อรรถกถาเล่มที่ ๑๐ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ม.อ. (ปปญฺจ.๔)

                       ๙. พาลปณฺฑิตสุตฺตวณฺณนา
     [๒๔๖] เอวมฺเม สุตนฺติ พาลปณฺฑิตสุตฺตํ. ตตฺถ พาลลกฺขณานีติ
พาโล อยนฺติ เอเตหิ ลกฺขิยติ ายตีติ พาลลกฺขณานิ. ตาเนว ตสฺส
สญฺชานนการณานีติ พาลนิมิตฺตานิ. พาลสฺส อปทานานีติ พาลาปทานานิ.
ทุจฺจินฺติตจินฺตีติ จินฺตยนฺโต อภิชฺฌาพฺยาปาทมิจฺฉาทสฺสนวเสน ทุจฺจินฺติตเมว
จินฺเตติ. ทุพฺภาสิตภาสีติ ภาสมาโนปิ มุสาวาทาทิเภทํ ทุพฺภาสิตเมว ภาสติ.
ทุกฺกฏกมฺมการีติ กโรนฺโตปิ ปาณาติปาตาทิรเสน ทุกฺกฏกมฺมเมว กโรติ. ตตฺร
เจติ ยตฺถ นิสินฺโน, ตสฺสํ ปริสติ. ตชฺชํ ตสฺสารุปฺปนฺติ ตชฺชาติกํ
ตทนุจฺฉวิกํ, ปญฺจนฺนํ เวรานํ ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกอาทีนวปฺปฏิสํยุตฺตนฺติ
อธิปฺปาโย. ตตฺราติ ตาย กถาย กจฺฉมานาย. พาลนฺติอาทีนิ สามิอตฺเถ
อุปโยควจนํ.
     [๒๔๘] โอลมฺพนฺตีติ อุปฏฺหนฺติ. เสสปททฺวยํ ตสฺเสว เววจนํ.
โอลมฺพนาทิอากาเรน หิ ตานิ อุปฏฺหนฺติ, ตสฺมา เอวํ วุตฺตํ. ปวิยา
โอลมฺพนฺตีติ ปวิตเล ปตฺถรนฺติ. เสสปททฺวยํ ตสฺเสว เววจนํ.
ปตฺถรณากาโรเยว เหส. ตตฺร ภิกฺขเว พาลสฺสาติ ตสฺมึ อุปฏฺานากาเร อาปาถคเต
พาลสฺส เอวํ โหติ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี., ก. จริตาปทานานีติ
     [๒๔๙] เอตทโวจาติ อนุสนฺธิกุสโล ภิกฺขุ "นิรยสฺส อุปมา กาตุํ
น สกฺกา"ติ น ภควา วทติ, "น สุกรา"ติ ปน วทติ, น สุกรํ ปน
สกฺกา โหติ กาตุํ, หนฺทาหํ ทสพลํ อุปมํ การาเปมีติ จินฺเตตฺวา เอตํ
"สกฺกา ภนฺเต"ติ วจนํ อโวจ. หเนยฺยุนฺติ วินิวิชฺฌิตฺวา คมนวเสน ยถา
เอกสฺมึ าเน เทฺว ปหารา นิปตนฺติ, เอวํ หเนยฺยุํ. เตนสฺส เทฺว
วณมุขสตานิ โหนฺติ. อิโต อุตฺตริปิ เอเสว นโย.
     [๒๕๐] ปาณิมตฺตนฺติ อนฺโตมุฏฺิยํ สณฺหนมตฺตํ. ๑- สงฺขมฺปิ น
อุเปตีติ คณนมตฺตมฺปิ น คจฺฉติ. กลภาคมฺปีติ สติมํ กลํ สหสฺสิมํ กลํ
สตสหสฺสิมํ วา กลํ อุปคจฺฉตีติปิ วตฺตพฺพตํ น อุเปติ. อุปนิธมฺปีติ
อุปนิกฺเขปนมตฺตมฺปิ น อุเปติ, โอโลเกนฺตสฺส โอโลกิตมตฺตมฺปิ นตฺถิ.
ตตฺตํ อโยขิลนฺติ ติคาวุตํ อตฺตภาวํ สมฺปชฺชลิตาย โลหปวิยา อุตฺตานกํ
นิปชฺชาเปตฺวา ตสฺส ทกฺขิณหตฺเถ ตาลปฺปมาณํ อยสูลํ ปเวเสนฺติ, ตถา
วามหตฺถาทีสุ. ยถา จ อุตฺตานกํ นิปชฺชาเปตฺวา, เอวํ อุเรนปิ ทกฺขิณปสฺเสนปิ
วามปสฺเสนปิ นิปชฺชาเปตฺวา ตํ กมฺมการณํ กโรนฺติเยว. สํเวเสตฺวาติ
สมฺปชฺชลิตาย โลหปวิยา ติคาวุตํ อตฺตภาวํ นิปชฺชาเปตฺวา. กุารีหีติ มหตีหิ
เคหสฺส เอกปกฺขฉทนมตฺตาหิ กุารีหิ ตจฺฉนฺติ. โลหิตํ นที หุตฺวา สนฺทติ,
โลหปวิโต ชาลา อุฏฺหิตฺวา ตจฺฉิตฏฺานํ คณฺหนฺติ. มหาทุกฺขํ อุปฺปชฺชติ,
ตจฺฉนฺตา ปน สุตฺตาหตํ กริตฺวา ทารู วิย อฏฺสมฺปิ ฉฬํสมฺปิ กโรนฺติ.
วาสีหีติ มหาสุปฺปปฺปมาณาหิ วาสีหิ. ตาหิ ตจฺฉนฺตา ตจโต ยาว อฏฺีนิ
สณิกํ ตจฺฉนฺติ, ตจฺฉิตํ ตจฺฉิตํ ปฏิปากติกํ โหติ. รเถ โยเชตฺวาติ สทฺธึ
ยุคโยตฺตปญฺจรจกฺกกุพฺพรปาจเนหิ สพฺพโต สมฺปชฺชลิเต รเถ โยเชตฺวา.
มหนฺตนฺติ มหากูฏาคารปฺปมาณํ. อาโรเปนฺตีติ สมฺปชฺชลิเตหิ อยมุคฺคเรหิ
โปเถนฺตา อาโรเปนฺติ. สกิมฺปิ อุทฺธนฺติ สุปกฺกุถิตาย อุกฺขลิยา ปกฺขิตฺตตณฺฑุลา
วิย อุทฺธํ อโธ ติริยญฺจ คจฺฉติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปนมตฺตํ
     ภาคโส มิโตติ ภาเค เปตฺวา เปตฺวา วิภตฺโต. ปริยนฺโตติ
ปริกฺขิตฺโต. อยสาติ อุปริ อยปฏฺเฏน ฉาทิโต.
     สมนฺตา โยชนสตํ ผริตฺวา ติฏฺตีติ เอวํ ผริตฺวา ติฏฺติ, ยถา
สมนฺตา โยชนสเต าเน ตฺวา โอโลเกนฺตสฺส อกฺขีนิ ยกมโคฬกา วิย
นิกฺขมนฺติ.
