อรรถกถาเล่มที่ ๕๔ ภาษาบาลีอักษรไทย
 วิภงฺค.อ. (สมฺโมห.)

หน้าที่ ๔๔๓.
อติฉตฺตํ อติธโชติ วุจฺจติ, เอวมิทมฺปิ ปญฺจสีลํ ทสสีลมุปาทาย ปาฏิโมกฺขสํวรสีลํ
อธิสีลํ นาม. วฏฺฏปาทิกา อฏฺ สมาปตฺติโย อุปาทาย วิปสฺสนาปาทิกา อฏฺ
สมาปตฺติโย อธิจิตฺตํ นาม. กมฺมสฺสกตปญฺ อุปาทาย วิปสฺสนาปญฺา จ
มคฺคผลปญฺา จ ๑- อธิปญฺา นามาติ เวทิตพฺพา.
     [๗๗๑] อายโกสลฺลาทินิทฺเทเส ยสฺมา อาโยติ วุฑฺฒิ, สา อนตฺถหานิโต
อตฺถุปฺปตฺติโต จ ทุวิธา. อปาโยติ อวุฑฺฒิ, สาปิ อตฺถหานิโต จ อนตฺถุปฺปตฺติโต
จ ทุวิธา. ตสฺมา ตํ ทสฺเสตุํ อิเม ธมฺเม มนสิกโรโตติอาทิ วุตฺตํ. อิทํ วุจฺจตีติ
ยา อิเมสํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปตฺติปฺปหาเนสุ กุสลธมฺมานญฺจ อุปฺปตฺติฏฺิตีสุ
ปญฺา, อิทํ อายโกสลฺลํ นาม วุจฺจติ. ยา จ ๒- ปเนสา กุสลธมฺมานํ
อนุปฺปชฺชนนิรุชฺฌเนสุ อกุสลธมฺมานญฺจ อุปฺปตฺติฏฺิตีสุ ปญฺา, อิทํ อปายโกสลฺลํ
นามาติ อตฺโถ. อายโกสลฺลํ ตาว ปญฺา โหตุ, อปายโกสลฺลํ กถํ ปญฺา
นาม ชาตาติ? ปญฺวาเยว หิ "มยฺหํ เอวํ มนสิกโรโต อนุปฺปนฺนา กุสลา
ธมฺมา นุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา จ นิรุชฺฌนฺติ. อนุปฺปนฺนา อกุสลา ธมฺมา
อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา จ วฑฺฒนฺตี"ติ ปชานาติ. โส เอวํ ตฺวา อนุปฺปนฺนานํ
อกุสลานํ ธมฺมานํ อุปฺปชฺชิตุํ น เทติ, อุปฺปนฺเน ปชหติ. อนุปฺปนฺเน กุสเล
อุปฺปาเทติ, อุปฺปนฺเน ภาวนาปาริปูรึ ปาเปติ. เอวํ อปายโกสลฺลมฺปิ ปญฺาเอวาติ
เวทิตพฺพํ. สพฺพาปิ ตตฺรุปายา ปญฺา อุปายโกสลฺลนฺติ อิทมฺปน อจฺจายิกกิจฺเจ
วา ภเย วา อุปฺปนฺเน ตสฺส ติกิจฺฉนตฺถํ านุปฺปตฺติยการณชานนวเสเนว
เวทิตพฺพํ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
                       ติกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
                          -------------
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. มคฺคปญฺา จ ผลปญฺา จ      ๒ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๔๔.
