหติ.
ตติยปาเท ทฑฺฒนฺติ ทฑฺฒฏฺานํ วุจฺจติ. ยถา อคฺคิ ทฑฺฒฏฺานํ ปุน น
นิวตฺตติ, น ตตฺถ ภิยฺโย อาคจฺฉติ, เอวํ มคฺคาณคฺคินา ทฑฺฒํ กามคุณฏฺานํ
อนิวตฺตมาโน, ตตฺถ ภิยฺโย อนาคจฺฉนฺโตติ วุตฺตํ โหติ, เสสํ วุตฺตนยเมวาติ.
      สญฺโชนานีติ ยสฺส สํวิชฺชนฺติ, ตํ ปุคฺคลํ วฏฺฏสฺมึ สญฺโเชนฺติ
พนฺธนฺตีติ สญฺโชนานิ. อิมานิ ปน สํโยชนานิ กิเลสปฏิปาฏิยาปิ อาหริตุํ
วฏฺฏติ มคฺคปฏิปาฏิยาปิ. กามราคปฏิฆสญฺโชนานิ อนาคามิมคฺเคน  ปหียนฺติ,
มานสญฺโชนํ อรหตฺตมคฺเคน. ทิฏฺิวิจิกิจฺฉาสีลพฺพตปรามาสา โสตาปตฺติมคฺเคน,
ภวราคสญฺโชนํ อรหตฺตมคฺเคน, อิสฺสามจฺฉริยานิ โสตาปตฺติมคฺเคน, อวิชฺชา
อรหตฺตมคฺเคน. มคฺคปฏิปาฏิยา ทิฏฺิวิจิกิจฺฉาสีลพฺพตปรามาสอิสฺสามจฺฉริยา
โสตาปตฺติมคฺเคน ปหียนฺติ, กามราคปฏิฆา อนาคามิมคฺเคน, มานภวราคอวิชฺชา
อรหตฺตมคฺเคนาติ. ภินฺทิตฺวาติ เภทํ ปาเปตฺวา. สมฺภินฺทิตฺวาติ ๒- ฉิทฺทํ กตฺวา.
ทาลยิตฺวาติ ผาเลตฺวา. ปทาลยิตฺวาติ หีเรตฺวา สมฺปทาลยิตฺวาติ อุปสคฺเคน
ปทํ วฑฺฒิตํ. ๓-
                              อฏฺมํ.
      [๑๔๙] นวเม โอกฺขิตฺตจกฺขูติ เหฏฺา ขิตฺตจกฺขุ, สตฺต คีวฏฺีนิ ปฏิปาฏิยา
เปตฺวา ปริวชฺชนปหาตพฺพทสฺสนตฺถํ ยุคมตฺตํ เปกฺขมาโนติ วุตฺตํ โหติ. น ตุ
หนุกฏฺินา หทยฏฺึ สงฺฆฏฺเฏนฺโต. เอวญฺหิ โอกฺขิตฺตจกฺขุตา น สมณสารุปฺปา
โหติ. น จ ปาทโลโลติ เอกสฺส ทุติโย ทฺวินฺนํ ตติโยติ เอวํ คณมชฺฌํ
ปวิสิตุกามตาย กณฺฑูยมานปาโท ๔- วิย อภวนฺโต, ทีฆจาริกอนวฏฺิตจาริกวิรโต
วา. ๕- คุตฺตินฺทฺริโยติ  ฉสุ อินฺทฺริเยสุ อิธ มนินฺทฺริยสฺส วิสุํ วตฺตตฺตา
วุตฺตาวเสสวเสน โคปิตินฺทฺริโย. รกฺขิตมานสาโนติ มานสํเยว
@เชิงอรรถ: ๑ สี. คตํ อมฺพุจารึ วิยาติ, ฉ.ม. คตอมฺพุจารี วาติ    ๒ ฉ.ม. ปภินฺทิตฺวาติ
@๓ สุตฺต. อ. ๑/๑๑๒    ๔ ก. คณฺฑูยมานปาโท    ๕ สี.....อนิวตฺตจาริกวิรโต
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๓๙.
มานสานํ, ตํ รกฺขิตมสฺสาติ รกฺขมานสาโน. ยถา กิเลเสหิ น วิลุปฺปติ, เอวํ
รกฺขิตจิตฺโตติ วุตฺตํ โหติ. อนวสฺสุโตติ อิมาย ปฏิปตฺติยา เตสุ เตสุ
อารมฺมเณสุ กิเลสอนฺวาสฺสววิรหิโต. อปริฑยฺหมาโนติ เอวํ อนฺวาสฺสววิรหา
เอว กิเลสคฺคีหิ อปริฑยฺหมาโน, พหิทฺธา วา อนวสฺสุโต, อชฺฌตฺตํ
ปริฑยฺหมาโน. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ. ๑-
      จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวาติ การณวเสน "จกฺขู"ติ ลทฺธโวหาเรน
รูปทสฺสนสมตฺเถน จกฺขุวิญฺาเณน รูปํ ทิสฺวา. โปราณา ปนาหุ:-
             "จกฺขุ รูปํ น ปสฺสติ อจิตฺตกตฺตา, จิตฺตํ น ปสฺสติ
          อจกฺขุกตฺตา, ทฺวารารมฺมณสงฺฆฏฺฏเนน ปสาทวตฺถุเกน จิตฺเตน
          ปสฺสติ. อีทิสี ปเนสา "ธนุนา วิชฺฌตีติอาทีสุ วิย สสมฺภารกถา
          นาม โหติ, ตสฺมา จกฺขุวิญฺาเณน รูปํ ทิสฺวาติ อยเมเวตฺถ
          อตฺโถ"ติ. ๒-
      นิมิตฺตคฺคาหีติ อิตฺถิปุริสนิมิตฺตํ วา สุภนิมิตฺตาทิกํ วา กิเลสวตฺถุภูตํ
นิมิตฺตํ ฉนฺทราควเสน คณฺหาติ, ทิฏฺมตฺตวเสน น สณฺาติ.