     น สุกรา อกฺขาเนน ปาปุณิตุนฺติ นิรโย นาม เอวมฺปิ ทุกฺโข
เอวมฺปิ ทุกฺโขติ วสฺสสตํ วสฺสสหสฺสํ กเถนฺเตนาปิ มตฺถกํ ปาเปตฺวา กเถตุํ
น สุกราติ อตฺโถ.
     [๒๕๑] ทนฺตุลฺเลหกนฺติ ทนฺเตหิ อุลฺเลหิตฺวา, ๑- ลุญฺจิตฺวาติ วุตฺตํ
โหติ. รสาโทติ  รสเคเธน ปริภุตฺตรโส.
     [๒๕๒] อญฺมญฺขาทิกาติ อญฺมญฺขาทนํ.
     ทุพฺพณฺโณติ ทุรูโป. ทุทฺทสิโกติ ทารกานํ ภยาปนตฺถํ กตยกฺโข วิย
ทุทฺทโส. โอโกฏิมโกติ ลกุณฺฑโก ปวิฏฺคีโว มโหทโร. กาโณติ เอกกฺขิกาโณ
วา อุภยกฺขิกาโณ วา. กุณีติ เอกหตฺถกุณี วา. ปกฺขหโตติ ๒- ปีสปฺปิ. โส
กาเยนาติ อิทมสฺส ทุกฺขานุปพนฺธทสฺสนตฺถํ อารทฺธํ.
     กลิคฺคเหนาติ ปราชเยน. อธิพนฺธํ นิคจฺเฉยฺยาติ ยสฺมา พหุํ ชิโต
สพฺพสาปเตยฺยมฺปิสฺส นปฺปโหติ, ตสฺมา อตฺตนาปิ พนฺธํ นิคจฺเฉยฺย. ๓- เกวลา
ปริปูรา พาลภูมีติ พาโล ตีณิ ทุจฺจริตานิ ปูเรตฺวา นิรเย นิพฺพตฺตติ, ตตฺถ
ปกฺกาวเสเสน มนุสฺสตฺตํ  อาคโต ปญฺจสุ นีจกุเลสุ นิพฺพตฺติตฺวา ปุน ตีณิ
ทุจฺจริตานิ ปูเรตฺวา นิรเย นิพฺพตฺตตีติ อยํ สกลา ปริปุณฺณา พาลภูมิ.
     [๒๕๓] ปณฺฑิตลกฺขณานีติอาทิ วุตฺตานุสาเรเนว เวทิตพฺพํ.
สุจินฺติตจินฺตีติอาทีนิ เจตฺถ มโนสุจริตาทีนํ วเสน โยเชตพฺพานิ.
                           จกฺกรตนวณฺณนา
     [๒๕๖] สีสํนฺหาตสฺสาติ สีเสน สทฺธึ คนฺโธทเกน นฺหาตสฺส.
อุโปสถิกสฺสาติ สมาทินฺนอุโปสถงฺคสฺส. อุปริปาสาทวรคตสฺสาติ ปาสาทวรสฺส
@เชิงอรรถ: ๑ ม. อุลฺลิหิตฺวา   ๒ ม. ปกฺขปาโทติ     ๓ ม. อตฺตโนปิ พนฺธนํ คจฺเฉยฺย
อุปริ คตสฺส. สุโภชนํ ภุญฺชิตฺวา ปาสาทวรสฺส อุปริ มหาตเล สิรีคพฺภํ
ปวิสิตฺวา สีลานิ อาวชฺชนฺตสฺส. ตทา กิร ราชา ปาโตว สตสหสฺสํ
วิสฺสชฺเชตฺวา มหาทานํ ทตฺวา ปุนปิ โสฬสหิ คนฺโธทกฆเฏหิ สีสํ นฺหายิตฺวา
กตปาตราโส สุทฺธํ อุตฺตราสงฺคํ เอกํสํ กตฺวา อุปริ ปาสาทสฺส สิรีสยเน
ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิสินฺโน อตฺตโน ทานมยปุญฺสมุทยํ อาวชฺเชตฺวา
นิสีทติ, อยํ สพฺพจกฺกวตฺตีนํ ธมฺมตา.
     เตสํ ตํ อาวชฺชนฺตานํเยว วุตฺตปฺปการปุญฺกมฺมปจฺจยํ อุตุสมุฏฺานํ
นีลมณิสงฺฆาฏสทิสํ ปาจีนสมุทฺทชลตลํ ฉินฺทมานํ วิย อากาสํ อลํ กุรุมานํ ๑-
วิย ทิพฺพํ จกฺกรตนํ ปาตุภวติ. ตยิทํ ทิพฺพานุภาวยุตฺตตฺตา ทิพฺพนฺติ วุตฺตํ.
สหสฺสํ อสฺส อรานนฺติ สหสฺสารํ. สห เนมิยา สห นาภิยา จาติ สเนมิกํ
สนาภิกํ. สพฺเพหิ อากาเรหิ ปริปูรนฺติ สพฺพาการปริปูรํ.
     ตตฺถ จกฺกํ จ ตํ รติชนนฏฺเน รตนญฺจาติ จกฺกรตนํ. ยาย ปน ตํ
นาภิยา "สนาภิกนฺ"ติ วุตฺตํ, สา อินฺทนีลมณิมยา โหติ. มชฺเฌ ปนสฺสา
รชตมยา ปนาฬิ, ยาย สุทฺธสินิทฺธทนฺตปนฺติยา หสมานํ วิย วิโรจติ. มชฺเฌ
ฉิทฺเทน วิย จนฺทมณฺฑเลน อุโภสุปิ พาหิรนฺเตสุ รชตปฏฺเฏน กตปริกฺเขโป
โหติ. เตสุ ปนสฺสา นาภิปนาฬิปริกฺเขปปฏฺเฏสุ ยุตฺตฏฺาเน ปริจฺเฉทเลขา
สุวิภตฺตาว หุตฺวา ปญฺายนฺติ. อยํ ตาวสฺส นาภิยา สพฺพาการปริปูรตา.
     เยหิ ปน ตํ อเรหิ "สหสฺสารนฺ"ติ วุตฺตํ, เต สตฺตรตนมยา
สูริยรสฺมิโย วิย ปภาสมฺปนฺนา โหนฺติ. เตสมฺปิ ฆฏมณิกปริจฺเฉทเลขาทีนิ
สุวิภตฺตาเนว ปญฺายนฺติ. อยมสฺส อรานํ สพฺพาการปริปูรตา.
     ยาย ปน ตํ เนมิยา สห "สเนมิกนฺ"ติ  วุตฺตํ, สา พาลสูริยรสฺมิกลาปสิรึ
อวหสมานา วิย สุรตฺตสุทฺธสินิทฺธปวาฬมยา โหติ. สนฺธีสุ ปนสฺสา
สญฺฌาราคสสฺสิริกรตฺตชมฺโพนทปฏฺฏา วฏฺฏปริจฺเฉทเลขา จ สุวิภตฺตา
ปญฺายนฺติ. อยมสฺส เนมิยา สพฺพาการปริปูรตา.