                        ๔. จตุกฺกนิทฺเทสวณฺณนา
     [๗๙๓] จตุพฺพิเธน าณวตฺถุนิทฺเทเส อตฺถิ ทินฺนนฺติอาทีสุ ทินฺนปจฺจยา
ผลํ อตฺถีติ อิมินา อุปาเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อิทํ วุจฺจตีติ ยํ าณํ "อิทํ
กมฺมํ สกํ, อิทํ โน สกนฺ"ติ ชานาติ, อิทํ กมฺมสฺสกตญฺาณํ นาม วุจฺจตีติ
อตฺโถ. ตตฺถ ติวิธํ กายทุจฺจริตํ จตุพฺพิธํ วจีทุจฺจริตํ ติวิธํ มโนทุจฺจริตนฺติ
อิทํ น สกกมฺมํ นาม, ตีสุ ทฺวาเรสุ ทสวิธมฺปิ สุจริตํ สกกมฺมํ นาม. อตฺตโน
วาปิ โหตุ ปรสฺส วา, สพฺพมฺปิ อกุสลํ น สกกมฺมํ นาม. กสฺมา? อตฺถภญฺชนโต
จ อนตฺถชนนโต จ. อตฺตโน วา โหตุ ปรสฺส วา, สพฺพมฺปิ กุสลํ สกกมฺมํ
นาม. กสฺมา? อนตฺถภญฺชนโต จ อตฺถชนนโต จ. เอวํ ชานนสมตฺเถ อิมสฺมึ
กมฺมสฺสกตญฺาเณ ตฺวา พหุํ ทานํ ทตฺวา สีลํ ปูเรตฺวา อุโปสถํ สมาทิยิตฺวา
สุเขน สุขํ สมฺปตฺติยา สมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา นิพฺพานํ ปตฺตานํ คณนปริจฺเฉโท
นตฺถิ. ยถา หิ สธโน ปุริโส ปญฺจสุ สกฏสเตสุ สปฺปิมธุผาณิตาทีนิ เจว
โลณติลตณฺฑุลาทีนิ จ อาโรเปตฺวา กนฺตารมคฺคํ ปฏิปนฺโน เกนจิเทว กรณีเยน
อตฺเถ อุปฺปนฺเน สพฺเพสํ อุปกรณานํ คหิตตฺตา น จินฺเตติ, น ปริตสฺสติ,
สุเขเนว เขมนฺตํ ปาปุณาติ, เอวเมว อิมสฺมิมฺปิ กมฺมสฺสกตญฺาเณ ตฺวา พหุํ
ทานํ ทตฺวา ฯเปฯ นิพฺพานํ ปตฺตานํ คณนปโถ นตฺถิ. เปตฺวา สจฺจานุโลมิกํ
าณนฺติ มคฺคสจฺจสฺส จ ปรมตฺถสจฺจสฺส จ อนุโลมนโต สจฺจานุโลมิกนฺติ
ลทฺธนามํ วิปสฺสนาาณํ เปตฺวา อวเสสา สพฺพาปิ สาสวา กุสลา ปญฺา
กมฺมสฺสกตญฺาณเมวาติ อตฺโถ.
     [๗๙๔] มคฺคสมงฺคิสฺส าณํ ทุกฺเขเปตํ าณนฺติ เอตฺถ เอกเมว มคฺคาณํ
จตูสุ สจฺเจสุ เอกปฏิเวธวเสน จตูสุ าเนสุ คหิตํ. ๑-
     [๗๙๖] ธมฺเม าณนฺติ เอตฺถ มคฺคปญฺา ตาว จตุนฺนํ สจฺจานํ
เอกปฏิเวธวเสน ธมฺเม าณํ นาม โหตุ, ผลปญฺา กถํ ธมฺเม าณํ นามาติ?
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สงฺคหิตํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๔๕.
นิโรธสจฺจวเสน. ทุพฺพิธาปิ เหสา ปญฺา อปรปฺปจฺจเย อตฺตปจฺจกฺเข อริยสจฺจธมฺเม
กิจฺจโต จ อารมฺมณโต จ ปวตฺตตฺตา ธมฺเม าณนฺติ เวทิตพฺพา. โส อิมินา
ธมฺเมนาติ เอตฺถ มคฺคาณํ ธมฺมโคจรตฺตา โคจรโวหาเรน ธมฺโมติ วุตฺตํ,
อุปโยคตฺเถ วา กรณวจนํ, อิมํ ธมฺมํ าเตนาติ อตฺโถ, จตุสจฺจธมฺมํ  ชานิตฺวา
ิเตน มคฺคาเณนาติ วุตฺตํ โหติ. ทิฏฺเนาติ ทสฺสเนน, ธมฺมํ ปสฺสิตฺวา
ิเตนาติ อตฺโถ. ปตฺเตนาติ จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ปตฺวา ิตตฺตา ธมฺมํ ปตฺเตน.
