อรรถกถาเล่มที่ ๑๓ ภาษาบาลีอักษรไทย
 สํ.อ. (สารตฺถ.๓)

                         ๑๙. ๔. อาสีวิสวคฺค
                       ๑. อาสีวิโสปมสุตฺตวณฺณนา
     [๒๓๘] อาสีวิสวคฺคสฺส ปเม "ภิกฺขู อามนฺเตสี"ติ เอกจาริกทฺวิจาริกติจาริก-
จตุจาริกปญฺจจาริเก สภาควุตฺติโน การเก ยุตฺตปยุตฺเต สพฺเพปิ
ทุกฺขลกฺขณกมฺมฏฺานิเก ปริวาเรตฺวา นิสินฺเน โยคาวจเร ภิกฺขู อามนฺเตสิ. อิทํ หิ
สุตฺตํ ปุคฺคลชฺฌาสเยน วุตฺตํ. ปุคฺคเลสุปิ อุคฺฆฏิตญฺูนํ ๒- ทิสาวาสิกานํ
ทุกฺขลกฺขณกมฺมฏฺานิกานํ อุปฏฺานเวลายํ อาคนฺตฺวา สตฺถารํ ปริวาเรตฺวา
นิสินฺนานํ วเสน วุตฺตํ. เอวํ สนฺเตปิ อุคฺฆฏิตญฺูอาทีนํ จตุนฺนมฺปิ ปุคฺคลานํ
ปจฺจยภูตเมเวตํ. อุคฺฆฏิตญฺู ปุคฺคโล หิ อิมสฺส สุตฺตสฺส มาติกานิกฺเขเปเนว
อรหตฺตํ ปาปุณิสฺสติ, วิปญฺจิตญฺู มาติกาย วิตฺถารภาชเนน, เนยฺยปุคฺคโล
อิมเมว สุตฺตํ สชฺฌายนฺโต ปริปุจฺฉนฺโต โยนิโสมนสิกโรนฺโต กลฺยาณมิตฺเต
เสวนฺโต ภชนฺโต ปยิรุปาสนฺโต อรหตฺตํ ปาปุณิสฺสติ, ปทปรมสฺเสตํ สุตฺตํ
อนาคเต วาสนา ภวิสฺสตีติ เอวํ สพฺเพสมฺปิ อุปการภาวํ ตฺวา ภควา สิเนรุํ
อุกฺขิปนฺโต วิย อากาสํ วิตฺถาเรนฺโต วิย จกฺกวาฬปพฺพตํ กมฺเปนฺโต วิย จ
มหนฺเตน อุสฺสาเหน เสยฺยถาปิ ภิกฺขเวติ อิมํ อาสีวิโสปมสุตฺตํ อารภิ.
     ตตฺถ จตฺตาโร อาสีวิสาติ กฏฺมุโข ปูติมุโข อคฺคิมุโข สตฺถมุโขติ
อิเม จตฺตาโร. เตสุ กฏฺมุเขน ทฏฺสฺส สกลสรีรํ สุกฺขกฏฺ วิย
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อชฺฌาสยวเสน             ๒ ฉ.ม. วิปญฺจิตญฺู
ถทฺธํ โหติ, สนฺธิปพฺเพสุ อธิมตฺตํ อยสูลสมปฺปิตํ วิย ติฏฺติ. ปูติมุเขน
ทฏฺสฺส ปกฺกปูติปนสํ วิย วิปุพฺพกภาวํ อาปชฺชิตฺวา ปคฺฆรติ, จงฺควาเร
ปกฺขิตฺตอุทกํ วิย โหติ. อคฺคิมุเขน ทฏฺสฺส สกลสรีรํ ฌายิตฺวา ภสฺมมุฏฺิ
วิย ภสฺสมุฏฺิ ๑- วิย จ วิปฺปกิรียติ. สตฺถมุเขน ทฏฺสฺส สกลสรีรํ ฉิชฺชติ,
อสนิปาตฏฺานํ วิย มหานิขาทเนน ขตสนฺธิมุขํ วิย จ โหติ. เอวํ วิสวเสน
วิภตฺตา จตฺตาโร อาสีวิสา.
     วิสเวควิกาเรน ปเนเต โสฬส โหนฺติ. กฏฺมุโข หิ ทฏฺวิโส ทิฏฺวิโส
ผุฏฺวิโส วาตวิโสติ จตุพฺพิโธ โหติ. เตน หิ ทฏฺมฺปิ ผุฏฺมฺปิ ตสฺส วาเตน ๒-
ปหฏมฺปิ สรีรํ วุตฺตปฺปกาเรน ถทฺธํ โหติ. เสเสสุปิ เอเสว นโยติ. เอวํ
วิสเวควิการวเสน โสฬส โหนฺติ.
    ปุน ปุคฺคลปณฺณตฺติวเสน จตุสโฆรวิโส โน อาคตวิโส, อาคตวิโสฏฺิ
โหนฺติ. กถํ? กฏฺมุเขสุ ตาว ทฏฺวิโส จ อาคตวิโส โน โฆรวิโส, เจว โฆรวิโส
จ, เนวาคตวิโส น โฆรวิโสติ จตุพฺพิโธ โหติ. ตตฺถ ยสฺส วิสํ สมฺปชฺชลิตติณฺณุกาย
อคฺคิ วิย สีฆํ อภิรุหิตฺวา อกฺขีนิ คเหตฺวา ขนฺธํ คเหตฺวา สีสํ คเหตฺวา ิตนฺติ
วตฺตพฺพตํ อาปชฺชติ มณิสปฺปาทีนํ วิสํ วิย, มนฺตํ ปน ปริวตฺเตตฺวา กณฺณวาตํ
ทตฺวา ทณฺฑเกน ปหฏมตฺเต โอตริตฺวา ทฏฺฏฺาเนเยว ติฏฺติ, อยํ อาคตวิโส
โน โฆรวิโส นาม. ยสฺส ปน วิสํ สณิกํ อภิรุหติ, อารุฬฺหารุฬฺหฏฺาเน ๓- ปน อยํ
สีตอุทกํ วิย โหติ อุทกสปฺปาทีนํ วิสํ วิย, ทฺวาทสวสฺสจฺจเยนาปิ
กณฺณปิฏฺิขนฺธปิฏฺิกาทีสุ คณฺฑปิฬกาทิวเสน ปญฺายติ, มนฺตปริวตฺตนาทีสุ จ
กยิรมานาสุ สีฆํ น โอตรติ, อยํ โฆรวิโส โน อาคตวิโส นาม. ยสฺส ปน วิสํ สีฆํ
อภิรุหติ, น สีฆํ โอตรติ อเนฬกสปฺปาทีนํ วิสํ วิย, อยํ อาคตวิโส จ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ถุสมุฏฺิ                    ๒ ม. นาสวาเตน
@๓ ก. อารุฬฺหฏฺาเน
โฆรวิโส จ. ยสฺส ปน วิสํ มนฺทํ โหติ, โอตาริยมานมฺปิ สุเขเนว โอตรติ
นีลสปฺปธมฺมนิสปฺปาทีนํ วิสํ วิย, อยํ เนว อาคตวิโส น โฆรวิโส นาม.
อิมินา อุปาเยน กฏฺมุเข ทฏฺวิสาทโย ปูติมุขาทีสุ จ ทฏฺวิสาทโย เวทิตพฺพาติ.
เอวํ ปุคฺคลปณฺณตฺติวเสน จตุสฏฺิ.
     เตสุ "อณฺฑชา นาคา"ติอาทินา. ๑- โยนิวเสน เอเกกํ จตุธา วิภชิตฺวา
ฉปณฺณาสาธิกานิ เทฺว สตานิ โหนฺติ. เต ชลชาถลชาติทฺวิคุณิตา ทฺวาทสาธิกานิ
ปญฺจสตานิ โหนฺติ, เต กามรูปอกามรูปานํ วเสน ทฺวิคุณิตา จตุวีสาธิกสหสฺสสงฺขา
โหนฺติ. ปุน คตมคฺคสฺส ปฏิโลมโต สงฺขิปมานา กฏฺมุขาทิวเสน จตฺตาโรว
โหนฺตีติ. เต สนฺธาย ภควา "เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว จตฺตาโร อาสีวิสา"ติ อาห.
