อรรถกถาเล่มที่ ๑๖ ภาษาบาลีอักษรไทย
 องฺ.อ. (มโนรถ.๓)

                        ๗. โคปาลสุตฺตวณฺณนา
     [๑๗] สตฺตเม ติสฺโส กถา เอกนาฬิกา จตุรสฺสา นิสินฺนวตฺติกาติ. ตตฺถ
ปาลึ วตฺวา เอเกกสฺส ปทสฺส อตฺถกถนํ เอกนาฬิกา นาม. อปณฺฑิตโคปาลกํ
ทสฺเสตฺวา, อปณฺฑิตภิกฺขุํ ทสฺเสตฺวา, ปณฺฑิตโคปาลกํ ทสฺเสตฺวา, ปณฺฑิตภิกฺขุํ
ทสฺเสตฺวาติ จตุกฺกํ พนฺธิตฺวา กถนํ จตุรสฺสา นาม. อปณฺฑิตโคปาลกํ ทสฺเสตฺวา
ปริโยสานคมนํ, อปณฺฑิตภิกฺขุํ ทสฺเสตฺวา ปริโยสานคมนํ, ปณฺฑิตโคปาลกํ ทสฺเสตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปวฏฺเฏหีติ  ๒ ฉ.ม. ปวฏฺเฏตฺวา
ปริโยสานคมนํ, ปณฺฑิตภิกฺขุํ ทสฺเสตฺวา ปริโยสานคมนนฺติ อยํ นิสินฺนวตฺติกา นาม.
อยํ อิธ สพฺพาจริยานํ อาจิณฺณา.
     เอกาทสหิ ภิกฺขเว องฺเคหีติ เอกาทสหิ อคุณโกฏฺาเสหิ. โคคณนฺติ โคมณฺฑลํ.
ปริหริตุนฺติ คเหตฺวา ๑- วิจริตุํ. ผาตึ กาตุนฺติ วุฑฺฒึ อาปาเทตุํ. อิธาติ อิมสฺมึ
โลเก. น รูปญฺู โหตีติ คณนโต วา วณฺณโต วา รูปํ น ชานาติ. คณนโต
น ชานาติ นาม อตฺตโน คุนฺนํ สตํ วา สหสฺสํ วาติ สงฺขฺยํ น ชานาติ,
โส คาวีสุ หฏาสุ วา ปลาตาสุ วา โคคณํ คเณตฺวา "อชฺช เอตฺตกา น
ทิสฺสนฺตี"ติ เทฺว ตีณิ คามนฺตรานิ วา อฏวึ วา วิจรนฺโต น ปริเยสติ. อญฺเสํ
คาวีสุ อตฺตโน โคคณํ ปวิฏฺาสุปิ โคคณํ คเหตฺวา "อิมา เอตฺติกา คาโว น
อมฺหากนฺ"ติ ยฏฺิยา โปเถตฺวา น นีหรติ. ตสฺส นฏฺา คาวิโย นฏฺาว โหนฺติ.
ปรคาวิโย คเหตฺวา จรติ. โคสามิกา ทิสฺวา "อยํ เอตฺตกํ กาลํ อมฺหากํ เธนู
ทุหี"ติ ตชฺเชตฺวา อตฺตโน คาวิโย คเหตฺวา คจฺฉนฺติ. ตสฺส โคคโณปิ ปริหายติ,
ปญฺจ โครสปริโภคโตปิ ปริพาหิโร โหติ. วณฺณโต น ชานาติ นาม "เอตฺติกา
คาวี รตฺตา, เอตฺติกา เสตา, เอตฺติกา กาฬา, เอตฺติกา โอทาตา, เอตฺติกา
กพรา, เอตฺติกา ปาฏลาติ ๒- น ชานาติ. โส คาวีสุ หฏาสุ วา ปลาตาสุ วา
ฯเปฯ ปญฺจโครสปริโภคโตปิ ปริพาหิโร โหติ.
     น ลกฺขณกุสโล โหตีติ ๓- คาวีนํ สรีเร กตํ ธนุสตฺติสูลาทิเภทํ ลกฺขณํ น
ชานาติ. โส คาวีสุ หฏาสุ วา ปลาตาสุ วา "อชฺช อสุกลกฺขณา จ อสุกลกฺขณา
จ คาโว น ทิสฺสนฺตี"ติ ฯเปฯ ปญฺจโครสปริโภคโตปิ ปริพาหิโร โหติ.