@เชิงอรรถ: ๑ ม. อลํ กรมานํ
     เนมิมณฺฑลปิฏฺิยํ ปนสฺส  ทสนฺนํ ทสนฺนํ อรานมนฺตเร ธมนวํโส
วิย อนฺโต สุสิโร ฉิทฺทมณฺฑลจิตฺโต วาตคาหี ปวาฬทณฺโฑ โหติ, ยสฺส
วาเตน ปหริตสฺส สุกุสลสมนฺนาหตสฺส ปญฺจงฺคิกสฺส ตูริยสฺส วิย สทฺโท วคฺคุ
จ รชนีโย จ กมณีโย โหติ. ตสฺส โข ปน ปวาฬทณฺฑสฺส อุปริ เสตจฺฉตฺตํ,
อุโภสุ ปสฺเสสุ สโมสริตกุสุมทามปนฺติโยติ เอวํ สโมสริตกุสุมทามปนฺติสตทฺวย-
ปริวาเรน เสตจฺฉตฺตสตธารินา ปวาฬทณฺฑสเตน สมุปโสภิตเนมิปริกฺเขปสฺส
ทฺวินฺนมฺปิ นาภิปนาฬีนํ อนฺโต เทฺว สีหมุขานิ โหนฺติ, เยหิ ตาลกฺขนฺธปฺปมาณา
ปุณฺณจนฺทกิรณกลาปสสฺสิริกา ตรุณรวิสมานรตฺตกมฺพลเคณฺฑุกปริยนฺตา
อากาสคงฺคาคติโสภํ อภิภวมานา วิย เทฺว มุตฺตกลาปา โอลมฺพนฺติ, เยหิ
จกฺกรตเนน สทฺธึ อากาเส สมฺปริวตฺตมาเนหิ ตีณิ จกฺกานิ เอกโต ปริวตฺตนฺตานิ
วิย ขายนฺติ. อยมสฺส สพฺพโส สพฺพาการปริปูรตา.
     ตํ ปเนตํ เอวํ สพฺพาการปริปูรํ ปกติยา สายมาสภตฺตํ ภุญฺชิตฺวา
อตฺตโน อตฺตโน ฆรทฺวาเร ปญฺตฺตาสเนสุ นิสีทิตฺวา ปวตฺตกถาสลฺลาเปสุ
มนุสฺเสสุ วีถิจตุกฺกาทีสุ กีฬมาเน ทารกชเน นาติอุจฺเจน นาตินีเจน
วนสณฺฑมตฺถกาสนฺเนน อากาสปฺปเทเสน อุปโสภยมานํ วิย รุกฺขสาขคฺคานิ,
ทฺวาทสโยชนโต ปฏฺาย สุยฺยมาเนน  มธุรสฺสเรน สตฺตานํ โสตานิ
โอธาปยมานํ โยชนโต ปฏฺาย นานปฺปภาสมุทยสมุชฺชเลน วณฺเณน นยนานิ
สมากฑฺฒนฺตํ รญฺโ จกฺกวตฺติสฺส ปุญฺานุภาวํ อุคฺโฆสยนฺตํ วิย ราชธานิอภิมุขํ
อาคจฺฉติ.
     อถ ตสฺส จกฺกรตนสฺส สทฺทสฺสวเนเนว "กุโต นุ โข, กสฺส
นุ โข อยํ สทฺโท"ติ อาวชฺชิตหทยานํ ปุรตฺถิมทิสํ โอโลกยมานานํ เตสํ
มนุสฺสานํ อญฺตโร อญฺตรํ เอวมาห "ปสฺส โภ อจฺฉริยํ, อยํ ปุณฺณจนฺโท
ปุพฺเพ ๑- เอโก อุคฺคจฺฉติ, อชฺช ปน ทุติโย อุคฺคโต, เอตํ หิ ราชหํสมิถุนํ
วิย ปุณฺณจนฺทมิถุนํ ปุพฺพาปริเยน คคนตลํ อภิลงฺฆตี"ติ. ตมญฺโ อาห
"กึ กเถสิ สมฺม กหํ นาม ตยา เทฺว ปุณฺณจนฺทา เอกโต อุคฺคจฺฉนฺตา
@เชิงอรรถ: ๑ ก. สพฺพทา
ทิฏฺปุพฺพา, นนุ เอส ตปนียรํสิธาโร ปิญฺชรกิรโณ ทิวากโร อุคฺคโต"ติ.
ตมญฺโ สิตํ กตฺวา เอวมาห "กึ อุมฺมตฺโตสิ, นนุ โข อิทานิเมว
ทิวากโร อตฺถงฺคโต, โส กถํ อิมํ ปุณฺณจนฺทํ อนุพนฺธมาโน อุคฺคจฺฉิสฺสติ,
อทฺธา ปเนตํ อเนกรตนปฺปภาสมุชฺชลํ เอกสฺส ปุญฺวโต วิมานํ ภวิสฺสตี"ติ.
เต สพฺเพปิ อปสาทยนฺตา ๑- อญฺเ เอวมาหํสุ "กึ พหุํ วิปฺปลปถ, เนเวส
ปุณฺณจนฺโท, น สูริโย น เทววิมานํ. นเหเตสํ  เอวรูปา สิริสมฺปตฺติ อตฺถิ,
จกฺกรตเนน ปเนเตน ภวิตพฺพนฺ"ติ.
     เอวํ ปวตฺตสลฺลาปสฺเสว ตสฺส ชนสฺส จนฺทมณฺฑลํ โอหาย ตํ
จกฺกรตนํ อภิมุขํ โหติ. ตโต เตหิ "กสฺส นุ โข อิทํ นิพฺพตฺตนฺ"ติ วุตฺเต
ภวนฺติ วตฺตาโร "น กสฺสจิ อญฺสฺส, ๒- นนุ อมฺหากํ ราชา
ปูริตจกฺกวตฺติวตฺโต, ตสฺเสตํ นิพฺพตฺตนฺ"ติ. อถ โส จ มหาชโน, โย จ อญฺโ
ปสฺสติ, สพฺโพ จกฺกรตนเมว อนุคจฺฉติ. ตมฺปิ จกฺกรตนํ รญฺโเยว อตฺถาย
อตฺตโน อาคตภาวํ าเปตุกามํ วิย สตฺตกฺขตฺตุํ ปาการมตฺถเกเนว นครํ
อนุสํยายิตฺวา รญฺโ อนฺเตปุรํ ปทกฺขิณํ กตฺวา อนฺเตปุรสฺส
อุตฺตรสีหปญฺชรอาสนฺเน ๓- าเน ยถา คนฺธปุปฺผาทีหิ สุเขน สกฺกา
โหติ ปูเชตุํ, เอวํ อกฺขาหตํ วิย ติฏฺติ.