กุลวเสน หิ เอเต คหิตา.
    ตตฺถ อาสีวิสาติ ๒- อาสิตฺตวิสาติปิ อาสีวิสา, อสิตวิสาติปิ อาสีวิสา,
อสิสทิสวิสาติปิ อาสีวิสา. อาสิตฺตวิสาติ สกลกาเย อาสิญฺจิตฺวา วิย ปิตวิสา,
ปรสฺส จ อตฺตโน สรีเร อาสิญฺจนวิสาติ อตฺโถ. อสิตวิสาติ ยํ ยํ เอเตหิ
อสิตํ โหติ ปริภุตฺตํ, ตํ ตํ วิสเมว สมฺปชฺชติ, ตสฺมา อสิตํ วิสํ โหติ
เอเตสนฺติ อาสีวิสา. อสิสทิสวิสาติ อสิ วิย ติขิณํ ปรมมฺมจฺเฉทนสมตฺถํ วิสํ
เอเตสนฺติ อาสีวิสาติ เอวเมตฺถ วจนตฺโถ เวทิตพฺโพ. อุคฺคเตชาติ อุคฺคตเตชา
พลวเตชา. โฆรวิสาติ ทุนฺนิมฺมทฺทนวิสา. ๓-
    เอวํ วเทยฺยุนฺติ ปฏิชคฺคาปนตฺถํ เอวํ วเทยฺยุํ. ราชาโน หิ อาสีวิเส
คาหาเปตฺวา "ตถารูเป โจเร วา เอเตหิ ฑํสาเปตฺวา มาเรสฺสาม, นครูปโรธกาเล
ปรเสนาย วา ตํ ขิปิสฺสาม, ปรพลํ นิมฺมทฺเทตุํ อสกฺโกนฺตา สุโภชนํ ภุญฺชิตฺวา
วรสยนํ อารุยฺห เอเตหิ อตฺตานํ ฑํสาเปตฺวา สตฺตูนํ วสํ อนาคจฺฉนฺตา
@เชิงอรรถ: ๑ สํ. ข. ๑๗/๓๔๒/๒๐๔                  ๒ ม. อาสิวิสาติ
@๓ ม. ทุนฺนิมฺมถนวิสา
อตฺตโน รุจิยา มาริสฺสามา"ติ อาสีวิเส ชคฺคาเปนฺติ. เต ยํ โจรา สหสาว
มาเรตุํ น อิจฺฉนฺติ, "เอวเมเต ทีฆรตฺตํ ทุกฺขปฺปตฺโต หุตฺวา มริสฺสนฺตี"ติ
อิจฺฉนฺตา ตํ ปุริสํ เอวํ วทนฺติ อิเม เตหมฺโภ ปุริส จตฺตาโร อาสีวิสาติ.
     ตตฺถ กาเลน กาลนฺติ กาเล กาเล. ปเวเสตพฺพาติ ๑- นิปชฺชาเปตพฺพา.
อญฺตโร วา อญฺตโร วาติ กฏฺมุขาทีสุ โย โกจิ. ยํ เต อมฺโภ ปุริส
กรณียํ, ตํ กโรหีติ อิทํ อตฺถจรกสฺส วจนํ เวทิตพฺพํ. ตสฺส กิร ปุริสสฺส
เอวํ อาสีวิเส ปฏิปาเทตฺวา "อยํ โว อุปฏฺาโก"ติ จตูสุ เปลาสุ ๒- ปิตานํ
อาสีวิสานํ อาโรเจนฺติ. อเถโก นิกฺขมิตฺวา อาคมฺม ตสฺส ปุริสสฺส
ทกฺขิณปาทานุสาเรน อภิรุหิตฺวา ทกฺขิณหตฺถํ มณิพนฺธโต ปฏฺาย เวเตฺวา
ทกฺขิณกณฺณโสตมูเล ผณํ กตฺวา สุสูติ กโรนฺโต นิปชฺชิ. อปโร วามปาทานุสาเรน
อภิรุหิตฺวา ตเถว วามหตฺถํ เวเตฺวา วามกณฺณโสตมูเล ผณํ กตฺวา สุสูติ
กโรนฺโต นิปชฺชิ, ตติโย นิกฺขมิตฺวา อภิมุขํ อภิรุหิตฺวา กุจฺฉึ เวเตฺวา
คลวาฏกมูเล ผณํ กตฺวา สุสูติ กโรนฺโต นิปชฺชิ, จตุตฺโถ ปิฏฺิภาเคน อภิรุหิตฺวา
คีวํ เวเตฺวา อุปริมุทฺธนิ ผณํ เปตฺวา สุสูติ กโรนฺโต นิปชฺชิ.
    เอวํ จตูสุ อาสีวิเสสุ สรีรฏฺเกสุเยว ชาเตสุ เอโก ตสฺส ปุริสสฺส
อตฺถจรกปุริโส ตํ ทิสฺวา "กินฺเต โภ ปุริส ลทฺธนฺ"ติ ปุจฺฉิ, ตโต เตน
"อิเม เม โภ หตฺเถสุ หตฺถกฏกํ วิย พาหาสุ เกยูรํ วิย กุจฺฉิมฺหิ กุจฺฉิเวนสาฏโก
วิย กณฺเณสุ กณฺณจูฬิกา วิย คเล มุตฺตาวลิโย วิย สีเส สีสปสาธนํ
วิย เกจิ อลงฺการวิเสสา รญฺา "ทินฺนา"ติ วุตฺเต โส อาห "โภ อนฺธพาล,
มา เอวํ มญฺิตฺถ' รญฺา เม ตุฏฺเเนตํ ปสาธนํ ทินฺนนฺ'ติ. ตฺวํ รญฺโ
อาคุจารี โจโร, อิเม จ จตฺตาโร อาสีวิสา ทุรุปฏฺาหา ทุปฺปฏิชคฺคิยา,
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ. สํเวเสตพฺพาติ            ๒ ม. าเนสุ
เอกสฺมึ อุฏฺาตุกาเม เอโก นหายิตุกาโม โหติ, เอกสฺมึ นหายิตุกาเม เอโก
ภุญฺชิตุกาโม, เอกสฺมึ ภุญฺชิตุกาเม เอโก นิปชฺชิตุกาโม. เตสุ ยสฺเสว อิจฺฉา
น ปูรติ, โส ตตฺเถว ฑํเสตฺวา มาเรตี"ติ. อตฺถิ ปน โภ เอวํ สนฺเต โกจิ
โสตฺถิมคฺโคติ. อาม, ราชปุริสานํ วิกฺขิตฺตภาวํ ตฺวา ปลายนํ โสตฺถิภาโวติ
วตฺวา "ยํ เต กรณียํ, ตํ กโรหี"ติ วเทยฺย.
    ตํ สุตฺวา อิตโร จตุนฺนํ อาสีวิสานํ ปมาทกฺขณํ ราชปุริเสหิ จ
ปวิวิตฺตํ ทิสฺวา วามหตฺเถน ทกฺขิณหตฺถํ เวเตฺวา ทกฺขิณกณฺณจูฬิกาย ผณํ
เปตฺวา สยิตาสีวิสสฺส สรีรํ ปริมชฺชนฺโต วิย สณิกํ ตํ อปเนตฺวา
เอเตเนวุปาเยน เสเสปิ อปเนตฺวา เตสํ ภีโต ปลาเยยฺย. อถ นํ เต อาสีวิสา
"อยํ อมฺหากํ รญฺา อุปฏฺาโก ทินฺโน"ติ อนุพนฺธมานา อาคจฺเฉยฺยุํ. อิทํ
สนฺธาย อถโข โส ภิกฺขเว ปุริโส ภีโต จตุนฺนํ อาสีวิสานํ ฯเปฯ
ปลาเยถาติ วุตฺตํ.
