อรรถกถาเล่มที่ ๑๖ ภาษาบาลีอักษรไทย
 องฺ.อ. (มโนรถ.๓)

                          ๓. วชฺชีวคฺค ๑-
                        ๑. สารนฺททสุตฺตวณฺณนา
     [๒๑] ตติยสฺส ปเม สารนฺทเท เจติเยติ เอวํนามเก วิหาเร. อนุปฺปนฺเน
กิร ตถาคเต ตตฺถ สารนฺททสฺส ยกฺขสฺส นิวาสนฏฺานํ เจติยํ อโหสิ, อเถตฺถ
ภควโต วิหารํ กาเรสุํ. โส สารนฺททเจติยนฺเตฺวว สงฺขฺยํ คโต. ยาวกีวญฺจาติ
ยตฺตกํ กาลํ. อภิณฺหํ สนฺนิปาตาติ ทิวสสฺส ติกฺขตฺตุํ สนฺนิปตนฺตาปิ อนฺตรนฺตรา
สนฺนิปตนฺตาปิ อภิณฺหํ สนฺนิปาตาว. สนฺนิปาตพหุลาติ "หิยฺโยปิ ปุริมทิวสํปิ
สนฺนิปตมฺหา, ปุน อชฺช กิมตฺถํ สนฺนิปตามา"ติ โวสานํ อนาปชฺชเนน
สนฺนิปาตพหุลา. วุฑฺฒิเยว ลิจฺฉวี วชฺชีนํ ปาฏิกงฺขา โน ปริหานีติ อภิณฺหํ
อสนฺนิปตนฺตา หิ ทิสาสุ อาคตํ สาสนํ น สุณนฺติ, ตโต "อสุกคามสีมา วา
นิคมสีมา วา อากุลา, อสุกฏฺาเน โจรา ปริยุฏฺิตา"ติ น ชานนฺติ. โจราปิ
"ปมตฺตา ราชาโน"ติ ตฺวา คามนิคมาทีนิ ปหรนฺตา ชนปทํ นาเสนฺติ. เอวํ
ราชูนํ ปริหานิ โหติ. อภิณฺหํ สนฺนิปตนฺตา ปน ตํ ตํ ปวุตฺตึ สุณนฺติ, ตโต
พลํ เปเสตฺวา อมิตฺตมทฺทนํ กโรนฺติ. โจราปิ "อปฺปมตฺตา ราชาโน, น สกฺกา
อเมฺหหิ วคฺคพนฺเธน วิจริตุนฺ"ติ ภิชฺชิตฺวา ปลายนฺติ. เอวํ ราชูนํ วุฑฺฒิ โหติ.
เตน วุตฺตํ "วุฑฺฒิเยว ลิจฺฉวี วิชฺชีนํ ปาฏิกงฺขา โน ปริหานี"ติ
     สมคฺคาติอาทีสุ สนฺนิปาตเภริยา นิคฺคตาย "อชฺช เม กิจฺจํ อตฺถิ มงฺคลํ
อตฺถี"ติ วิกฺเขปํ กโรนฺตา น สมคฺคา สนฺนิปตนฺติ นาม. เภริสทฺทํ ปน
สุตฺวาว ภุญฺชมานาปิ อลงฺกุรุมานาปิ วตฺถานิ นิวาสยมานาปิ อฑฺฒภุตฺตา
อฑฺฒาลงฺกตา วตฺถํ นิวาเสนฺตาว สนฺนิปตนฺตา สมคฺคา สนฺนิปตนฺติ นาม.
สนฺนิปติตา ปน จินฺเตตฺวา มนฺเตตฺวาว กตฺตพฺพํ กตฺวา เอกโตว อวุฏฺหนฺตา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วชฺชิสตฺตกวคฺค
น สมคฺคา วุฏฺหนฺติ นาม. เอวํ วุฏฺิเตสุ หิ เย ปมํ คจฺฉนฺติ, เตสํ เอวํ
โหติ "อเมฺหหิ พาหิรกถาว สุตา, อิทานิ วินิจฺฉยกถา ภวิสฺสตี"ติ. เอกโต
วุฏฺหนฺตา ปน สมคฺคา วุฏฺหนฺติ นาม. อปิจ "อสุกฏฺาเน คามสีมา
วา นิคมสีมา วา อากุลา, โจรา วา ปริยุฏฺิตา"ติ สุตฺวา "โก คนฺตฺวา
อมิตฺตมทฺทนํ กริสฺสตี"ติ วุตฺเต "อหํ ปมํ อหํ ปมนฺ"ติ วตฺวา คจฺฉนฺตาปิ
สมคฺคา วุฏฺหนฺติ นาม. เอกสฺส ปน กมฺมนฺเต โอสีทมาเน เสสา ปุตฺตภาตโร
เปเสตฺวา ตสฺส กมฺมนฺตํ อุปตฺถมฺภยมานาปิ อาคนฺตุกราชานํ "อสุกสฺส เคหํ
คจฺฉตุ, อสุกสฺส เคหํ คจฺฉตู"ติ อวตฺวา สพฺเพ เอกโต สงฺคณฺหนฺตาปิ เอกสฺส
มงฺคเล วา โรเค วา อญฺสฺมึปิ วา ปน ตาทิเส สุขทุกฺเข อุปฺปนฺเน สพฺเพ
ตตฺถ สหายภาวํ คจฺฉนฺตาปิ สมคฺคา วชฺชิกรณียานิ กโรนฺติ นาม.