อนุพฺยญฺชนคฺคาหีติ กิเลสานํ อนุพฺยญฺชนโต ปากฏภาวกรณโต "อนุพฺยญฺชนนฺ"ติ
ลทฺธโวหารํ หตฺถปาทหสิตลปิตวิโลกิตาทิเภทํ อาการํ คณฺหาติ.
      ยตฺวาธิกรณเมนนฺติ อาทิมฺหิ ยํการณา ยสฺส จกฺขุนฺทฺริยาสํวรสฺส
เหตุ. เอตํ ปุคฺคลํ สติกวาเฏน จกฺขุนฺทฺริยํ อสํวุตํ อปิหิตจกฺขุทฺวารํ หุตฺวา
วิหรนฺตํ เอเต อภิชฺฌาทโย ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ อนุพนฺเธยฺยุํ. ๓- ตสฺส
สํวราย น ปฏิปชฺชตีติ ตสฺส จกฺขุนฺทฺริยสฺส  สติกวาเฏน ปิทหนตฺถาย น
ปฏิปชฺชติ. เอวํภูโต เอว จ "น รกฺขติ จกฺขุนฺทฺริยํ. น จกฺขุนฺทฺริเย สํวรํ
อาปชฺชตี"ติ วุจฺจติ.
      ตตฺถ กิญฺจาปิ  จกฺขุนฺทฺริเย สํวโร  วา อสํวโร วา นตฺถิ. น หิ
จกฺขุปฺปสาทํ นิสฺสาย สติ วา มุฏฺสฺสจฺจํ วา อุปฺปชฺชติ, อปิจ ยทา
รูปารมฺมณํ จกฺขุสฺส อาปาถมาคจฺฉติ, ตทา ภวงฺเค ทฺวิกฺขตฺตุํ อุปฺปชฺชิตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑ สุตฺต. อ. ๑/๑๑๓       ๒ วิสุทฺธิ. ๑/๒๔ (สฺยา), อภิ. อ. ๑/๑๓๕๒/๔๕๖
@๓ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๔๐.
นิรุทฺเธ กิริยามโนธาตุ อาวชฺชนกิจฺจํ สาธยมานา อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌติ,
ตโต จกฺขุวิญฺาณํ ทสฺสนกิจฺจํ ตโต วิปากมโนธาตุ สมฺปฏิจฺฉนฺนกิจฺจํ ตโต
วิปากาเหตุกมโนวิญฺาณธาตุ สนฺตีรณกิจฺจํ ตโต กิริยาเหตุกมโนวิญฺาณธาตุ
โวฏฺพฺพนกิจฺจํ สาธยามานา อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌติ, ตทนนฺตรํ ชวนํ ชวติ.
ตตฺราปิ เนว ภวงฺคสมเย, น อาวชฺชนาทีนํ อญฺตรสมเย สํวโร วา
อสํวโร วา อตฺถิ, ชวนกฺขเณ ปน สเจ ทุสฺสีลฺยํ วา มุฏฺสฺสจฺจํ วา
อญฺาณํ วา อกฺขนฺติ วา โกสชฺชํ วา อุปฺปชฺชติ, อสํวโร โหติ. เอวํ
โหนฺโต ปน โส จกฺขุนฺทฺริเย อสํวโรติ วุจฺจติ. กสฺมา? ยสฺมา ตสฺมึ สติ
ทฺวารมฺปิ อคุตฺตํ โหติ ภวงฺคมฺปิ อาวชฺชนาทีนิ วีถิจิตฺตานิปิ. ยถา กึ? ยถา
นคเร จตูสุ ทฺวาเรสุ อสํวุเตสุ กิญฺจาปิ อนฺโตฆรทฺวารโกฏฺกคพฺภาทโย
สุสํวุตา, ตถาปิ อนฺโตนคเร สพฺพํ ภณฺฑํ อรกฺขิตํ อโคปิตเมว โหติ.
นครทฺวาเรน หิ ปวิสิตฺวา โจรา ยทิจฺฉนฺติ, ตํ กเรยฺยุํ. เอวเมว ชวเน
ทุสฺสีลฺยาทีสุ อุปฺปนฺเนสุ ตสฺมึ อสํวเร สติ ทฺวารมฺปิ อคุตฺตํ โหติ ภวงฺคมฺปิ
อาวชฺชนาทีนิ วีถิจิตฺตานิปีติ.
      จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา น นิมิตฺตคฺคาหี โหตีติอาทีสุ น นิมิตฺตคฺคาหี
โหตีติ ฉนฺทราควเสน วุตฺตปฺปการํ นิมิตฺตํ น คณฺหาติ. เอวํ เสสปทานิปิ
วุตฺตปฏิปกฺเขน เวทิตพฺพานิ. ยถา จ เหฏฺา "ชวเน ทุสฺสีลฺยาทีสุ
อุปฺปนฺเนสุ ตสฺมึ อสํวเร สติ ทฺวารมฺปิ อคุตฺตํ โหติ ภวงฺคมฺปิ อาวชฺชนาทีนิ
วีถิจิตฺตานิปี"ติ วุตฺตํ, เอวมิธ ตสฺมึ สีลาทีสุ อุปฺปนฺเนสุ ทฺวารมฺปิ คุตฺตํ
โหติ ภวงฺคมฺปิ อาวชฺชนาทีนิ วีถิจิตฺตานิปิ. ยถา กึ? ยถา นครทฺวาเรสุ
สํวุเตสุ กิญฺจาปิ อนฺโตฆราทโย อสํวุตา โหนฺติ. ตถาปิ อนฺโตนคเร สพฺพํ
ภณฺฑํ สุรกฺขิตํ สุโคปิตเมว โหติ. นครทฺวาเรสุ หิ ปิทหิเตสุ โจรานํ ปเวโส
นตฺถิ. เอวเมว ชวเน สีลาทีสุ อุปฺปนฺเนสุ ทฺวารมฺปิ คุตฺตํ โหติ ภวงฺคมฺปิ
อาวชฺชานาทีนิ วีถิจิตฺตานิปิ. ตสฺมา ชวนกฺขเณ อุปฺปชฺชมาโนปิ จกฺขุนฺทฺริเย
สํวโรติ วุตฺโต. ๑-
@เชิงอรรถ: ๑ วิสุทฺธิ. ๑/๒๖-๗ (สฺยา), อภิ. อ. ๑/๑๓๕๔/๔๕๘
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๔๑.
      อวสฺสุตปริยายญฺจาติ กิเลเสหิ ตินฺตการณญฺจ. อนวสฺสุตปริยายญฺจาติ
กิเลเสหิ อตินฺตการณญฺจ.
      ปิยรูเป รูเปติ อิฏฺชาติเก รูปารมฺมเณ. อปฺปิยรูเป รูเปติ อนิฏฺสภาเว
รูปารมฺมเณ. พฺยาปชฺชตีติ โทสวเสน ปูติภาวมาปชฺชติ. โอตารนฺติ ฉิทฺทํ
อนฺตรํ. อารมฺมณนฺติ ปจฺจยํ.
      อภิภวึสูติ มทฺทึสุ. ๑- น อภิวีติ ๒- น มทฺทิ. พหลมตฺติกาติ ปุนปฺปุนํ
ทานวเสน อุทฺธมายิกา พหลมตฺติกา. อลฺลาวเลปนาติ ๓- อสุกฺขมตฺติกทานา.
เสสเมตฺถ อุตฺตานเมว. ๔-
                              นวมํ.
      [๑๕๐] ทสเม กาสายวตฺโถ อภินิกฺขมิตฺวาติ อิมสฺส ปาทสฺส เคหา
อภินิกฺขมิตฺวา กาสายวตฺโถ หุตฺวาติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ. เสสํ วุตฺตนเยเนว
สกฺกา ชานิตุนฺติ น วิตฺถาริตนฺติ.
                              ทสมํ.
                       ตติยวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
                            --------
                         ๔. จตุตฺถวคฺควณฺณนา
      [๑๕๑] จตุตฺถวคฺคสฺส ปเม รเสสูติ อมฺพิลมธุรติตฺตกกฏุกโลณิก-
ขาริกกสาวาทิเภเทสุ สายนีเยสุ. เคธํ อกรนฺติ คิทฺธึ อกโรนฺโต, ตณฺหํ
อนุปฺปาเทนฺโตติ วุตฺตํ โหติ. อโลโลติ "อิทํ สายิสฺสามี"ติ ๕- เอวํ รสวิเสเสสุ
อนากุโล. อนญฺโปสีติ โปเสตพฺพกสทฺธิวิหาริกาทิวิรหิโต, กายสนฺธารณมตฺเตน
สนฺตุฏฺโติ วุตฺตํ โหติ. ยถา วา ปุพฺเพ อุยฺยาเน รเสสุ เคธกรณโลโล
หุตฺวา อญฺโปสี อาสึ, เอวํ  อหุตฺวา ยาย ตณฺหาย โลโล หุตฺวา รเสสุ
เคธํ กโรติ, ตํ ตณฺหํ หิตฺวา อายตึ ตณฺหามูลกสฺส อญฺสฺส อตฺตภาวสฺส
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. มทฺทํสุ    ๒ ฉ.ม. น อธิโภสีติ   ๓ อทฺธาวเลปนาติปิ ปาโ
@๔ ฉ.ม. อุตฺตานํ   ๕ ฉ.ม. อิทํ สายิสฺสามิ, อิทํ สายิสฺสมีติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๔๒.
อนิพฺพตฺตเนน อนญฺโปสีติ ทสฺเสติ. อถ วา อตฺถภญฺชนกฏฺเน "อญฺเ"ติ
กิเลสา วุจฺจนฺติ, เตสํ อโปสเนน อนญฺโปสีติ อยเมตฺถ อตฺโถ.
สปทานจารีติ อโวกฺกมฺมจารี อนุปุพฺพจารี, ฆรปฏิปาฏึ อฉฑฺเฑตฺวา อฑฺฒกุลญฺจ
ทลิทฺทกุลญฺจ นิรนฺตรํ ปิณฺฑาย ปวิสมาโนติ อตฺโถ. กุเล กุเล อปฺปฏิพทฺธจิตฺโตติ
ขตฺติยกุลาทีสุ ยตฺถ กตฺถจิ กิเลสวเสน อลคฺคจิตฺโต, จนฺทูปโม นิจฺจนวโกติ ๑-
อตฺโถ. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ. ๒-
                              ปมํ.