    ตสฺมึ ปน ปุริเส เอวํ อาคตมคฺคํ โอโลเกตฺวา โอโลเกตฺวา ปลายนฺเต
ราชา "ปลาโต โส ปุริโส"ติ สุตฺวา "โก นุ โข ตํ อนุพนฺธิตฺวา ฆาเตตุํ
สกฺขิสฺสตี"ติ วิจินนฺโต ตสฺเสว ปจฺจตฺถิเก ปญฺจ ชเน ลภิตฺวา "คจฺฉถ นํ
อนุพนฺธิตฺวา ฆาเตถา"ติ เปเสยฺย. อถสฺส อตฺถจรา ปุริสา ตํ ปวตฺตึ ตฺวา
อาโรเจยฺยุํ. โส ภิยฺโยโส มตฺตาย ภีโต ปลาเยถ. อิมมตฺถํ สนฺธาย ตเมนํ
เอวํ วเทยฺยุนฺติอาทิ วุตฺตํ.
    ฉฏฺโ อนฺตรจโร วธโกติ "ปมํ อาสีวิเสหิ อนุพทฺโธ อิโต จิโต จ
เต วญฺเจนฺโต ปลายิ, อิทานิ ปญฺจหิ ปจฺจตฺถิเกหิ อนุพทฺโธ สุฏฺุตรํ ปลายติ,
น สกฺกา โส เอวํ คเหตุํ, อุปลาฬนาย ปน สกฺกา, ตสฺมา ทหรกาลโต
ปฏฺาย เอกโต ขายิตฺวา จ ปิวิตฺวา จ สมฺพนฺธํ ๑- อนฺตรจรํ วธกมสฺส
เปเสถา"ติ อมจฺเจหิ วุตฺเต น รญฺา ปริเยสิตฺวา เปสิโต อนฺตรจโร วธโก.
     โส ปสฺเสยฺย สุญฺ คามนฺติ นิวตฺติตฺวา โอโลเกนฺโต ปทํ ฆายิตฺวา
ฆายิตฺวา เวเคนาคจฺฉนฺเต จตฺตาโร อาสีวิเส ปญฺจ วธเก ปจฺจตฺถิเก ฉฏฺญฺจ
อนฺตรจรํ วธกํ "นิวตฺต โภ, มา ปลายิ, ปุตฺตทาเรน สทฺธึ กาเม ปริภุญฺชนฺโต
สุขํ วสิสฺสสี"ติ วตฺวา อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ภิยฺโยโส มตฺตาย เยน วา เตน วา
ปลายนฺโต ปจฺจนฺตรฏฺเ อภิมุขคตํ เอกํ ฉ กุฏิกํ สุญฺ คามํ ปสฺเสยฺย.
ริตฺตกํเยว ปวิเสยฺยาติ ธนธญฺมญฺจปีาทีหิ วิรหิตตฺตา ริตฺตกญฺเว ปวิเสยฺย.
ตุจฺฉกํ สุญฺกนฺติ เอตสฺเสว เววจนํ. ปริมเสยฺยาติ "สเจ ปานียํ ภวิสฺสติ,
ปิวิสฺสามิ, สเจ ภตฺตํ ภวิสฺสติ, ภุญฺชิสฺสามี"ติ ภาชนํ วิวริตฺวา ๒- หตฺถํ อนฺโต
ปเวเสตฺวา ปริมเสยฺย.
     ตเมนํ เอวํ วเทยฺยุนฺติ ฉนฺนํ ฆรานํ เอกฆเรปิ กิญฺจิ อลภิตฺวา คามมชฺเฌ
เอโก สนฺทจฺฉาโย ๓- รุกฺโข อตฺถิ, ตตฺถ วงฺกผลกํ อฏฺตํ ทิสฺวา "อิธ ตาว
นิสีทิสฺสามี"ติ คนฺตวา ตตฺถ นิสินฺนํ มนฺทมนฺเทน วาเตน วีชิยมานํ ตตฺตกมตฺตมฺปิ
สุขํ สนฺตโต อสฺสาทยมานํ ๔- ตเมนํ ปุริสํ เกจิเทว อตฺถจรกา พหิ
ปวตฺตึ ตฺวา อาคตา เอวํ วเทยฺยุํ. อิทานิมฺโภ ปุริสาติ อิทานิ อมฺโภ ปุริส.
โจรา คามฆาตกาติ "ยเทเวตฺถ ลภิสฺสาม, ตํ คณฺหิสฺสาม วา ฆาเตสฺสาม วา"ติ
อาคตา ฉ คามฆาตกโจรา.
     อุทกณฺณวนฺติ คมฺภีรํ ปุถุลํ อุทกํ. คมฺภีรมฺปิ หิ อปุถุลํ  ปุถุลํ วา
อคมฺภีรํ, น อณฺณโวติ วุจฺจติ, ยมฺปน คมฺภีรญฺจ ปุถุลญฺจ, ตสฺเสเวตํ นามํ.
สาสงฺกํ สปฺปฏิภยนฺติ จตุนฺนํ อาสีวิสานํ ปญฺจนฺนํ วธกานํ ฉฏฺสฺส อนฺตรจรสฺส
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สนฺถวํ              ๒ สี.,ม.,ก. อาสาย วิจริตฺวา
@๓ ม.,ก. สนฺตจฺฉาโย         ๔ สี.,ก. อนุสฺสารยมานํ
ฉนฺนญฺจ คามฆาตกโจรานํ วเสน สาสงฺกํ สปฺปฏิภยํ. เขมํ อปฺปฏิภยนฺติ เตสํเยว
อาสีวิสาทีนํ อภาเวน เขมญฺจ นิพฺภยญฺจ วิจิตฺรอุยฺยานวรํ พหฺวนฺนปานํ
เทวนครสทิสํ. นตฺถสฺส ๑- นาวา สนฺตารณีติ "อิมาย นาวาย โอริมตีรโต ปรตีรํ
คมิสฺสนฺตี"ติ เอวํ ปิตา จ สนฺตารณี นาวา น ภเวยฺย. อุตฺตรเสตุ วาติ
รุกฺขเสตุชงฺฆเสตุสกฏเสตูนํ อญฺตโร อุตฺตรเสตุ วา น ภเวยฺย. ติฏฺติ
พฺราหฺมโณติ น โข เอส พฺราหฺมโณ. กสฺมา นํ พฺราหฺมโณติ อาห? เอตฺตกานํ
ปจฺจตฺถิกานํ พาหิตตฺตา, เทสนํ วา วินิวตฺเตนฺโต เอกํ ขีณาสวพฺราหฺมณํ
ทสฺเสตุมฺปิ เอวมาห.
     ตสฺมึ ปน เอวํ อุตฺติณฺเณ จตฺตาโร อาสีวิสา "น ลทฺโธวตาสิ อเมฺหหิ,
อชฺช เต มุรุมุราย ๒- ชีวิตํ ขาทิตฺวา ฉฑฺเฑยฺยามา. "ปญฺจ ปจฺจตฺถิกา "น
ลทฺโธวตาสิ อเมฺหหิ, อชฺช เต ปริวาเรตฺวา องฺคมงฺคานิ ฉินฺทิตฺวา รญฺโ
สนฺติกํ คตา สตํ วา สหสฺสํ วา ลเภยฺยาม. "ฉฏฺโ อนฺตรจโร "น
ลทฺโธวตาสิ มยา, อชฺช เต ผลิกวณฺเณน อสินา สีสํ ฉินฺทิตฺวา เสนาปติฏฺานํ
ลภิตฺวา สมฺปตฺตึ อนุภเวยฺยํ. "ฉ โจรา "น ลทฺโธวตาสิ อเมฺหหิ, อชฺช เต
วิวิธานิ กมฺมกรณานิ กาเรตฺวา พหุธนํ อาหราเปสฺสามา"ติ จินฺเตตฺวา อุทกณฺณวํ
โอตริตุํ อสกฺโกนฺตา รญฺโ อาณาย โกปิตตฺตา ปรโต คนฺตุมฺปิ อวิสหนฺตา
ตตฺเถว สุสิตฺวา มเรยฺยุํ.