     อปฺปญฺตฺตนฺติอาทีสุ ปุพฺเพ อกตํ สุงฺกํ วา พลึ วา ทณฺฑํ วา
อาหราเปนฺตา อปฺปญฺตฺตํ ปญฺาเปนฺติ นาม. โปราณปฺปเวณิยา อาคตเมว
ปน อาหราเปนฺตา ๑- ปญฺตฺตํ น ๒- สมุจฺฉินฺทนฺติ นาม. โจโรติ คเหตฺวา ทสฺสิเต
วินิจฺฉินิตฺวาว ๓- เฉชฺชเภชฺชํ อนุสาสนฺตา โปราณํ วชฺชิธมฺมํ สมาทาย วตฺตนฺติ
นาม. ๔- เตสํ อปฺปญฺตฺตํ ปญฺาเปนฺตานํ อภินวสุงฺกาทิปีฬิตา มนุสฺสา
"อติอุปทฺทุตมฺหา, เก อิเมสํ วิชิเต วสิสฺสนฺตี"ติ ปจฺจนฺตํ ปวิสิตฺวา โจรา วา
โจรสหายา วา หุตฺวา ชนปทํ หนนฺติ. ปญฺตฺตํ สมุจฺฉินฺทนฺตานํ ปเวณิอาคตานิ
สุงฺกาทีนิ อคฺคณฺหนฺตานํ โกโส ปริหายติ, ตโต หตฺถิอสฺสพลกายโอโรธาทโย
ยถานิพทฺธํ วฏฺฏํ อลภมานา ถามพเลน ปริหายนฺติ. เต เนว พลยุทฺธกฺขมา ๕- โหนฺติ น
ปาริจริยกฺขมา. โปราณํ วชฺชิธมฺมํ สมาทาย อวตฺตนฺตานํ วิชิเต มนุสฺสา "อมฺหากํ
ปุตฺตํ ปิตรํ ภาตรํ อโจรํเยว โจโรติ กตฺวา ฉินฺทึสุ ภินฺทึสู"ติ กุชฺฌิตฺวา
ปจฺจนฺตํ ปวิสิตฺวา โจรา วา โจรสหายา วา หุตฺวา ชนปทํ หนนฺติ. เอวํ ราชูนํ
ปริหานิ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อนาหราเปนฺตา  ๒ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ  ๓ ฉ.ม. อวิจินิตฺวา
@๔ ฉ.ม. น วตฺตนฺติ นาม  ๕ ฉ.ม. ยุทฺธกฺขมา
โหติ. อปฺปญฺตฺตํ น ปญฺาเปนฺตานํ ปน "ปเวณิอาคตํเยว ราชาโน กโรนฺตี"ติ
มนุสฺสา หฏฺตุฏฺา กสิวณิชฺชาทิเก กมฺมนฺเต สมฺปาเทนฺติ. ปญฺตฺตํ
อสมุจฺฉินฺทนฺตานํ ปเวณิอาคตานิ สุงฺกาทีนิ คณฺหนฺตานํ โกโส วฑฺฒติ, ตโต
หตฺถิอสฺสพลกายโอโรธาทโย ยถานิทฺธํ วฏฺฏํ ลภมานา ถามพลสมฺปนฺนา ยุทฺธกฺขมา
เจว ปาริจริยกฺขมา จ โหนฺติ. โปราเณ วชฺชิธมฺเม สมาทาย วตฺตนฺตานํ มนุสฺสา
น อุชฺฌายนฺติ. "ราชาโน โปราณปฺปเวณิยา กโรนฺติ, อตฺถกุสลเสนาปติอุปราชูหิ ๑-
ปริกฺขิตํ สยํปิ ปริกฺขิปิตฺวา ปเวณิโปตฺถกํ วาจาเปตฺวา อนุจฺฉวิกเมว ทณฺฑํ
ปวตฺตยนฺติ, เอเตสํ โทโส นตฺถิ, อมฺหากํเยว โทโส"ติ อปฺปมตฺตา กมฺมนฺเต กโรนฺติ.