วิทิเตนาติ มคฺคาเณน จตฺตาริ อริยสจฺจานิ วิทิตานิ ปากฏานิ กตานิ, ตสฺมา
ตํ ธมฺมํ วิทิตํ นาม โหติ, เตน วิทิตธมฺเมน. ปริโยคาเฬฺหนาติ จตุสจฺจธมฺมํ
ปริโยคาเหตฺวา ิเตน. นยํ เนตีติ อตีเต จ อนาคเต จ นยํ เนติ หรติ เปเสติ.
อิทมฺปน น มคฺคาณสฺส กิจฺจํ, ปจฺจเวกฺขณาณสฺส กิจฺจํ. สตฺถารา ปน
มคฺคาณํ อตีตานาคเต นยํ นยนสทิสํ กตํ. กสฺมา? มคฺคมูลกตฺตา. ภาวิตมคฺคสฺส
หิ ปจฺจเวกฺขณา นาม โหติ. ตสฺมา สตฺถา มคฺคาณเมว นยํ นยนสทิสํ
อกาสิ. อปิจ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ:- ยเทตํ อิมินา จตุสจฺจโคจรํ
มคฺคาณํ อธิคตํ, เตน าเณน การณภูเตน อตีตานาคเต ปจฺจเวกฺขณาณสงฺขาตํ
นยํ เนติ.
     อิทานิ ยถา เตน นยํ เนติ, ตํ อาการํ ทสฺเสตุํ เย หิ เกจิ อตีตมทฺธานนฺติ-
อาทิมาห. ตตฺถ อพฺภญฺึสูติ ๑- ชานึสุ ปฏิวิชฺฌึสุ. อิมญฺเวาติ ยํ ทุกฺขํ อตีเต
อพฺภญฺึสุ, ยญฺจ อนาคเต อภิชานิสฺสนฺติ, น ตญฺเว อิมํ, สริกฺขฏฺเน ปน
เอวํ วุตฺตํ. อตีเตปิ หิ เปตฺวา ตณฺหํ เตภูมิกขนฺเธเยว ทุกฺขสจฺจนฺติ
ปฏิวิชฺฌึสุ, ตณฺหํเยว สมุทยสจฺจนฺติ, นิพฺพานเมว นิโรธสจฺจนฺติ, อริยมคฺคเมว
มคฺคสจฺจนฺติ ปฏิวิชฺฌึสุ, อนาคเตปิ เอวเมว ปฏิวิชฺฌิสฺสนฺติ, เอตรหิปิ เอวเมว
ปฏิวิชฺฌนฺตีติ สริกฺขฏฺเน "อิมญฺเวา"ติ วุตฺตํ. อิทํ วุจฺจติ อนฺวเย าณนฺติ
อิทํ อนุคมนาณํ นยนาณํ การณาณนฺติ วุจฺจติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อพฺภญฺสูติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๔๖.
     ปริจฺเจ ๑- าณนฺติ จิตฺตปริจฺเฉทาณํ. ปรสตฺตานนฺติ เปตฺวา อตฺตานํ
เสสสตฺตานํ. อิตรํ ตสฺเสว เววจนํ. เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานาตีติ อตฺตโน
จิตฺเตน เตสํ จิตฺตํ สราคาทิวเสน ปริจฺฉินฺทิตฺวา นานปฺปการโต ชานาติ. สราคํ
วาติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺา สติปฏฺานวิภงฺเค วุตฺตเมว. อยํ ปน
วิเสโส:- อิธ "อนุตฺตรํ วา จิตฺตํ, วิมุตฺตํ วา จิตฺตนฺ"ติ เอตฺถ โลกุตฺตรมฺปิ
ลพฺภติ. อวิปสฺสนูปคมฺปิ หิ ปรจิตฺตาณสฺส วิสโย โหติเยว.
     อวเสสา ปญฺาติ ธมฺเม าณาทิกา ติสฺโส ปญฺา เปตฺวา เสสา
สพฺพาปิ ปญฺา าณนฺติ สมฺมตตฺตา สมฺมติาณํ นาม โหติ. วจนตฺโถ
ปเนตฺถ สมฺมติมฺหิ าณนฺติ สมฺมติาณํ.