     อุปมา โข มฺยายนฺติ เอตฺถ เอวํ อาทิโต ปฏฺาย โอปมฺมสํสนฺทนํ
เวทิตพฺพํ:- ราชา วิย หิ กมฺมํ ทฏฺพฺพํ, ราชปราธิกปุริโส วิย วฏฺฏนิสฺสิโต
ปุถุชฺชโน, จตฺตาโร อาสีวิสา วิย จตฺตาริ มหาภูตานิ, รญฺโ ตสฺส จตฺตาโร
อาสีวิเส ปฏิจฺฉาปิตกาโล วิย กมฺมุนา ปุถุชฺชนสฺส ปฏิสนฺธิกฺขเณเยว จตุนฺนํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. น จสฺส               ๒ ม. มุรามุราย
มหาภูตานํ ทินฺนกาโล, "อิเมสํ อาสีวิสานํ ปมาทกฺขเณ ราชปุริสานญฺจ วิวิตฺตกฺขเณ
นิกฺขมิตฺวา ยํ เต อมฺโภ ปุริส กรณียํ, ตํ กโรหี"ติ วจเนน "ปลายสฺสู"ติ
วุตฺตกาโล วิย สตฺถารา อิมสฺส ภิกฺขุโน มหาภูตกมฺมฏฺานํ กเถตฺวา "อิเมสุ
จตูสุ มหาภูเตสุ นิพฺพินฺท วิรชฺช, ๑- เอวํ วฏฺฏโต ปริมุญฺจิสฺสสี"ติ กถิตกาโล,
ตสฺส ปุริสสฺส อตฺถจรกวจนํ สุตฺวา จตุนฺนํ อาสีวิสานํ ปมาทกฺขเณ ราชปุริสานญฺจ
วิวิตฺตกฺขเณ นิกฺขมิตฺวา เยน วา เตน วา ปลายนํ วิย อิมสฺส ภิกฺขุโน สตฺถุ
สนฺติเก กมฺมฏฺานํ ลภิตฺวา มหาภูตาสีวิเสหิ ปริมุจฺจนตฺถาย าณปลายเนน
ปลายนํ.
     อิทานิ จตุนฺเนตํ มหาภูตานํ อธิวจนํ ปวีธาตุยา อาโปธาตุยาติอาทีสุ
จตุมหาภูตกถา จ ปญฺจุปฺปาทานกฺขนฺธกถา จ อายตนกถา จ วิสุทฺธิมคฺเค
วิตฺถาริตนเยเนว เวทิตพฺพา. เอตฺถ จ กฏฺมุขอาสีวิโส วิย ปวีธาตุ ทฏฺพฺพา,
ปูติมุขอคฺคิมุขสตฺถมุขา วิย เสสธาตุโย. ยเถว หิ กฏฺมุเขน ทฏฺสฺส สกลกาโย
ถทฺโธ โหติ, เอวํ ปวีธาตุปโกเปนาปิ. ยถา จ ปูติมุขาทีหิ ทฏฺสฺส ปคฺฆรติ
เจว ฌายติ จ ฉิชฺชติ จ, เอวํ อาโปธาตุเตโชธาตุวาโยธาตุปโกเปนาปีติ. เตนาหุ
อฏฺกถาจริยา:-
               "ปตฺถทฺโธ ภวตี กาโย     ทฏฺโ กฏฺมุเขน วา
                ปวีธาตุปโกเปน        โหติ กฏฺมุเขว โส.
                ปูติโก ภวตี กาโย       ทฏฺโ ปูติมุเขน วา
                อาโปธาตุปโกเปน       โหติ ปูติมุเขว โส.
                สนฺตตฺโต ภวตี กาโย     ทฏฺโ อคฺคิมุเขน วา
                เตโชธาตุปโกเปน       โหติ อคฺคิมุเขว โส.
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,ก. นิพฺพินฺทํ วิรชฺชํ
                 สญฺฉินฺโน ภวตี กาโย     ทฏฺโ สตฺถมุเขน วา
                 วาโยธาตุปโกเปน       โหติ สตฺถมุเข โส"ติ.
เอวํ ตาเวตฺถ วิเสสโต สทิสภาโว ๑- เวทิตพฺโพ.
     อวิเสสโต ปน อาสยโต วิสเวควิการโต อนตฺถคหณโต ทุรุปฏฺานโต
ทุราสทโต อกตญฺุตโต อวิเสสการิโต อนนฺตโทสูปทฺทวโตติ อิเมหิ การเณหิ
เอเตสํ อาสีวิสสทิสตา เวทิตพฺพา. ตตฺถ อาสยโตติ อาสีวิสานํ หิ วมฺมิโก
อาสโย, ตตฺเถว เต วสนฺติ. มหาภูตานมฺปิ กายวมฺมิโก อาสโย. อาสีวิสานญฺจ
รุกฺขสุสิรติณปณฺณคหณสงฺการฏฺานานิปิ อาสโย. เอเตสุปิ หิ เต วสนฺติ.
มหาภูตานมฺปิ กายสุสิรํ กายคหณํ กายสงฺการฏฺานํ อาสโยติ. เอวํ ตาว อาสยโต
สทิสตา เวทิตพฺพา.
     วิสเวควิการโตติ อาสีวิสา หิ กุลวเสน กฏฺมุขาทิเภทโต จตฺตาโร. ตตฺถ
เอเกโก วิสวิการโต วิภชฺชมาโน ทฏฺวิสาทิวเสน จตุพฺพิโธ โหติ. มหาภูตานิปิ
ปจฺจตฺตลกฺขณวเสน ปวีอาทิเภทโต จตฺตาริ. เอตฺถ เอเกกํ กมฺมสมุฏฺานาทิวเสน
จตุพฺพิธํ โหติ. เอวํ วิสเวควิการโต สทิสตา เวทิตพฺพา.
     อนตฺถคฺคหณโตติ อาสีวิเส คณฺหนฺตา ปญฺจ อนตฺเถ คณฺหนฺติ:-
ทุคฺคนฺธํ คณฺหนฺติ, อสุจึ คณฺหนฺติ, พฺยาธึ คณฺหนฺติ, วิสํ คณฺหนฺติ, มรณํ
คณฺหนฺติ. มหาภูตานิปิ คณฺหนฺตา ปญฺจ อนตฺเถ คณฺหนฺติ:- ทุคฺคนฺธํ
คณฺหนฺติ, อสุจึ คณฺหนฺติ, พฺยาธึ คณฺหนฺติ, ชรํ คณฺหนฺติ, มรณํ คณฺหนฺติ.
เตนาหุ โปราณา:-
                "เย เกจิ สปฺปํ คณฺหนฺติ   มิฬฺหลิตฺตํ มหาวิสํ
                 ปญฺจ คณฺหนฺตฺยนตฺถานิ    โลเก สปฺปาภินนฺทิโน.
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,ก. สรีรสมฺภโว
                 ทุคฺคนฺธํ อสุจึ พฺยาธึ     วิสํ มรณปญฺจมํ
                 อนตฺถา โหนฺติ ปญฺเจเต  มิฬฺหลิตฺเต ภุชงฺคเม.
                 เอวเมวํ อกุสลา       อนฺธพาลปุถุชฺชนา
                 ปญฺจ คณฺหนฺตฺยนตฺถานิ    ภเว ชาตาภินนฺทิโน.
                 ทุคฺคนฺธํ อสุจึ พฺยาธึ     ชรํ มรณปญฺจมํ
                 อนตฺถา โหนฺติ ปญฺเจเต   มิฬฺหลิตฺเตว ปนฺนเค"ติ. ๑-
เอวํ อนตฺถคหณโต สทิสตา เวทิตพฺพา.
      ทุรุปฏฺานโตติ เต อาสีวิสา ทุรุปฏฺานา, เอกสฺมึ อุปฏฺาตุกาเม เอโก
นหายิตุกาโม โหติ, ตสฺมึ นหายิตุกาเม อปโร ภุญฺชิตุกาโม, ตสฺมึ ภุญฺชิตุกาเม
อญฺโ นิปชฺชิตุกาโม โหติ. เตสุ ยสฺส กายสฺเสว อชฺฌาสโย น ปูรติ, โส
ตตฺเถว ฑํสิตฺวา มาเรติ. อิเมหิ อาสีวิเสหิ ปน ภูตาเนว ทุรุปฏฺานตรานิ.