     เอวํ ิตสฺส ปนสฺส วาตปานจฺฉิทฺทาทีหิ ปวิสิตฺวา นานาวิราค-
รตนปฺปภาสมุชฺชลํ อนฺโตปาสาทํ อลํ กุรุมานํ ปภาสมูหํ ทิสฺวา ทสฺสนตฺถาย
สญฺชาตาภิลาโส ราชา โหติ. ปริชโนปิสฺส ปิยวจนปาภเตน อาคนฺตฺวา
ตมตฺถํ นิเวเทติ. อถ ราชา พลวปีติปาโมชฺชผุฏฺสรีโร ปลฺลงฺกํ โมเจตฺวา
อุฏฺายาสนา สีหปญฺชรสมีปํ คนฺตฺวา ตํ จกฺกรตนํ ทิสฺวา "สุตํ โข
ปน เมตนฺ"ติอาทิกํ จินฺตนํ จินฺเตสิ. ๔- เตน วุตฺตํ  "ทิสฺวาน รญฺโ
ขตฺติยสฺส ฯเปฯ อสฺสํ นุ โข อหํ ราชา จกฺกวตฺตี"ติ. ตตฺถ โส
โหติ ราชา จกฺกวตฺตีติ กิตฺตาวตา จกฺกวตฺตี โหติ? เอกงฺคุลทฺวงฺคุลมตฺตมฺปิ
จกฺกรตเน อากาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา ปวตฺตเต. ๕-
@เชิงอรรถ: ๑ ม. อวหสนฺตา  ๒ สี.,ม. กสฺสญฺสฺส   ๓ ก....สทิเส    ๔ ก. ตํ จินฺตยติ
@๕ ก. ปวตฺเตติ
     อิทานิ ตสฺส ปตฺตาปนตฺถํ ๑- ยํ กาตพฺพํ, ตํ ๒- ทสฺเสนฺโต อถ โข
ภิกฺขเวติอาทิมาห. ตตฺถ อุฏฺายาสนาติ นิสินฺนาสนโต อุฏฺหิตฺวา
จกฺกรตนสมีปํ อาคนฺตฺวา. ภิงฺคารํ คเหตฺวาติ หตฺถิโสณฺฑสทิสปนาฬึ
สุวณฺณภิงฺคารํ อุกฺขิปิตฺวา วาเมน หตฺเถน อุทกํ คเหตฺวา. ปวตฺตตุ ภวํ
จกฺกรตนํ, อภิวิชินาตุ ภวํ จกฺกรตนนฺติ. อนฺวเทว ราชา จกฺกวตฺตี สทฺธึ
จตุรงฺคินิยา เสนายาติ สพฺพจกฺกวตฺตีนํ หิ อุทเกน อภิสิญฺจิตฺวา "อภิวิชานาตุ
ภวํ จกฺกรตนนฺ"ติ วจนสมนนฺตรเมว เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา จกฺกรตนํ
ปวตฺตติ, ยสฺส ปวตฺติสมกาลเมว โส ราชา จกฺกวตฺตี นาม โหติ.
     ปวตฺเต ปน จกฺกรตเน ตํ อนุพนฺธมาโนว ราชา จกฺกวตฺตี ยานวรํ
อารุยฺห เวหาสํ อพฺภุคฺคจฺฉติ. อถสฺส ฉตฺตจามราทิหตฺโถ ๓- ปริชโน เจว
อนฺเตปุรชโน จ. ตโต นานปฺปการกญฺจุกกวจาทิสนฺนาหวิภูสิเตน
วิวิธาภรณปฺปภาสมุชฺชลิเตน ๔- ธชปฏากปฏิมณฺฑิเตน อตฺตโน พลกาเยน ๕- สทฺธึ
อุปราชเสนาปติปฺปภูตโยปิ เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา ราชานเมว ปริวาเรนฺติ.
ราชยุตฺตา ปน ชนสงฺคหตฺถํ นครวีถีสุ เภริโย จราเปนฺติ "ตาตา อมฺหากํ
รญฺโ นิพฺพตฺตํ จกฺกรตนํ ๖- อตฺตโน อตฺตโน วิภวานุรูเปน มณฺฑิตปสาธิตา
สนฺนิปตถา"ติ. มหาชโน ปน ปกติยา จกฺกรตนสทฺเทเนว สพฺพกิจฺจานิ
ปหาย คนฺธปุปฺผาทีนิ อาทาย สนฺนิปติโตว, โสปิ สพฺโพ เวหาสํ อพฺภุคฺคนตฺวา
ราชานเมว ปริวาเรติ. ยสฺส ยสฺส หิ รญฺา สทฺธึ คนฺตุกามตา อุปฺปชฺชติ.
โส โส อากาสคโต โหติ. เอวํ ทฺวาทสโยชนายามวิตฺถารา ปริสา โหติ.
ตตฺถ เอกปุริโสปิ ฉินฺนภินฺนสรีโร วา กิลิฏฺวตฺโถ วา นตฺถิ. สุจิปริวาโร
หิ ราชา จกฺกวตฺติ. จกฺกวตฺติปริสา นาม วิชฺชาธรปริสา ๗- วิย อากาเส
คจฺฉมานา อินฺทนีลมณิตเล วิปฺปกิณฺณรตนสทิสา โหติ. เตน วุตฺตํ "อนฺวเทว
ราชา จกฺกวตฺตี สทฺธึ จตุรงฺคินิยา เสนายา"ติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ก. ปตฺตวิธาเน   ๒ ม. ปวตฺติวิธาเน กาตพฺพํ    ๓ ม. ฉตฺตจามริหตฺโถ
@๔ ม. วิวิธสํหาร...   ๕ ม. กายาลงฺกาเรน    ๖ ฉ.ม. จกฺกรตนํ นิพฺพตฺตํ
@๗ วิชฺชาธรปุริสา, สุ.วิ. ๒/๒๔๔/๒๓๐
     ตมฺปิ จกฺกรตนํ รุกฺขคฺคานํ อุปรูปริ นาติอุจฺเจน คคนปฺปเทเสน
ปวตฺตติ, ยถา รุกฺขานํ ปุปฺผผลปลฺลเวหิ อตฺถิกา ตานิ สุเขน คเหตุํ
สกฺโกนฺติ, ภูมิยํ ิตา "เอส ราชา, เอส อุปราชา, เอส เสนาปตี"ติ
สลฺลกฺเขตุํ สกฺโกนฺติ. านาทีสุปิ อิริยาปเถสุ โย เยน อิจฺฉติ, โส เตเนว
คจฺฉติ. จิตฺตกมฺมาทิสิปฺปปสุตา เจตฺถ อตฺตโน อตฺตโน กิจฺจํ กโรนฺตาเยว
คจฺฉนฺติ. ยเถว หิ ภูมิยํ, ตถา เนสํ สพฺพกิจฺจานิ อากาเส อิชฺฌนฺติ. เอวํ
จกฺกวตฺติปริสํ คเหตฺวา ตํ จกฺกรตนํ วามปสฺเสน สิเนรุํ ปหาย สมุทฺทสฺส
อุปริภาเคน อฏฺโยชนสหสฺสปฺปมาณํ ปุพฺพวิเทหํ คจฺฉติ.
     ตตฺถ โย วินิพฺเพเธน ทฺวาทสโยชนาย ปริกฺเขปโต ฉตฺตึสโยชนปริสาย
สนฺนิเวสกฺขโม สุลภาหารูปกรโณ ฉายูทกสมฺปนฺโน สุจิสมตโล รมณีโย
ภูมิภาโค, ตสฺส อุปริภาเค ตํ จกฺกรตนํ อากาเส อกฺขาหตํ วิย ติฏฺติ.
อถ เตน สญฺาเณน โส มหาชโน โอตริตฺวา ยถารุจิ นฺหานโภชนาทีนิ
สพฺพกิจฺจานิ กโรนฺโต วาสํ กปฺเปติ, เตน วุตฺตํ "ยสฺมึ โข ปน ภิกฺขเว
ปเทเส ตํ จกฺกรตนํ ปติฏฺาติ, ตตฺถ ราชา จกฺกวตฺตี วาสํ อุเปติ สทฺธึ
จตุรงฺคินิยา เสนายา"ติ.