     น อาสาฏิกํ สาเฏตาติ คุนฺนํ ชาณุกณฺฏกาทีหิ ปหฏฏฺาเนสุ วโณ โหติ.
ตตฺถ นีลมกฺขิกา อณฺฑกานิ เปนฺติ, เตสํ อาสาฏิกานิ นาม. ๔- ตานิ ทณฺฑเกน
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปริคฺคเหตฺวา  ๒ ฉ.ม. นีลาติ
@๓ ฉ.ม. น ลกฺขณกุสโลติ  ๔ ฉ.ม. อาสาฏิกาติ นามํ
อปเนตฺวา เภสชฺชํ ทาตพฺพํ โหติ, พาโล โคปาลโก ตถา น กโรติ. เตน
วุตฺตํ "น อาสาฏิกํ สาเฏตา ๑- โหตี"ติ. ตสฺส คุนฺนํ วณา วฑฺฒนฺติ, คมฺภีรา
โหนฺติ, ปาณกา กุจฺฉึ ปวิสนฺติ, คาโว เคลญฺาภิภูตา เนว ยาวทตฺถํ ติณํ
ขาทิตุํ น ปานียํ ปาตุํ สกฺโกนฺติ. ตตฺถ คุนฺนํ ขีรํ ฉิชฺชติ, โคณานํ ชโว
หายติ, อุภเยสมฺปิ ชีวิตนฺตราโย โหติ. เอวมสฺส โคคโณปิ ปริหายติ ฯเปฯ ปญฺจ
โครสโตปิ ปริพาหิโร โหติ.
     น วณํ ปฏิจฺฉาเทตา โหตีติ คุนฺนํ วุตฺตนเยเนว สญฺชาเต วเณ ๒- เภสชฺชํ
ทตฺวา วาเกน วา จีรเกน วา พนฺธิตฺวา ปฏิจฺฉาเทตพฺโพ โหติ. พาลโคปาลโก
ตํ น กโรติ. อถสฺส ๓- คุนฺนํ วเณหิ ยูสา ปคฺฆรติ, ตา อญฺมญฺ นิฆํสนฺติ.
เตน อญฺเสมฺปิ วณา ชายนฺติ. เอวํ คาโว เคลญฺาภิภูตา เนว ยาวทตฺถํ
ติณานิ ขาทิตุํ ฯเปฯ ปริพาหิโร โหติ.
     น ธูมํ กตฺตา โหตีติ อนฺโตวสฺเส ฑํสมกสาทีนํ อุสฺสนฺนกาเล โคคเณ วชํ
ปวิฏฺเ ตตฺถ ตตฺถ ธูโม กาตพฺโพ โหติ. อปณฺฑิตโคปาลโก ตํ น กโรติ,
โคคโณ สพฺพรตฺตึ ฑํสาทีหิ อุปทฺทุโต นิทฺทํ อลภิตฺวา ปุนทิวเส อรญฺเ ตตฺถ
ตตฺถ รุกฺขมูลาทีสุ นิปชฺชิตฺวา นิทฺทายติ. เนว ยาวทตฺถํ ติณานิ ขาทิตุํ ฯเปฯ
ปริพาหิโร โหติ.
