|
| บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ |
 |
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
อ่าน อรรถกถาหน้าต่างที่ [หน้าสารบัญ] [๑] [๒] [๓] [๔] [๕] [๖] [๗] [๘] [๙] [๑๐] [๑๑] [๑๒] [๑๓] [๑๔] [๑๕]      หน้าต่างที่ ๑๕ / ๑๕. ข้อความเบื้องต้น พระสารีบุตรอนุเคราะห์พราหมณ์ผู้ยากจน ได้ยินว่า สหายของวังคันตพราหมณ์ผู้บิดาของพระสารีบุตรเถระ ชื่อมหา แต่พราหมณ์นั้นมีสมบัติหมดเสียแล้ว กลับเป็นคนยากจน. เขาคิดว่า "บุตรของเราจักมาเพื่อเที่ยวบิณฑบาตที่ประตูเรือนของเรา, แต่เราเป็นคนยากจน บุตรของเราเห็นจะไม่ทราบความที่เราเป็นคนยากจน ไทยธรรม เมื่อไม่อาจจะเผชิญหน้าพระเถระนั้นได้จึงหลบเสีย. ถึงในวันอื่น แม้พระเถระได้ไป (อีก). พราหมณ์ก็ได้หลบเสียอย่างนั้นเหมือนกัน. เขาคิดอยู่ว่า "เราได้อะไรๆ แล้วนั่นแหละจักถวาย" ก็ไม่ได้ (อะไรๆ). ภายหลังวันหนึ่ง เขาได้ถาดเต็มด้วยข้าวปายาสพร้อมกับผ้าสาฎกเนื้อหยาบ ในที่บอกลัทธิของพราหมณ์แห่งหนึ่ง ถือไปถึงเรือน นึกถึงพระเถระขึ้นได้ว่า "การที่เราถวายบิณฑบาตนี้แก่พระเถระ ควร." ในขณะนั้นนั่นเอง แม้พระเถระเข้าฌาน ออกจากสมาบัติแล้ว เห็นพราหมณ์นั้น คิดว่า "พราหมณ์ได้ไทยธรรมแล้ว หวังอยู่ซึ่งกรรมของเรา, การที่เราไปในที่นั้น ควร" ดังนี้แล้ว จึงห่มผ้าสังฆาฏิ ถือบาตร แสดงตนยืนอยู่แล้วที่ประตูเรือน ลำดับนั้น เขาเข้าไปหาพระเถระนั้น ไหว้แล้ว กระทำปฏิสันถารนิมนต์ให้นั่งภายในเรือน ถือถาดอันเต็มด้วยข้าวปายาส เกลี่ยลงในบาตรของพระเถระ. พระเถระรับกึ่งหนึ่งแล้วจึงเอามือปิดบาตร. ทีนั้น พราหมณ์กล่าวกะพระเถระนั้นว่า "ท่านผู้เจริญ ข้าวปายาสนี้สักว่าเป็นส่วนของคนๆ เดียวเท่านั้น, ขอท่านจงทำความสงเคราะห์ในปรโลกแก่กระผมเถิด, อย่าทำความสงเคราะห์ในโลกนี้เลย, กระผมปรารถนาถวายไม่ให้เหลือทีเดียว" ดังนี้แล้ว จึงเกลี่ยลงทั้งหมด. พระเถระฉันในที่นั้นนั่นแล. ครั้นในเวลาเสร็จภัตกิจ เขาถวายผ้าสาฎกแม้นั้นแก่พระเถระนั้น ไหว้แล้วกล่าวอย่างนี้ว่า "ท่านผู้เจริญ แม้กระผมพึงบรรลุธรรมที่ท่านเห็นแล้วเหมือนกัน." พระเถระทำอนุโมทนาแก่พราหมณ์นั้นว่า "จงสำเร็จอย่างนั้น พราหมณ์" ลุกขึ้นจากอาสนะหลีกไป เที่ยวจาริกโดยลำดับ ได้ถึงพระเชตวันแล้ว. พราหมณ์ยากจนตายไปเกิดในกรุงสาวัตถี ก็ในขณะนั้นแล มารดาของเขาบอกแก่สามีว่า "สัตว์เกิดในครรภ์ ตั้งขึ้นในท้องของฉัน." สามีนั้นได้ให้เครื่องบริหารครรภ์แก่มารดาของทารกนั้นแล้ว. เมื่อนางเว้นการบริโภคอาหารวัตถุมีของร้อนจัด เย็นนัก และเปรี้ยวนักเป็นต้น รักษาครรภ์อยู่โดยสบาย ความแพ้ท้องเห็นปานนี้เกิดขึ้นว่า "ไฉนหนอ เราพึงนิมนต์ภิกษุ ๕๐๐ รูป มีพระสารีบุตรเถระเป็นประธานให้นั่งในเรือน ถวายปายาส๑- เจือด้วยน้ำนมล้วน แม้ตนเองนุ่งห่มผ้ากาสาวะ ถือขันทอง นั่งในที่สุดแห่งอาสนะ แล้วบริโภคข้าวปายาสอันเป็นเดนของภิกษุประมาณเท่านี้." ____________________________ ๑- ข้าวชนิดหนึ่ง ที่หุงเจือด้วยน้ำนม น้ำผึ้ง น้ำตาล เป็นต้น หรือข้าวเปียกเจือนม. ได้ยินว่า ความแพ้ท้องในเพราะการนุ่งห่มผ้ากาสาวะนั้นของนาง ได้เป็นบุรพนิมิตแห่งการบรรพชาในพระพุทธศาสนาของบุตรในท้อง. ลำดับนั้น พวกญาติของนาง คิดว่า "ความแพ้ท้องของธิดาพวกเราประกอบด้วยธรรม" ดังนี้แล้ว จึงถวายข้าวปายาสเจือด้วยน้ำนมล้วน แก่ภิกษุ ๕๐๐ รูป ทำพระสารีบุตรเถระให้เป็นพระสังฆเถระ. แม้นางก็นุ่งผ้ากาสาวะผืนหนึ่ง ห่มผืนหนึ่ง ถือขันทองนั่งในที่สุดแห่งอาสนะ บริโภคข้าวปายาสอันเป็นเดน (ของภิกษุ). ความแพ้ท้องสงบแล้ว. ในมงคลอันเขากระทำแล้วในระหว่างๆ แก่นางนั้น ตลอดเวลาสัตว์เกิดในครรภ์คลอดก็ดี ในมงคลอันเขากระทำแล้วแก่นางผู้คลอดบุตรแล้ว โดยล่วงไป ๑๐ เดือนก็ดี พวกญาติก็ได้ถวายข้าวมธุปายาสมีน้ำน้อย แก่ภิกษุประมาณ ๕๐๐ รูป มีพระสารีบุตรเถระเป็นประธานเหมือนกัน. ได้ยินว่า นี่เป็นผลแห่งข้าวปายาสที่ทารกถวายแล้วในเวลาที่ตนเป็น ก็ในวันมงคลที่พวกญาติกระทำในวันที่ทารกเกิด พวกญาติให้ทารกนั้นอาบน้ำแต่เช้าตรู่ ประดับแล้วให้นอนเบื้องบนผ้ากัมพลมีค่าแสนหนึ่ง บนที่นอนอันมีสิริ. ทารกบริจาคทาน ครั้งนั้น ญาติทั้งหลายของทารกนั้นคิดว่า "ผ้ากัมพลคล้องที่นิ้วมือแล้ว" จึงปรารภจะนำออก. ทารกนั้นร้องไห้แล้ว พวกญาติกล่าวว่า "ขอพวกท่านจงหลีกไปเถิด, ท่านทั้งหลายอย่ายังทารกให้ร้องไห้เลย" ดังนี้แล้ว จึงนำไปพร้อมกับผ้ากัมพลนั่นแล. ในเวลาไหว้พระเถระ ทารกนั้นชักนิ้วมือออกจากผ้ากัมพล ให้ผ้ากัมพลตกลง ณ ที่ใกล้เท้าของพระเถระ. ลำดับนั้น พวกญาติไม่กล่าวว่า "เด็กเล็กไม่รู้กระทำแล้ว" กล่าวว่า "ท่านเจ้าข้า ผ้าอันบุตรของพวกข้าพเจ้าถวายแล้ว จงเป็นอันบริจาคแล้วทีเดียว" ดังนี้แล้ว กล่าวว่า "ท่านเจ้าข้า ขอพระผู้เป็นเจ้าจงให้สิกขาบทแก่ทาสของท่าน ผู้ทำการบูชาด้วยผ้ากัมพลนั่นแหละ อันมีราคาแสนหนึ่ง." พระเถระ. เด็กนี้ชื่ออะไร? พากญาติ. ชื่อเหมือนกับพระผู้เป็นเจ้า ขอรับ. พระเถระ. นี่จักชื่อ ติสสะ. ได้ยินว่า พระเถระ ในเวลาเป็นคฤหัสถ์ ได้มีชื่อว่า อุปติสสมาณพ, แม้มารดาของเด็กนั้น ก็คิดว่า "เราไม่ควรทำลายอัธยาศัยของบุตร." พวกญาติ ครั้นกระทำมงคลคือการขนานนามแห่งเด็กอย่างนั้นแล้ว ในมงคลคือการบริโภคอาหารของเด็กนั้นก็ดี ในมงคลคือการเจาะหูของเด็กนั้นก็ดี ในมงคลคือการนุ่งผ้าของเด็กนั้นก็ดี ในมงคลคือการโกนจุกของเด็กนั้นก็ดี ได้ถวายข้าวมธุปายาสมีน้ำน้อย แก่ภิกษุประมาณ ๕๐๐ รูป มีพระสารีบุตรเถระเป็นประธาน. เด็กเจริญวัยแล้ว กล่าวกะมารดา ในเวลามีอายุ ๗ ขวบว่า "แม่ ฉันจักบวชในสำนักของพระเถระ." มารดานั้นรับว่า "ดีละ ลูก, เมื่อก่อนแม่ก็ได้หมายใจไว้ว่า เราไม่ควรทำลายอัธยาศัยของลูก, เจ้าจงบวชเถิดลูก" ดังนี้แล้ว ให้คนนิมนต์พระเถระมา ถวายภิกษาแก่พระเถระนั้นผู้มาแล้ว กล่าวว่า "ท่านเจ้าข้า ทาสของท่านกล่าวว่า จักบวช, พวกดิฉันจักพาทาสของท่านนี้ไปสู่วิหารในเวลาเย็น" ส่งพระเถระไปแล้ว ในเวลาเย็นพาบุตรไปสู่วิหารด้วยสักการะและสัมมานะเป็นอันมาก