อรรถกถาเล่มที่ ๑๖ ภาษาบาลีอักษรไทย
 องฺ.อ. (มโนรถ.๓)

                        ๘. ปญฺจงฺคิกสุตฺตวณฺณนา
    [๒๘] อฏฺเม อริยสฺสาติ วิกฺขมฺภนวเสน ปหีนกิเลเสหิ อารกา ิตสฺส.
ภาวนํ เทเสสฺสามีติ พฺรูหนํ วฑฺฒนํ ปกาสยิสฺสามิ. อิมเมว กายนฺติ อิมํ กรชกายํ.
อภิสนฺเทตีติ เตเมติ เสนฺเหติ, สพฺพตฺถ ปวตฺตปีติสุขํ กโรติ. ปริสนฺเทตีติ
สมนฺตโต สนฺเทติ. ปริปูเรตีติ วายุนา ภสฺตํ วิย ปูเรติ. ปริปฺผรตีติ สมนฺตโต
ผุสติ. สพฺพาวโต กายสฺสาติ ตสฺส ภิกฺขุโน สพฺพโกฏฺาสวโต กายสฺส กิญฺจิ
อุปาทินฺนกสนฺตติปติฏฺาเน ฉวิมํสโลหิตานุคตํ อณุมตฺตมฺปิ านํ ปมชฺฌานสุเขน
อผุฏฺ นาม น โหติ.
     ทกฺโขติ เฉโก ปฏิพโล นฺหานียจุณฺณานิ กาตุญฺเจว โยเชตุญฺจ สนฺเทตุญฺจ.
กํสถาเลติ เยน เกนจิ โลเหน กตภาชเน. มตฺติกาภาชนํ ปน ถิรํ น โหติ. สนฺเทนฺตสฺส
๑- ภิชฺชติ. ตสฺมา ตํ น ทสฺเสติ. ปริปฺโผสกํ ปริปฺโผสกนฺติ สิญฺจิตฺวา
สิญฺจิตฺวา. สนฺเนยฺยาติ วามหตฺเถน กํสถาลํ คเหตฺวา ทกฺขิณหตฺเถน ปมาณยุตฺตํ
อุทกํ สิญฺจิตฺวา สิญฺจิตฺวา ปริมทฺเทนฺโต ปิณฺฑํ กเรยฺย. สิเนหานุคตาติ
อุทกสิเนเหน อนุคตา. สิเนหปเรตาติ อุทกสิเนเหน ปริคฺคหิตา. ๒- สนฺตรพาหิราติ
สทฺธึ อนฺโตปเทเสน เจว พหิปฺปเทเสน จ, สพฺพตฺถกเมว อุทกสิเนเหน ผุฏฺาติ อตฺโถ.
น จ ปคฺฆรตีติ ๓- น พินฺทุ พินฺทุ อุทกํ ปคฺฆรติ, สกฺกา โหติ หตฺเถนปิ
ทฺวีหิปิ องฺคุลีหิ คเหตุํ โอวฏฺฏิกายปิ กาตุนฺติ อตฺโถ.
       ทุติยชฺฌานสุขอุปมายํ อุพฺภิโตทโกติ อุพฺภินฺนอุทโก, น เหฏฺา
อุพฺภิชฺชิตฺวา อุคฺคจฺฉนอุทโก, อนฺโตเยว ปน อุปฺปชฺชนอุทโกติ อตฺโถ. อายมุขนฺติ
อาคมนมคฺโค. เทโวติ เมโฆ. กาเลน กาลนฺติ กาเล กาเล, อนฺวฑฺฒมาสํ วา อนุทสาหํ
วาติ อตฺโถ. ธารนฺติ วุฏฺึ. นานุปฺปเวจฺเฉยฺยาติ น ปเวเสยฺย, น วสฺเสยฺยาติ
อตฺโถ. สีตา วาริธารา อุพฺภิชฺชิตฺวาติ สีตา วาริธารา ตํ รหทํ ปูรยมานา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สนฺเนนฺตสฺส ๒ ก. ปริคตา ๓ ฉ.ม. น จ ปคฺฆริณีติ
    อุพฺภิชฺชิตฺวา. เหฏฺา อุคฺคจฺฉนอุทกํ หิ อุคฺคนฺตฺวา ภิชฺชนฺตํ อุทกํ
โขเภติ, จตูหิ ทิสาหิ ปวิสนอุทกํ ปุราณปณฺณติณกฏฺทณฺฑกาทีหิ อุทกํ โขเภติ.
วุฏฺิอุทกํ ธารานิปาตปุพฺพุฬเกหิ อุทกํว โขเภติ, สนฺนิสินฺนเมว ปน หุตฺวา
อิทฺธินิมฺมิตมิว อุปฺปชฺชมานํ อุทกํ อิมํ ปเทสํ ผรติ, อิมํ น ผรตีติ นตฺถิ. เตน
อผุฏฺโกาโส นาม น โหติ. ตตฺถ รหโท วิย กรชกาโย, อุทกํ วิย ทุติยชฺฌานสุขํ, เสสํ
ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพํ.
    ตติยชฺฌานสุขอุปมายํ อุปฺปลานิ เอตฺถ สนฺตีติ อุปฺปลินี. เสสปททฺวเยปิ เอเสว
นโย. เอตฺถ จ เสตรตฺตนีเลสุ ยงฺกิญฺจิ อุปฺปลเมว, อูนกสตปตฺตํ ปุณฺฑรีกํ, สตปตฺตํ
ปทุมํ. ปตฺตนิยมํ วา วินาปิ เสตํ ปทุมํ, รตฺตํ ปุณฺฑรีกนฺติ อยเมตฺถ วินิจฺฉโย.