      [๑๕๒] ทุติเย อาวรณานีติ นีวรณาเนว, ตานิ อตฺถโต อุรคสุตฺเต ๓-
วุตฺตานิ. ตานิ ปน ยสฺมา อพฺภาทโย วิย จนฺทํ สูริยํ วา เจโต อาวรนฺติ,
ตสฺมา "อาวรณานิ เจตโส"ติ วุตฺตานิ. ตานิ อุปจาเรน วา อปฺปนาย วา
ปหาย. อุปกฺกิเลเสติ อุปคมฺม จิตฺตํ วิพาเธนฺเต อกุสเล ธมฺเม. วตฺโถปมาทีสุ ๔-
วุตฺเต อภิชฺฌาทโย วา. พฺยปนุชฺชาติ ปนุทิตฺวา วินูทยิตฺวา, ๕- วิปสฺสนามคฺเคน
ปชหิตฺวาติ อตฺโถ. สพฺเพติ อนวเสเส. เอวํ สมถวิปสฺสนาสมฺปนฺโน ปมมคฺเคน
ทิฏฺินิสฺสยสฺส ปหีนตฺตา อนิสฺสิโต. เสสมคฺเคหิ เฉตฺวา เตธาตุกคตํ เสฺนหโทสํ,
ตณฺหาราคนฺติ วุตฺตํ โหติ. เสฺนโห เอว หิ คุณปฏิปกฺขโต เสฺนหโทโสติ
วุตฺโต. เสสํ วุตฺตนยเมว. ๖-
                              ทุติยํ.
      [๑๕๓] ตติเย วิปิฏฺิกตฺวานาติ ปิฏฺิโต กตฺวา, ฉฑฺเฑตฺวา ชหิตฺวาติ
อตฺโถ. สุขํ ทุกฺขญฺจาติ กายิกสาตาสาตํ. โสมนสฺสโทมนสฺสนฺติ เจตสิกสาตาสาตํ.
อุเปกฺขนฺติ จตุตฺถชฺฌานุเปกฺขํ. สมถนฺติ จตุตฺถชฺฌานสมถเมว. วิสุทฺธนฺติ
ปญฺจนีวรณวิตกฺกวิจารปีติสุขสงฺขาเตหิ นวหิ ปจฺจนีกธมฺเมหิ วิมุตฺตตฺตา
อติสุทฺธํ, นิธนฺตสุวณฺณมิว วิคตูปกฺกิเลสนฺติ อตฺโถ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. นิจฺจนวโก หุตฺวาติ     ๒ สุตฺต. อ. ๑/๑๑๖     ๓ ขุ. สุ. ๒๕/๓๓๕
@๔ ม. มู. ๑๒/๔๘   ๕ สี., อิ. วิโนทยิตฺวา, ฉ.ม. วินาเสตฺวา  ๖ สุตฺต. อ. ๑/๑๑๗
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๔๓.
      อยํ ปน โยชนา:- วิปิฏฺิกตฺวาน สุขญฺจ ทุกฺขญฺจ ปุพฺเพว,
ปมชฺฌานูปจารภูมิยํเยว ทุกฺขํ, ตติยชฺฌานูปจารภูมิยญฺจ สุขนฺติ อธิปฺปาโย. ปุน
อาทิโต วุตฺตํ จการํ ปรโต เนตฺวา "โสมนสฺสํ โทมนสฺสญฺจ วิปิฏฺิกตฺวาน
ปุพฺเพวา"ติ อธิกาโร. เตน โสมนสฺสํ จตุตฺถชฺฌานูปจารภูมิยํ, ๑- โทมนสฺสญฺจ
ทุติยชฺฌานูปจาเรเยวาติ ทีเปติ. เอตานิ หิ เอเตสํ ปริยายโต ปหานฏฺานานิ.
นิปฺปริยายโต ปน ทุกฺขสฺส ปมชฺฌานํ, โทมนสฺสสฺส ทุติยชฺฌานํ, สุขสฺส
ตติยชฺฌานํ, โสมนสฺสสฺส จตุตฺถชฺฌานํ ปหานฏฺานํ. ยถาห "ปมํ ฌานํ
อุปสมฺปชฺช วิหรติ เอตฺถุปฺปนฺนํ ทุกฺขินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌตี"ติอาทิ. ๒-
ตํ สพฺพํ เหฏฺา วุตฺตนเยน คเหตพฺพํ. ปรโต ปุพฺเพวาติ ตีสุ ปมชฺฌานาทีสุ
ทุกฺขโทมนสฺสสุขานิ วิปิฏฺิกตฺวา เอตฺเถว จตุตฺถชฺฌาเน โสมนสฺสํ วิปิฏฺิกตฺวา
อิมาย ปฏิปทาย ลทฺธานุเปกฺขํ สมถํ วิสุทฺธํ เอโก จเรติ. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ. ๓-
                              ตติยํ.