ปวีธาตุยา หิ เภสชฺเช กยิรมาเน อาโปธาตุ กุปฺปติ, ตสฺส ๒- เภสชฺชํ กโรนฺตสฺส
เตโชธาตูติ เอวํ เอกิสฺสา เภสชฺเช กยิรมาเน อปรา กุปฺปนฺตีติ เอวํ
ทุรุปฏฺานโต สทิสตา เวทิตพฺพา.
     ทุราสทโตติ ทุราสทา หิ อาสีวิสา, เคหสฺส ปุริมภาเค อาสีวิสํ ทิสฺวา
ปจฺฉิมภาเคน ปลายนฺติ, ปจฺฉิมภาเค ทิสฺวา ปุริมภาเคน, เคหมชฺเฌ ทิสฺวา
คพฺภํ ปวิสนฺติ, คพฺเภ ทิสฺวา มญฺจปี อภิรุหนฺติ. มหาภูตานิ ตโตปิ
ทุราสทตรานิ. ตถารูเปน หิ กุฏฺโรเคน ผุฏฺสฺส กณฺณนาสาทีนิ ฉินฺทิตฺวา
ปตนฺติ, สรีรํ สมฺผุฏติ, ๓- นีลมกฺขิกา ปริวาเรนฺติ, สรีรคนฺโธ ทูรโตว
อุพฺพาหติ, ๔- ตํ ปุริสํ อกฺโกสมานมฺปิ ปริเทวมานมฺปิ เนว โรสวเสน ๕- น
การุญฺเน อุปสงฺกมิตุํ สกฺโกนฺติ, นาสิกํ ปิทหิตฺวา เขฬํ ปาเตนฺตา ทูรโตว
@เชิงอรรถ: ๑ สี. มิฬฺหลิตฺเต ภวนฺตเรติ     ๒ ฉ.ม. ตสฺเสว    ๓ ม.,ก. สมฺผุนติ
@๔ ม. อุพฺภาหติ             ๕ ม. โรควเสน
นํ วิวชฺเชนฺติ. เอวํ อญฺเสมฺปิ ภคนฺทรกุจฺฉิโรควาตโรคาทีนํ
พีภจฺฉเชคุจฺฉภาวกรานญฺจ โรคานํ วเสน อยเมวตฺโถ วิภาเวตพฺโพติ. เอวํ ทุราสทโต
สทิสตา เวทิตพฺพา.
     อกตญฺุตโตติ อาสีวิสา หิ อกตญฺุโน โหนฺติ, นฺหาปิยมานาปิ
โภชิยมานาปิ คนฺธมาลาทีหิ ปูชิยมานาปิ เปฬายํ ปกฺขิปิตฺวา ปริหริยมานาปิ
โอตารเมว คเวสนฺติ. ยตฺถ โอตารํ ลภนฺติ, ตตฺเถว นํ ฑํสิตฺวา มาเรนฺติ.
อาสีวิเสหิ มหาภูตาเนว อกตญฺุตรานิ. เอเตสํ หิ กตํ นาม ๑- นตฺถิ, สีเตน
วา อุเณฺหน วา นิมฺมเลน ชเลน นฺหาปิยมานานิปิ คนฺธมาลาทีหิ สกฺกริยมานานิปิ
มุทุวตฺถมุทุสยนมุทุอาสนาทีหิ ปริหริยมานานิปิ วรโภชนํ โภชิยมานานิปิ
วรปานํ ปายาปิยมานานิปิ โอตารเมว คเวสนฺติ. ยตฺถ โอตารํ ลภนฺติ, ตตฺเถว
กุปฺปิตฺวา อนยพฺยสนํ ปาเปนฺตีติ. เอวํ อกตญฺุตโต สทิสตา เวทิตพฺพา.
       อวิเสสการิโตติ อาสีวิสา หิ "อยํ ขตฺติโย วา พฺราหฺมโณ วา เวสฺโส
วา สุทฺโท วา คหฏฺโ วา ปพฺพชิโต วา"ติ วิเสสํ น กโรนฺติ,
สมฺปตฺตสมฺปตฺตเมว ฑํสิตฺวา มาเรนฺติ. มหาภูตานิปิ "อยํ ขตฺติโย วา พฺราหฺมโณ วา
เวสฺโส วา สุทฺโท วา คหฏฺโ วา ปพฺพชิโต วา เทโว วา มนุสฺโส วา
มาโร วา พฺรหฺมา วา นิคฺคุโณ วา สคุโณ วา"ติ วิเสสํ น กโรนฺติ. ยทิ
หิ เนสํ "อยํ คุณวา"ติ ลชฺชา อุปฺปชฺเชยฺย, สเทวเก โลเก อคฺคปุคฺคเล
ตถาคเต ลชฺชํ อุปฺปาเทยฺยุํ. อถาปิ เนสํ "อยํ มหาปญฺโ อยํ มหิทฺธิโก อยํ
ธุตวาโท จา"ติอาทินา นเยน ลชฺชา อุปฺปชฺเชยฺย, ธมฺมเสนาปติสาริปุตฺตตฺเถราทีสุ
ลชฺชํ อุปฺปาเทยฺยุํ. อถาปิ เนสํ "อยํ นิคฺคุโณ ทารุโณ ถทฺโธ"ติ ภยํ
อุปฺปชฺเชยฺย, สเทวเก โลเก นิคฺคุณทารุณถทฺธานํ ๒- อคฺคสฺส เทวทตฺตสฺส ฉนฺนํ
@เชิงอรรถ: ๑ ม. มนาปํ           ๒ ฉ.ม. นิคฺคุณถทฺธทารุณานํ
  วา สตฺถารานํ ภาเยยฺยุํ, น จ ลชฺชนฺติ น จ ภายนฺติ, กุปฺปิตฺวา ยงฺกิญฺจิ
  อนยพฺยสนํ อาปาเทนฺติเยว. เอวํ อวิเสสการิโต สทิสตา เวทิตพฺพา.
        อนนฺตโทสูปทฺทวโตติ อาสีวิเส นิสฺสาย อุปฺปชฺชนกานํ หิ โทสูปทฺทวานํ
  ปมาณํ นตฺถิ. ตถาเหเต ฑํสิตฺวา กาณมฺปิ กโรนฺติ ขุชฺชมฺปิ ปีสปฺปิมฺปิ
  เอกปกฺขลมฺปีติ เอวํ อปริมาณํ วิปฺปการํ ทสฺเสนฺติ ภูตานิปิ กุปฺปิตานิ
  กาณาทิภาเวสุ น กิญฺจิ วิปฺปการํ น กโรนฺติ, อปฺปมาโณ เอเตสํ โทสูปทฺทโวติ.
  เอวํ อนนฺตโทสูปทฺทวโต สทิสตา เวทิตพฺพา.
        อิทาเนตฺถ จตุมหาภูตวเสน ยาว อรหตฺตา กมฺมฏฺานํ กเถตพฺพํ สิยา,
  ตํ วิสุทฺธิมคฺเค จตุธาตุววตฺถานนิทฺเทเส กถิตเมว.
        ปญฺจ วธกา ปจฺจตฺถิกาติ โข ภิกฺขเว ปญฺจนฺเนตํ อุปาทานกฺขนฺธานํ
อธิวจนนฺติ เอตฺถ ทฺวีหิ อากาเรหิ ขนฺธานํ วธกปจฺจตฺถิกสทิสตา เวทิตพฺพา.
ขนฺธา หิ อญฺมญฺญฺจ วเธนฺติ, เตสุ จ สนฺเตสุ วโธ นาม ปญฺายติ.
กถํ? รูปํ ตาว รูปมฺปิ วเธติ อรูปมฺปิ, ตถา อรูปํ อรูปมฺปิ วเธติ รูปมฺปิ.
กถํ? อยํ หิ ปวีธาตุ ภิชฺชมานา อิตรา ติสฺโส ธาตุโย คเหตฺวาว
ภิชฺชติ, อาโปธาตุอาทีสุปิ เอเสว นโย, เอวํ ตาว รูปํ รูปเมว วเธติ.