เอวํ ราชูนํ วุฑฺฒิ โหติ.
     สกฺกริสฺสนฺตีติ ยงฺกิญฺจิ เตสํ สกฺการํ กโรนฺตา สุนฺทรเมว กริสฺสนฺติ.
ครุกริสฺสนฺตีติ ครุภาวํ ปจฺจุปฏฺเปตฺวา กริสฺสนฺติ. มาเนสฺสนฺตีติ มเนน ปิยา
ภวิสฺสนฺติ. ๒- ปูเชสฺสนฺตีติ ปจฺจยปูชาย ปูเชสฺสนฺติ. โสตพฺพํ มญฺิสฺสนฺตีติ
ทิวสสฺส เทฺว ตโย วาเร อุปฏฺานํ คนฺตฺวา เตสํ กถํ โสตพฺพํ สทฺธาตพฺพํ
มญฺิสฺสนฺติ. ตตฺถ เย เอวํ มหลฺลกานํ ราชูนํ สกฺการาทีนิ น กโรนฺติ, โอวาทตฺถาย
วา เนสํ อุปฏฺานํ น คจฺฉนฺติ, เต เตหิ วิสฺสฏฺา อโนวทิยมานา ๓- กีฬาปสุตา
รชฺชโต ปริหายนฺติ. เย ปน ตถา ปฏิปชฺชนฺติ, เตสํ มหลฺลกา ราชาโน "อิทํ
กาตพฺพํ, อิทํ น กาตพฺพนฺ"ติ โปราณปฺปเวณึ อาจิกฺขนฺติ. สงฺคามํ ปตฺวาปิ
"เอวํ ปวิสิตพฺพํ, เอวํ นิกฺขมิตพฺพนฺ"ติ อุปายํ ทสฺเสนฺติ. เต เตหิ โอวทิยมานา
ยถาโอวาทํ ปฏิปชฺชมานา สกฺโกนฺติ รชฺชปฺปเวณึ สนฺธาเรตุํ. เตน วุตฺตํ "วุฑฺฒิเยว
ลิจฺฉวี วชฺชีนํ ปาฏิกงฺขา"ติ.
     กุลิตฺถิโยติ กุลฆรณิโย. กุลกุมาริโยติ อนิวิฏฺา ๔- ตาสํ ธีตโร. โอกฺกสฺสาติ
วา ปสยฺหาติ วา ปสยฺหาการสฺเสเวตํ นาม. โอกาสาติปิ ปนฺติ. ตตฺถ โอกฺกสฺสาติ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วฏฺฏกุลิกเสนาปติ...  ๒ ฉ.ม. มเนน ปิยายิสฺสนฺติ  ๓ สี. อตฺเถ
@อโนวทิยมานา  ๔ ฉ.ม. อนิวิทฺธา
อวกสิตฺวา อากฑฺฒิตฺวา. ปสยฺหาติ อภิภวิตฺวา อชฺโฌตฺถริตฺวาติ อยํ วจนตฺโถ.
เอวญฺหิ กโรนฺตานํ วิชิเต มนุสฺสา "อมฺหากํ เคเห ปุตฺตภาตโรปิ, เขฬสิงฺฆานิกาทีนิ
มุเขน อปเนตฺวา สํวฑฺฒิตา ธีตโรปิ อิเม พลกฺกาเรน คเหตฺวา อตฺตโน ฆเร
วาเสนฺตี"ติ กุปิตา ปจฺจนฺตํ ปวิสิตฺวา โจรา วา โจรสหายา วา หุตฺวา ชนปทํ
หนนฺติ. เอวํ อกโรนฺตานํ ปน วิชิเต มนุสฺสา อปฺโปสฺสุกฺกา สกานิ กมฺมานิ
กโรนฺตา ราชโกสํ วฑฺเฒนฺติ. เอวเมตฺถ วุฑฺฒิหานิโย เวทิตพฺพา.