      [๑๕๔] จตุตฺเถ อารทฺธํ วีริยมสฺสาติ อารทฺธวิริโย. เอเตน อตฺตโน
วีริยารมฺภํ อาทิวีริยํ ทสฺเสติ. ปรมตฺโถ วุจฺจติ นิพฺพานํ, ตตฺถ ปตฺติยา
ปรมตฺถปตฺติยา. เอเตน วีริยารมฺเภน ปตฺตพฺพผลํ ทสฺเสติ. อลีนจิตฺโตติ
เอเตน วีริยุปตฺถมฺภานํ จิตฺตเจตสิกานํ อลีนตํ ทสฺเสติ. กุสีตวุตฺตีติ เอเตน
านาสนจงฺกมาทีสุ กายสฺส อนวสีทนํ. ทฬฺหนิกฺกโมติ เอเตน "กามํ ตโจ
นหารุ จา"ติ ๔- เอวํ ปวตฺตํ ปทหนวีริยํ ทสฺเสติ. ยํ ตํ อนุปุพฺพสิกฺขาทีสุ
ปทหนฺโต "กาเยน เจว ปรมตฺถสจฺจํ สจฺฉิกโรติ, ปญฺาย จ นํ อติวิชฺฌ
ปสฺสตี"ติ วุจฺจติ. อถ วา เอเตน มคฺคสมฺปยุตฺตวีริยํ ทสฺเสติ. ตญฺหิ ทฬฺหญฺจ
ภาวนาปาริปูริคตตฺตา, นิกฺกโม จ สพฺพโส ปฏิปกฺขา นิกฺขนฺตตฺตา, ตสฺมา
ตํสมงฺคี ปุคฺคโลปิ ทโฬฺห นิกฺกโม อสฺสาติ "ทฬฺหนิกฺกโม"ติ วุจฺจติ.
ถามพลูปปนฺโนติ มคฺคกฺขเณ กายถาเมน าณพเลน จ อุปปนฺโน. อถ วา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. จตุตฺถชฺฌานูปจาเร    ๒ สํ. มหา. ๑๙/๕๑๐/๑๙๐    ๓ สุตฺต. อ. ๑/๑๑๙
@๔ ม.ม. ๑๓/๑๘๔/๑๕๙, องฺ. ทุก. ๒๐/๕/๕๐
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๔๔.
ถามภูเตน พเลน อุปปนฺโนติ ถามพลูปปนฺโน, ถิราณพลูปปนฺโนติ วุตฺตํ
โหติ. เอเตน ตสฺส วีริยสฺส าณสมฺปโยคํ ทีเปนฺโต โยนิโส ปธานภาวํ ๑-
สาเธติ. ปุพฺพภาคมชฺฌิมอุกฺกฏฺวีริยวเสน วา ตโยปิ ปทา โยเชตพฺพา. เสสํ
วุตฺตนยเมวาติ. ๒-
                              จตุตฺถํ.
      [๑๕๕] ปญฺจเม ปฏิสลฺลานนฺติ เตหิ เตหิ สตฺตสงฺขาเรหิ ปฏินิวตฺติตฺวา
สลฺลีนํ, เอกตฺตเสวิตา เอกีภาโว กายวิเวโกติ อตฺโถ. ฌานนฺติ ปจฺจนีกฌาปนโต
อารมฺมณลกฺขณูปนิชฺฌานโต จ จิตฺตวิเวโก วุจฺจติ. ตตฺถ อฏฺ สมาปตฺติโย
นีวรณาทิปจฺจนีกฌาปนโต กสิณาทิอารมฺมณูปนิชฺฌานโต จ "ฌานนฺ"ติ วุจฺจนฺติ.
วิปสฺสนามคฺคผลานิ สตฺตสญฺาทิปจฺจนีกฌาปนโต ลกฺขณูปนิชฺฌานโต จ
"ฌานนฺ"ติ วุจฺจนฺติ. อิธ ปน อารมฺมณูปนิชฺฌานเมว อธิปฺเปตํ. เอวเมตํ
ปฏิสลฺลานญฺจ ฌานญฺจ. อริญฺจมาโนติ อชหมาโน อวิสฺสชฺชมาโน. ๓-
ธมฺเมสูติ วิปสฺสนุปเคสุ ปญฺจกฺขนฺธาทิธมฺเมสุ. นิจฺจนฺติ สตตํ สมิตํ
อพฺโพกิณฺณํ. อนุธมฺมจารีติ เต ธมฺเม อารพฺภ ปวตฺตมาเนน อนุคตํ วิปสฺสนาธมฺมํ
จรมาโน. อถ วา ธมฺเมสูติ เอตฺถ ธมฺมาติ นว โลกุตฺตรธมฺมา, เตสํ ธมฺมานํ
อนุโลมธมฺโมติ อนุธมฺโม, วิปสฺสนาเยตํ อธิวจนํ. ตตฺถ "ธมฺมานํ นิจฺจํ
อนุธมฺมจารี"ติ วตฺตพฺเพ คาถาพนฺธสุขตฺถํ วิภตฺติพฺยตฺตเยน "ธมฺเมสู"ติ วุตฺตํ
สิยา. อาทีนวํ สมฺมสิตา ภเวสูติ ตาย อนุธมฺมจาริตาสงฺขาตาย วิปสฺสนาย
อนิจฺจาการาทิโทสํ ตีสุ ภเวสุ สมนุปสฺสนฺโต เอวํ อิมาย กายวิเวกจิตฺตวิเวกํ
อริญฺจมาโน สิขาปฺปตฺตวิปสฺสนาสงฺขาตาย ปฏิปทาย อธิคโตติ วตฺตพฺโพ เอโก
จเรติ เอวํ โยชนา เวทิตพฺพา. ๔-
                              ปญฺจมํ.
      [๑๕๖] ฉฏฺเ ตณฺหกฺขยนฺติ นิพฺพานํ, เอวํ ทิฏฺาทีนวาย วา ตณฺหาย
เอว อปฺปวตฺตึ. อปฺปมตฺโตติ สาตจฺจการี. อเนลมูโคติ อลาลมุโข. อถ วา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปทหนภาวํ   ๒ สุตฺต. อ. ๑/๑๒๔    ๓ ฉ.ม. อนิสฺสชฺชมาโน
@๔ สุตฺต. อ. ๑/๑๒๓
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๔๕.