อุทกานุคฺคตานีติ อุทกโต น อุคฺคตานิ. อนฺโตนิมุคฺคโปสีนีติ อุทกตลสฺส อนฺโต
นิมุคฺคานิเยว หุตฺวา โปสนฺติ ๑- วฑฺฒนฺตีติ อตฺโถ. เสสํ ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพํ.
    จตุตฺถชฺฌานสุขอุปมายํ ปริสุทฺเธน เจตสา ปริโยทาเตนาติ เอตฺถ
นิรูปกฺกิเลสฏฺเน ปริสุทฺธํ, ปภสฺสรฏฺเน ปริโยทาตํ เวทิตพฺพํ. โอทาเตน
วตฺเถนาติ อิทํ อุตุผรณตฺถํ วุตฺตํ. กิลิฏฺวตฺเถน หิ อุตุผรณํ น โหติ, ตํขณํ
โธตปริสุทฺเธน อุตุผรณํ พลวํ โหติ. อิมิสฺสา หิ อุปมาย วตฺถํ วิย กรชกาโย,
อุตุผรณํ วิย จตุตฺถชฺฌานสุขํ. ตสฺมา ยถา สุนฺหาตสฺส ปุริสสฺส ปริสุทฺธํ วตฺถํ
สสีสํ ปารุปิตฺวา นิสินฺนสฺส สรีรโต อุตุ สพฺพเมว วตฺถํ ผรติ, น โกจิ วตฺถสฺส
อปฺผฏฺโกาโส โหติ, เอวํ จตุตฺถชฺฌานสุเขน ภิกฺขุโน กรชกายสฺส น โกจิ โอกาโส
อปฺผุฏฺโ โหตีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. จตุตฺถชฺฌานจิตฺตเมว วา วตฺถํ วิย,
ตํสมุฏฺานรูปํ อุตุผรณํ วิย. ยถา หิ กตฺถจิ กตฺถจิ โอทาตวตฺเถ กายํ อผุสนฺเตปิ
ตํสมุฏฺาเนน อุตุนา สพฺพตฺถกเมว กาโย ผุฏฺโ โหติ, เอวํ จตุตฺถชฺฌานสมุฏฺาปิเตน
สุขุมรูเปน ๒- สพฺพตฺถกเมว ภิกฺขุโน กาโย ผุฏฺโ โหตีติ  เอวเมตฺถ อตฺโถ
ทฏฺพฺโพ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ปุสนฺติ  ๒ ม. สุขุมสุเขน
    ปจฺจเวกฺขณนิมิตฺตนฺติ ปจฺจเวกฺขณาณเมว. สุคฺคหิตํ โหตีติ ยถา เตน
ฌานวิปสฺสนามคฺคา สุฏฺุ คหิตา โหนฺติ. เอวํ ปจฺจเวกฺขณนิมิตฺตํ อปราปเรน
ปจฺจเวกฺขณนิมิตฺเตเนว สุฏฺุ คหิตํ โหติ. อญฺโ วา อญฺนฺติ อญฺโ เอโก
อญฺ เอกํ, อตฺตโนเยว หิ อตฺตา น ปากโฏ โหติ. ิโต วา นิสินฺนนฺติ
ิตกสฺสาปิ นิสินฺโน ปากโฏ โหติ, เตเนวํ วุตฺตํ. เสเสสุปิ เอเสว นโย.
อุทกมณิโกติ สเมขลา อุทกจาฏิ. สมติตฺติโกติ สมภริโต. กากเปยฺยาติ มุขวฏฺฏิยํ
นิสีทิตฺวา กาเกน คีวํ อนาเมตฺวาว ปาตพฺโพ.
    สุภูมิยนฺติ สมภูมิยํ. "สุภูเม สุกฺเขตฺเต วิหตขาณุเก พีชานิ ปติฏฺาเปยฺยา"ติ
๑- เอตฺถ ปน มณฺฑภูมิ สุภูมีติ อาคตา. จาตุมฺมหาปเถติ ทฺวินฺนํ มหามคฺคานํ
วินิวิชฺฌิตฺวา คตฏฺาเน. อาชญฺรโถติ วินีตอสฺสรโถ. โอธสฺตปโตโทติ ยถา รถํ
อภิรุหิตฺวา ิเตน สกฺกา โหติ คณฺหิตุํ, เอวํ อาลมฺพนํ นิสฺสาย ติริยโต ปิตปโตโท.
โยคฺคาจริโยติ อสฺสาจริโย. เสฺวว อสฺสทมฺเม สาเรตีติ อสฺสทมฺมสารถิ. เยนิจฺฉกนฺติ
เยน เยน มคฺเคน อิจฺฉติ. ยทิจฺฉกนฺติ ยํ ยํ คตึ อิจฺฉติ. สาเรยฺยาติ อุชุกํ
ปุรโต เปเสยฺย. ปจฺจาสาเรยฺยาติ ปฏินิวตฺเตยฺย.
    เอวํ เหฏฺา ปญฺจหิ องฺเคหิ สมาปตฺติปริกมฺมํ กเถตฺวา อิมาหิ ตีหิ
อุปมาหิ ปคุณสมาปตฺติยา อานิสํสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ขีณาสวสฺส อภิญฺาปฏิปาฏึ
ทสฺเสตุํ โส สเจ อากงฺขตีติอาทิมาห. ตํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๑๖ หน้า ๑๐-๑๒.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=16&A=205&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=16&A=205&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=22&i=28
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=22&A=528
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=22&A=522
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=22&A=522
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๒
http://84000.org/tipitaka/read/?index_22