รูปกฺขนฺโธ ปน ภิชฺชมาโน จตฺตาโร อรูปกฺขนฺเธ คเหตฺวาว ภิชฺชติ, เอวํ
รูปํ อรูปมฺปิ วเธติ. เวทนากฺขนฺโธปิ ภิชฺชมาโน สญฺาสงฺขารวิญฺาณกฺขนฺเธ
คเหตฺวาว ภิชฺชติ. สญฺากฺขนฺธาทีสุปิ เอเสว นโย. เอวํ อรูปํ อรูปเมว
วเธติ. จุติกฺขเณ ปน จตฺตาโร อรูปกฺขนฺธา ภิชฺชมานา วตฺถุรูปมฺปิ คเหตฺวาว
ภิชฺชนฺติ, เอวํ อรูปํ รูปมฺปิ วเธติ. เอวํ ตาว อญฺมญฺ วเธนฺตีติ วธกา.
ยตฺถ ปน ขนฺธา อตฺถิ, ตตฺเถว ๑- เฉทนเภทนวธพนฺธนาทโย โหนฺติ, น
อญฺตฺถาติ. เอวํ ขนฺเธสุ สติ ๒- วโธ ปญฺายตีติปิ วธกา.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ตตฺถ           ๒ ฉ.ม. เอวํ ขนฺเธสุ สนฺเตสุ
        อิทานิ ปญฺจกฺขนฺเธ รูปารูปวเสน เทฺว โกฏฺาเส กตฺวา รูปวเสน วา
นามวเสน วา รูปปริคฺคหํ อาทึ กตฺวา ยาว อรหตฺตํ ๑- กมฺมฏฺานํ กเถตพฺพํ
สิยา, ตมฺปิ วิสุทฺธิมคฺเค กถิตเมว.
        ฉฏฺโ อนฺตรจโร วธโก อุกฺขิตฺตาสิโกติ โข ภิกฺขเว นนฺทีราคสฺเสตํ
อธิวจนนฺติ เอตฺถ ทฺวีหากาเรหิ นนฺทีราคสฺส อุกฺขิตฺตาสิกวธกสทิสตา เวทิตพฺพา
ปญฺาสิรปาตนโต จ โยนิสมฺปฏิปาทนโต จ. กถํ? จกฺขุทฺวารสฺมึ หิ
อิฏฺารมฺมเณ อาปาถคเต ตํ อารมฺมณํ นิสฺสาย โลโภ อุปฺปชฺชติ, เอตฺตาวตา
ปญฺาสีสํ ปติตํ นาม โหติ, โสตทฺวาราทีสุปิ เอเสว นโย. เอวํ ตาว
ปญฺาสิรปาตนโต สทิสตา เวทิตพฺพา. นนฺทีราโค ปเนส อณฺฑชาทิเภทา
จตสฺโส โยนิโย อุปเนติ. ตสฺส โยนิอุปคมนมูลกานิ ปญฺจวีสติ มหาภยานิ
ทฺวตฺตึส กมฺมกรณานิ จ อาคตาเนว โหนฺตีติ เอวํ โยนิสมฺปฏิปาทนโตปิสฺส
อุกฺขิตฺตาสิกวธกสทิสตา เวทิตพฺพา.
        อิติ นนฺทีราควเสนาปิ เอกสฺส ภิกฺขุโน กมฺมฏฺานํ กถิตเมว โหติ.
กถํ? อยํ หิ นนฺทีราโค สงฺขารกฺขนฺโธ, ตํ สงฺขารกฺขนฺโธติ ววตฺถเปตฺวา
ตํสมฺปยุตฺตา เวทนา เวทนากฺขนฺโธ, สญฺา สญฺากฺขนฺโธ, จิตฺตํ วิญฺาณกฺขนฺโธ,
เตสํ วตฺถารมฺมณํ รูปกฺขนฺโธติ เอวํ ปญฺจกฺขนฺเธ ววตฺถเปติ. อิทานิ เต
ปญฺจกฺขนฺเธ นามรูปวเสน ววตฺถเปตฺวา เตสํ ปจฺจยปริเยสนโต ปฏฺาย
วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อนุปุพฺเพน เอโก อรหตฺตํ ปาปุณาตีติ เอวํ นนฺทีราควเสน
กมฺมฏฺานํ กถิตํ โหติ.
        ฉนฺนํ อชฺฌตฺติกายตนานํ สุญฺคาเมน สทิสตา ปาลิยํเยว อาคตา. อยํ
ปเนตฺถ กมฺมฏฺานนโย:- ยถา จ เต ฉ โจรา ฉกุฏิกํ สุญฺคามํ ปวิสิตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อรหตฺตา
อปราปรํ วิจรนฺตา กิญฺจิ อลภิตฺวา คาเมน อนตฺถิกา โหนฺติ, เอวเมว ๑- ภิกฺขุ
ฉสุ อชฺฌตฺติกายตเนสุ อภินิวิสิตฺวา วิจินนฺโต "อหนฺ"ติ  วา "มมนฺ"ติ วา
คเหตพฺพํ กิญฺจิ อทิสฺวา เตหิ อนตฺถิโก โหติ. โส "วิปสฺสนํ ปฏฺเปสฺสามี"ติ
อุปาทารูปกมฺมฏฺานวเสน จกฺขุปสาทาทโย ปริคฺคเหตฺวา "อยํ รูปกฺขนฺโธ"ติ
ววตฺถเปติ, มนายตนํ "อรูปกฺขนฺโธ"ติ. อิติ สพฺพานิ เจตานิ ๒- นามญฺเจว รูปญฺจาติ
นามรูปวเสน ววตฺถเปตฺวา เตสํ ปจฺจยํ ปริเยสิตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา
สงฺขาเร สมฺมสนฺโต อนุปุพฺเพน อรหตฺเต ปติฏฺาติ. อิทํ เอกสฺส ภิกฺขุโน
ยาว อรหตฺตา กมฺมฏฺานํ กถิตํ โหติ.
        อิทานิ พาหิรานํ คามฆาตกโจเรหิ สทิสตํ ทสฺเสนฺโต โจรา คามฆาตกาติ
โขติอาทิมาห. ตตฺถ มนาปามนาเปสูติ กรณตฺเถ ภุมฺมํ, มนาปามนาเปหีติ
อตฺโถ. ตตฺถ โจเรสุ คามํ หนนฺเตสุ ปญฺจ กิจฺจานิ วตฺตนฺติ:- โจรา ตาว
คามํ ปริวาเรตฺวา ิตา อคฺคึ ทตฺวา กฏกฏสทฺทํ ๓- อุฏฺาเปนฺติ, ตโต มนุสฺสา
หตฺถสารํ คเหตฺวา พหิ นิกฺขมนฺติ, ตโต เตหิปิ ๔- สทฺธึ ภณฺฑกสฺส การณา
หตฺถปรามาสํ กโรนฺติ, เกจิ ปเนตฺถ ปหารํ ปาปุณนฺติ, เกจิ ปหารฏฺาเน
ปตนฺติ, อวเสเส ปน อโรคชเน พนฺธิตฺวา อตฺตโน วสนฏฺานํ เนตฺวา
รชฺชุพนฺธนาทีหิ พนฺธิตฺวา ทาสปริโภเคน ปริภุญฺชนฺติ.