     เอวํ วาสํ อุปคเต จกฺกวตฺติมฺหิ เย ตตฺถ ราชาโน, เต "ปรจกฺกํ
อาคตนฺ"ติ สุตฺวาปิ น พลกายํ สนฺนิปาเตตฺวา ยุทฺธสชฺชา โหนฺติ.
จกฺกรตนสฺส หิ อุปฺปตฺติสมนนฺตรเมว นตฺถิ โส สตฺโต นาม, โย
ปจฺจตฺถิกสญฺาย ราชานํ อารพฺภ อาวุธํ อุกฺขิปิตุํ วิสเหยฺย. อยํ อานุภาโว
จกฺกรตนสฺส.
              จกฺกานุภาเวน หิ ตสฺส รญฺโ
              อรี อเสสา ทมถํ อุเปนฺติ
              อรินฺทมํ นาม นราธิปสฺส
              เตเนว ตํ วุจฺจติ ตสฺส จกฺกํ.
     ตสฺมา สพฺเพปิ เต ราชาโน อตฺตโน อตฺตโน รชฺชสิริวิภวานุรูปํ
ปาภตํ ๑- คเหตฺวา ตํ ราชานํ อารพฺภ ๒- อุปคมฺม โอนตสิรา ๓- อตฺตโน
@เชิงอรรถ: ๑ ก. วิภวํ       ๒ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ   ๓ สี. ปณตสิรา
โมฬิยมณิปฺปภาภิเสเกนสฺส ปาทปูชํ กโรนฺตา "เอหิ โข มหาราชา"ติอาทีหิ
วจเนหิ ตสฺส กิงฺการปฺปฏิสฺสาวิตํ อาปชฺชนฺติ. เตน วุตฺตํ เย โข ปน
ภิกฺขเว ปุรตฺถิมาย อนุสาส มหาราชาติ.
     ตตฺถ สฺวาคตนฺติ สุอาคมนํ. เอกสฺมึ หิ อาคเต โสจนฺติ, คเต นนฺทนฺติ.
เอกสฺมึ อาคเต นนฺทนฺติ, คเต โสจนฺติ. ตาทิโส ตฺวํ อาคตนนฺทโน
คมนโสจโน, ตสฺมา ตว อาคมนํ สุอาคมนนฺติ วุตฺตํ โหติ. เอวํ วุตฺเต ปน
จกฺกวตฺตี นาปิ "เอตฺตกํ นาม เม อนุวสฺสํ พลึ อุปกปฺเปถา"ติ วทติ, นาปิ
อญฺสฺส โภคํ อจฺฉินฺทิตฺวา อญฺสฺส เทติ. อตฺตโน ปน ธมฺมราชภาวสฺส
อนุรูปาย ปญฺาย ปาณาติปาตาทีนิ อุปปริกฺขิตฺวา เปมนีเยน มญฺชุนา สเรน
"ปสฺสถ ตาตา, ปาณาติปาโต นาเมส อาเสวิโต ภาวิโต พหุลีกโต นิรยสํวตฺตนิโก
โหตี"ติอาทินา นเยน ธมฺมํ เทเสตฺวา "ปาโณ น หนฺตพฺโพ"ติอาทิกํ
โอวาทํ เทติ. เตน วุตฺตํ ราชา จกฺกวตฺตี เอวมาห ปาโณ น หนฺตพฺโพ
ฯเปฯ ยถาภุตฺตญฺจ ภุญฺชถาติ
     กึ ปน สพฺเพปิ รญฺโ อิมํ โอวาทํ คณฺหนฺตีติ. พุทฺธสฺสาปิ ตาว
สพฺเพ น คณฺหนฺติ, รญฺโ กึ คณฺหิสฺสนฺติ. ตสฺมา เย ปณฺฑิตา วิภาวิโน,
เต คณฺหนฺติ. สพฺเพ ปน อนุยนฺตา ภวนฺติ. ตสฺมา "เย โข ปน
ภิกฺขเว"ติอาทิมาห.
     อถ ตํ จกฺกรตนํ เอวํ ปุพฺพวิเทหวาสีนํ โอวาเท ทินฺเน กตปาตราเส ๑-
จกฺกวตฺติพเลน เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา ปุรตฺถิมํ สมุทฺทํ อชฺโฌคาหติ. ยถา
ยถา จ ตํ อชฺโฌคาหติ, ตถา ตถา อคทคนฺธํ ฆายิตฺวา สงฺขิตฺตผโณ
นาคราชา วิย สงฺขิตฺตอูมิวิปฺผารํ หุตฺวา โอคจฺฉมานํ มหาสมุทฺทสลิลํ
โยชนมตฺตํ โอคนฺตฺวา อนฺโตสมุทฺเท เวฬุริยภิตฺติ วิย ติฏฺติ. ตํขณญฺเว
จ ตสฺส รญฺโ ปุญฺสิรึ ทฏฺุกามานิ วิย มหาสมุทฺทตเล วิปฺปกิณฺณานิ
นานารตนานิ ตโต ตโต อาคนฺตฺวา ตํ เทสํ ปูรยนฺติ. อถ สา ราชปริสา
ตํ นานารตนปริปูรํ มหาสมุทฺทตลํ ทิสฺวา ยถารุจิ อุจฺฉงฺคาทีหิ อาทิยติ,
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,ม. กตปาตราโส
ยถารุจิ อาทินฺนรตนาย ปน ปริสาย ตํ จกฺกรตนํ ปฏินิวตฺตติ. ปฏินิวตฺตมาเน
จ ตสฺมึ ปริสา ปุรโต ๑- โหติ, มชฺเฌ ราชา, อนฺเต จกฺกรตนํ. ตมฺปิ
ชลนิธิชลํ ปโลภยมานมิว จกฺกรตนสิริยา, อสหมานมิว จ เตน วิโยคํ,
เนมิมณฺฑลปริยนฺตํ อติหนนฺตํ นิรนฺตรเมว อุปคจฺฉติ.
     [๒๕๗] เอวํ ราชา จกฺกวตฺตี ปุรตฺถิมสมุทฺทปริยนฺตํ ปุพฺพวิเทหํ
อภิวิชินิตฺวา ทกฺขิณสมุทฺทปริยนฺตํ ชมฺพุทีปํ วิเชตุกาโม จกฺกรตนเทสิเตน
มคฺเคน ทกฺขิณสมุทฺทาภิมุโข คจฺฉติ. เตน วุตฺตํ อถ โข ตํ ภิกฺขเว จกฺกรตนํ
ปุรตฺถิมสมุทฺทํ อชฺโฌคาเหตฺวา ปจฺจุตฺตริตฺวา ทกฺขิณํ ทิสํ ปวตฺตตีติ. เอวํ
ปวตฺตมานสฺส ปน ตสฺส ปริวตฺตนวิธานํ เสนาสนฺนิเวโส ปฏิราชคมนํ ๒- เตสํ
อนุสาสนิปฺปทานํ ทกฺขิณสมุทฺทํ อชฺโฌคาหนํ สมุทฺทสลิลสฺส โอคจฺฉนํ
รตนาทานนฺติ สพฺพํ ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพํ.
     วิชินิตฺวา ปน ตํ ทสสหสฺสโยชนปฺปมาณํ ชมฺพุทีปํ ทกฺขิณสมุทฺทโตปิ
ปจฺจุตฺตริตฺวา สตฺตโยชนสหสฺสปฺปมาณํ อมรโคยานํ วิเชตุํ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว
คนฺตฺวา ตมฺปิ สมุทฺทปริยนฺตํ ตเถว อภิวิชินิตฺวา ปจฺฉิมสมุทฺทโตปิ
ปจฺจุตฺตริตฺวา อฏฺโยชนสหสฺสปฺปมาณํ อุตฺตรกุรุํ วิเชตุํ ตเถว คนฺตฺวา ตมฺปิ
สมุทฺทปริยนฺตํ ตเถว อภิวิชิย อุตฺตรสมุทฺทโตปิ ปจฺจุตฺตรติ.
     เอตฺตาวตา รญฺา จกฺกวตฺตินา จาตุรนฺตาย ปวิยา อาธิปจฺจํ อธิคตํ
โหติ. โส เอวํ วิชิตวิชโย อตฺตโน รชฺชสิริสมฺปตฺติทสฺสนตฺถํ สปริโส อุทฺธํ
คคนตลํ อภิลงฺฆิตฺวา สุวิกสิตปทุมุปฺปลปุณฺฑรีกวนวิจิตฺเต จตฺตาโร ชาตสฺสเร
วิย ปญฺจสตปญฺจสตปริตฺตทีปปริวาเร จตฺตาโร มหาทีเป โอโลเกตฺวา
จกฺกรตนเทสิเตเนว ๓- มคฺเคน ยถานุกฺกมํ อตฺตโน ราชธานิเมว ปจฺจาคจฺฉติ.
อถ ตํ จกฺกรตนํ อนฺเตปุรทฺวารํ โสภยมานํ วิย หุตฺวา ติฏฺติ.
     เอวํ ปติฏฺิเต ปน ตสฺมึ  จกฺกรตเน ราชนฺเตปุเร อุกฺกาหิ วา
ทีปิกาหิ วา กิญฺจิ กรณียํ น โหติ, จกฺกรตโนภาโสเยว รตฺตึ อนฺธการํ
วิธมติ. เย จ ปน รตฺตึ อนฺธการตฺถิกา โหนฺติ, เตสํ อนฺธการเมว โหติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อคฺคโต   ๒ ปฏิราชาคมนํ สุ.วิ. ๒/๒๔๕/๒๓๓  ๓ ก. จกฺกุทฺเทสิเตเนว
เตน วุตฺตํ ทกฺขิณสมุทฺทํ อชฺโฌคาเหตฺวา ฯเปฯ เอวรูปํ จกฺกรตนํ
ปาตุภวตีติ.
                           หตฺถิรตนวณฺณนา
     [๒๕๘] เอวํ ปาตุภูตจกฺกรตนสฺส ปนสฺส จกฺกวตฺติโน อมจฺจา
ปกติมงฺคลหตฺถิฏฺานํ สุจิภูมิภาคํ กาเรตฺวา หริจนฺทนาทีหิ สุรภิคนฺเธหิ
อุปลิมฺปาเปตฺวา เหฏฺา วิจิตฺตวณฺณสุรภิกุสุมสมากิณฺณํ อุปริ สุวณฺณตารกานํ
อนฺตรนฺตรา สโมสริตมนุญฺกุสุมทามปฺปฏิมณฺฑิตวิตานํ เทววิมานํ วิย
อภิสงฺขริตฺวา "เอวรูปสฺส นาม เทว หตฺถิรตนสฺส อาคมนํ จินฺเตถา"ติ วทนฺติ.
โส ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว มหาทานํ ทตฺวา สีลานิ สมาทาย ตํ ปุญฺสมฺปตฺตึ
อาวชฺชนฺโต นิสีทติ, อถสฺส ปุญฺานุภาวโจทิโต  ฉทฺทนฺตกุลา วา อุโปสถกุลา
ตํ สกฺการวิเสสํ อนุภวิตุกาโม ตรุณรวิมณฺฑลาภิรตฺตจรณคีวมุขปฺปฏิมณฺฑิต-
วิสุทฺธเสตสรีโร สตฺตปฺปติฏฺโ สุสณฺิตงฺคปจฺจงฺคสนฺนิเวโส  วิกสิตรตฺตปทุม-
จารุโปกฺขโร อิทฺธิมา โยคี วิย เวหาสํ คมนสมตฺโถ มโนสิลาจุณฺณรญฺชิตปริยนฺโต
วิย รชตปพฺพโต หตฺถิเสฏฺโ ตสฺมึ ปเทเส ปติฏฺาติ. โส ฉทฺทนฺตกุลา
อาคจฺฉนฺโต สพฺพกนิฏฺโ อาคจฺฉติ, อุโปสถกุลา สพฺพเสฏฺโ. ปาฬิยํ  ปน
"อุโปสโถ นาคราชา"อิจฺเจว อาคจฺฉติ. สฺวายํ ปูริตจกฺกวตฺติวตฺตานํ จกฺกวตฺตีนํ
สุตฺเต ๑- วุตฺตนเยเนว จินฺตยนฺตานํ อาคจฺฉติ, น อิตเรสํ. สยเมว
ปกติมงฺคลหตฺถิฏฺานํ อาคนฺตฺวา มงฺคลหตฺถึ อปเนตฺวา ตตฺถ ติฏฺติ. เตน
วุตฺตํ ปุน จปรํ ภิกฺขเว  ฯเปฯ นาคราชาติ.
     เอวํ ปาตุภูตํ ปน ตํ หตฺถิรตนํ ทิสฺวา หตฺถิโคปกาทโย หฏฺตุฏฺา
เวเคน คนฺตฺวา รญฺโ อาโรเจนฺติ, ราชา ตุริตตุริตํ อาคนฺตฺวา ตํ ทิสฺวา
ปสนฺนจิตฺโต "ภทฺทกํ วต โภ หตฺถิยานํ, สเจ ทมถํ อุเปยฺยา"ติ จินฺตยนฺโต
หตฺถํ ปสาเรติ. อถ โส ฆรเธนุวจฺฉโก วิย กณฺเณ โอลมฺเพตฺวา สูรตภาวํ ๒-
ทสฺเสนฺโต ราชานํ อุปสงฺกมติ, ราชา ตํ อภิรุหิตุกาโม โหติ. อถสฺส ปริชนา
อธิปฺปายํ ตฺวา ตํ หตฺถิรตนํ โสวณฺณทฺธชํ โสวณฺณาลงฺการํ เหมชาลปฏิจฺฉนฺนํ
@เชิงอรรถ: ๑ ม. จกฺกวตฺติสุตฺเต   ๒ ม. มุทุตภาวํ
กตฺวา อุปเนนฺติ. ราชา ตํ อนิสีทาเปตฺวาว ๑- สตฺตรตนมยาย นิสฺเสณิยา
อภิรุยฺห อากาสํ คมนนินฺนจิตฺโต โหติ, ตสฺส สห จิตฺตุปฺปาเทเนว โส
หตฺถิราชา ราชหํโส วิย อินฺทนีลมณิปฺปภาชาลนีลคคนตลํ อภิลงฺฆติ, ตโต
จกฺกจาริกาย วุตฺตนเยเนว สกลราชปริสา. อิติ สปริโส ราชา อนฺโตปาตราเสเยว
สกลปวึ อนุสํยายิตฺวา ราชธานึ ปจฺจาคจฺฉติ, เอวํ มหิทฺธิกํ จกฺกวตฺติโน
หตฺถิรตนํ โหติ. เตน วุตฺตํ ทิสฺวาน รญฺโ จกฺกวตฺติสฺส ฯเปฯ เอวรูปํ
หตฺถิรตนํ ปาตุภวตีติ.