     น ติตฺถํ ชานาตีติ ติตฺถํปิ สมนฺติ วา วิสมนฺติ วา สคาหนฺติ วา นิคฺคาหนฺติ
วา น ชานาติ. โส อติตฺเถน คาวิโย โอตาเรติ. ตาสํ วิสมติตฺเถ ปาสาณาทีนิ
อกฺกมนฺตีนํ ปาทา ภิชฺชนฺติ. สคาหํ คมฺภีรติตฺถํ โอติณฺเณ กุมฺภีลาทโย คาโว
คณฺหนฺติ. "อชฺช เอตฺติกา คาโว นฏฺา, อชฺช เอตฺติกา คาโว นฏฺา"ติ วตฺตพฺพตํ
อาปชฺชนฺติ. เอวมสฺส โคคโณปิ ปริหายติ ฯเปฯ ปญฺจโครสโตปิ ปริพาหิโร โหติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. หาเรตา  ๒ ฉ.ม. สญฺชาโต วโณ  ๓ สี. อวสฺสํ, ป.สู
@๒/๓๔๖/๑๖๖ มหาโคปาลกสุตฺต
     น ปีตํ ชานาตีติ ปีตํปิ อปีตํ น ชานาติ. โคปาลเกน หิ "อิมาย คาวิยา
ปีตํ, อิมาย น ปีตํ, อิมาย ปานียติตฺเถ โอกาโส ลทฺโธ, อิมาย น ลทฺโธ"ติ
เอวํ ปีตาปีตํ ชานิตพฺพํ โหติ. อยํ ปน ทิวสภาเค อรญฺเ โคคณํ รกฺขิตฺวา
"ปานียํ ปาเยสฺสามี"ติ นทึ วา ตฬากํ วา โอคาเหตฺวา คจฺฉติ. ตตฺถ มหาอุสภา
จ อนุสภา จ พลวคาวิโย จ  ๑- ทุพฺพลานิ เจว มหลฺลิกานิ จ โครูปานิ สิงฺเคหิ
วา ผาสุกาหิ วา ปหริตฺวา อตฺตโน โอกาสํ กตฺวา อูรุปฺปมาณํ อุทกํ ปวิสิตฺวา
ยถากามํ ปิวนฺติ. อวเสสา โอกาสํ อลภมานา ตีเร ตฺวา กลลมิสฺสกํ อุทกํ
ปิวนฺติ วา อปีตาเอว วา โหนฺติ. อถ โส โคปาลโก ปิฏฺิยํ ปหริตฺวา ปุน
อรญฺ ปเวเสติ. ตตฺถ อปีตา คาวิโย ปิปาสาย สุสฺสมานา ยาวทตฺถํ ติณานิ
ขาทิตุํ น สกฺโกนฺติ. ตตฺถ คุนฺนํ ขีรํ ฉิชฺชติ. โคณานํ ชโว หายติ ฯเปฯ
ปริพาหิโร โหติ.
     น วีถึ ชานาตีติ "อยํ มคฺโค สโม เขโม, อยํ วิสโม สาสงฺโก สปฺปฏิภโย"ติ
น ชานาติ. โส สมํ เขมํ  มคฺคํ วชฺเชตฺวา โคคณํ อิตรํ มคฺคํ ปฏิปาเทติ.
ตตฺถ คาโว สีหพฺยคฺฆาทีนํ คนฺเธน โจรปรสฺสเยน จ อภิภูตา ภนฺตมิคสปฺปฏิภาคา
คีวํ อุกฺขิปิตฺวา ติฏฺนฺติ, เนว ยาวทตฺถํ ติณานิ ขาทนฺติ, น ปานียํ ปิวนฺติ.
ตตฺถ คุนฺนํ ขีรํ ฉิชฺชติ ฯเปฯ ปริพาหิโร โหติ.
     น โคจรกุสโล โหตีติ โคปาลเกน หิ โคจรกุสเลน ภวิตพฺพํ, ปญฺจาหิกจาโร
วา สตฺตาหิกจาโร วา ชานิตพฺโพ. เอกาย ทิสาย โคคณํ จาเรตฺวา ปุนทิวเส
ตตฺถ น จาเรตพฺโพ. มหตา หิ โคคเณน อาจิณฺณฏฺานํ ๒- เภริตลํ วิย สุทฺธํ
โหติ นิตฺติณํ, อุทกํปิ อาลุฬิสฺสติ. ๓- ตสฺมา ปญฺจเม วา สตฺตเม วา  ทิวเส ปุน
ตตฺถ จาเรตุํ วฏฺฏติ. เอตฺตเกน หิ ติณมฺปิ ปฏิวิรุหติ, อุทกมฺปิ ปสีทติ, อยํ ปน
อิมํ ปญฺจาทิกจารํ วา สตฺตาหิกจารํ วา น ชานาติ, ทิวเส ทิวเส รกฺขิตฏฺาเนเยว
@เชิงอรรถ: ๑ สี. มหาวสภา จ  ๒ ฉ.ม. จิณฺณฏฺานํ  ๓ ฉ.ม. อาลุฬียติ
รกฺขติ. อถสฺส โคคโณ หริตติณํ น ลภติ, สุกฺขติณํ ขาทนฺโต กลลมิสฺสกํ อุทกํ
ปิวติ.  ตตฺถ คุนฺนํ ขีรํ ฉิชฺชติ ฯเปฯ ปริพาหิโร โหติ.