อเนโล จ อมูโค จ, ปณฺฑิโต พฺยตฺโตติ วุตฺตํ โหติ. หิตสุขสมฺปาปกํ
สุตมสฺส อตฺถีติ สุตวา, อาคมสมฺปนฺโนติ วุตฺตํ โหติ. สตีมาติ จิรกตาทีนํ
อนุสฺสริตา. สงฺขาตธมฺโมติ ธมฺมูปปริกฺขาย ปริญฺาตธมฺโม. นิยโตติ อริยมคฺเคน
นิยามปฺปตฺโต. ปธานวาติ สมฺมปฺปธานวีริยสมฺปนฺโน. อุปฺปฏิปาฏิยา เอส ปาโ
โยเชตพฺโพ. เอวเมเตหิ อปฺปมาทาทีหิ สมนฺนาคโต นิยามสมฺปาปเกน ปธาเนน
ปธานวา, เตน ปธาเนน ปตฺตนิยามตฺตา นิยโต, ตโต อรหตฺตปฺปตฺติยา
สงฺขาตธมฺโม. อรหา หิ ปุน สงฺขาตพฺพาภาวโต "สงฺขาตธมฺโม"ติ วุจฺจติ.
ยถาห "เย จ สงฺขาตธมฺมาเส, เย จ เสกฺขา ปุถู อิธา"ติ. ๑- เสสํ
วุตฺตนยเมว. ๒-
                              ฉฏฺ.
      [๑๕๗] สตฺตเม สีโหติ จตฺตาโร สีหา ติณสีโห ปณฺฑุสีโห ๓- กาฬสีโห
เกสรสีโหติ. เตสํ  เกสรสีโห อคฺคมกฺขายติ, เอโส อิธ อธิปฺเปโต. วาโต
ปุรตฺถิมาทิวเสน อเนกวิโธ. ปทุมํ รตฺตเสตาทิวเสน. เตสุ โย โกจิ วาโต
ยํ กิญฺจิ ปทุมํ วฏฺฏติเยว. ตตฺถ ยสฺมา สนฺตาโส อตฺตสิเนเหน โหติ,
อตฺตเสฺนโห จ ตณฺหาเลโป, โสปิ ทิฏฺิสมฺปยุตฺเตน วา ทิฏฺิวิปฺปยุตฺเตน วา
โลเภน โหติ, โสปิ จ ตณฺหาเยว. สชฺชนํ ปน ตตฺถ อุปปริกฺขาวิรหิตสฺส
โมเหน โหติ, โมโห จ อวิชฺชา. ตตฺถ สมเถน ตณฺหาย ปหานํ โหติ, วิปสฺสนาย
อวิชฺชาย, ตสฺมา สมเถน อตฺตสิเนหํ ปหาย สีโห วิย สทฺเทสุ อนิจฺจทุกฺขาทีสุ
อสนฺตสนฺโต, วิปสฺสนาย โมหํ ปหาย วาโตว ชาลมฺหิ ขนฺธายตนาทีสุ
อสชฺชมาโน, สมเถเนว โลภํ, โลภสมฺปยุตฺตํ เอว ๔- ทิฏฺิญฺจ ปหาย, ปทุมํว
โตเยน สพฺพภวโภคโลเภน อลิมฺปมาโน.
      เอตฺถ จ สมถสฺส สีลํ ปทฏฺานํ, สมโถ สมาธิ, วิปสฺสนา ปญฺาติ
เอวํ เตสุ ทฺวีสุ ธมฺเมสุ สิทฺเธสุ ตโยปิ ขนฺธา สิทฺธา โหนฺติ. ตตฺถ
สีลกฺขนฺเธน สูรโต โหติ, โส สีโหว สทฺเทสุ อาฆาตวตฺถูสุ อกุชฺฌิตุกามตาย ๕-
@เชิงอรรถ: ๑ สํ.นิ. ๑๖/๓๑/๔๖-๘, ขุ. สุ. ๒๕/๑๐๔๕/๕๓๒    ๒ สุตฺต. อ. ๑/๑๒๔
@๓ สี. ตมฺพสีโห    ๔ สี. โลภสมฺปยุตฺตตฺตา เอว    ๕ ม., ก. กุชฺฌิตุกามตาย
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๔๖.
น สนฺตสติ, ปญฺากฺขนฺเธน ปฏิวิทฺธสภาโว วาโตว ชาลมฺหิ ขนฺธาทิธมฺมเภเท
น สชฺชติ, สมาธิกฺขนฺเธน วีตราโค ปทุมํว โตเยน ราเคน น ลิปฺปติ. เอวํ
สมถวิปสฺสนาหิ สีลสมาธิปญฺากฺขนฺเธหิ จ ยถาสมฺภวํ อวิชฺชา ตณฺหานํ,
ติณฺณญฺจ อกุสลมูลานํ ปหานวเสน อสนฺตสนฺโต อสชฺชมาโน อลิปฺปมาโน จ
เวทิตพฺโพ. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ. ๑-
                              สตฺตมํ.