                           อสฺสรตนวณฺณนา
     เอวํ ปาตุภูตหตฺถิรตนสฺส ปน จกฺกวตฺติโน ปริสา ปกติมงฺคลอสฺสฏฺานํ
สุจิสมตลํ กาเรตฺวา อลงฺกริตฺวา จ ปุริมนเยเนว รญฺโ ตสฺส
อาคมนจินฺตนตฺถํ อุสฺสาหํ ชเนนฺติ. โส ปุริมนเยเนว กตทานสกฺกาโร
สมาทินฺนสีโลว ปาสาทตเล นิสินฺโน ปุญฺสมฺปตฺตึ สมนุสฺสรติ, อถสฺส
ปุญฺานุภาวโจทิโต สินฺธวกุลโต วิชฺชุลฺลตาวินทฺธสรทกาลเสตวลาหกราสิสสฺสิริโก ๒-
รตฺตปาโท รตฺตตุณฺโฑ จนฺทปฺปภาปุญฺชสทิสสุทฺธสินิทฺธฆนสงฺฆาตสรีโร กากคีวา
วิย จ อินฺทนีลมณิ วิย จ กาฬวณฺเณน สีเสน สมนฺนาคตตฺตา กากสีโส
สุฏฺุ กปฺเปตฺวา ปิเตหิ วิย มุญฺชสทิเสหิ สณฺหวฏฺฏอุชุคติคเตหิ เกเสหิ
สมนฺนาคตตฺตา มุญฺชเกโส เวหาสงฺคโม วลาหโก นาม อสฺสราชา
อาคนฺตฺวา ตสฺมึ าเน ปติฏฺาติ. เสสํ สพฺพํ หตฺถิรตเน วุตฺตนเยเนว
เวทิตพฺพํ. เอวรูปํ อสฺสรตนํ สนฺธาย ภควา ปุน จปรนฺติอาทิมาห.
                           มณิรตนวณฺณนา
     เอวํ ปาตุภูตอสฺสรตนสฺส ปน รญฺโ จกฺกวตฺติสฺส จตุหตฺถายามํ
สกฏนาภิสมปฺปมาณํ อุโภสุ อนฺเตสุ กณฺณิกปริยนฺตโต วินิคฺคตสุปริสุทฺธ-
มุตฺตากลาเปหิ ทฺวีหิ กญฺจนปทุเมหิ อลงฺกตํ จตุราสีติมณิสหสฺสปฺปริวารํ
ตาราคณปริวุตสฺส ปุณฺณจนฺทสฺส สิรึ ปฏิปฺผรมานํ วิย เวปุลฺลปพฺพตโต
@เชิงอรรถ: ๑ ม. อสนฺนิสีทาเปตฺวา, ก. สนฺนิสีทาเปตฺวาว    ๒ สี.,ม....สรทกาเล...
มณิรตนํ อาคจฺฉติ. ตสฺเสวํ อาคตสฺส มุตฺตาชาลเก เปตฺวา เวฬุปรมฺปราย
สฏฺิหตฺถปฺปมาณํ อากาสํ อาโรปิตสฺส รตฺติภาเค สมนฺตา โยชนปฺปมาณํ
โอกาสํ อาภา ผรติ, ยาย สพฺโพ โส โอกาโส อรุณุคฺคมนเวลา วิย
สญฺชาตาโลโก โหติ. ตโต กสฺสกา กสิกมฺมํ, วาณิชา อาปณุคฺฆาฏนํ, เต
เต จ สิปฺปิโน ตํ ตํ กมฺมนฺตํ ปโยเชนฺติ ทิวาติ มญฺมานา. เตน วุตฺตํ
ปุน จปรํ ภิกฺขเว ฯเปฯ มณิรตนํ ปาตุภวตีติ.
                           อิตฺถิรตนวณฺณนา
     เอวํ ปาตุภูตมณิรตนสฺส ปน รญฺโ จกฺกวตฺติสฺส วิสยสุขวิเสสการณํ
อิตฺถิรตนํ ปาตุภวติ. มทฺทราชกุลโต วา หิสฺส อคฺคมเหสึ อาเนนฺติ,
อุตฺตรกุรุโต วา ปุญฺานุภาเวน สยํ อาคจฺฉติ. อวเสสา ปนสฺสา สมฺปตฺติ
"ปุน จปรํ ภิกฺขเว รญฺโ จกฺกวตฺติสฺส อิตฺถิรตนํ ปาตุภวติ อภิรูปา
ทสฺสนียา"ติอาทินา นเยน ปาฬิยํเยว อาคตา.
     ตตฺถ สณฺานปาริปูริยา อธิกํ รูปํ อสฺสาติ อภิรูปา. ทิสฺสมานา จ
จกฺขูนิ ปีณยติ, ตสฺมา อญฺ กิจฺจวิกฺเขปํ หิตฺวาปิ ทฏฺพฺพาติ ทสฺสนียา.
ทิสฺสมานา จ โสมนสฺสวเสน จิตฺตํ ปสาเทตีติ ปาสาทิกา. ปรมายาติ เอวํ
ปสาทาวหตฺตา อุตฺตมาย. วณฺณโปกฺขรตายาติ วณฺณสุนฺทรตาย. สมนฺนาคตาติ
อุเปตา. อภิรูปา วา ยสฺมา นาติทีฆา นาติรสฺสา, ทสฺสนียา ยสฺมา นาติกิสา
นาติถูลา, ปาสาทิกา ยสฺมา  นาติกาฬิกา นจฺโจทาตา. ปรมาย
วณฺณโปกฺขรตาย สมนฺนาคตา ยสฺมา อติกฺกนฺตา มานุสํ วณฺณํ อปฺปตฺตา
ทิพฺพวณฺณํ. มนุสฺสานํ หิ วณฺณาภา พหิ น นิจฺฉรติ, เทวานํ อติทูรํ
นิจฺฉรติ, ตสฺสา ปน ทฺวาทสหตฺถปฺปมาณํ ปเทสํ สรีราภา โอภาเสติ.
     นาติทีฆาทีสุ จสฺสา ปมยุคเฬน อาโรหสมฺปตฺติ, ทุติยยุคเฬน
ปริณาหสมปตฺติ, ตติยยุคเฬน วณฺณสมฺปตฺติ วุตฺตา. ฉหิ วาปิ เอเตหิ
กายวิปตฺติยา อภาโว, อติกฺกนฺตา มานุสํ วณฺณนฺติ อิมินา กายสมฺปตฺติ วุตฺตํ.