     [๗๙๗] กามาวจรกุสเลติ ปญฺาติ อยญฺหิ เอกนฺเตน วฏฺฏสฺมึ จุติปฏิสนฺธึ
อาจินเตว, ตสฺมา "อาจยาย โน อปจยายา"ติ วุตฺตา. โลกุตฺตรมคฺคปญฺา ปน
ยสฺมา จุติปฏิสนฺธึ อปจินเตว, ตสฺมา "อปจยาย โน อาจยายา"ติ วุตฺตา.
รูปาวจรารูปาวจรปญฺา จุติปฏิสนฺธิมฺปิ อาจินติ, วิกฺขมฺภนวเสน กิเลเส เจว
กิเลสมูลเก จ ธมฺเม อปจินติ, ตสฺมา "อาจยาย เจว อปจยาย จา"ติ วุตฺตา.
เสสา เนว จุติปฏิสนฺธึ อาจินติ น อปจินติ, ตสฺมา "เนว อาจยาย โน
อปจยายา"ติ วุตฺตา.
     [๗๙๘] น จ อภิญฺาโย ปฏิวิชฺฌตีติ อิทํ ปมชฺฌานปญฺ สนฺธาย
วุตฺตํ. สา หิสฺส กามวิเวเกน ปตฺตพฺพตฺตา กิเลสนิพฺพิทาย สํวตฺตติ, ตาย
เจส กาเมสุ วีตราโค โหติ, อภิญฺาปาทกภาวํ ปน อปฺปตฺตตาย เนว ปญฺจ
อภิญฺาโย ปฏิวิชฺฌติ, นิมิตฺตารมฺมณตฺตา น สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌติ, เอวมยํ
ปญฺา นิพฺพิทาย โหติ โน ปฏิเวธาย. เสฺววาติ ปมชฺฌานํ ปตฺวา ิโต.
กาเมสุ วีตราโค สมาโนติ ตถา วิกฺขมฺภิตานํเยว กามานํ วเสน วีตราโค.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปริเย
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๔๗.
อภิญฺาโย ปฏิวิชฺฌตีติ ปญฺจ อภิญฺาโย ปฏิวิชฺฌตีติ. ๑- อิทํ จตุตฺถชฺฌานปญฺ
สนฺธาย วุตฺตํ. จตุตฺถชฺฌานปญฺา หิ อภิญฺาปาทกภาเวนาปิ ปญฺจ อภิญฺาโย
ปฏิวิชฺฌติ, อภิญฺาภาวปฺปตฺติยาปิ ปฏิวิชฺฌติเอว, ตสฺมา สา ปฏีเวธาย โหติ,
ปมชฺฌานปญฺายเอว ปน กิเลเสสุปิ นิพฺพินฺทตฺตา โน นิพฺพิทาย. ยา
ปนายํ ทุติยตติยชฺฌานปญฺา, สา กตรํ โกฏฺาสํ ภชตีติ? โสมนสฺสวเสน
ปมชฺฌานมฺปิ ภชติ, อวิตกฺกวเสน จตุตฺถชฺฌานมฺปิ. เอวเมสา ปมชฺฌานสนฺนิสฺสิตา
วา จตุตฺถชฺฌานสนฺนิสฺสิตา วา กาตพฺพา. นิพฺพิทาย เจว ปฏิเวธาย
จาติ มคฺคปญฺา สพฺพสฺมิมฺปิ วฏฺเฏ นิพฺพินฺทนโต นิพฺพิทาย ฉฏฺ อภิญฺ
ปฏิวิชฺฌนโต ปฏิเวธาย จ โหติ.
     [๗๙๙] ปมสฺส ฌานสฺส ลาภินฺติอาทีสุ ๒- ยฺวายํ อปฺปคุณสฺส ปมชฺฌานสฺส
ลาภึ, ตํ ตโต วุฏฺิตํ อารมฺมณวเสน กามสหคตา หุตฺวา สญฺามนสิการา
สมุทาจรนฺติ ตุทนฺติ โจเทนฺติ. ตสฺส กามานุปกฺขนฺทานํ สญฺามนสิการานํ
วเสน สา ปมชฺฌานปญฺา หายติ ปริหายติ, ตสฺมา หานภาคินีติ วุตฺตา.