     อนวเสสโทหี จ โหตีติ ปณฺฑิตโคปาลเกน หิ ยาว วจฺฉกสฺส มํสโลหิตํ
สณฺาติ, ตาว เอกํ เทฺว ถเน เปตฺวา สาวเสสโทหินา ภวิตพฺพํ. อยํ วจฺฉกสฺส กิญฺจิ
อเสเสตฺวา ๑- ทุหติ. ขีรปโก ๒- วจฺโฉ ขีรปิปาสาย สุสฺสติ, สณฺาตุํ อสกฺโกนฺโต
กมฺปมาโน มาตุ ปรโต ปติตฺวา กาลํ กโรติ. มาตา ปุตฺตกํ ทิสฺวา "มยฺหํ
ปุตฺตโก อตฺตโน มาตุขีรํ ปาตุํ น ลภตี"ติ ปุตฺตโสเกน เนว ยาวทตฺถํ ติณานิ
ขาทิตุํ น ปานียํ ปาตุํ สกฺโกติ, ถเนสุ ขีรํ ฉิชฺชติ. เอวมสฺส โคคโณปิ ปริหายติ
ฯเปฯ ปญฺจโครสโตปิ ปริพาหิโร โหติ.
     คุนฺนํ ปิติฏฺานํ กโรนฺตีติ โคปิตโร. คาโว ปริณายนฺติ ยถารุจึ คเหตฺวา
คจฺฉนฺตีติ โคปริณายกา. เต น อติเรกปูชายาติ ปณฺฑิโต โคปาลโก เอวรูเป
อุสเภ อติเรกปูชาย ปูเชติ, ปณีตํ โคภตฺตํ เทติ, คนฺธปญฺจงฺคุลิเกหิ มณฺเฑติ,
มาลํ ปิลนฺเธติ, สิงฺเคสุ สุวณฺณรชตโกสเก จ เปติ, ๓- ริตฺตึ ปทีปํ ชาเลตฺวา
เจลวิตานสฺส เหฏฺา สยาเปติ. อยํ ปน ตโต เอกสกฺการมฺปิ น กโรติ. อุสภา
อติเรกปูชํ อลภมานา โคคณํ น รกฺขนฺติ, ปริสฺสยํ น วาเรนฺติ. เอวมสฺส โคคโณปิ
ปริหายติ ฯเปฯ ปญฺจโครสโตปิ ปริพาหิโร โหติ.
     อิธาติ อิมสฺมึ สาสเน. น รูปญฺู โหตีติ "จตฺตาริ จ มหาภูตานิ จตุนฺนญฺจ
มหาภูตานํ อุปาทายรูปนฺ"ติ เอวํ วุตฺตํ รูปํ ทฺวีหากาเรหิ น ชานาติ คณนโต
วา สมุฏฺานโต วา. คณนโต น ชานาติ นาม:- "จกฺขฺวายตนํ โสตฆานชิวฺหากายรูป-
สทฺทคนฺธรสโผฏฺพฺพายตนํ, อิตฺถินฺทฺริยํ ปุริสินฺทฺริยํ ชีวิตินฺทฺริยํ
กายวิญฺตฺติ วจีวิญฺตฺติ อากาสธาตุ อาโปธาตุ รูปสฺส ลหุตา, มุทุตา, กมฺมญฺตา,
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อนวเสเสตฺวา  ๒ ม. ขีรูปโก  ๓ ฉ.ม. ธาเรติ
อุปจโย, สนฺตติ, ชรตา, รูปสฺส อนิจฺจตา, กวฬิงฺกาโร อาหาโร"ติ เอวํ ปาลิยํ ๑-
อาคตา ปญฺจวีสติ รูปโกฏฺาสาติ น ชานาติ. เสยฺยถาปิ โส โคปาลโก คณนโต
คุนฺนํ รูปํ น ชานาติ, ตถูปโม อยํ ภิกฺขุ. โส คณนโต รูปํ อชานนฺโต รูปํ
ปริคฺคเหตฺวา อรูปํ ววตฺถเปตฺวา รูปารูปํ ปริคฺคเหตฺวา ปจฺจยํ สลฺลกฺเขตฺวา
ลกฺขณํ อาโรเปตฺวา กมฺมฏฺานํ มตฺถกํ ปาเปตุํ น สกฺโกติ. โส ยถา ตสฺส โคปาลกสฺส
โคคโณ น วฑฺฒติ, เอวํ อิมสฺมึ สาสเน สีลสมาธิวิปสฺสนามคฺคผลนิพฺพาเนหิ น
วฑฺฒติ. ยถา จ โส โคปาลโก ปญฺจหิ โครเสหิ ปริพาหิโร โหติ, เอวเมวายํ
อเสเขน สีลกฺขนฺเธน อเสเขน สมาธิปญฺาวิมุตฺติวิมุตฺติาณทสฺสนกฺขนฺเธนาติ ปญฺจหิ
ธมฺมกฺขนฺเธหิ ปริพาหิโร โหติ.