     ตูลปิจุโน วา กปฺปาสปิจุโน วาติ สปฺปิมณฺเฑ ปกฺขิปิตฺวา ปิตสฺส
สตวิหตสฺส ตูลปิจุโน วา สตวิหตสฺส กปฺปาสปิจุโน วา กายสมฺผสฺโส โหติ.
สีเตติ รญฺโ สีตกาเล. อุเณฺหติ รญฺโ อุณฺหกาเล. จนฺทนคนฺโธติ
นิจฺจกาลเมว สุปิสิตสฺส อภินวสฺส จตุชฺชาติสมาโยชิตสฺส หริจนฺทนสฺส คนฺโธ
กายโต วายติ. อุปฺปลคนฺโธติ หสิตกถิตกาเลสุ มุขโต นิกฺขนฺโต ตงฺขณํ
วิกสิตสฺเสว นีลุปฺปลสฺส อติสุรภิคนฺโธ วายติ.
     เอวํ รูปสมฺผสฺสคนฺธสมฺปตฺติยุตฺตาย ๑- ปนสฺสา สรีรสมฺปตฺติยา อนุรูปํ
อาจารํ ทสฺเสตุํ ตํ โข ปนาติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ราชานํ ทิสฺวา
นิสินฺนาสนโต อคฺคิทฑฺฒา วิย ปมเมว อุฏฺาตีติ ปุพฺพุฏฺายินี. ตสฺมึ
นิสินฺเน ตสฺส รญฺโ ตาลวณฺเฏน วีชนาทิกิจฺจํ กตฺวา ปจฺฉา นิปตติ
นิสีทตีติ ปจฺฉานิปาตินี. กึ กโรมิ เทวาติ ตสฺส กึการํ ปฏิสฺสาเวตีติ
กึการปฏิสฺสาวินี. รญฺโ มนาปเมว จรติ กโรตีติ มนาปจารินี. ยํ รญฺโ
ปิยํ, ตเทว วทตีติ ปิยวาทินี.
     อิทานิ สฺวาสฺสา อาจาโร ภาวสุทฺธิยา เอว, น สาเยฺเยนาติ ทสฺเสตุํ
ตํ โข ปนาติอาทิมาห. ตตฺถ โน อติจรตีติ น อติกฺกมิตฺวา จรติ, อญฺ
ปุริสํ จิตฺเตนปิ น ปตฺเถตีติ วุตฺตํ โหติ. ตตฺถ เย ตสฺสา อาทิมฺหิ
"อภิรูปา"ติอาทโย อนฺเต "ปุพฺพุฏฺายินี"ติอาทโย คุณา วุตฺตา, เต ปกติคุณา
เอว. "อติกฺกนฺตา มานุสํ วณฺณนฺ"ติอาทโย ปน จกฺกวตฺติโน ปุญฺ
อุปนิสฺสาย จกฺกรตนปาตุภาวโต ปฏฺาย ปุริมกมฺมานุภาเวน นิพฺพตฺตนฺตีติ
เวทิตพฺพา. อภิรูปตาทิกาปิ วา จกฺกรตนปาตุภาวโต ปฏฺาย สพฺพาการปริปูรา
ชาตา. เตนาห เอวรูปํ อิตฺถิรตนํ ปาตุภวตีติ.
                          คหปติรตนวณฺณนา
     เอวํ ปาตุภูตอิตฺถิรตนสฺส ปน รญฺโ จกฺกวตฺติสฺส ธนกรณียานํ
กิจฺจานํ ยถาสุขปฺปวตฺตนตฺถํ คหปติรตนํ ปาตุภวติ. โส ปกติยาว มหาโภโค
@เชิงอรรถ: ๑ สี. เอวรูป...
มหาโภคกุเล ชาโต รญฺโ ธนราสิวฑฺฒโก เสฏฺี  คหปติ โหติ.
จกฺกรตนานุภาวสหิตํ ปนสฺส กมฺมวิปากชํ ทิพฺพจกฺขุ ปาตุภวติ, เยน
อนฺโตปวิยํ โยชนพฺภนฺตเร นิธึ ปสฺสติ. โส ตํ สมฺปตฺตึ ทิสฺวา ตุฏฺหทโย
คนฺตฺวา ราชานํ ธเนน ปวาเรตฺวา สพฺพานิ ธนกรณียานิ สมฺปาเทติ. เตน
วุตฺตํ ปุน จปรํ ภิกฺขเว ฯเปฯ เอวรูปํ คหปติรตนํ ปาตุภวตีติ
                         ปริณายกรตนวณฺณนา
     เอวํ ปาตุภูตคหปติรตนสฺส ปน รญฺโ จกฺกวตฺติสฺส
สพฺพกิจฺจสํวิธานสมตฺถํ ปริณายกรตนํ ปาตุภวติ. โส รญฺโ เชฏฺปุตฺโตว โหติ,
ปกติยา เอว ปณฺฑิโต พฺยตฺโต เมธาวี, รญฺโ ปุญฺานุภาวํ นิสฺสาย ปนสฺส
อตฺตโน กมฺมานุภาเวน ปรจิตฺตาณํ อุปฺปชฺชติ. เยน ทฺวาทสโยชนาย
ราชปริสาย จิตฺตวารํ ๑- ตฺวา รญฺโ อหิเต หิเต จ ววตฺถเปตุํ สมตฺโถ
โหติ. โสปิ ตํ อตฺตโน อานุภาวํ ทิสฺวา ตุฏฺหทโย ราชานํ สพฺพกิจฺจานุสาเรน ๒-
ปวาเรติ. เตน วุตฺตํ ปุน จปรํ ฯเปฯ ปริณายกรตนํ ปาตุภวตีติ. ตตฺถ
เปตพฺพํ เปตุนฺติ ตสฺมึ ตสฺมึ านนฺตเร เปตพฺพํ เปตุํ.
     [๒๕๙] สมเวปากินิยาติอาทิ เหฏฺา วุตฺตเมว.
     [๒๖๐] กฏคฺคเหนาติ ชยคฺคาเหน. มหนฺตํ โภคกฺขนฺธนฺติ
เอกปฺปหาเรเนว เทฺว วา ตีณิ วา สตสหสฺสานิ. เกวลา ปริปูรา ปณฺฑิตภูมีติ
ปณฺฑิโต ตีณิ สุจริตานิ ปูเรตฺวา สคฺเค นิพฺพตฺตติ, ตโต มนุสฺสโลกํ
อาคจฺฉนฺโต กุลรูปโภคสมฺปตฺติยํ นิพฺพตฺตติ, ตตฺถ ิโต ตีณิ จ สุจริตานิ
ปูเรตฺวา ปุน สคฺเค นิพฺพตฺตตีติ อยํ สกลา ปริปุณฺณา ปณฺฑิตภูมิ. เสสํ
สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
                    ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺกถาย
                     พาลปณฺฑิตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
                         --------------
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. จิตฺตจารํ    ๒ ฉ. สพฺพกิจฺจานุสาสเนน

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๑๐ หน้า ๑๕๒-๑๖๖.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=10&A=3876&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=10&A=3876&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=14&i=467
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=14&A=6312
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=14&A=6209
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=14&A=6209
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๔
http://84000.org/tipitaka/read/?index_14