แล้วก็มอบถวายพระเถระ. การบวชทำได้ยาก ติสสะ. ท่านขอรับ กระผมจักสามารถทำได้ทุกอย่าง ตามทำนองที่ท่านบอกแล้ว. กัมมัฏฐานพระพุทธเจ้าทุกพระองค์ไม่เคยทรงละ จริงอยู่ การที่ภิกษุบอกอาการ ๓๒ แม้ทั้งสิ้นควรแท้, เมื่อไม่อาจบอกได้ทั้งหมด พึงบอกตจปัญจก มารดาบิดาทำสักการะแก่บุตรผู้บวชแล้ว ได้ถวายข้าวมธุปายาสมีน้ำน้อยเท่านั้นแก่ภิกษุสงฆ์ มีพระ สามเณรมีลาภมากเพราะผลทานในกาลก่อน สามเณร ลำดับนั้น ภิกษุทั้งหลายขนานนามสามเณรนั้นว่า "ปิณฑปาตทายกติสสะ" รุ่งขึ้นวันหนึ่งในฤดูหนาว สามเณรเที่ยวจาริกไปในวิหาร เห็นภิกษุทั้งหลายผิงไฟอยู่ในเรือนไฟเป็นต้นในที่นั้นๆ จึงเรียนว่า "ท่านขอรับ เหตุไรท่านทั้งหลายจึงนั่งผิงไฟ?" พวกภิกษุ. ความหนาวเบียดเบียนพวกเรา สามเณร. สามเณร. ท่านขอรับ ธรรมดาในฤดูหนาว ท่านทั้งหลายควรห่มผ้ากัมพล เพราะผ้ากัมพลนั้นสามารถกันหนาวได้. พวกภิกษุ. สามเณร เธอมีบุญมากพึงได้ผ้ากัมพล พวกเราจักได้ผ้ากัมพลแต่ที่ไหน? สามเณรกล่าวว่า "ท่านขอรับ ถ้ากระนั้น พระผู้เป็นเจ้าทั้งหลายผู้มีความต้องการผ้ากัมพล จงมากับกระผมเถิด" แล้วให้บอกภิกษุในวิหารทั้งสิ้น. ภิกษุทั้งหลายคิดว่า "พวกเราจักไปกับสามเณรแล้ว นำผ้ากัมพลมา" อาศัยสามเณรผู้มีอายุ ๗ ปี ออกไปแล้วประมาณพันรูป. สามเณรนั้นมิให้แม้จิตเกิดขึ้นว่า "เราจักได้ผ้ากัมพลแต่ที่ไหน เพื่อภิกษุประมาณเท่านี้" พวกภิกษุเหล่านั้นบ่ายหน้าสู่พระนครไปแล้ว. จริงอยู่ ทานที่บุคคลถวายดีแล้ว ย่อมมีอานุภาพเช่นนี้. สามเณรนั้นเที่ยวไปตามลำดับเรือนภายนอกพระนครเท่านั้น ได้ผ้ากัมพลประมาณ ๕๐๐ ผืนแล้ว จึงเข้าไปภายในพระนคร. พวกมนุษย์นำผ้ากัมพลมาแต่ที่โน้นที่นี้. ส่วนบุรุษคนหนึ่งเดินไปโดยทางประตูร้านตลาด เห็นชาวร้านตลาดคนหนึ่งผู้นั่งคลี่ผ้ากัมพล ๕๐๐ ผืน จึงพูดว่า "ผู้เจริญ สามเณรรูปหนึ่งรวบรวมผ้ากัมพลอยู่, ท่านจงซ่อนผ้ากัมพลของท่านเสียเถิด. ชาวร้านตลาด. ก็สามเณรนั้น ถือเอาสิ่งที่เขาให้แล้วหรือที่เขายังไม่ให้. บุรุษ. ถือเอาสิ่งที่เขาให้แล้ว. ชาวร้านตลาดพูดว่า เมื่อเป็นเช่นนั้น, ถ้าเราปรารถนา เราจักให้, หากเราไม่ปรารถนา จักไม่ให้ ท่านจงไปเสียเถิด" ดังนี้แล้ว ก็ส่งเขาไป. ลักษณะคนตระหนี่ ____________________________ ๑- เอาชายผ้า ๒ ผืนผูกติดกัน. ฝ่ายสามเณรถึงประเทศนั้นพร้อมด้วยภิกษุพันหนึ่ง. เพราะเห็นสามเณรเท่านั้น ความรักเพียงดังบุตรก็เกิดขึ้นแก่ชาวร้านตลาด สรีระทั้งสิ้นได้เต็มเปี่ยมแล้วด้วยความรัก. เขาคิดว่า "ผ้ากัมพลทั้งหลายจงยกไว้, เราเห็นสามเณรนี้แล้วจะให้แม้เนื้อคือหทัย ก็ควร." ชาวร้านตลาดนั้นนำผ้ากัมพลทั้งสองผืนนั้นออกมาวางไว้แทบเท้าของสามเณร ไหว้แล้วได้กล่าวว่า "ท่านเจ้าข้า ผมพึงมีส่วนแห่งธรรมที่ท่านเห็นแล้ว." สามเณรแม้นั้นได้ทำอนุโมทนาแก่เขาว่า "จงสำเร็จอย่างนั้นเถิด" สามเณรได้ผ้ากัมพล ๕๐๐ ผืนแม้ในภายในพระนคร. ในวันเดียวเท่านั้นได้ผ้ากัมพลพันหนึ่ง ได้ถวายแก่ภิกษุพันหนึ่ง ด้วยประการฉะนี้. ครั้งนั้น ภิกษุทั้งหลายขนานนามของสามเณรนั้นว่า "กัมพลทายกติสสะ." ผ้ากัมพลที่สามเณรให้ในวันตั้งชื่อ ถึงความเป็นผ้ากัมพลพันหนึ่ง ในเวลาตนมีอายุ ๗ ปี ด้วยประการฉะนี้. ให้ของน้อยแต่ได้ผลมาก เมื่อสามเณรนั้นอยู่ในพระเชตวัน พวกเด็กที่เป็นญาติมาสู่สำนักพูดจาปราศรัยเนืองๆ. สามเณรนั้นคิดว่า "อันเราเมื่ออยู่ในที่นี้ เมื่อเด็กที่เป็นญาติมาพูดอยู่ ไม่อาจที่จะไม่พูดได้ ด้วยการเนิ่นช้า คือการสนทนากับเด็กเหล่านี้ เราไม่อาจทำที่พึ่งแก่ตนได้ ไฉนหนอ เราเรียนกัมมัฏฐานในสำนักของพระศาสดาแล้ว พึงเข้าไปสู่ป่า." ติสสสามเณรออกป่าทำสมณธรรม อุบาสก. มี ขอรับ. สามเณร. ถ้าอย่างนั้น ขอท่านช่วยบอกทางแก่ฉัน. ก็ความรักเพียงดังบุตรเกิดขึ้นแล้วแก่อุบาสก เพราะเห็นสามเณรนั้น. ลำดับนั้น อุบาสกยืนอยู่ในที่นั้นนั่นแล ไม่บอกแก่สามเณรนั้น กล่าวว่า "มาเถิด ขอรับ ผมจักบอกแก่ท่าน" ได้พาสามเณรนั้นไปแล้ว. สามเณร เมื่อไปกับอุบาสกแก่นั้น เห็นประเทศ#- ๖ แห่ง ๕ แห่ง อันประดับแล้วด้วยดอกไม้และผลไม้ต่างๆ ในระหว่างทาง จึงถามว่า "ประเทศนี้ชื่ออะไร? อุบาสก" ____________________________ #- คำว่าประเทศในที่นี้ หมายความเพียงบ้านหนึ่งหรือตำบลหนึ่งเท่านั้น. ฝ่ายอุบาสกนั้นบอกชื่อประเทศเหล่านั้นแก่สามเณรนั้น ถึงวิหารอันตั้งอยู่ในป่าแล้ว กล่าวว่า "ท่านขอรับ ที่นี่เป็นที่สบาย, ขอท่านจงอยู่ในที่นี้เถิด" แล้วถามชื่อว่า "ท่านชื่ออะไร? ขอรับ" เมื่อสามเณรบอกว่า "ฉันชื่อวนวาสีติสสะ อุบาสก." จึงกล่าวว่า "พรุ่งนี้ ท่านควรไปเที่ยว ครั้งแรกทีเดียว สามเณรเป็นผู้ชื่อว่า "ติสสะ" แต่นั้นได้ชื่อ ๓ ชื่อเหล่านี้คือ ปิณฑปาต สามเณรนั้นกำหนดอุปการะ จึงให้ปฏิญญาแก่มนุษย์เหล่านั้น เที่ยวบิณฑบาตในบ้านนั้นนั่นแลเป็นประจำ. ก็ในขณะที่เขาไหว้แล้วๆ กล่าวเฉพาะ ๒ บทว่า "ขอท่านทั้งหลายจงถึงซึ่งความสุข, จงพ้นจากทุกข์" ดังนี้แล้ว หลีกไป. สามเณรนั้นให้เดือนที่ ๑ และเดือนที่ ๒ ล่วงไปแล้ว ณ ที่นั้น เมื่อเดือนที่ ๓ ล่วงไปก็บรรลุพระอรหัตพร้อมด้วยปฏิสัมภิทา. อุปัชฌายะไปเยี่ยมสามเณร พระศาสดา. ไปเถิด สารีบุตร. พระสารีบุตรเถระนั้น เมื่อพาภิกษุประมาณ ๕๐๐ รูปซึ่งเป็นบริวารของตน หลีกไป กล่าวว่า "โมคคัลลานะผู้มีอายุ กระผมจะไปยังสำนักติสสสามเณร" พระโมคคัลลานเถระกล่าวว่า "ท่านผู้มีอายุ แม้กระผมก็จักไปด้วย" ดังนี้แล้ว ก็ออกไปพร้อมกับภิกษุประมาณ ๕๐๐ รูป. พระมหาสาวกทั้งปวง คือพระมหากัสสปเถระ พระอนุรุทธเถระ พระอุบาลีเถระ พระ ลำดับนั้น พระสารีบุตรเถระถามอุบาสกนั้นว่า "อุบาสก วิหารอันตั้งอยู่ในป่าในประเทศนี้มีอยู่หรือ?" อุบาสก. มีขอรับ. พระเถระ. มีภิกษุไหม? อุบาสก. มีขอรับ. พระเถระ. ใคร อยู่ในที่นั้น? อุบาสก. วนวาสีติสสสามเณร ขอรับ. พระเถระ. ถ้ากระนั้น ท่านจงบอกทางแก่พวกฉัน. อุบาสก. ท่านเป็นภิกษุพวกไหน? ขอรับ. พระเถระ. พวกเรามาสู่สำนักของสามเณร. อุบาสกแลดูภิกษุเหล่านั้น จำพระมหาสาวกแม้ทั้งหมดได้ นับตั้งแต่พระธรรมเสนาบดีเป็นต้น. เขามีสรีระอันปีติถูกต้องแล้วหาระหว่างมิได้ กล่าวว่า "ท่านขอรับ ขอท่านจงหยุดก่อนเถิด" แล้วเข้าไปสู่บ้านโดยเร็ว ป่าวร้องว่า "พระอสีติมหาสาวกผู้เป็นเจ้าทั้งหลายเหล่านี้ นับแต่พระสารีบุตรเถระเป็นต้น มาสู่สำนักของสามเณร กับด้วยบริวารของตนๆ, ท่านทั้งหลายจงถือเอาเครื่องใช้มีเตียง ตั่ง เครื่องปูลาด ประทีปและน้ำมันเป็นต้น ออกไปโดยเร็วเถิด." ทันใดนั้นเอง พวกมนุษย์ขนเตียงเป็นต้น เดินติดตามรอยพระเถระไป เข้าไปสู่วิหารพร้อมกับพระเถระนั่นแหละ. สามเณรจำหมู่ภิกษุได้ รับบาตรและจีวรพระมหาเถระ ๒-๓ องค์แล้ว ได้ทำวัตร. เมื่อสามเณรนั้นจัดแจงที่อยู่เพื่อพระเถระทั้งหลายเก็บบาตรและจีวรอยู่นั่นแล, ก็มืดพอดี. พระสารีบุตรเถระกล่าวกะพวกอุบาสกว่า "อุบาสกทั้งหลาย พวกท่านไปเถิด, ความมืดเกิดแก่พวกท่าน." พวกอุบาสก. ท่านผู้เจริญ วันนี้เป็นวันฟังธรรม, พวกกระผมจักยังไม่ไป จักฟังธรรม, ในกาลก่อนแต่นี้ แม้การฟังธรรมมิได้มีแก่กระผมทั้งหลาย. พระเถระ. สามเณร ถ้ากระนั้น เธอจงตามประทีป ประกาศเวลาฟังธรรมเถิด. สามเณรนั้นได้ทำแล้วอย่างนั้น. ลำดับนั้น พระเถระกล่าวกะสามเณรนั้นว่า "ติสสะ พวกอุปัฏฐากของเธอ กล่าวอยู่ว่า พวกเราใคร่จะฟังธรรม, เธอจงกล่าวธรรมแก่อุปัฏฐากเหล่านั้น." พวกอุบาสกลุกขึ้นพร้อมกันทันที กล่าวว่า "ท่านผู้เจริญ พระผู้เป็นเจ้าของพวกกระผม ยกแต่บท ๒ บทเหล่านี้ คือ ขอท่านทั้งหลายจงมีความสุข, จงพ้นจากทุกข์, หารู้ธรรมกถาอย่างอื่นไม่, ขอท่านทั้งหลายจงให้พระธรรมกถึกรูปอื่นแก่พวกกระผมเถิด." ก็สามเณรถึงบรรลุพระอรหัตแล้ว ก็มิได้กล่าวธรรมกถาแก่อุปัฏฐากเหล่านั้นเลย. เหตุให้ถึงสุขและพ้นจากทุกข์ สามเณรนั้นรับว่า "ดีละ ขอรับ" แล้วถือพัดอันวิจิตร ขึ้นสู่ธรรมาสน์ ชักผลและเหตุมาจากนิกายทั้ง ๕ จำแนกขันธ์ ธาตุ อายตนะและโพธิปักขิยธรรม ดุจมหาเมฆตั้งขึ้นใน ๔ ทวีป ยังฝนลูกเห็บให้ตกอยู่ กล่าวธรรมกถาด้วยยอดคือพระอรหัต แล้วกล่าวว่า "ท่านผู้เจริญ ความสุขย่อมมีแก่บุคคลผู้บรรลุพระอรหัตอย่างนี้, ผู้บรรลุพระอรหัตแล้วนั่นแล ย่อมพ้นจากทุกข์, คนที่เหลือไม่พ้นจากชาติทุกข์เป็นต้น และจากทุกข์ในนรกเป็นต้นได้." พระเถระกล่าวว่า "ดีละ สามเณร การกล่าวโดยบทอันเธอกล่าวดีแล้ว, บัดนี้ จงกล่าวสรภัญญะเถิด." สามเณรนั้นกล่าวแม้สรภัญญะแล้ว. เมื่ออรุณขึ้น พวกมนุษย์ที่บำรุงสามเณรได้เป็น ๒ พวก. บางพวกโกรธว่า "ในกาลก่อนแต่นี้ พวกเราไม่เคยเห็นคนหยาบช้าเช่นนี้, ทำไม สามเณรรู้ธรรมกถาเห็นปานนี้ จึงไม่กล่าวบทแห่งธรรมแม้สักบทหนึ่ง แก่พวกมนุษย์ผู้ตั้งอยู่ในฐานะเพียงดังมารดาบิดา อุปัฏฐากอยู่สิ้นกาลประมาณเท่านี้. บางพวกยินดีว่า "เป็นลาภของพวกเราหนอ ผู้แม้ไม่รู้คุณหรือโทษ บำรุงท่านผู้เจริญเห็นปานนี้, แต่บัดนี้ พวกเราได้เพื่อฟังธรรมในสำนักของท่านผู้เจริญนั้น." ในเวลาใกล้รุ่งวันนั้น แม้พระสัมมาสัมพุทธเจ้าทรงตรวจดูสัตวโลก ทรงเห็นพวก มนุษย์แม้เหล่านั้นนิมนต์ภิกษุสงฆ์แล้วก็ไปบ้าน ให้คนทำมณฑป จัดอาหารวัตถุมียาคูและภัตเป็นต้น ปูอาสนะไว้แล้ว นั่งดูการมาของพระสงฆ์. แม้ภิกษุทั้งหลายทำการชำระสรีระแล้ว เมื่อจะเข้าไปสู่บ้านในเวลาเที่ยวภิกษา จึงถามสามเณรว่า "ติสสะ เธอจักไปพร้อมกับพวกเราหรือ หรือจักไปภายหลัง?" สามเณร. กระผมจักไปในเวลาเป็นที่ไปของกระผมตามเคย, นิมนต์ท่านทั้งหลายไปเถิด ขอรับ. พวกมนุษย์เลื่อมใสติสสสามเณร พระศาสดาทรงห่มจีวรในพระเชตวันนั่นแล แล้วทรงถือบาตร เสด็จไปโดยขณะจิตเดียวเท่านั้น ทรงแสดงพระองค์ประทับยืนข้างหน้าภิกษุทั้งหลายทีเดียว. ชาวบ้านทั้งสิ้นได้ตื่นเต้นเอิกเกริกเป็นอย่างเดียวกันว่า "พระสัมมาสัมพุทธเจ้าเสด็จมา." พวกมนุษย์มีจิตร่าเริง นิมนต์ภิกษุสงฆ์มีพระพุทธเจ้าเป็นประมุข ให้นั่งแล้ว ถวายยาคูแล้ว ได้ถวายของควรเคี้ยว. เมื่อภัตยังไม่ทันเสร็จนั้นแล สามเณรเข้าไปสู่ภายในบ้านแล้ว. ชาวบ้านได้นำออกไป ถวายภิกษุแก่สามเณรโดยเคารพ. สามเณรนั้นรับภิกษาเพียงยังอัตภาพให้เป็นไปแล้ว ไปสู่สำนักพระศาสดา น้อมบาตร พระศาสดา เมื่อจะทรงทำอนุโมทนา จึงตรัสอย่างนี้ว่า "อุบาสกและอุบาสิกาทั้งหลาย เป็น มนุษย์ทั้งหลายคิดว่า "น่ายินดี! เป็นลาภของพวกเรา, พวกเราได้เห็นพระผู้เป็นเจ้าของพวกเรา ผู้สามารถในการยังพระพุทธเจ้าและภิกษุสงฆ์ให้โปรดปราน และย่อมได้ถวายไทยธรรมแก่พระผู้เป็นเจ้านั้น." พวกมนุษย์ที่โกรธสามเณรกลับยินดีแล้ว. พวกที่ยินดีแล้วเลื่อมใสโดยประมาณยิ่ง. ก็ในเวลาจบอนุโมทนา ชนเป็นอันมากบรรลุอริยผลทั้งหลายมีโสดาปัตติผลเป็นต้นแล้ว. พระศาสดาเสด็จลุกจากอาสนะหลีกไปแล้ว. มนุษย์ทั้งหลายตามส่งเสด็จพระศาสดา ถวายบังคมแล้วกลับ. พระศาสดาเสด็จไปด้วยพระธุระ อันเสมอกับสามเณร ตรัสถามประเทศที่อุบาสกแสดงแล้วแก่สามเณรนั้น ในกาลก่อนว่า "สามเณร ประเทศนี้ชื่ออะไร? ประเทศนี้ชื่ออะไร?" ดังนี้แล้ว ได้เสด็จไป. แม้สามเณรก็กราบทูลว่า "ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ ประเทศนี้ชื่อนี้, ประเทศนี้ชื่อนี้" ได้ไปแล้ว. น้ำตาของมนุษย์มากกว่าน้ำในมหาสมุทร สามเณร. เห็นมหาสมุทร พระเจ้าข้า. พระศาสดา. เห็นมหาสมุทรแล้วคิดอย่างไร? สามเณร. ข้าพระองค์คิดอย่างนี้ว่า เมื่อเราร้องไห้ในคราวที่ถึงทุกข์ น้ำตาพึงมากกว่าน้ำในมหา พระศาสดาตรัสว่า "ดีละ ดีละ ติสสะ ข้อนี้เป็นอย่างนั้น เพราะน้ำตาอันไหลออก ในเวลาที่สัตว์ผู้หนึ่งๆ ถึงซึ่งทุกข์ พึงเป็นของมากกว่าน้ำในมหาสมุทรทั้งสี่ โดยแท้." ก็แล ครั้นตรัสคำนี้แล้ว จึงตรัสพระคาถานี้ว่า :- น้ำในมหาสมุทรทั้งสีนิดหน่อย, น้ำคือน้ำตาของนระ ผู้อันทุกข์ถูกต้องแล้ว เศร้าโศกอยู่ มีประมาณไม่น้อย มากกว่าน้ำในมหาสมุทรทั้งสี่นั้น, สหาย เพราะเหตุไร ท่านจึงยังประมาทอยู่? สถานที่สัตว์เคยตายและไม่เคยตาย "ตตฺถ ปน วสนฺโต กึ จินฺเตสีติ. "มยา มรนฺเตน อิมสฺมึ ฐาเน กตสฺส สรีรนิกฺเขปสฺส ปริจฺเฉโท นตฺถีติ จินฺเตสึ ภนฺเตติ. "สาธุ สาธุ ติสฺส, เอวเมตํ, อิเมสํ หิ สตฺตานํ ปฐวิยํ นิปชฺชิตฺวา อมตฏฺฐานํ นาม นตฺถีติ วตฺวา ลำดับนั้น พระศาสดาตรัสถามสามเณรนั้นอีกว่า "ติสสะ เธออยู่ที่ไหน? สามเณร. อยู่ที่เงื้อมเขานี้ พระเจ้าข้า. พระศาสดา. ก็เมื่ออยู่ในที่นั้น คิดอย่างไร? สามเณร. ข้าพระองค์คิดว่า การกำหนดการทิ้งสรีระ อันเราผู้ตายอยู่ ทำแล้วในที่นี้ ไม่มี พระ พระศาสดา. ตรัสว่า "ดีละ ดีละ ติสสะ, ข้อนี้ อย่างนั้น, เพราะชื่อว่าสถานที่แห่งสัตว์เหล่านี้ ผู้ที่ไม่นอนตายบนแผ่นดิน ไม่มี" ดังนี้แล้ว จึงตรัสอุปสาฬหกชาดก๑- ในทุกนิบาตนี้ว่า :- พราหมณ์ นามว่าอุปสาฬหก หมื่นสี่พันถูกไฟไหม้แล้วในประเทศนี้, สถานที่อันสัตว์ไม่เคยตาย ไม่มีในโลก. ความสัตย์ ๑ ธรรม ๑ ความ ไม่เบียดเบียน ๑ ความสำรวม ๑ ความฝึกฝน (ทรมาน) ๑ มีอยู่ที่ใด, พระอริยเจ้าทั้งหลายย่อมเสพที่เช่นนั้น, สถานที่นั้นชื่อว่า อันสัตว์ไม่ เคยตายในโลก." เมื่อสัตว์ทั้งหลายทำการทอดทิ้งสรีระไว้เหนือแผ่นดิน ตายอยู่, สัตว์ทั้งหลาย ชื่อว่าตายในประเทศที่ไม่เคยตาย ย่อมไม่มี ด้วยประการฉะนี้. ____________________________ ๑- ขุ. ชา. เล่ม ๒๗/ข้อ ๑๘๑; อรรถกถาขุ. ชา. เล่ม ๒๗/ข้อ ๑๘๑; ส่วนพระเถระทั้งหลาย เช่นพระอานนทเถระ ย่อมปรินิพพานในประเทศที่สัตว์ไม่เคยตาย. การปรินิพพานของพระอานนท์ พระเถระฟังคำของชนเหล่านั้นแล้ว คิดว่า "แม้พวกชนผู้ที่อยู่ฝั่งทั้งสองก็มีอุปการะแก่เราทั้งนั้น, เราไม่อาจกล่าวว่า ชนเหล่านี้ไม่มีอุปการะ ได้, ถ้าเราจักปรินิพพานที่ฝั่งนี้, ผู้อยู่ฝั่งโน้นจักทำการทะเลาะกับพวกฝั่งนี้ เพื่อจะถือเอา (อัฐิ) ธาตุ, ถ้าเราจักปรินิพพานที่ฝั่งโน้น พวกที่อยู่ฝั่งนี้ก็จักทำเหมือนอย่างนั้น; ความทะเลาะแม้เมื่อจะเกิด ก็จักเกิดขึ้นอาศัยเราแน่แท้, แม้เมื่อจะสงบ ก็จะสงบอาศัยเราเหมือนกัน" ดังนี้แล้ว กล่าวว่า "ทั้งพวกที่อยู่ฝั่งนี้ ย่อมมีอุปการะแก่เรา, ทั้งพวกที่อยู่ฝั่งโน้นก็มีอุปการะแก่เรา, ใครๆ ชื่อว่าไม่มีอุปการะไม่มี พวกที่อยู่ฝั่งนี้จงประชุมกันที่ฝั่งนี้แหละ พวกที่อยู่ฝั่งโน้นก็จงประชุมกันที่ฝั่งโน้นแหละ." ในวันที่ ๗ แต่วันนั้น พระเถระนั่งโดยบัลลังก์ในอากาศประมาณ ๗ ชั่วลำตาล ในท่าม มหาชนร้องไห้แล้ว เสียงร้องไห้ได้เป็นราวกะว่าเสียงแผ่นดินทรุด น่าสงสาร แม้กว่าเสียงร้องไห้ในวันปรินิพพานแห่งพระศาสดา. พวกมนุษย์ร้องไห้ร่ำไรอยู่ตลอด ๔ เดือน เที่ยวบ่นเพ้ออยู่ว่า "เมื่อพระเถระผู้รับบาตรจีวรของพระศาสดายังดำรงอยู่ ได้ปรากฏแก่พวกเรา เหมือนการที่พระศาสดายังทรงพระชนม์อยู่ บัดนี้ พระศาสดาของพวกเราปรินิพพานแล้ว." พระศาสดาสนทนากับติสสสามเณร สามเณรกราบทูลว่า "ข้าแต่พระผู้มีพระภาคเจ้า ข้าพระองค์ย่อมไม่กลัว, ก็แลอีกอย่างหนึ่ง ชื่อว่าความยินดีในป่า ย่อมเกิดขึ้นแก่ข้าพระองค์ เพราะฟังเสียงแห่งสัตว์เหล่านั้น" แล้วกล่าวพรรณนาป่าด้วยคาถาประมาณ ๖๐ คาถา. ครั้งนั้น พระศาสดาตรัสเรียกสามเณรนั้นว่า "ติสสะ" สามเณร. อะไร? พระเจ้าข้า. พระศาสดา. พวกเราจะไป เธอจักไปหรือจักกลับ? สามเณร. เมื่ออุปัชฌายะของข้าพระองค์ พาข้าพระองค์ไป ข้าพระองค์จักไป, เมื่อให้ข้าพระองค์กลับ ข้าพระองค์ก็จักกลับ พระเจ้าข้า. พระศาสดาเสด็จหลีกไปกับภิกษุสงฆ์. แต่อัธยาศัยของสามเณรใคร่จะกลับอย่างเดียว. พระเถระทราบอัธยาศัยนั้น จึงกล่าวว่า "ติสสะ ถ้าเธอใคร่จะกลับ ก็จงกลับเถิด." สามเณรถวายบังคมพระศาสดาและไหว้ภิกษุสงฆ์แล้วกลับ. พระศาสดาได้เสด็จไปยังพระเชตวันแล้วเทียว. พวกภิกษุสรรเสริญสามเณร ข้อปฏิบัติ ๒ อย่าง จึงตรัสว่า "อย่างนั้น ภิกษุทั้งหลาย ชื่อว่าข้อปฏิบัติอันเข้าไปอาศัยลาภนั้นเป็นอย่างอื่น, ข้อปฏิบัติอันยังสัตว์ให้ถึงพระนิพพาน เป็นอย่างอื่น, ก็อบาย ๔#- มีประตูอันเปิดแล้วนั้นแล ตั้งอยู่ เพื่อภิกษุผู้รักษาข้อปฏิบัติอันเข้าไปอาศัยลาภ ด้วยสามารถแห่งการสมาทานธุดงค์ มีการอยู่ป่าเป็นต้น ด้วยหวังว่า เราจักได้ลาภด้วยการปฏิบัติอย่างนี้ ส่วนภิกษุผู้ละลาภและสักการะอันเกิดขึ้น ด้วยข้อปฏิบัติอันยังสัตว์ให้ถึงพระนิพพานแล้วเข้าไปสู่ป่า เพียรพยายามอยู่ ย่อมยึดเอาพระอรหัตไว้ได้" ดังนี้แล้ว เมื่อจะทรงสืบอนุสนธิแสดงธรรม จึงตรัสพระคาถานี้ว่า :-
#- อบาย ๔ คือ นรก เปรต อสุรกาย สัตว์ดิรัจฉาน. แก้อรรถ จริงอยู่ อันภิกษุผู้จะให้ลาภเกิดขึ้น ควรทำอกุศลกรรมหน่อยหนึ่ง. การคดกายเป็นต้น น่าที่เธอจะพึงทำ. ด้วยว่า ในกาลใดภิกษุทำการคดบางอย่าง บรรดาคดกายเป็นต้น, ในกาลนั้นลาภย่อมเกิดขึ้น. ก็เมื่อภิกษุหย่อนมือลงตรงๆ ในถาดเข้าปายาสไม่ทำให้งอแล้วยกขึ้น, มือเป็นแต่เพียงเปื้อนเท่านั้น, แต่เมื่อหย่อนลง ทำให้งอแล้วยกขึ้น มือย่อมช้อนก้อนข้าวปายาสออกมาได้แท้. ลาภและสักการะย่อมเกิดขึ้นในคราวทำการคดกายเป็นต้นอย่างนี้ นี้จัดเป็นข้อปฏิบัติอันเข้าไปอาศัยลาภที่ไม่ชอบธรรม. แต่ลาภที่เกิดขึ้นด้วยเหตุเห็นปานนี้ คือ "การถึงพร้อมด้วยอุปธิ๑- การทรงไว้ซึ่งจีวร (การครองจีวร) ความเป็นพหูสูต ความมีบริวาร การอยู่ป่า" ชื่อว่าประกอบด้วยธรรม. ก็ภิกษุผู้บำเพ็ญข้อปฏิบัติอันยังสัตว์ให้ถึงพระนิพพาน พึงละการคดกายเป็นต้นเสีย, อันภิกษุผู้บำเพ็ญข้อปฏิบัติอันยังสัตว์ให้ถึงพระนิพพาน ไม่ใช่คนบอด เป็นเหมือนคนบอด ไม่ใช่คนใบ้ เป็นเหมือนคนใบ้ ไม่ใช่คนหนวก เป็นเหมือนคนหนวก จึงควร. ____________________________ ๑- อุปธิสมฺปทา ฉบับยุโรปเป็น อุปสมฺปทา. คำว่า อุปธิ เป็นชื่อของกิเลสก็มี ของร่างกายก็มี ในที่นี้เป็นชื่อของร่างกาย อุปธิสมฺปทา จึงหมายถึงรูปสมบัติ. บทว่า เอวเมตํ เป็นต้น ความว่า ภิกษุชื่อว่าเป็นสาวก เพราะอรรถว่า เกิดในที่สุดแห่งการฟัง หรือเพราะอรรถว่า ฟังโอวาทและอนุสาสนีของท่านผู้ชื่อว่าพุทธะ เพราะอรรถว่า ตรัสรู้ บรรดาวิเวกเหล่านั้น ความเป็นผู้มีกายโดดเดี่ยว ชื่อว่ากายวิเวก, สมาบัติ ๘##- ชื่อว่าจิตตวิเวก, พระนิพพาน ชื่อว่าอุปธิวิเวก๓- บรรดาวิเวกเหล่านั้น กายวิเวกย่อมบรรเทาความคลุกคลีด้วยหมู่, จิตตวิเวกย่อม สมจริงดังคำที่พระสารีบุตรเถระ แม้กล่าวไว้ว่า กายวิเวกของผู้มีกายสงบแล้ว ยินดียิ่งแล้วในการออกบวช, จิตตวิเวกของผู้มีจิตบริสุทธิ์แล้ว ถึงความผ่องแผ้วอย่างยิ่ง, และอุปธิวิเวกของบุคคลผู้ไม่มีอุปธิ ถึงพระนิพพาน.