ตทนุธมฺมตาติ ตทนุรูปสภาวา. สติ สนฺติฏฺตีติ อิทํ มิจฺฉาสตึ สนฺธาย วุตฺตํ,
น สมฺมาสตึ. ยสฺส หิ ปมชฺฌานานุรูปสภาวา ปมชฺฌานํ สนฺตโต ปณีตโต
ทิสฺวา อสฺสาทยมานา  อภินนฺทมานา นิกนฺติ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส นิกนฺติวเสน สา
ปมชฺฌานปญฺา เนว หายติ, น วฑฺฒติ, ิติโกฏฺาสิกา โหติ. เตน วุตฺตํ ิติภาคินี
ปญฺาติ. อวิตกฺกสหคตาติ อวิตกฺกํ ทุติยชฺฌานํ สนฺตโต ปณีตโต มนสิกโรโต
อารมฺมณวเสน อวิตกฺกสหคตา. สมุทาจรนฺตีติ ปคุณโต ปมชฺฌานโต วุฏฺิตํ
ทุติยชฺฌานาธิคมนตฺถาย ตุทนฺติ โจเทนฺติ, ตสฺส อุปริ ทุติยชฺฌานานุปกฺขนฺทานํ
สญฺามนสิการานํ วเสน สา ปมชฺฌานปญฺา วิเสสภูตสฺส ทุติยชฺฌานสฺส
อุปฺปตฺติฏฺานตาย วิเสสภาคินีติ วุตฺตา. นิพฺพิทาสหคตาติ ตเมว ปมชฺฌานลาภึ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อิติ-สทฺโท น ทิสฺสติ           ๒ ฉ.ม. ลาภีติ.....
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๔๘.
ฌานโต ๑- วุฏฺิตํ นิพฺพิทาสงฺขาเตน วิปสฺสนาาเณน สหคตา. วิปสฺสนาาณญฺหิ
ฌานงฺคเภเท วตฺตนฺเต นิพฺพินฺทติ อุกฺกณฺติ. ตสฺมา นิพฺพิทาติ วุจฺจติ.
สมุทาจรนฺตีติ นิพฺพานสจฺฉิกิริยตฺถาย ตุทนฺติ โจเทนฺติ. วิราคูปสญฺหีตาติ
วิราคสงฺขาเตน นิพฺพาเนน อุปสํหิตา. วิปสฺสนาาณญฺหิ สกฺกา อิมินา มคฺเคน วิราคํ
นิพฺพานํ สจฺฉิกาตุนฺติ ปวตฺติโต "วิราคูปสญฺหิตนฺ"ติ วุจฺจติ. ตํสมฺปยุตฺตา
สญฺามนสิการาปิ วิราคูปสญฺหิตาเอว นาม. ตสฺส เตสํ สญฺามนสิการานํ
วเสน สา ปมชฺฌานปญฺา อริยมคฺคปฏิเวธสฺส ปทฏฺานตาย นิพฺเพธภาคินีติ
วุตฺตา. เอวํ จตูสุ าเนสุ ปมชฺฌานปญฺาว กถิตา. ทุติยชฺฌานปญฺาทีสุปิ
อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
     [๘๐๑] กิจฺเฉน กสิเรน สมาธึ อุปฺปาเทนฺตสฺสาติ โลกุตฺตรสมาธึ
อุปฺปาเทนฺตสฺส ปุพฺพภาเค อาคมนกาเล กิจฺเฉน กสิเรน ทุกฺเขน สสงฺขาเรน
สปฺปโยเคน กิลมนฺตสฺส กิเลเส วิกฺขมฺเภตฺวา อาคตสฺส. ทนฺธํ ตณฺานํ
อภิชานนฺตสฺสาติ วิกฺขมฺภิเตสุ กิเลเสสุ วิปสฺสนาปริวาเส จิรํ วสิตฺวา ตํ
โลกุตฺตรสมาธิสงฺขาตํ านํ ทนฺธํ สณิกํ อภิชานนฺตสฺส ปฏิวิชฺฌนฺตสฺส,
ปาปุณนฺตสฺสาตฺยตฺโถ. อยํ วุจฺจตีติ ยา เอสา เอวํ อุปฺปชฺชติ, อยํ
กิเลสวิกฺขมฺภนปฏิปทาย ทุกฺขตฺตา วิปสฺสนาปริวาสปญฺาย จ ทนฺธตฺตา มคฺคกาเล
