|
| บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ |
 |
| |
    
วรรณนาอุทเทสวาระ ในขันธยมกนี้มีมหาวาระ ๓ คือ ปัณณัตติวาระ ปวัตติวาระและปริญญาวาระ. ในมหาวาระทั้ง ๓ นั้น ปัณณัตติวาระ ตรัสเรียกว่าปัณณัตติวาระ เพราะทรงกระทำด้วยอำนาจการชำระชื่อของขันธ์ทั้งหลาย. ปวัตติวาระ ตรัสเรียกว่าปวัตติวาระ เพราะทรงชำระความเป็นไปด้วยอำนาจการเกิดขึ้นและการดับไปของขันธ์ทั้งหลายที่พระองค์ทรงชำระชื่อแล้ว. ปริญญาวาระ ตรัสเรียกว่าปริญญาวาระ เพราะทรงแสดงปริญญา ๓ แห่ง ขันธ์ทั้งหลายอันเป็นไปแล้วตามลำดับ โดยสังเขป. ในมหาวาระเหล่านั้น ปัณณัติวาระ พระองค์ทรงกำหนดด้วยอาการ ๒ อย่างด้วยอำนาจอุท พึงทราบการกำหนดชื่อของขันธ์ทั้งหลายเหล่านั้น โดยประเภทว่า รูปขันธ์ เวทนาขันธ์ สัญญาขันธ์ สังขารขันธ์ และวิญญาณขันธ์. บัดนี้ นัยวาระ ๔ คือ ปทโสธนวาระ, ปทโสธนมูลจักกะวาระ, สุทธักขันธวาระ, สุทธักขันมูลจักกวาระ ย่อมมีด้วยอำนาจของขันธ์ทั้งหลายเหล่านั้น. ในนัยวาระเหล่านั้น วาระที่ทำการชำระบทโดยนัยเป็นต้นว่า รูปํ รูปกฺขนฺโธ รูปกฺ เบื้องหน้าแต่นี้ เป็นที่วาระที่ทรงผูกมูลแห่งขันธ์หนึ่งๆ แห่งขันธ์ทั้งหลาย อันพระองค์ทรงชำระแล้วในปทโสธนวาระเหล่านั้นนั่นแหละ ให้เป็นจักร ๔ โดยนัยเป็นต้นว่า รูปํ รูปกฺ เบื้องหน้าแต่นี้วาระที่ดำเนินไปแล้วด้วยอำนาจขันธ์ล้วนๆ โดยนัยเป็นต้นว่า รูปํ ขนฺโธ, ขนฺ ในสุทธักขันธวาระนั้น ในปุจฉาว่า ขนฺธา รูปํ เป็นต้น พึงถือเอาเนื้อความว่า ขันธ์ทั้งหลาย ชื่อว่ารูปขันธ์ ใช่ไหม? ขันธ์ทั้งหลาย ชื่อว่าเวทนาขันธ์หรือ. ถามว่า เพราะเหตุไร ตอบว่า เพราะท่านจำแนกไว้ในนิทเทสวาระอย่างนี้. ก็ในนิทเทสวาระนั้น ถามว่า รูปชื่อว่าขันธ์หรือ ตอบว่า ใช่. ถามว่า ขันธ์ทั้งหลาย ชื่อว่ารูปขันธ์หรือ? ตอบว่า รูปขันธ์ ชื่อว่ารูปด้วย ชื่อว่ารูปขันธ์ด้วย ขันธ์ทั้งหลายที่เหลือไม่ชื่อว่ารูปขันธ์ ดังนี้ ท่านยกบทขึ้นจำแนกเนื้อความโดยนัยเป็นต้นว่า ขันธ์ทั้งหลายชื่อว่ารูปขันธ์หรือ แห่งบททั้งหลาย ว่าขันธ์ทั้งหลายชื่อว่ารูปหรือ ดังนี้ ด้วยประการฉะนี้ ก็ด้วยเหตุนั้น วาระนั้นท่านจึงเรียกว่าสุทธัก ในสุทธักขันธวาระนี้ คำว่า น ขนฺธา เป็นคำที่มีประมาณ เหมือนในการชำระคำ ก็สุทธักขันธ ก็ในสุทธักขันธวาระมี ๒ อย่างด้วยอำนาจอนุโลมและปฏิโลม ในอนุโลมและปฏิโลมเหล่านั้น ในอนุโลมวาระมียมก ๕ อย่าง คือ รูปํ ขนฺโธ, ขนฺธา รูปํ เป็นต้น แม้ในปฏิโลมวาระก็มียมก ๕ อย่าง คือ นรูปํ นขนฺโธ, นขนฺธา นรูปํ ดังนี้เป็นต้น เบื้องหน้าแต่นั้นท่านกระทำการผูกมูลแห่งขันธ์หนึ่งๆ แห่งสุทธักขันธ์ทั้งหลายเหล่านั้นโดยนัยเป็นต้นว่า รูปํ ขนฺโธ, ขนฺธา เวทนา ให้เป็น ๔ ชื่อว่าสุท โดยประการนอกนี้ จึงมีความผิดกันกับนิทเทสวาระ แม้สุทธักขันธมูลจักกวาระนั้นก็มี ๒ อย่าง ด้วยอำนาจอนุโลมและปฏิโลม ในอนุโลมและปฏิโลมเหล่านั้น ในอนุโลมวาระมียมก ๒๐ เพราะกระทำมูลแห่งขันธ์หนึ่งๆ ให้เป็นจักร ๔ มีบทเป็นต้นว่า รูปํ ขนฺโธ, ขนฺธา เวทนา ดังนี้. แม้ในปฏิโลมวาระก็มี ๒๐ เหมือนกัน เพราะกระทำมูลแห่งขันธ์หนึ่งๆ ให้เป็น ๔ มีบทเป็นต้นว่า นรูปํ นขนฺโธ, นขนฺธา นเวทนา ดังนี้ พึงทราบอุทเทสวาระแห่งปัณณัตติวาระ อันประดับแล้วด้วยยมก ๑๐๐ ด้วยคำถาม ๒๐๐ และด้วยอรรถ ๔๐๐ เพราะกระทำอรรถทั้งหลายให้เป็นสองด้วยอำนาจสันนิฏฐานและสังสยะ เพื่อการถามในนัยหนึ่งๆ อย่างนี้ก่อน ด้วยประการฉะนี้. วรรณนาอุทเทสวาระ จบ. ----------------------------------------------------- .. อรรถกถา ยมกปกรณ์ ภาค ๑ ขันธยมก ปัณณัตติวาร อุทเทสวาร จบ. |