     สมุฏฺานโต น ชานาติ นาม:- "เอตฺตกํ รูปํ  เอกสมุฏฺานํ, เอตฺตกํ ทฺวิสมุฏฺ-
านํ, เอตฺตกํ ติสมุฏฺานํ, เอตฺตกํ จตุสมุฏฺานํ, เอตฺตกํ นกุโตจิสมุฏฺานนฺ"ติ
น ชานาติ. เสยฺยถาปิ โส โคปาลโก วณฺณโต คุนฺนํ รูปํ น ชานาติ, ตถูปโม
อยํ ภิกฺขุ. โส สมุฏฺานโต รูปํ อชานนฺโต รูปํ ปริคฺคเหตฺวา อรูปํ ววตฺถเปตฺวา
ฯเปฯ ปริพาหิโร โหติ.
     น ลกฺขณกุสโล โหตีติ "กมฺมลกฺขโณ พาโล, กมฺมลกฺขโณ ปณฺฑิโต"ติ
เอวํ วุตฺตํ กุสลากุสลกมฺมํ ปณฺฑิตพาลลกฺขณนฺติ น ชานาติ. โส เอวํ อชานนฺโต
พาเล วชฺเชตฺวา ปณฺฑิเต น เสวติ. พาเล วชฺเชตฺวา ปณฺฑิเต อเสวนฺโต กปฺปิยา-
กปฺปิยํ กุสลากุสลํ สาวชฺชานวชฺชํ ครุกลหุกํ สเตกิจฺฉาเตกิจฺฉํ การณาการณํ น
ชานาติ. ตํ อชานนฺโต กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา วฑฺเฒตุํ น สกฺโกติ. โส ยถา
ตสฺส โคปาลกสฺส โคคโณ น วฑฺฒติ, เอวํ อิมสฺมึ สาสเน ยถาวุตฺเตหิ สีลาทีหิ
น วฑฺฒติ. โส โคปาลโก วิย ปญฺจหิ โครเสหิ, ปญฺจหิ ธมฺมกฺขนฺเธหิ ปริพาหิโร
โหติ.
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ.สํ. ๓๔/๕๙๕/๑๘๑ รูปกณฺฑ
     น อาสาฏิกํ สาเฏตา โหตีติ "อุปฺปนฺนํ กามวิตกฺกนฺ"ติ เอวํ วุตฺเต กาม-
วิตกฺกาทโย น วิโนเทติ. โส อิมํ อกุสลวิตกฺกํ อโสเธตฺวา ๑- วิตกฺกวสิโก หุตฺวา
วิจรนฺโต กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา วฑฺเฒตุํ น สกฺโกติ. โส ยถา ตสฺส โคปาลกสฺส
ฯเปฯ ปริพาหิโร โหติ.
     น วณํ ปฏิจฺฉาเทตา โหตีติ "จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา นิมิตฺตคฺคาหี โหตี"ติ-
อาทินา นเยน สพฺพารมฺมเณสุ นิมิตฺตํ คณฺหนฺโต ยถา โส โคปาลโก วณํ
น ปฏิจฺฉาเทติ, เอวํ สํวรํ น สมฺปาเทติ. โส วิวฏทฺวาโร วิจรนฺโต กมฺมฏฺานํ
คเหตฺวา วฑฺเฒตุํ น  สกฺโกติ ฯเปฯ ปริพาหิโร โหติ.
     น ธูมํ กตฺตา โหตีติ โส โคปาลโก ธูมํ วิย ธมฺมเทสนาธูมํ น กโรติ,
ธมฺมกถํ วา สรภญฺ วา อุปนิสินฺนกถํ วา อนุโมทนํ วา น กโรติ, ตโต
นํ มนุสฺสา "พหุสฺสุโต คุณวา"ติ น ชานนฺติ. เต คุณาคุณํ อชานนฺตา จตูหิ
ปจฺจเยหิ สงฺคหํ น กโรนฺติ. โส ปจฺจเยหิ กิลมมาโน พุทฺธวจนํ สชฺฌายํ กาตุํ
วตฺตปฏิวตฺตํ ปูเรตุํ กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา วฑฺเฒตุํ น สกฺโกติ ฯเปฯ ปริพาหิโร
โหติ.
     น ติตฺถํ ชานาตีติ ติตฺถภูเต พหุสฺสุตภิกฺขู น อุปสงฺกมติ. อนุปสงฺกมนฺโต
"อิทํ ภนฺเต พฺยญฺชนํ กถํ ปูเรตพฺพํ, ๒- อิมสฺส ภาสิตสฺส โก อตฺโถ, อิมสฺมึ าเน
ปาลิ กึ วทติ, อิมสฺมึ าเน อตฺโถ กึ ทีเปตี"ติ เอวํ น ปริปุจฺฉติ น ปริปญฺหติ,
น ชานาเปตีติ อตฺโถ. ตสฺส เต เอวํ อปริปุจฺฉิตา อวิวฏํ  ๓- น วิวรนฺติ, ภาเชตฺวา
น ทสฺเสนฺติ, อนุตฺตานีกตํ ๔- น อุตฺตานีกโรนฺติ, อปากฏํ น ปากฏํ กโรนฺติ.
อเนกวิหิเตสุ จ กงฺขาฏฺานีเยสุ ธมฺเมสูติ อเนกวิธาสุ กงฺขาสุ เอกํ กงฺขํปิ น
ปฏิวิโนเทนฺติ. กงฺขาเยว หิ กงฺขาฏฺานียา ธมฺมา นาม. ตตฺถ เอกํ กงฺขํปิ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อาสาฏิกํ อหาเรตฺวา  ๒ ฉ.ม. โรเปตพฺพํ  ๓ ฉ.ม. อวิวฏญฺเจว
@๔ ฉ.ม. อนุตฺตตานีกตญฺจ
น นีหรนฺตีติ อตฺโถ. โส เอวํ พหุสฺสุตติตฺถํ อนุปสงฺกมิตฺวา สกงฺโข กมฺมฏฺานํ
คเหตฺวา วฑฺเฒตุํ น สกฺโกติ. ยถา วา โส โคปาลโก ติตฺถํ น ชานาติ,
เอวํ อยํปิ ภิกฺขุ ธมฺมติตฺถํ น ชานาติ. อชานนฺโต อวิสเย ปญฺหํ ปุจฺฉติ,
อาภิธมฺมิกํ อุปสงฺกมิตฺวา กปฺปิยากปฺปิยํ ปุจฺฉติ, วินยธรํ อุปสงฺกมิตฺวา
รูปารูปปริจฺเฉทํ ปุจฺฉติ. เต อวิสเย ปุฏฺา กเถตุํ น สกฺโกนฺติ. โส อตฺตนา สกงฺโข
กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา วฑฺเฒตุํ น สกฺโกติ ฯเปฯ ปริพาหิโร โหติ.
     น ปีตํ ชานาตีติ ยถา โส โคปาลโก ปีตาปีตํ น ชานาติ, เอวํ ธมฺมูปสญฺหิตํ
ปามุชฺชํ น ชานาติ น ลภติ. สวนมยํ ปุญฺกิริยาวตฺถุํ นิสฺสาย อานิสํสํ
น วินฺทติ, ธมฺมสฺสวนคฺคํ คนฺตฺวา สกฺกจฺจํ น สุณาติ, นิสินฺโน นิทฺทายติ,
กถํ กเถติ, อญฺาวิหิตโก โหติ. โส สกฺกจฺจํ ธมฺมํ อสฺสุณนฺโต กมฺมฏฺานํ
คเหตฺวา วฑฺเฒตุํ น สกฺโกติ ฯเปฯ ปริพาหิโร โหติ.
     น วีถึ ชานาตีติ โส โคปาลโก มคฺคามคฺคํ วิย "อยํ โลกิโย, อยํ โลกุตฺตโร"ติ
อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. อชานนฺโต โลกิยมคฺเค อภินิวิสิตฺวา
โลกุตฺตรํ นิพฺพตฺเตตุํ น สกฺโกติ ฯเปฯ ปริพาหิโร โหติ.