เอกจิตฺตกฺขเณ อุปฺปนฺนาปิ ปญฺา อาคมนวเสน ทุกฺขาปฏิปทา ทนฺธาภิญฺา
นามาติ วุจฺจติ. อุปริ ตีสุ ปเทสุปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
     [๘๐๒] สมาธิสฺส น นิกามลาภิสฺสาติ โย สมาธิสฺส น นิกามลาภี
โหติ, โส ตสฺส น นิกามลาภี นาม. ยสฺส สมาธิ อุปรูปริ สมาปชฺชนตฺถาย
อุสฺสกฺกิตุํ ปจฺจโย น โหติ, ตสฺส อปฺปคุณชฺฌานลาภิสฺสาติ อตฺโถ. อารมฺมณํ
โถกํ ผรนฺตสฺสาติ ปริตฺเต สุปฺปมตฺเต วา สราวมตฺเต วา อารมฺมเณ ปริกมฺมํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปมชฺฌานโต
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๔๙.
กตฺวา ตตฺเถว อปฺปนํ ปตฺวา ตํ อวฑฺฒิตํ โถกเมว อารมฺมณํ ผรนฺตสฺสาติ
อตฺโถ. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. นนิกามลาภีปฏิปกฺขโต หิ  ปคุณชฺฌานลาภี
เอตฺถ นิกามลาภีติ วุตฺโต, อวฑฺฒิตารมฺมณปฏิปกฺขโต จ วฑฺฒิตารมฺมณํ
วิปุลนฺติ วุตฺตํ. เสสํ ตาทิสเมว.
     ชรามรเณเปตํ าณนฺติ นิพฺพานเมว อารมฺมณํ กตฺวา จตุนฺนํ สจฺจานํ
เอกปฏิเวธวเสน เอตํ วุตฺตํ.
     ชรามรณํ อารพฺภาติอาทีนิ ปน เอเกกํ วตฺถุํ อารพฺภ ปวตฺติกาเล
ปุพฺพภาเค สจฺจววตฺถาปนวเสน วุตฺตานิ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
                      จตุกฺกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
                         --------------
                        ๕. ปญฺจกนิทฺเทสวณฺณนา
     [๘๐๔] ปญฺจวิเธน าณวตฺถุนิทฺเทเส ปีติผรณตาทีสุ ปีติ ผรมานา
อุปฺปชฺชตีติ ทฺวีสุ ฌาเนสุ ปญฺา ปีติผรณตา นาม. สุขํ ผรมานา อุปฺปชฺชตีติ
ตีสุ ฌาเนสุ ปญฺา สุขผรณตา นาม. ปเรสํ เจโต ผรมานา อุปฺปชฺชตีติ
เจโตปริยปญฺา เจโตผรณตา นาม. อาโลกํ ผรมานา อุปฺปชฺชตีติ ทิพฺพจกฺขุปญฺา
อาโลกผรณตา นาม. ปจฺจเวกฺขณาณํ ปจฺจเวกฺขณานิมิตฺตํ นาม.
เตเนว วุตฺตํ "ทฺวีสุ ฌาเนสุ ปญฺา ปีติผรณตา"ติอาทิ. ตตฺถ จ ปีติผรณตา
สุขผรณตา เทฺว ปาทา วิย, เจโตผรณตา อาโลกผรณตา เทฺว หตฺวา วิย,
อภิญฺาปาทกชฺฌานํ มชฺฌิมกาโย วิย, ปจฺจเวกฺขณานิมิตฺตํ สีสํ วิย, อิติ ภควา
ปญฺจงฺคิกํ สมฺมาสมาธีติ อยํ หตฺถปาทสีสสทิเสหิ ปญฺจหิ องฺเคหิ ยุตฺโต
สมฺมาสมาธีติ ปาทกชฺฌานสมาธึ กเถสิ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ทสฺเสติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๕๐.