        ตตฺถ คามฆาตกโจรานํ คามํ ปริวาเรตฺวา อคฺคิทานํ วิย ฉสุ ทฺวาเรสุ
อารมฺมเณ อาปาถคเต กิเลสปริฬาหุปฺปตฺติ เวทิตพฺพา, หตฺถสารํ อาทาย พหิ
นิกฺขมนํ วิย ตํขเณ กุสลธมฺมํ ปหาย อกุสลสมงฺคิโน, ๕- ภณฺฑกสฺส การณา
หตฺถปรามสนา ปชฺชนํ วิย ทุกฺกฏทุพฺภาสิตปาจิตฺติยถุลฺลจฺจยานํ อาปชฺชนกาโล,
ปหารลทฺธกาโล วิย สํฆาทิเสสํ อาปชฺชนกาโล, ปหารํ ลทฺธา ปน ปหารฏฺาเน
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เอวเมวํ       ๒ ฉ.ม. สพฺพานิเปตานิ      ๓ ก. ิตา กลหสทฺทํ
@๔ ฉ.ม. เตหิ              ๕ ฉ.ม. อกุสลสมงฺคิตา
ปติตกาโล วิย ปาราชิกํ อาปชฺชิตฺวา อสฺสมณกาโล, อวเสสชนสฺส พนฺธิตฺวา
วสนฏฺานํ เนตฺวา ทาสปริโภเคน ปริภุญฺชนกาโล วิย ตเมว อารมฺมณํ
นิสฺสาย สพฺเพสํ ปสฺสนฺตานํเยว จูฬสีลมชฺฌิมสีลมหาสีลานิ ภินฺทิตฺวา สิกฺขํ
ปจฺจกฺขาย คิหิภาวํ อาปชฺชนกาโล. ตตฺรสฺส ปุตฺตทารํ โปเสนฺตสฺส สนฺทิฏฺิโก
ทุกฺขกฺขนฺโธ เวทิตพฺโพ, กาลํ กตฺวา อปาเย นิพฺพตฺตสฺส สมฺปรายิโก.
        อิมานิปิ พาหิรายตนานิ เอกสฺส ภิกฺขุโน กมฺมฏฺานวเสเนว กถิตานิ.
เอตฺถ หิ รูปาทีนิ จตฺตาริ อุปาทารูปานิ, โผฏฺพฺพายตนํ, ติสฺโส ธาตุโย,
ธมฺมายตเน อาโปธาตุยา สทฺธึ ตา จตสฺโสติ อิมานิ จตฺตาริ ภูตานิ, เตสํ
ปริจฺเฉทวเสน อากาสธาตุ, ลหุตาทิวเสน ลหุตาทโยติ เอวมิทํ สพฺพมฺปิ
ภูตุปาทายรูปํ รูปกฺขนฺโธ, ตทารมฺมณา เวทนาทโย จตฺตาโร อรูปกฺขนฺธา. ตตฺถ
"รูปกฺขนฺโธ รูปํ, จตฺตาโร อรูปิโน ขนฺธา นามนฺ"ติ นามรูปํ ววตฺถเปตฺวา
ปุริมนเยเนว ปฏิปชฺชนฺตสฺส ยาว อรหตฺตา กมฺมฏฺานํ กถิตํ โหติ.
        โอฆานนฺติ เอตฺถ ทุรุตฺตรณฏฺโ โอฆฏฺโ. เอเต หิ "สีลสํวรํ ปูเรตฺวา
อรหตฺตํ ปาปุณิสฺสามี"ติ อชฺฌาสยํ สมุฏฺาเปตฺวา กลฺยาณมิตฺเต นิสฺสาย สมฺมา
วายมนฺเตน ตริตพฺพา, เยน วา เตน วา ทุรุตฺตรา. ๑- อิมินา ทุรุตฺตรณฏฺเน
โอฆาติ วุจฺจนฺติ. เตปิ เอกสฺส ภิกฺขุโน กมฺมฏฺานวเสน กถิตา. จตฺตาโรปิ หิ
เอโก เอโก สงฺขารกฺขนฺโธ วาติ. เตสํ นนฺทีราเค วุตฺตนเยเนว โยเชตฺวา
วิตฺถาเรตพฺพํ.
        สกฺกายสฺเสตํ อธิวจนนฺติ สกฺกาโยปิ หิ อาสีวิสาทีหิ อุทกณฺณวสฺส
โอริมตีรํ วิย จตุมหาภูตาทีหิ สาสงฺกสปฺปฏิภโย, โสปิ เอกสฺส ภิกฺขุโน
กมฺมฏฺานวเสเนว กถิโต. สกฺกาโย หิ เตภูมิกา ปญฺจกฺขนฺธา, เต จ สมาสโต
@เชิงอรรถ: ๑ ม. ยาเนน วา รเถน วา อตรา ทุรุตฺตรา
นามรูปเมวาติ เอวเมตฺถ นามรูปววตฺถานํ อาทึ กตฺวา ยาว อรหตฺตา
กมฺมฏฺานํ วิตฺถาเรตพฺพนฺติ.
        นิพฺพานสฺเสตํ อธิวจนนฺติ นิพฺพานํ หิ อุทกณฺณวสฺส ปาริมตีรํ วิย
จตุมหาภูตาทีหิ เขมํ อปฺปฏิภยํ. วีริยารมฺภสฺเสตํ อธิวจนนฺติ เอตฺถ
จิตฺตกิริยาทสฺสนตฺถํ เหฏฺา วุตฺตํ วายามเมว วีริยนฺติ คณฺหิตฺวา ทสฺเสติ.
ติณฺโณ ปารงฺคโตติ ตริตฺวา ปารํ คโต.
        ตตฺถ ยถา สาสงฺกโอริมตีเร ิเต น อุทกณฺณวนฺตริตุกาเมน กติปาหํ
วสิตฺวา สณิกํ นาวํ สชฺเชตฺวา อุทกกีฬํ กีฬนฺเตน วิย น นาวํ อภิรูหิตพฺพา.
เอวํ กโรนฺโต หิ อนารุโฬฺหว พฺยสนํ ปาปุณาติ. เอวเมว กิเลสณฺณวํ ตุริตุกาเมน
"ตรุโณ ตาวมฺหิ, มหลฺลกกาเล อฏฺงฺคิกมคฺคกุลฺลํ พนฺธิสฺสามี"ติ ปปญฺโจ น
กาตพฺโพ. เอวํ กโรนฺโต หิ มหลฺลกกาลํ อปฺปตฺวาปิ วินาสํ ปาปุณาติ, ปตฺวาปิ
กาตุํ น สกฺโกติ. ภทฺเทกรตฺตาทีนิ ปน อนุสฺสริตฺวา เวเคเนว อยํ อริยมคฺคกุลฺโล
พนฺธิตพฺโพ.
        ยถา จ กุลฺลํ พนฺธนฺตสฺส หตฺถปาทปาริปูริ อิจฺฉิตพฺพา. กุณฺปาโท หิ
ขญฺชปาโท วา ปติฏฺาตุํ น สกฺโกติ, ผณหตฺถกาทโย ติณปณฺณาทีนิ คเหตุํ
น สกฺโกนฺติ. เอวมิมมฺปิ อริยมคฺคกุลฺลํ พนฺธนฺตสฺส สีลปาทานํ เจว สทฺธาหตฺถสฺส
จ ปาริปูริ อิจฺฉิตพฺพา. น หิ ทุสฺสีโล อสฺสทฺโธ สาสเน อปติฏฺิโต ปฏิปตฺตึ
อสฺสทฺทหนฺโต อริยมคฺคกุลฺลํ พนฺธิตุํ สกฺโกติ. ยถา จ ปริปุณฺณหตฺถปาโทปิ ทุพฺพโล
พฺยาธิปีฬิโต กุลฺลํ พนฺธิตุํ น สกฺโกติ, ถามสมฺปนฺโนว สกฺโกติ, เอวํ สีลวา
สทฺโธปิ อลโส กุสีโต อิมํ มคฺคกุลฺลํ พนฺธิตุํ น สกฺโกติ, อารทฺธวีริโยว สกฺโกตีติ
อิมํ พนฺธิตุกาเมน อารทฺธวีริเยน ภวิตพฺพํ. ยถา โส ปุริโส กุลฺลํ พนฺธิตฺวา
ตีเร ตฺวา โยชนวิตฺถารํ อุทกณฺณวํ "อยํ มยา ปจฺจตฺตปุริสการํ นิสฺสาย
นิตฺถริตพฺโพ"ติ มานสํ พนฺธติ, เอวํ โยคินาปิ จงฺกมํ ๑- โอรุยฺห "อชฺช มยา
จตุมคฺควชฺฌํ กิเลสณฺณวํ ตริตฺวา อรหตฺเต ปติฏฺาตพฺพนฺ"ติ มานสํ
พนฺธิตพฺพํ.