     น โคจรกุสโล โหตีติ โส โคปาลโก ปญฺจาหิกสตฺตาหิกจารํ วิย จตฺตาโร
สติปฏฺาเน "อิเม โลกิยา, อิเม โลกุตฺตรา"ติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. อชานนฺโต สุขุม-
กมฺมฏฺาเนสุ ๑- อตฺตโน าณํ อปนาเมตฺวา โลกิยสติปฏฺาเน อภินิวิสิตฺวา โลกุตฺตรํ
นิพฺพตฺเตตุํ น สกฺโกติ ฯเปฯ ปริพาหิโร โหติ.
     อนวเสสโทหี โหตีติ ปฏิคฺคหเณ มตฺตํ อชานนฺโต อนวเสสํ ทุหติ. นิทฺเทส-
วาเร ปนสฺส อภิหฏฺุํ ปวาเรนฺตีติ อภิหริตฺวา ปวาเรนฺติ. เอตฺถ เทฺว อภิหารา
วาจาภิหาโร ปจฺจยาภิหาโร จ. วาจาภิหาโร นาม มนุสฺสา ภิกฺขุสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สุขุมฏฺาเนสุ
"วเทยฺยาถ ภนฺเต เยน อตฺโถ"ติ ปวาเรนฺติ. ปจฺจยาภิหาโร นาม วตฺถาทีนิ
วา สปฺปินวนีตาทีนิ วา คเหตฺวา ภิกฺขุสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา "คณฺหถ ภนฺเต
ยาวตเกน อตฺโถ"ติ วทนฺติ. ตตฺร ภิกฺขุ มตฺตํ น ชานาตีติ ภิกฺขุ เตสุ ปจฺจเยสุ
ปมาณํ น ชานาติ. "ทายกสฺส วโส เวทิตพฺโพ, เทยฺยธมฺมสฺส วโส เวทิตพฺโพ,
อตฺตโน ถาโม เวทิตพฺโพ"ติ อิมินา นเยน ปมาณยุตฺตกํ อคฺคเหตฺวา ยํ อาหรนฺติ,
ตํ สพฺพํ คณฺหาตีติ อตฺโถ. มนุสฺสา วิปฺปฏิสาริโน น ปุน อภิหริตฺวา ปวาเรนฺติ.
โส ปจฺจเยหิ กิลมนฺโต กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา วฑฺเฒตุํ น สกฺโกติ ฯเปฯ ปริพาหิโร
โหติ.
     เต น อติเรกปูชาย ปูเชตา โหตีติ โส โคปาลโก มหาอุสเภ วิย เต เถเร
ภิกฺขุ อิมาย อาวิ เจว รโห จ เมตฺตากายกมฺมาทิกาย อติเรกปูชาย น ปูเชติ. ตโต
เต เถรา "อิเม อเมฺหสุ ครุจิตฺตีการํ น กโรนฺตี"ติ นวเก ภิกฺขู ทฺวีหิ สงฺคเหหิ
น คณฺหนฺติ, เนว ธมฺมสงฺคเหน สงฺคณฺหนฺติ น อามิสสงฺคเหน สงฺคณฺหนฺติ,
จีวเรน วา ปตฺเตน วา ปตฺตปริยาปนฺเนน วา  วสนฏฺาเนน วา กิลมนฺเต
นปฺปฏิชคฺคนฺติ, ปาลึ วา อฏฺกถํ วา ธมฺมกถาพนฺธํ วา คุฬฺหคนฺถํ วา น
สิกฺขาเปนฺติ. นวกา เถรานํ สนฺติกา สพฺพโส อิเม เทฺว สงฺคเห อลภมานา
อิมสฺมึ สาสเน ปติฏฺาตุํ น สกฺโกนฺติ. ยถา ตสฺส โคปาลกสฺส โคคโณ น
วฑฺฒติ, เอวํ สีลาทีหิ น วฑฺฒนฺติ. ยถา จ โส โคปาลโก ปญฺจหิ โครเสหิ, เอวํ
ปญฺจหิ ธมฺมกฺขนฺเธหิ ปริพาหิรา โหนฺติ. สุกฺกปกฺโข กณฺหปกฺเข วุตฺตวิปลฺลาส-
วเสน โยเชตฺวา เวทิตพฺโพ. ๑- เสสํ อิมสฺมึ เจว วคฺเค อิโต จ อุตฺตริ สพฺพสุตฺเตสุ

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๑๖ หน้า ๓๘๘-๓๙๖.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=16&A=8703&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=16&A=8703&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=24&i=224
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=24&A=8452
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=24&A=7949
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=24&A=7949
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๒
http://84000.org/tipitaka/read/?index_24