      [๑๕๘] อฏฺเม สหนา จ หนนา จ สีฆชวตฺตา จ สีโห. เกสรสีโหว
อิธ อธิปฺเปโต. ทาา พลมสฺสตฺถีติ ทาพลี. ปสยฺห อภิภุยฺยาติ อุภยํ
จารีสทฺเทน สห โยเชตพฺพํ ปสยฺหจารี อภิภุยฺยจารีติ. ตตฺถ ปสยฺห นิคฺคยฺห
ปวาเหตฺวา จรเณน ปสยฺหจารี. อภิภวิตฺวา สนฺตาเสตฺวา วสีกตฺวา จรเณน
อภิภุยฺยจารี. สฺวายํ  กายพเลน ปสยฺหจารี, เตชสา อภิภุยฺยจารี. ตตฺถ สเจ
โกจิปิ วเทยฺย "กึ ปสยฺห อภิภุยฺยจารี"ติ ตโต มิคานนฺติ สามิวจนํ
อุปโยคตฺเถ กตฺวา "มิเค ปสยฺห อภิภุยฺยจารี"ติ ปฏิวตฺตพฺพํ. ปนฺตานีติ
ทูรานิ. เสนาสนานีติ วสนฏฺานานิ. เสสํ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว สกฺกา
ชานิตุนฺติ น วิตฺถาริตํ. ๒-
                              อฏฺมํ.
      [๑๕๙] นวเม "สพฺเพ สตฺตา สุขิตา ภวนฺตู"ติอาทินา นเยน
หิตสุขูปนยนกามตา เมตฺตา. "อโห วต อิมมฺหา ทุกฺขา วิมุจฺเจยฺยุนฺ"ติอาทินา
นเยน อหิตทุกฺขาปนยนกามตา กรุณา. "โมทนฺติ วต โภนฺโต สตฺตา,
โมทนฺติ สาธุ สุฏฺู"ติอาทินา นเยน หิตสุขาวิปฺปโยคากามตา มุทิตา.
"ปญฺายิสฺสนฺติ สเกน กมฺเมนา"ติ สุขทุกฺเขสุ อชฺฌุเปกฺขนตา อุเปกฺขา.
คาถาพนฺธสุขตฺถํ ปน อุปฺปฏิปาฏิยา เมตฺตํ วตฺวา อุเปกฺขา วุตฺตา, มุทิตา จ
ปจฺฉา. วิมุตฺตีติ ๓- จตสฺโสปิ หิ วิมุตฺตี, เอตา อตฺตโน ปจฺจนีกธมฺเมหิ
วิมุตฺตตฺตา วิมุตฺติโย. เตน วุตฺตํ
@เชิงอรรถ: ๑ สุตฺต. อ. ๑/๑๑๓      ๒ สุตฺต. ๑/๑๒๘       ๓ ฉ.ม. วิมุตฺตินฺติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๔๗.
                    "เมตฺตํ อุเปกฺขํ กรุณํ วิมุตฺตึ
                     อาเสวมาโน มุทิตญฺจ กาเล"ติ
      ตตฺถ อาเสวมาโนติ ติสฺโส ติกจตุกฺกชฺฌานวเสน อุเปกฺขํ จตุตฺถชฺฌานวเสน
ภาวยมาโน. กาเลติ เมตฺตํ อาเสวิตฺวา ตโต วุฏฺาย กรุณํ, ตโต วุฏฺาย
มุทิตํ, ตโต อิตรโต วา นิปฺปีติกชฺฌานโต วุฏฺาย อุเปกฺขํ อาเสวมาโนว
"กาเล อาเสวมาโน"ติ วุจฺจติ, อาเสวิตุํ ผาสุกาเล วา. สพฺเพน โลเกน
อวิรุชฺฌมาโนติ ทสสุ ทิสาสุ สพฺเพน สตฺตโลเกน. อวิรุชฺฌมาโน. เมตฺตาทีนํ
หิ ภาวิตตฺตา สตฺตา อปฺปฏิกูลา โหนฺติ, สตฺเตสุปิ วิโรธภูโต ปฏิโฆ วูปสมติ.
เตน วุตฺตํ "สพฺเพน โลเกน อวิรุชฺฌมาโน"ติ เสสํ วุตฺตสทิสเมวาติ. ๑-
                              นวมํ.
      [๑๖๐] ทสเม สญฺโชนานีติ ทส สญฺโชนานิ, ตานิ จ เตน เตน
มคฺเคน สนฺทาลยิตฺวาน. อสนฺตสํ ชีวิตสงฺขยมฺหีติ ชีวิตสงฺขโย วุจฺจติ
จุติจิตฺตสฺส ปริเภโท, ตสฺมึ จ ชีวิตสงฺขเย ชีวิตนิกนฺติยา ปหีนตฺตา อสนฺตสนฺติ.
เอตฺตาวตา สอุปาทิเสสนิพฺพานธาตุํ อตฺตโน ทสฺเสตฺวา คาถาปริโยสาเน
อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายีติ. ๒-
                              ทสมํ.
      [๑๖๑] เอกาทสเม ภชนฺตีติ สรีเรน อลฺลียิตฺวา ปยิรุปาสนฺติ. เสวนฺตีติ
อญฺชลิกมฺมาทีหิ กึการปฏิสฺสาวิตาย จ ปริจรนฺติ. การณํ อตฺโถ เอเตสนฺติ
การณตฺถา, ภชนาย เสวนาย จ นาญฺ การณมตฺถิ, อตฺโถ เอว เตสํ การณํ
อตฺถเหตุ เสวนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. นิกฺการณา ทุลฺลภา อชฺช มิตฺตาติ "อิโต
กิญฺจิ ลจฺฉามา"ติ เอวํ อตฺตปฏิลาภการเณน นิกฺการณา, เกวลํ:-
         "อุปกาโร จ โย มิตฺโต         สุขทุกฺโข จ โย สขา ๓-
          อตฺถกฺขายี ๔- จ โย มิตฺโต     โย จ มิตฺตานุกมฺปโก"ติ ๕-
@เชิงอรรถ: ๑ สุตฺต. อ. ๑/๑๒๙   ๒ สุตฺต. อ. ๑/๑๓๐    ๓ ม. สุเข ทุกฺเข จ โย สขา,
@อิ. โย จ มิตฺโต สุเข ทุกฺเข   ๔ ก. อตฺถกาโม
@๕ ก. โย จ มิตฺโต อนุกมฺปโกติ, ที. ปา. ๑๑/๒๖๕/๑๖๓
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๔๘.