        ยถา จ โส ปุริโส กุลฺลํ นิสฺสาย อุทกณฺณวํ ตรนฺโต คาวุตมตฺตํ
คนฺตฺวา นิวตฺติตฺวา โอโลเกนฺโต "เอกโกฏฺาสํ อติกฺกนฺโตมฺหิ, อญฺเ ตโย
เสสา"ติ ชานาติ, อปรมฺปิ คาวุตมตฺตํ คนฺตฺวา นิวตฺติตฺวา โอโลเกนฺโต "เทฺว
อติกฺกนฺโตมฺหิ, เทฺว เสสา"ติ ชานาติ, อปรมฺปิ คาวุตมตฺตํ คนฺตฺวา ตโต
นิวตฺติตฺวา โอโลเกนฺโต "ตโย อติกฺกนฺโตมฺหิ, เอโก เสโส"ติ ชานาติ, ตมฺปิ
อติกฺกมฺม นิวตฺติตฺวา โอโลเกนฺโต "จตฺตาโรปิเม โกฏฺาสา อติกฺกนฺตา"ติ
ชานาติ, ตญฺจ กุลฺลํ ปาเทน อติกฺกมิตฺวา ๒- โสตาภิมุขํ ขิปิตฺวา อุตฺตริตฺวา
ตีเร ติฏฺติ. เอวํ อยมฺปิ ภิกฺขุ อริยมคฺคกุลฺลํ นิสฺสาย กิเลสณฺณวนฺตรนฺโต
โสตาปตฺติมคฺเคน ปมมคฺควชฺเฌ กิเลเส ตริตฺวา มคฺคานนฺตเร ผเล ิโต
ปจฺจเวกฺขณาเณน นิวตฺติตฺวา โอโลเกนฺโต "จตุมคฺควชฺฌานํ เม กิเลสานํ
เอโก โกฏฺาโส ปหีโน, อิตเร ตโย เสสา"ติ ชานาติ, ปุน ตเถว
อินฺทฺริยพลโพชฺฌงฺคานิ สโมธาเนตฺวา สงฺขาเร สมฺมสนฺโต สกทาคามิมคฺเคน
ทุติยมคฺควชฺเฌ กิเลเส ตริตฺวา มคฺคานนฺตเร ผเล ิโต ปจฺจเวกฺขณาเณน นิวตฺติตฺวา
โอโลเกนฺโต "จตุมคฺควชฺฌานํ เม กิเลสานํ เทฺว โกฏฺาสา ปหีนา, อิตเร
เทฺว เสสา"ติ ชานาติ. ปุน ตเถว อินฺทฺริยพลโพชฺฌงฺคานิ สโมธาเนตฺวา
สงฺขาเร สมฺมสนฺโต อนาคามิมคฺเคน ตติยมคฺควชฺเฌ กิเลเส ตริตฺวา มคฺคานนฺตเร
ผเล ิโต ปจฺจเวกฺขณาเณน นิวตฺติตฺวา โอโลเกนฺโต "จตุมคฺควชฺฌานํ เม
กิเลสานํ ตโย โกฏฺาสา ปหีนา, เอโก เสโส"ติ ชานาติ, ปุน ตเถว
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. จงฺกมา             ๒ ฉ.ม. อกฺกมิตฺวา
อินฺทฺริยพลโพชฺฌงฺคานิ สโมธาเนตฺวา สงฺขาเร สมฺมสนฺโต อรหตฺตมคฺเคน
จตุตฺถมคฺควชฺเฌ กิเลเส ตริตฺวา มคฺคานนฺตเร ผเล ิโต ปจฺจเวกฺขณาเณน
นิวตฺติตฺวา โอโลเกนฺโต "สพฺพกิเลสา เม ปหีนา"ติ ชานาติ.
        ยถา โส ปุริโส ตํ กุลฺลํ โสเต ปวาเหตฺวา อุตฺตริตฺวา ถเล ิโต
นครํ ปวิสิตฺวา อุปริปาสาทวรคโต "เอตฺตเกน วตมฺหิ อนตฺเถน มุตฺโต"ติ
เอกคฺคจิตฺโต ตุฏฺมานโส นิสีทติ, เอวํ ตสฺมึเยว วา อาสเน อญฺเสุ วา
รตฺติฏฺานทิวาฏฺานาทีสุ ยตฺถ กตฺถจิ นิสินฺโน "เอตฺตเกน วตมฺหิ อนตฺเถน
มุตฺโต"ติ นิพฺพานารมฺมณํ ผลสมาปตฺตึ อปฺเปตฺวา เอกคฺคจิตฺโต ตุฏฺมานโส
นิสีทติ. อิทํ วา สนฺธาย วุตฺตํ ติณฺโณ ปารงฺคโต ถเล ติฏฺติ พฺราหฺมโณติ
โข ภิกฺขเว อรหโต เอตํ อธิวจนนฺติ. เอวํ ตาเวตฺถ นานากมฺมฏฺานานิ
กถิตานิ, สโมธาเนตฺวา ปน สพฺพานิปิ เอกเมว กตฺวา ทสฺเสตพฺพานิ. เอกํ
กตฺวา ทสฺเสนฺเตนาปิ ปญฺจกฺขนฺธวเสเนว วินิวตฺเตตพฺพานิ.
        กถํ? เอตฺถ หิ จตฺตาริ มหาภูตานิ อชฺฌตฺติกานิ ปญฺจายตนานิ
พาหิรานิ ปญฺจายตนานิ ธมฺมายตเน ปนฺนรสสุขุมรูปานิ สกฺกายสฺส เอกเทโสติ
อยํ รูปกฺขนฺโธ, มนายตนํ วิญฺาณกฺขนฺโธ ธมฺมายตเนกเทโส จตฺตาโร โอฆา
สกฺกาเยกเทโสติ อิเม จตฺตาโร อรูปิโน ขนฺธา. ตตฺถ รูปกฺขนฺโธ รูปํ,
จตฺตาโร อรูปิโน ขนฺธา นามนฺติ อิทํ นามรูปํ, ตสฺส นนฺทิราโค กาโมโฆ
ภโวโฆ ธมฺมายตเนกเทโส สกฺกาเยกเทโสติ อิเม ปจฺจยา. อิติ สปฺปจฺจยํ
นามรูปํ ววตฺถเปติ นาม. สปฺปจฺจยํ นามรูปํ ววตฺถเปตฺวา ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา
วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา สงฺขาเร สมฺมสนฺโต อรหตฺตํ ปาปุณาตีติ อิทเมกสฺส
ภิกฺขุโน นิยฺยานมุขํ.
        ตตฺถ จตฺตาโร มหาภูตา ปญฺจุปฺปาทานกฺขนฺธา อชฺฌตฺติกพาหิรานิ
เอกาทสายตนานิ ธมฺมายตเนกเทโส ทิฏฺโโฆ อวิชฺโชโฆ สกฺกาเยกเทโสติ อิทํ
ทุกฺขสจฺจํ, นนฺทิราโค ธมฺมายตเนกเทโส กาโมโฆ ภโวโฆ สกฺกาเยกเทโสติ
อิทํ สมุทยสจฺจํ, ปาริมตีรสงฺขาตํ นิพฺพานํ นิโรธสจฺจํ, อริยมคฺโค มคฺคสจฺจํ.
ตตฺถ เทฺว สจฺจานิ วฏฺฏํ, เทฺว วิวฏฺฏํ, เทฺว โลกิยานิ, เทฺว โลกุตฺตรานีติ
จตฺตาริ สจฺจานิ โสฬสหากาเรหิ สฏฺินยสหสฺเสหิ ๑- วิภชิตฺวา ทสฺเสตพฺพานีติ.
เทสนาปริโยสาเน วิปญฺจิตญฺู ปญฺจสตา ภิกฺขู อรหตฺเต ปติฏฺหึสุ. สุตฺตํ
ปน ทุกฺขลกฺขณวเสน กถิตํ.

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๑๓ หน้า ๖๑-๗๙.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=13&A=1308&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=13&A=1308&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=18&i=309
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=18&A=4774
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=18&A=4368
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=18&A=4368
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๘
http://84000.org/tipitaka/read/?index_18