๔- พึงเจริญ คือพึงพอกพูน. อธิบายว่า พึงเข้าไปสำเร็จวิเวก ๓ นี้อยู่. ในเวลาจบเทศนา ชนเป็นอันมากบรรลุอริยผลทั้งหลาย มีโสดาปัตติผลเป็นต้น ดังนี้แล. ____________________________ #- จีวร บิณฑบาต เสนาสนะ คิลานเภสัช . ##- รูปฌาน ๔ อรูปฌาน ๔ . ๓- อุปธิมี ๔ คือ ขันธูปธิ, กิเลสูปธิ, อภิสังขารูปธิ, กามูปธิ. ๔- ขุ. มหา. เล่ม ๒๙/ข้อ ๒๒๙. เรื่องพระวนวาสีติสสเถระ จบ. พาลวรรควรรณนา จบ. วรรคที่ ๕ จบ. ----------------------------------------------------- ๑๕. เรื่องพระวนวาสีติสสเถระ (๕๕) [ฉบับมหาจุฬาฯ] พระสารีบุตรอนุเคราะห์พราหมณ์ผู้ยากจน ภายหลังวันหนึ่ง เขาได้ถาดเต็มด้วยข้าวปายาสพร้อมกับผ้าสาฎกเนื้อหยาบ ในที่บอกลัทธิของพราหมณ์แห่งหนึ่ง ถือไปพอถึงเรือน นึกถึงพระเถระขึ้นได้ว่า การที่เราถวายบิณฑบาตนี้แก่พระเถระจึงสมควร ในขณะนั้นนั่นเอง แม้พระเถระก็เข้าฌาน ออกจากสมาบัติแล้ว เห็นพราหมณ์นั้น คิดว่า พราหมณ์ได้ไทยธรรมแล้ว หวังอยู่ซึ่งการมาของเรา การที่เราไปในที่นั้นสมควร แล้วจึงห่มผ้าสังฆาฏิ ถือบาตรแสดงตนยืนอยู่แล้วที่ประตูเรือนของพราหมณ์นั้นนั่นเอง เพราะเห็นพระเถระเท่านั้น จิตของพราหมณ์เลื่อมใสแล้ว ลําดับนั้น เขาไปหาพระเถระนั้น ไหว้แล้ว ทําปฏิสันถารนิมนต์ให้นั่งภายในเรือน ถือถาดอันเต็มด้วยข้าวปายาส เกลี่ยลงในบาตรของพระเถระ พระเถระรับกึ่งหนึ่งแล้วจึงเอามือปิดบาตร ทีนั้น พราหมณ์กล่าวกับพระเถระนั้นว่า ท่านผู้เจริญ ข้าวปายาสนี้สักว่าเป็นส่วนของคนๆ เดียวเท่านั้น ขอท่านจงทําความสงเคราะห์ในปรโลกแก่กระผมเถิด อย่าทําความสงเคราะห์ในโลกนี้เลย กระผมปรารถนาถวายไม่ให้เหลือทีเดียว แล้วจึงเกลี่ยลงทั้งหมด พระเถระฉันในที่นั้นนั่นแล ครั้นในเวลาเสร็จภัตกิจ เขาถวายผ้าสาฎกแม้นั้นแก่พระเถระนั้น ไหว้แล้ว กล่าวอย่างนี้ว่า ท่านผู้เจริญ แม้กระผมฟังบรรลุธรรมที่ท่านเห็นแล้วเหมือนกัน พระเถระทําอนุโมทนาแก่พราหมณ์นั้นว่า จงสําเร็จอย่างนั้นเถิด พราหมณ์ ลุกขึ้นจากอาสนะหลีกไป เที่ยวจาริกโดยลําดับ ได้ถึงพระเชตวันแล้ว พราหมณ์ยากจนตายไปเกิดในกรุงสาวัตถี ก็ในขณะนั้นแล มารดาของเขาบอกแก่สามีว่า สัตว์เกิดในครรภ์ตั้งอยู่ในท้องของฉัน สามีนั้นได้ให้เครื่องบริหารครรภ์แก่มารดาของทารกนั้นแล้ว เมื่อนางเว้นการบริโภคอาหารวัตถุมีของร้อนจัด เย็นจัดและเปรี้ยวจัดเป็นต้น รักษาครรภ์อยู่โดยสบาย ความแพ้ท้องเห็นปานนี้เกิดขึ้นว่า ไฉนหนอ เราจึงนิมนต์ภิกษุ ๕๐๐ รูปมีพระสารีบุตรเถระเป็นประธานให้นั่งในเรือน ถวายข้าวปายาสเจือด้วยน้ำนมล้วน แม้ตนเองนุ่งห่มผ้ากาสาวะ ถือขันทองนั่งในที่สุดแห่งอาสนะแล้วบริโภคข้าวปายาสอันเป็นเดนของภิกษุประมาณเท่านี้ ได้ยินว่า ความแพ้ท้องในเพราะการนุ่งห่มผ้ากาสาวะนั้นของนาง ได้เป็นบุพนิมิตแห่งการบรรพชาในพระพุทธศาสนาของบุตรในท้อง ลําดับนั้น พวกญาติของนางคิดว่า ความแพ้ท้องของธิดาพวกเราประกอบด้วยธรรม แล้วจึงถวายข้าวปายาสเจือด้วยน้ำนมล้วนแก่ภิกษุ ๕๐๐ รูป ทําพระสารีบุตรเถระให้เป็นพระสังฆ ได้ยินว่า นี่เป็นผลแห่งข้าวปายาสที่ทารกถวายแล้ว ในเวลาที่ตนเป็นพราหมณ์ในกาลก่อน ก็ในวันมงคลที่พวกญาติทําในวันที่ทารกเกิด พวกญาติให้ทารกนั้นอาบน้ำแต่เช้าตรู่ ประดับแล้วให้นอนบนผ้ากัมพลมีค่า ๑๐๐,๐๐๐ บนที่นอนอันมีสิริ ทารกบริจาคทาน ลําดับนั้น พวกญาติไม่กล่าวว่า เด็กเล็กไม่รู้จึงทําแล้ว กล่าวว่า ท่านเจ้าข้า ผ้าอันบุตรของพวกข้าพเจ้าถวายแล้ว จงเป็นอันบริจาคแล้วทีเดียว แล้วกล่าวว่า ท่านเจ้าข้า ขอพระผู้เป็นเจ้าจงให้สิกขาบทแก่ทาสของท่าน ผู้ทําการบูชาด้วยผ้ากัมพลนั่นแหละ อันมีราคา ๑๐๐,๐๐๐ พระเถระ : เด็กนี้ชื่ออะไร พวกญาติ : ชื่อเหมือนกับพระผู้เป็นเจ้า ขอรับ พระเถระ : นี่จักชื่อว่าติสสะ ได้ยินว่า พระเถระในเวลาเป็นคฤหัสถ์ ได้มีชื่อว่าอุปติสสมาณพ แม้มารดาของเด็กนั้น ก็คิดว่า เราไม่ควรทําลายอัธยาศัยของบุตร พวกญาติครั้นทํามงคล คือการขนานนามแห่งเด็กอย่างนั้นแล้ว ในมงคลคือการบริโภคอาหารของเด็กนั้นก็ดี ในมงคลคือการเจาะหูของเด็กนั้นก็ดี ในมงคลคือการนุ่งผ้าของเด็กนั้นก็ดี ในมงคลคือการโกนจุกของเด็กนั้นก็ดี ได้ถวายข้าวมธุปายาสอันมีน้ำน้อยแก่ภิกษุประมาณ ๕๐๐ รูป มีพระสารีบุตรเถระเป็นประธาน เด็กเจริญวัยแล้ว กล่าวกับมารดาในเวลามีอายุ ๗ ขวบว่า แม่ ฉันจักบวชในสํานักของพระเถระ มารดานั้นรับว่า ดีละ ลูก เมื่อก่อนแม่ก็ได้หมายใจไว้ว่า เราไม่ควรทําลายอัธยาศัยของลูก เจ้าจงบวชเถิด ลูก แล้วให้คนนิมนต์พระเถระมา ถวายภิกษาแก่พระเถระนั้นผู้มาแล้วกล่าวว่า ท่านเจ้าข้า ทาสของท่านกล่าวว่า จักบวช พวกดิฉันจักพาทาสของท่านนี้ไปยังวิหาร ในเวลาเย็น ส่งพระเถระไปแล้ว ในเวลาเย็นพาบุตรไปยังวิหารด้วยสักการะ และสัมมานะเป็นอันมากแล้วก็มอบถวายพระเถระ พระเถระกล่าวกับเด็กนั้นว่า ติสสะ ชื่อว่าการบวชเป็นของที่ทําได้ยาก เมื่อความต้องการด้วยของร้อนมีอยู่ ย่อมได้ของเย็น เมื่อความต้องการด้วยของเย็นมีอยู่ ย่อมได้ของร้อน ชื่อว่านักบวชทั้งหลาย ย่อมเป็นอยู่โดยลําบาก ก็เธอเสวยความสุขมาแล้ว เด็กติสสะรับรองว่า ท่านขอรับ กระผมจักสามารถทําได้ทุกอย่าง ตามทํานองที่ท่านบอกแล้ว กัมมัฏฐานที่พระพุทธเจ้าทุกพระองค์ไม่เคยทรงละ สามเณรมีลาภมากเพราะผลทานในกาลก่อน ได้ยินว่า นั่นเป็นผลแห่งผ้าสาฎกเนื้อหยาบที่สามเณรถวายแล้วในคราวเป็นพราหมณ์ ลำดับนั้น ภิกษุทั้งหลายขนานนามสามเณรนั้นว่า ปิณฑปาตทายกติสสะ รุ่งขึ้นวันหนึ่ง ในฤดูหนาว สามเณรเที่ยวจาริกไปในวิหาร เห็นภิกษุทั้งหลายผิงไฟอยู่ในเรือนไฟเป็นต้นในที่นั้นๆ จึงเรียนว่า ท่านขอรับ เหตุไรท่านทั้งหลายจึงนั่งผิงไฟ พวกภิกษุ : ความหนาวเบียดเบียนพวกเรา สามเณร สามเณร : ท่านขอรับ ธรรมดาในฤดูหนาว ท่านทั้งหลายควรห่มผ้ากัมพล เพราะผ้ากัมพลนั้น สามารถป้องกันหนาวได้ พวกภิกษุ : สามเณร เธอมีบุญมาก จึงได้ผ้ากัมพล