เอวํ วุตฺเตน อริเยน มิตฺตภาเวน สมนฺนาคตา ทุลฺลภา อชฺช มิตฺตา. อตฺตนิ
ิตา เอเตสํ ปญฺา, อตฺตานํเยว โอโลเกนฺติ, น อญฺนฺติ อตฺตฏฺปญฺา.
"ทิฏฺตฺถปญฺา"ติ อยมฺปิ กิร  โปราณปาโ. สมฺปติ ทิฏฺเเยว อตฺเถ เอเตสํ
ปญฺา, อายตึ น เปกฺขนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. อสุจีติ อสุจินา อนริเยน
กายวจีมโนกมฺเมน สมนฺนาคโตติ. เสสํ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. ยํ
อนฺตรนฺตรา อติวิตฺถารภเยน น วุตฺตํ, ตํ สพฺพํ ปาานุสาเรเนว เวทิตพฺพํ.
                            เอกาทสมํ.
                       จตุตฺถวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
                  สทฺธมฺมปฺปชฺโชติกาย จูฬนิทฺเทสฏฺกถาย
                   ขคฺควิสาณสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
                          -------------
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๔๙.
                           นิคมคาถา ๑-
           โย โส สุคตปุตฺตานํ           อธิปติภูเตน หิตรตินา
           เถเรน ถิรคุณวตา            สุวิภตฺโต มหานิทฺเทโส.
           ตสฺสตฺถวณฺณนา ยา            ปุพฺพฏฺกถานยํ ตถา
           ยุตฺตึ นิสฺสาย มยารทฺธา        นิฏฺานมุปคตา เอสา.
           ยํ ปุรํ ปุรุตฺตมํ               อนุราธปุรวฺหยํ ๒-
           โย ตสฺส ทกฺขิเณ ภาเค        มหาวิหาโร ปติฏฺิโต.
           โย ตสฺส ติลโต ภูโต          มหาถูโป สิลุจฺจโย
           ยนฺตสฺส ปจฺฉิเม ภาเค         เลโข กลิกสญฺิโต.
           กิตฺติเสโนติ ๓- นาเมน        สาชีโว ราชสมฺมโต
           สุจิจาริตฺตสมฺปนฺโน            เลโข กุสลกมฺมิโก.
           สีตจฺฉายตรุเปตํ              สลิลาสยสมฺปทํ
           จารุปาการสญฺจิตํ             ปริเวณมการยิ.
           อุปเสโน มหาเถโร           มหาปริเวณวาสิ โย
           ตสฺสาทาสิ ปริเวณํ            เลโข กุสลกมฺมิโก.
           วสนฺเตเนตฺถ เถเรน ๔-       ถิรสีเลน ตาทินา
           อุปเสนวฺหเยน สา            กตา สทฺธมฺมโชติกา.
           รญฺโ สิรินิวาสสฺส            สิริสงฺฆสฺส โพธิโน
           ฉพฺพีสติมฺหิ วสฺสมฺหิ            นิฏฺิตา นิทฺเทสวณฺณนา.
           สมยํ อนุโลเมนฺตี             เถรานํ เถรวํสทีปานํ
           นิฏฺงฺคตา ยถายํ             อฏฺกถา โลกหิตชนนี.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. นิคมนกถา   ๒ สี. ปรมอนุราชปุรวฺหยํ    ๓ สี. ภตฺติเสโนติ
@๔ สี. เตเนว
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๕๐.
           สทฺธมฺมํ อนุโลเมนฺตา ๑-       อตฺตหิตํ ปรหิตญฺจ สาเธนฺตา
           นิฏฺ คจฺฉนฺตุ ๒- ตถา         มโนรถา สพฺพสตฺตานํ.
           สทฺธมฺมปฺปชฺโชติกาย           อฏฺกถาเยตฺถ คณิตกุสเลหิ
           คณิตา ตุ ภาณวารา           เยฺยาติเรกจตฺตาริสา.
           สาสนจิรฏฺิตตฺถํ              โลกหิตตฺถญฺจ สาทเรน มยา
           ปุญฺ อิทํ รจยตา             ยํ ปตฺตมนปฺปกํ วิปุลํ.
           ปุญฺเน เตน โลเกน          สทฺธมฺมรสายนํ ทสพลสฺส
           อุปภุญฺชิตฺวา วิมลํ             ปปฺโปตุ สุขํ สุเขเนวาติ.
                        สทฺธมฺมปฺปชฺโชติกา นาม
                       จูฬนิทฺเทสฏฺกถา นิฏฺิตา.
           อิมินา เลขปุญฺเน            มา เม พาลสมาคโม
           ติปิฏกธโร โหมิ              เมตฺเตยฺยสฺเสว สนฺติเกติ. ๓-
                         ---------------
             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๖ หน้า ๑๑๗-๑๕๐.
http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=46&A=2977&modeTY=1&pagebreak=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=46&A=2977&modeTY=1&pagebreak=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=30&i=663
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=30&A=6139
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=30&A=6601
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=30&A=6601
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๐
http://84000.org/tipitaka/read/?index_30