     อยํ สมาธิ ปจฺจุปฺปนฺนสุโข เจวาติอาทีสุ อรหตฺตผลสมาธิ อธิปฺเปโต.
โส หิ อปฺปิตปฺปิตกฺขเณ สุขตฺตา ปจฺจุปฺปนฺนสุโข. ปุริโม ปุริโม ปจฺฉิมสฺส
ปจฺฉิมสฺส สมาธิสุขสฺส ปจฺจยตฺตา อายตึ สุขวิปาโก. สนฺตํ สุขุมํ ผลจิตฺตํ
ปณีตํ มธุรรูปํ สมุฏฺาเปติ. ผลสมาปตฺติยา วุฏฺิตสฺส หิ สพฺพกายานุคตํ
สุขสมฺผสฺสํ โผฏฺพฺพํ ปฏิจฺจ สุขสหคตํ กายวิญฺาณํ อุปฺปชฺชติ. อิมินาปิ
ปริยาเยน อายตึ สุขวิปาโก. กิเลเสหิ อารกตฺตา อริโย. กามามิสวฏฺฏามิสโลกามิสานํ
อภาวา นิรามิโส. พุทฺธาทีหิ มหาปุริเสหิ เสวิตตฺตา อกาปุริสเสวิโต.
องฺคสนฺตตาย อารมฺมณสนฺตตาย สพฺพกิเลสทรถสนฺตตาย จ สนฺโต. อตปฺปนียฏฺเน
ปณีโต. กิเลสปฏิปฺปสฺสทฺธิยา ลทฺธตฺตา กิเลสปฏิปฺปสฺสทฺธิภาวสฺส วา ลทฺธตฺตา
ปฏิปฺปสฺสทฺธลทฺโธ. ปฏิปฺปสฺสทฺธํ ปฏิปฺปสฺสทฺธีติ หิ อิทํ อตฺถโต เอกํ.
ปฏิปฺปสฺสทฺธกิเลเสน วา อรหตา ลทฺธตฺตาปิ ปฏิปฺปสฺสทฺธลทฺโธ. เอโกทิภาเวน
อธิคตตฺตา เอโกทิภาวเมว วา อธิคตตฺตา เอโกทิภาวาธิคโต. อปฺปคุณสาสวสมาธิ
วิย สสงฺขาเรน สปฺปโยเคน จิตฺเตน ปจฺจนีกธมฺเม นิคฺคยฺห กิเลเส วาเรตฺวา
อนธิคตตฺตา น สสงฺขารนิคฺคยฺหวาริตคโต. ตญฺจ สมาธึ สมาปชฺชนฺโต ตโต
วา วุฏฺหนฺโต สติเวปุลฺลปฺปตฺตตฺตา สโตว สมาปชฺชติ สโตว วุฏฺหติ.
ยถาปริจฺฉินฺนกาลวเสน วา สโต สมาปชฺชติ สโต วุฏฺหติ. ตสฺมา ยเทตฺถ
"อยํ สมาธิ ปจฺจุปฺปนฺนสุโข เจว อายติญฺจ สุขวิปาโก"ติ เอวํ ปจฺจเวกฺขมานสฺส
ปจฺจตฺตํเยว อปรปฺปจฺจยํ าณํ อุปฺปชฺชติ, ตํ เอกมงฺคํ. เอส นโย เสเสสุปิ.
เอวมิเมหิ ปญฺจหิ ปจฺจเวกฺขณาเณหิ อยํ สมาธิ ปญฺจาณิโก สมฺมาสมาธิ
นาม วุตฺโตติ.
                      ปญฺจกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
                          -------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๔ หน้า ๔๔๓-๔๕๐.
http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=54&A=10470&modeTY=1&pagebreak=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=54&A=10470&modeTY=1&pagebreak=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=35&i=801
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=35&A=10829
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=35&A=8672
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=35&A=8672
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๕
http://84000.org/tipitaka/read/?index_35