พวกเราจักได้ผ้ากัมพลแต่ที่ไหน สามเณรกล่าวว่า ท่านขอรับ ถ้ากระนั้น พระผู้เป็นเจ้าทั้งหลายผู้มีความต้องการผ้ากัมพล จงมากับกระผมเถิด แล้วให้บอกภิกษุในวิหารทั้งสิ้น ภิกษุทั้งหลายคิดว่า พวกเราจักไปกับสามเณรแล้วนําผ้ากัมพลมา อาศัยสามเณรผู้มีอายุ ๗ ปี ออกไปแล้วประมาณ ๑,๐๐๐ รูป สามเณรนั้นมิให้แม้จิตเกิดขึ้นว่า เราจักได้ผ้ากัมพลแต่ที่ไหน เพื่อภิกษุประมาณเท่านี้ พาภิกษุเหล่านั้นบ่ายหน้าไปยังพระนคร จริงอยู่ ทานที่บุคคลถวายดีแล้ว ย่อมมีอานุภาพเช่นนี้ สามเณรนั้นเที่ยวไปตามลําดับเรือนภายนอกพระนครเท่านั้น ได้ผ้ากัมพลประมาณ ๕๐๐ ผืนแล้ว จึงเข้าไปภายในพระนคร พวกมนุษย์นำผ้ากัมพลมาแต่ที่โน้นที่นี้ ส่วนบุรุษคนหนึ่งเดินไปโดยทางประตูแห่งร้านตลาด เห็นชาวร้านตลาดคนหนึ่งผู้นั่งคลี่ผ้ากัมพล ๕๐๐ ผืน จึงพูดว่า ผู้เจริญ สามเณรรูปหนึ่งรวบรวมผ้ากัมพลมาอยู่ ท่านจงซ่อนผ้ากัมพลของท่านเสียเถิด ชาวร้านตลาด : ก็สามเณรนั้นถือเอาสิ่งของที่เขาให้แล้วหรือที่เขายังไม่ได้ให้ บุรุษ : ถือเอาสิ่งของที่เขาให้แล้ว ชาวร้านตลาดพูดว่า เมื่อเป็นเช่นนั้น ถ้าเราปรารถนา เราจักได้ให้ หากเราไม่ปรารถนา ก็จักไม่ให้ ท่านจงไปเสียเถิด แล้วก็ส่งเขาไป ลักษณะคนตระหนี่ ฝ่ายสามเณรถึงประเทศนั้นพร้อมกับภิกษุ ๑,๐๐๐ รูป เพราะเห็นสามเณรเท่านั้น ความรักเพียงดังบุตรก็เกิดขึ้นแก่ชาวร้านตลาด สรีระทั้งสิ้นได้เต็มเปี่ยมแล้วด้วยความรัก เขาคิดว่า ผ้ากัมพลทั้งหลายจงยกไว้ เราเห็นสามเณรนี้แล้วจะให้แม้เนื้อคือหทัยก็ควร ชาวร้านตลาดนั้นนําผ้ากัมพลทั้ง ๒ ผืนนั้นออกมาวางไว้แทบเท้าของสามเณร ไหว้แล้วได้กล่าวว่า ท่านเจ้าข้า ผมพึงมีส่วนแห่งธรรมที่ท่านเห็นแล้ว สามเณรแม้นั้นได้ทําอนุโมทนาแก่เขาว่า จงสําเร็จอย่างนั้นเถิด สามเณรได้ผ้ากัมพล ๕๐๐ ผืน แม้ในภายในพระนคร ในวันเดียวเท่านั้น ได้ผ้ากัมพล ๑,๐๐๐ ผืน ได้ถวายแก่ภิกษุ ๑,๐๐๐ รูป ด้วยประการฉะนี้ ครั้งนั้น ภิกษุทั้งหลายขนานนามของสามเณรนั้นว่า กัมพลทายกติสสะ ผ้ากัมพลที่สามเณรให้ในวันตั้งชื่อ ถึงความเป็นผ้ากัมพล ๑,๐๐๐ ผืน ในเวลาตนมีอายุ ๗ ปี ด้วยประการฉะนี้ ให้ของน้อยแต่ได้ผลมาก ภิกษุทั้งหลาย ของน้อยที่บุคคลให้แล้ว ในหมู่ภิกษุเช่นใดมีผลมาก ของมากที่บุคคลให้แล้วในหมู่ภิกษุเช่นใดมีผลมากกว่า หมู่ภิกษุนี้ก็เป็นเช่นนั้น แม้สามเณรมีอายุ ๗ ปี ได้ผ้ากัมพล ๑,๐๐๐ ผืน ด้วยผลแห่งผ้ากัมพลผืนหนึ่งด้วยประการฉะนี้ เมื่อสามเณรนั้นอยู่ในเชตวันวิหาร พวกเด็กที่เป็นญาติมาสู่สำนักพูดจาปราศรัยเนื่องๆ สามเณรนั้นคิดว่า อันเราเมื่ออยู่ในที่นี้ เมื่อเด็กที่เป็นญาติมาพูดอยู่ ไม่อาจที่จะไม่พูดได้ ด้วยการเนิ่นช้าคือการสนทนากับเด็กเหล่านี้ เราไม่อาจทําที่พึ่งแก่ตนได้ ไฉนหนอ เราเรียนกัมมัฏฐานในสํานักของพระศาสดาแล้ว พึงเข้าไปในป่า ติสสสามเณรนั้นเข้าไปเฝ้าพระศาสดา ถวายอภิวาทแล้วทูลให้พระศาสดาตรัส บอกกัมมัฏฐานจนถึงอรหัตตผล ไหว้พระอุปัชฌาย์แล้ว ถือบาตรและจีวรออกไปจากวิหารแล้วคิดว่า ถ้าเราจักอยู่ในที่ใกล้ พวกญาติจะร้องเรียกเรา จึงได้ไปสิ้นระยะทางประมาณ ๑๒๐ โยชน์ ครั้งนั้น สามเณรเดินไปทางประตูบ้านแห่งหนึ่งเห็นชายแก่คนหนึ่งจึงถามว่า มหาอุบาสก วิหารในป่าของภิกษุทั้งหลายผู้อยู่ในประเทศนี้มีไหม อุบาสก : มีขอรับ สามเณร : ถ้าอย่างนั้น ขอท่านช่วยบอกทางแก่ฉันด้วย ก็ความรักเพียงดังบุตรเกิดขึ้นแล้วแก่อุบาสกแก่ เพราะเห็นสามเณรนั้น ลําดับนั้น อุบาสกยืนอยู่ในที่นั้นนั่นแล ไม่บอกแก่สามเณรนั้น กล่าวว่า มาเถิด ขอรับ ผมจักบอกแก่ทําน ได้พาสามเณรนั้นไปแล้ว สามเณร เมื่อไปกับอุบาสกแก่นั้น เห็นประเทศอันประดับแล้วด้วยดอกไม้และผลไม้ต่างๆ ในระหว่างทาง จึงถามว่า ประเทศนี้ชื่ออะไร อุบาสก ประเทศนี้ชื่ออะไร อุบาสก ฝ่ายอุบาสกนั้นก็บอกชื่อประเทศเหล่านั้นแก่สามเณรนั้น ถึงวิหารอันตั้งอยู่ในป่าแล้วกล่าวว่า ท่านขอรับ ที่นี่เป็นที่สบาย ขอท่านจงอยู่ในที่นี้เถิด แล้วถามชื่อว่า ท่านชื่ออะไร ขอรับ เมื่อ สามเณรบอกว่า ฉันชื่อวนวาสีติสสะ อุบาสก" จึงกล่าวว่า พรุ่งนี้ ท่านควรไปเที่ยวบิณฑบาตในบ้านของพวกกระผม แล้วกลับไปยังบ้านของตนนั่นแหละ บอกแก่พวกมนุษย์ว่า สามเณรชื่อวนวาสีติสสะมายังวิหารแล้ว ขอท่านจงจัดแจงอาหารวัตถุมียาคูและภัตเป็นต้น เพื่อสามเณรนั้น ครั้งแรกทีเทียว สามเณรเป็นผู้ชื่อว่าติสสะ แต่นั้นได้ชื่อ ๓ ชื่อเหล่านี้คือ (๑) ปิณฑบาตทายกติสสะ (๒) กัมพลทายกติสสะ (๓) วนวาสีติสสะ ได้ชื่อ ๔ ชื่อภายในอายุ ๗ ปี รุ่งขึ้น สามเณรนั้นเข้าไปบิณฑบาตยังบ้านนั้นแต่เช้าตรู่ พวกมนุษย์ถวายภิกษาไหว้แล้ว สามเณรกล่าวว่า ขอท่านทั้งหลายจงถึงซึ่งความสุข จงพ้นจากทุกข์เถิด แม้มนุษย์คนหนึ่งถวายภิกษาแก่สามเณรนั้นแล้วก็ไม่สามารถจะ (กลับ) ไปยังเรือนได้อีก ทุกคนได้ยืนแลดูอยู่ทั้งนั้น แม้สามเณรนั้นก็รับภัตพอยังอัตภาพให้เป็นไปเพื่อตน ชาวบ้านทั้งสิ้นหมอบลงด้วยอกแทบเท้าของสามเณรนั้น แล้วกล่าวว่า ท่านเจ้าข้า เมื่อท่านอยู่ในที่นี้ตลอดไตรมาสนี้ พวกกระผมจักรับสรณะ ๓ ประการ ตั้งอยู่ในศีล ๕ ประการ จักทําอุโบสถกรรม ๔ ครั้งต่อเดือน ขอท่านจงให้ปฏิญญาแก่กระผมทั้งหลาย เพื่อประโยชน์แก่การอยู่ในที่นี้เถิด สามเณรนั้นกําหนดอุปการะแล้ว จึงให้ปฏิญญาแก่มนุษย์เหล่านั้น เที่ยวบิณฑบาตในบ้านนั้นนั่นแลเป็นประจํา ก็ในขณะที่เขาไหว้แล้วๆ กล่าวเฉพาะ ๒ คําว่า ขอท่านทั้งหลายจงถึงซึ่งความสุข จงพ้นจากทุกข์ แล้วหลีกไป สามเณรนั้นให้เดือนที่ ๑ และเดือนที่ ๒ ล่วงไปแล้ว ณ ที่นั้น เมื่อเดือนที่ ๓ ล่วงไป ก็บรรลุอรหัตตผลพร้อมด้วยปฏิสัมภิทา อุปัชฌาย์ไปเยี่ยมสามเณร อุบาสกผู้บํารุงสามเณรเป็นประจํา เห็นภิกษุเหล่านั้นผู้เดินทางประมาณ ๑๒๐ โยชน์ ถึงโคจรคามแล้ว ณ ประตูบ้านนั่นเองต้อนรับไหว้แล้ว ลําดับนั้น พระสารีบุตรเถระถามอุบาสกนั้นว่า อุบาสก วิหารอันตั้งอยู่ในป่าในประเทศนี้มีอยู่หรือ อุบาสก : มีขอรับ พระเถระ : มีภิกษุไหม อุบาสก : มีขอรับ พระเถระ : ใครอยู่ในที่นั้น อุบาสก : วนวาสีติสสามเณร ขอรับ พระเถระ : ถ้ากระนั้น ท่านจงบอกทางแก่พวกฉัน อุบาสก : ท่านเป็นภิกษุพวกไหน ขอรับ พระเถระ : พวกเรามายังสํานักของสามเณร อุบาสกแลดูภิกษุเหล่านั้น จําพระมหาสาวกแม้ทั้งหมดได้ นับตั้งแต่พระธรรมเสนาบดีเป็นต้น เขามีสรีระอันปีติถูกต้องแล้วหาระหว่างมิได้ กล่าวว่า ท่านขอรับ ขอท่านจงหยุดก่อนเถิด" แล้วเข้าไปยังบ้านโดยเร็ว ป่าวร้องว่า พระอสีติมหาสาวกผู้เป็นเจ้าทั้งหลายเหล่านี้นับแต่พระสารีบุตรเถระเป็นต้นมายังสํานักของสามเณรกับ บริวารของตนๆ ท่านทั้งหลายจงถือเอาเครื่องใช้มีเตียง ตั้ง เครื่องปูลาด ประทีปและน้ามันเป็นต้น ออกไปโดยเร็วเถิด ทันใดนั่นเอง พวกมนุษย์ขนเตียงเป็นต้น เดินติดตามรอยพระเถระไป เข้าไปยังวิหารพร้อมกับพระเถระทั้งหลายนั่นแหละ สามเณรจําหมู่ภิกษุได้ รับบาตรและจีวรของพระมหาเถระ ๒-๓ องค์แล้ว ได้ทําวัตร เมื่อสามเณรนั้นจัดแจงที่อยู่เพื่อพระเถระทั้งหลาย เก็บบาตรและจีวรอยู่นั่นแล ก็มืดพอดี พระสารีบุตรเถระกล่าวกับพวกอุบาสกว่า อุบาสกทั้งหลายพวกท่นไปเถิด ความมืดเกิดแก่พวกท่านแล้ว พวกอุบาสก : ท่านผู้เจริญ วันนี้เป็นวันฟังธรรม พวกกระผมจักยังไม่ไป จักฟังธรรม ในกาลก่อนแต่นี้ แม้การฟังธรรมก็มิได้มีแก่กระผมทั้งหลาย พระเถระ : สามเณร ถ้ากระนั้น เธอจงตามประทีปประกาศเวลาฟังธรรมเถิด สามเณรนั้นได้ทําแล้วอย่างนั้น ลําดับนั้น พระเถระกล่าวกับสามเณรนั้นว่า ติสสะ พวกอุปัฏฐากของเธอกล่าวอยู่ว่า 'พวกเราใคร่จะฟังธรรม' เธอจงกล่าวธรรมแก่อุปัฏฐากเหล่านั้น พวกอุบาสกลุกขึ้นพร้อมกันทันทีกล่าวว่า ท่านผู้เจริญ พระผู้เป็นเจ้าของพวกกระผม ยกแต่บท ๒ บทเหล่านี้คือ ขอท่านทั้งหลายจงมีความสุข จงพ้นจากทุกข์เถิด หารู้ธรรมกถาอย่างอื่นไม่ ขอท่านทั้งหลายจงให้พระธรรมกถึกรูปอื่นแก่พวกกระผมเถิด ก็สามเณรถึงบรรลุอรหัตตผลแล้วก็มิได้กล่าวธรรมกถาแก่อุปัฏฐากเหล่านั้นเลย เหตุให้ถึงสุขและพ้นจากทุกข์ เมื่ออรุณขึ้น พวกมนุษย์ที่บำรุงสามเณร ได้เป็น ๒ พวก บางพวกโกรธว่า ในกาลก่อนแต่นี้ พวกเราไม่เคยเห็นคนหยาบช้าเช่นนี้ ทําไม สามเณรรู้ธรรมกถาเห็นปานนี้ จึงไม่กล่าวบทแห่งธรรมแม้สักบทหนึ่งแก่พวกมนุษย์ผู้ตั้งอยู่ในฐานะเพียงดังมารดาบิดา อุปัฏฐากอยู่สิ้นกาลประมาณเท่านี้ บางพวกยินดีว่า เป็นลาภของพวกเราหนอผู้แม้ไม่รู้คุณหรือโทษ บํารุงท่านผู้เจริญเห็นปานนี้ แต่บัดนี้ พวกเราได้เพื่อฟังธรรมในสํานักของท่านผู้เจริญนั้น ในเวลาใกล้รุ่งวันนั้น แม้พระสัมมาสัมพุทธเจ้าก็ทรงตรวจดูสัตว์โลก ทรงเห็นพวกอุปัฏฐากของวนวาสีติสสสามเณร ผู้เข้าไปภายในข่ายคือพระญาณของพระองค์ ทรงใคร่ครวญอยู่ว่า เหตุอะไรหนอแลจักมี ทรงใคร่ครวญเนื้อความนี้ว่า พวกอุปัฏฐากของวนวาสติสสสามเณร บางพวกโกรธ บางพวกยินดี ก็พวกที่โกรธสามเณรผู้เป็นบุตรของเราจักไปยังนรก เราควรไปที่นั้นเถิด เมื่อเราไปแล้ว คนเหล่านั้นแม้ทั้งหมด จักทําเมตตาจิตในสามเณรแล้วพ้นจากทุกข์ มนุษย์แม้เหล่านั้นนิมนต์ภิกษุสงฆ์แล้วก็ไปบ้านให้คนทํามณฑป จัดอาหารวัตถุมียาคและภัตเป็นต้น ปูอาสนะไว้แล้วนั่งดูการมาของพระสงฆ์ แม้ภิกษุทั้งหลายทําการชำระสรีระแล้ว เมื่อจะเข้าไปยังบ้านในเวลาเที่ยวภิกษา จึงถามสามเณรว่า ติสสะ เธอจักไปพร้อมกับพวกเราหรือ หรือจักไปในภายหลัง สามเณรตอบว่า กระผมจักไปในเวลาเป็นที่ไปของกระผมตามเคย นิมนต์ท่านทั้งหลายไปเถิด ขอรับ ภิกษุทั้งหลายถือบาตรและจีวรเข้าไปแล้ว พระศาสดาทรงห่มจีวรในพระเชตวันนั่นแลแล้วทรงถือบาตร เสด็จไปโดยขณะจิตเดียวเท่านั้น ทรงแสดงพระองค์ประทับยืนข้างหน้าภิกษุทั้งหลายทีเดียว ชาวบ้านทั้งสิ้นได้ตื่นเต้นเอิกเกริกเป็นอย่างเดียวกันว่า พระสัมมาสัมพุทธเจ้าเสด็จมา พวกมนุษย์มีจิตร่าเริงนิมนต์ภิกษุสงฆ์ มีพระพุทธเจ้าเป็นประมุข ให้นั่งแล้ว ถวายยาคูแล้ว ได้ถวายของควรเคี้ยว เมื่อภัตยังไม่ทันเสร็จนั้นแล สามเณรเข้าไปยังภายในบ้านแล้ว ชาวบ้านได้น้าออกไปถวายภิกษาแก่สามเณรโดยเคารพ สามเณรนั้นรับภิกษาเพียงยังอัตภาพให้เป็นไปแล้วไปยังสํานักพระศาสดา น้อมบาตรเข้าไปแล้ว พระศาสดาตรัสว่า นํามาเถิด ติสสะ แล้วทรงเหยียดพระหัตถ์รับบาตร ทรงแสดงแก่พระเถระว่า สารีบุตร จงดูบาตรของสามเณรของเธอ พระเถระรับบาตรจากพระหัตถ์ของพระศาสดา ให้แก่สามเณรแล้วกล่าวว่า เธอจงไปนั่งทําภัตกิจในที่ที่ถึงแก่ตน ชาวบ้านอังคาสภิกษุสงฆ์มีพระพุทธเจ้าเป็นประธาน ถวายอภิวาทแล้วทูลขออนุโมทนากับพระศาสดา พระศาสดาเมื่อจะทรงทําอนุโมทนา จึงตรัสอย่างนี้ว่า อุบาสกและอุบาสิกาทั้งหลาย เป็นลาภของท่านทั้งหลายซึ่งได้เห็นอสีติมหาสาวก คือ สารีบุตร โมคคัลลานะ กัสสปะเป็นต้น เพราะอาศัยสามเณรผู้เข้าถึงสกุลของตนๆ แม้เราก็มาแล้ว เพราะอาศัยสามเณรผู้เข้าถึงตระกูลท่านทั้งหลายเหมือนกัน แม้การเห็นพระ มนุษย์ทั้งหลายคิดว่า น่ายินดี! เป็นลาภของพวกเรา พวกเราได้เห็นพระผู้เป็นเจ้าของพวกเรา ผู้สามารถในอันยังพระพุทธเจ้าและภิกษุสงฆ์ให้โปรดปราน และย่อมได้ถวายไทยธรรมแก่พระผู้เป็นเจ้านั้น พวกมนุษย์ที่โกรธสามเณรกลับยินดีแล้ว พวกที่ยินดีแล้วก็เลื่อมใสโดยประมาณยิ่ง ก็ในเวลาจบอนุโมทนา ชนเป็นอันมากบรรลุอริยผลทั้งหลายมีโสดาปัตติผลเป็นต้น พระศาสดาเสด็จลุกจากอาสนะหลีกไปแล้ว มนุษย์ทั้งหลายตามเสด็จพระศาสดา ถวายอภิวาทแล้วกลับ พระศาสดาเสด็จไปด้วยพระธุระอันเสมอกับสามเณร ตรัสถามประเทศที่อุบาสกแสดงแล้วแก่สามเณรนั้น ในกาลก่อนว่า สามเณรประเทศนี้ชื่ออะไร ประเทศนี้ชื่ออะไร แล้วได้เสด็จไป แม้สามเณรก็กราบทูลว่า ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ ประเทศนี้ชื่อนี้ ประเทศนี้ชื่อนี้ ได้ไปแล้ว น้ำตาของมนุษย์มากกว่าน้ำในมหาสมุทร สามเณร : เห็นมหาสมุทร พระพุทธเจ้าข้า พระศาสดา : เห็นมหาสมุทรแล้วคิดอย่างไร สามเณร : ข้าพระองค์คิดอย่างนี้ว่า เมื่อเราร้องให้ในคราวที่ถึงทุกข์ น้ำตาพึงมากกว่าน้ำในมหา พระศาสดาตรัสว่า ดีละ ดีละ ติสสะ ข้อนี้เป็นอย่างนั้น เพราะน้ำตาอันไหลออก ในเวลาที่สัตว์ผู้หนึ่งๆ ถึงซึ่งทุกข์ จึงเป็นของมากกว่าน้ำในมหาสมุทรทั้ง ๔ โดยแท้ ก็แลครั้นตรัสคํานี้แล้วจึงตรัสพระคาถานี้ว่า น้ำในมหาสมุทรทั้ง ๔ นิดหน่อย น้ำคือน้ำตา ของนระผู้อันทุกข์ถูกต้องแล้ว เศร้าโศกอยู่ มีประมาณ ไม่น้อย มากกว่าน้ำในมหาสมุทรทั้ง ๔ นั้น สหาย เพราะเหตุไร ท่านจึงยังประมาทอยู่ สถานที่สัตว์เคยตายและไม่เคยตาย สามเณร : ข้าพระองค์อยู่ที่เอื้อมนี้ พระพุทธเจ้าข้า พระศาสดา : ก็เมื่ออยู่ในที่นั้น เธอคิดอย่างไร สามเณร : ข้าพระองค์คิดว่า การกําหนดที่ทิ้งสรีระ อันเราผู้ตายอยู่แล้วในที่นี้ไม่มี พระพุทธเจ้าข้า พระศาสดาตรัสว่า ดีละ ดีละ ติสสะ ข้อนี้เป็นอย่างนั้น เพราะชื่อว่าสถานที่แห่งสัตว์เหล่านี้ ผู้ที่ไม่นอนตายบนแผ่นดินย่อมไม่มี แล้วจึงตรัสอุปสาฬหกชาดก ในทุกนิบาตนี้ว่า พราหมณ์ ชื่อว่าอุปสาฬหกะ ๔,๐๐๐ คน ได้ถูกพวกญาติเผาในสถานที่ สถานที่ที่ไม่เคยมี คนตาย ไม่มีในโลก สัจจะ ธรรมะ อหิงสา สัญญมะและทมะมีอยู่ ในผู้ใด พระอริยเจ้าทั้งหลายย่อมคบหาผู้เช่นนั้น สถานที่นั้นชื่อว่า อันสัตว์ไม่เคยตายในโลก๑- เมื่อสัตว์ทั้งหลายทําการทอดทิ้งสรีระไว้บนแผ่นดินตายอยู่ สัตว์ทั้งหลาย ชื่อว่าตายในประเทศที่ไม่เคยตายย่อมไม่มี ด้วยประการฉะนี้ ส่วนพระเถระทั้งหลาย เช่นพระอานนทเถระ ย่อมปรินิพพานในประเทศที่ที่สัตว์ไม่เคยตาย ____________________________ ๑- ขุ.ชา. (ไทย) ๒๗/๓๑-๓๒/๗๑ การปรินิพพานของพระอานนท์ พระเถระฟังคำของชนเหล่านั้นแล้ว คิดว่า แม้พวกชนผู้อยู่ที่ฝั่งทั้งสอง ก็มีอุปการะแก่เราทั้งนั้น เราไม่อาจกล่าวได้ว่า ชนเหล่านี้ไม่มีอุปการะ ถ้าเราจักปรินิพพานที่นั่งนี้ พวกที่อยู่ฝั่งโน้นจากการทะเลาะกับพวกอยู่ฝั่งนี้ เพื่อจะถือเอา (อัฐิ) ธาตุ ถ้าเราจักปรินิพานที่ฝั่งโน้น พวกที่อยู่ฝั่งนี้ก็จักเหมือนอย่างนั้น ความทะเลาะแม้เมื่อจะเกิด ก็จักเกิดขึ้นเพราะอาศัยเราแน่แท้ แม้เมื่อจะสงบ ก็จะสงบเพราะอาศัยเราเหมือนกัน แล้วกล่าวว่า ทั้งพวกที่อยู่ฝั่งนี้ย่อมมีอุปการะแก่เรา ทั้งพวกที่อยู่ฝั่งโน้นก็มีอุปการะแก่เรา ใครๆ ชื่อว่าไม่มีอุปการะไม่มี พวกที่อยู่ฝั่งนี้จงประชุมกันที่ฝั่งนี้แหละ พวกที่อยู่ฝั่งโน้นก็ประชุมกันที่ฝั่งโน้นแหละ ในวันที่ ๗ แต่วันนั้น พระเถระนั่งโดยบัลลังก์ในอากาศประมาณ ๓ ชั่วลําตาล ในท่าม พระศาสดาตรัสถามสามเณรอีกว่า ติสสะ เธอไม่กลัวในเพราะเสียงแห่งสัตว์ทั้งหลายมีเสือเหลืองเป็น ครั้งนั้น พระศาสดาตรัสเรียกสามเณรนั้นว่า ติสสะ สามเณร : อะไร พระพุทธเจ้าข้า พระศาสดา : พวกเราจะไปละ เธอจักไปหรือจักกลับ สามเณร : เมื่ออุปัชฌาย์ของข้าพระองค์ พาข้าพระองค์ไป ข้าพระองค์ก็จักไป เมื่อให้ข้าพระองค์กลับ ข้าพระองค์ก็จักกลับ พระพุทธเจ้าช้า พระศาสดาเสด็จหลึกไปกับภิกษุสงฆ์ แต่อัธยาศัยของสามเณรใคร่จะกลับอย่างเดียว พระเถระทราบอัธยาศัยนั้น จึงกล่าวว่า ติสสะ ถ้าเธอใคร่จะกลับ ก็จงกลับเถิด สามเณรถวายอภิวาทพระศาสดาและไหว้ภิกษุสงฆ์แล้วกลับ พระศาสดาได้เสด็จไปยังพระเชตวันแล้วเทียว พวกภิกษุสรรเสริญสามเณร ข้อปฏิบัติ ๒ อย่าง แล้วเมื่อจะทรงสืบต่ออนุสนธิแสดงธรรม จึงตรัสพระคาถานี้ว่า
บรรดาคําเหล่านั้น คําทั้งหลายว่า ก็ข้อปฏิบัติที่เป็นเหตุให้ได้ลาภเป็นอย่างหนึ่ง ข้อปฏิบัติที่ให้ถึงนิพพานเป็นอย่างหนึ่ง (อญฺญา หิ ลาภูปนิสา อญฺญา นิพพานคามินี) ความว่า ชื่อว่าข้อปฏิบัติอันเข้าไปอาศัยลาภนี้เป็นอย่างอื่นแล ข้อปฏิบัติอันยังสัตว์ให้ถึงพระนิพพานเป็นอย่างอื่น (เป็นคนละอย่าง) จริงอยู่ อันภิกษุผู้จะให้ลาภเกิดขึ้น ควรทําอกุศลกรรมหน่อยหนึ่ง การคดกายเป็นต้น น่าที่เธอจะพึงทํา ด้วยว่า ในกาลใด ภิกษุทําการคดบางอย่างบรรดาคดกายเป็นต้น ในกาลนั้น ลาภย่อมเกิดขึ้น ก็เมื่อภิกษุหย่อนมือลงตรงๆ ในถาดข้าวปายาส ไม่ทําให้งอแล้วยกขึ้น มือเป็นแต่เพียงเปื้อนเท่านั้น แต่เมื่อหย่อนลง ทําให้งอแล้วยกขึ้น มือย่อมช้อนก้อนข้าวปายาสออกมาได้แท้ ลาภและสักการะย่อมเกิดขึ้นในคราวทําการคดกายเป็นต้นอย่างนี้ นี้จัดเป็นข้อปฏิบัติอันเข้าไปอาศัยลาภที่ไม่ชอบธรรม แต่ลาภที่เกิดขึ้นด้วยเหตุเห็นปานนี้ คือการถึงพร้อมด้วยอุปธิ การทรงไว้ซึ่งจีวร (การครองจีวร) ความเป็นพหูสูต ความมีบริวาร การอยู่ป่า ชื่อว่าประกอบด้วยธรรม ก็ภิกษุผู้บําเพ็ญข้อปฏิบัติอันยังสัตว์ให้ถึงพระนิพพาน พึงละการคดกายเป็นต้นเสีย อันภิกษุผู้บําเพ็ญข้อปฏิบัติอันยังสัตว์ให้ถึงพระนิพพาน ไม่ใช่คนบอดเป็นเหมือนคนบอด ไม่ใช่คนใบ้เป็นเหมือนคนใบ้ ไม่ใช่คนหนวกเป็นเหมือนคนหนวก จึงควร การเป็นคนไม่โอ้อวด ไม่มีมายา จึงควร คําว่า เอวเมตํ เป็นต้น ความว่า ภิกษุชื่อว่าเป็นสาวก เพราะอรรถว่าเกิดในที่สุดแห่งการฟัง หรือเพราะความหมายว่าฟังโอวาทและอนุสาสนีของท่านผู้ชื่อว่าพุทธเจ้า เพราะความหมายว่าตรัสรู้สังขตธรรมแลอสังขตธรรมทั้งหมด ทราบข้อปฏิบัติเป็นเครื่องยังลาภให้เกิดขึ้น และข้อปฏิบัติยังสัตว์ให้ถึงพระนิพพานนั้น อย่างนี้แล้ว ไม่พึงเพลิดเพลินสักการะคือปัจจัย ๔ อันไม่ชอบธรรม คือไม่พึงห้ามสักการะอันชอบธรรมนั้นนั่นแล พึงเพิ่มพูนวิเวก มีกายวิเวกเป็นต้น บรรดาวิเวกเหล่านั้น ความเป็นผู้มีกายโดดเดี่ยว ชื่อว่ากายวิเวก, สมาบัติ ๔ ประการ ชื่อว่าจิตตวิเวก, พระนิพพาน ชื่อว่าอุปธิวิเวก บรรดาวิเวกเหล่านั้น กายวิเวก ย่อมบรรเทาความคลุกคลีด้วยหมู่, จิตตวิเวก ย่อมบรรเทาความหมัก สมจริงดังคำที่แม้พระสารีบุตรเถระกล่าวไว้ว่า กายวิเวกของผู้มีกายสงบแล้ว ยินดียิ่งแล้วในการออกบวช จิตตวิเวกของผู้มีจิตบริสุทธิ์แล้ว ถึงความผ่องแผ้วอย่างยิ่ง และอุปธิวิเวกของบุคคลผู้ไม่มีอุปธิ ถึงพระนิพพาน พึงพอกพูน คือพึงเจริญ. อธิบายว่า พึงเข้าไปสําเร็จวิเวก ๓ นี้อยู่ ในเวลาจบเทศนา ชนเป็นอันมากบรรลุอริยผลทั้งหลาย มีโสดาปัตติผลเป็นต้น ดังนี้แล เรื่องพระวนวาสีติสสเถระ เรื่องที่ ๑๕ จบ พาลวรรควรรณนา จบ วรรคที่ ๔ จบ ----------------------------------------------------- .. อรรถกถา ขุททกนิกาย คาถาธรรมบท พาลวรรคที่ ๕ จบ. | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||