     วชฺชีนํ วชฺชิเจติยานีติ วชฺชิราชูนํ วชฺชิรฏฺเ จิตฺตีกตฏฺเน เจติยานีติ
ลทฺธนามานิ ยกฺขฏฺานานิ. อพฺภนฺตรานีติ อนฺโตนคเร ิตานิ. พาหิรานีติ พหินคเร
ิตานิ. ทินฺนปุพฺพํ กตปุพฺพนฺติ ปุพฺเพ ทินฺนญฺจ กตญฺจ. โน ปริหาเปสฺสนฺตีติ
อหาเปตฺวา ยถาปวตฺตเมว กริสฺสนฺติ. ธมฺมิกพลึ ปริหาเปนฺตานญฺหิ เทวตา อารกฺขํ
สุสํวิหิตํ น กโรนฺติ, อนุปฺปนฺนํ สุขํ ๑- อุปฺปาเทตุํ อสกฺโกนฺติโยปิ
อุปฺปนฺนกาสสีสโรคาทึ วฑฺเฒนฺติ, สงฺคาเม ปตฺเต สหายา น โหนฺติ. อปริหาเปนฺตานํ
ปน อารกฺขํ สุสํวิหิตํ กโรนฺติ, อนุปฺปนฺนํ สุขํ อุปฺปาเทตุํ อสกฺโกนฺติโยปิ
อุปฺปนฺนกาสสีสโรคาทึ หรนฺติ, สงฺคามสีเส สหายา โหนฺตีติ. เอวเมตฺถ วุฑฺฒิหานิโย
เวทิตพฺพา.
     ธมฺมิการกฺขาวรณคุตฺตีติ เอตฺถ รกฺขาเอว ยถา อนิจฺฉิตํ นาคจฺฉติ, เอวํ
อาวรณโต อาวรณํ. ยถา อิจฺฉิตํ น นสฺสติ, เอวํ โคปายนโต คุตฺติ. ตตฺถ
พลกาเยน ปริวาเรตฺวา รกฺขนํ ปพฺพชิตานํ ธมฺมิการกฺขาวรณคุตฺติ นาม น โหติ.
ยถา ปน วิหารสฺส อุปวนรุกฺเข น ฉินฺทนฺติ, วาปิกา วาปํ ๒- น กโรนฺติ, โปกฺขรณีสุ
มจฺเฉ น คณฺหนฺติ, เอวํ กรณํ ธมฺมิการกฺขาวรณคุตฺติ นาม. กินฺตีติ เกน
นุ โข การเณน.
     ตตฺถ เย อนาคตานํ อรหนฺตานํ อาคมนํ น อิจฺฉนฺติ, เต อสฺสทฺธา โหนฺติ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ทุกฺขํ  ๒ ฉ.ม. วาชิกา วาชํ
อปฺปสนฺนา. ปพฺพชิเต สมฺปตฺเต ปจฺจุคฺคมนํ น กโรนฺติ, คนฺตฺวา น ปสฺสนฺติ,
ปฏิสนฺถารํ น กโรนฺติ, ปญฺหํ น ปุจฺฉนฺติ, ธมฺมํ น สุณนฺติ, ทานํ น เทนฺติ,
อนุโมทนํ น สุณนฺติ, นิวาสนฏฺานํ น สํวิทหนฺติ. อถ เนสํ อวณฺโณ อุคฺคจฺฉติ
"อสุโก นาม ราชา อสฺสทฺโธ อปฺปสนฺโน, ปพฺพชิเต สมฺปตฺเต ปจฺจุคฺคมนํ น
กโรติ ฯเปฯ นิวาสนฏฺานํ น สํวิทหตี"ติ. ตํ สุตฺวา ปพฺพชิตา ตสฺส นครทฺวาเรน
คจฺฉนฺตาปิ นครํ น ปวิสนฺติ. เอวํ อนาคตานํ อรหนฺตานํ อนาคมนเมว โหติ.
อาคตานํ ปน ผาสุวิหาเร อสติ เยปิ อชานิตฺวา อาคตา, เต "วสิสฺสามาติ
ตาว จินฺเตตฺวา อาคตมฺหา, อิเมสํ ราชูนํ อิมินา นีหาเรน เก วสิสฺสนฺตี"ติ
นิกฺขมิตฺวา คจฺฉนฺติ. เอวํ อนาคเตสุ อนาคจฺฉนฺเตสุ อาคเตสุ ทุกฺขํ วิหรนฺเตสุ
โส เทโส ปพฺพชิตานํ อนาวาโส โหติ. ตโต เทวตารกฺขา น โหติ, เทวตารกฺขาย อสติ
อมนุสฺสา โอกาสํ ลภนฺติ, อมนุสฺสา อุสฺสนฺนา อนุปฺปนฺนํ พฺยาธึ อุปฺปาเทนฺติ.
สีลวนฺตานํ ทสฺสนปญฺหาปุจฺฉนาทิวตฺถุกสฺส ปุญฺสฺส อนาคโม โหติ. วิปริยาเยน
ยถาวุตฺตกณฺหปกฺขวิปรีตสฺส สุกฺกปกฺขสฺส สมฺภโว โหตีติ เอวเมตฺถ วุฑฒิหานิโย
เวทิตพฺพา.

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๑๖ หน้า ๑๖๖-๑๗๐.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=16&A=3695&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=16&A=3695&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=23&i=19
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=23&A=389
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=23&A=318
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=23&A=318
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๒
http://84000.org/tipitaka/read/?index_23