อรรถกถาเล่มที่ ๒๗ ภาษาบาลีอักษรไทย
 อิติ.อ. (ปรมตฺถที.)

                         ๔. อทฺธาสุตฺตวณฺณนา
      [๖๓] จตุตฺเถ อทฺธาติ กาลา. อตีโต อทฺธาติอาทีสุ เทฺว ปริยายา
สุตฺตนฺตปริยาโย อภิธมฺมปริยาโย จ. ตตฺถ สุตฺตนฺตปริยาเยน ปฏิสนฺธิโต
ปุพฺเพ อตีโต อทฺธา นาม, จุติโต ปจฺฉา อนาคโต อทฺธา นาม, สห
จุติปฏิสนฺธีหิ ตทนนฺตรํ ปจฺจุปฺปนฺโน อทฺธา นาม. อภิธมฺมปริยาเยน อุปฺปาโท
ิติ ภงฺโคติ อิเม ตโย ขเณ ปตฺวา นิรุทฺธธมฺมา อตีโต อทฺธา นาม, ตโยปิ
ขเณ อสมฺปตฺตา อนาคโต อทฺธา นาม, ขณตฺตยสมงฺคิโน ปจฺจุปฺปนฺโน อทฺธา
นาม.
      อปโร นโย:- อยํ หิ อตีตาทิวิภาโค อทฺธาสนฺตติสมยวเสน จตุธา
เวทิตพฺโพ. เตสุ อทฺธาวิภาโค วุตฺโต, สนฺตติวเสน สภาคา เอกอุตุสมุฏฺานา
จ ปุพฺพาปริยวเสน วตฺตมานาปิ ปจฺจุปฺปนฺนา, ตโต ปุพฺเพ วิสภาคอุตุอาหารสมุฏฺานา
อตีตา, ปจฺฉา อนาคตา. จิตฺตชา เอกวีถิเอกชวนเอกสมาปตฺติสมุฏฺานา
ปจฺจุปฺปนฺนา นาม, ตโต ปุพฺเพ อตีตา, ปจฺฉา อนาคตา. กมฺมสมุฏฺานานํ
ปาฏิเยกฺกํ สนฺตติวเสน อตีตาทิเภโท นตฺถิ, เตสํเยว ปน อุตุอาหารจิตฺตสมุฏฺานานํ
อุปตฺถมฺภกวเสน ๑- ตสฺส อตีตาทิภาโว เวทิตพฺโพ. สมยวเสน
เอกมุหุตฺตปุพฺพณฺหสายนฺหรตฺตินฺทิวาทีสุ สมเยสุ สนฺตานวเสน ปวตฺตมานา
ตํตํสมเย ปจฺจุปฺปนฺนา นาม, ตโต ปุพฺเพ อตีตา, ปจฺฉา อนาคตา. อยํ ตาว
รูปธมฺเมสุ นโย. อรูปธมฺเมสุ ปน ขณวเสน อุปฺปาทาทิกฺขณตฺตยปริยาปนฺนา
ปจฺจุปฺปนฺนา, ตโต ปุพฺเพ อตีตา, ปจฺฉา อนาคตา อปิจ อติกฺกนฺตเหตุปจฺจยกิจฺจา
อตีตา, นิฏฺิตเหตุกิจฺจา อนิฏฺิตปจฺจยกิจฺจา ปจฺจุปฺปนฺนา,
อุภยกิจฺจมสมฺปตฺตา อนาคตา. อตฺตโน วา กิจฺจกฺขเณ ปจฺจุปฺปนฺนา, ตโต
ปุพฺเพ อตีตา, ปจฺฉา อนาคตา เอตฺถ จ ขณาทิกถาว นิปฺปริยายา, เสสา
ปริยายา. อยํ หิ อตีตาทิเภโท นาม ธมฺมานํ โหติ, น กาลสฺส. อตีตาทิเภเท
ปน ธมฺเม อุปาทาย ปรมตฺถโต อวิชฺชมาโนปิ กาโล อิธ เตเนว โวหาเรน
อตีโตติอาทินา วุตฺโตติ เวทิตพฺโพ.
      คาถาสุ อกฺเขยฺยสญฺิโนติ เอตฺถ อกฺขายติ กถียติ ปญฺาปียตีติ
อกฺเขยฺยํ, กถาวตฺถุ, อตฺถโต รูปาทโย ปญฺจกฺขนฺธา. วุตฺตเญฺหตํ:-
             "อตีตํ วา อทฺธานํ อารพฺภ กถํ กเถยฺย อนาคตํ วา
         ฯเปฯ ปจฺจุปฺปนฺนํ วา อทฺธานํ อารพฺภ กถํ กเถยฺยา"ติ. ๒-
      ตถา:-
             "ยํ ภิกฺขเว รูปํ อตีตํ นิรุทฺธํ วิปริณตํ, `อโหสี'ติ ตสฺส
         สงฺขา, `อโหสี'ติ ตสฺส สมญฺา, `อโหสี'ติ ตสฺส ปญฺตฺติ, น
         ตสฺส สงฺขา อตฺถีติ, น ตสฺส สงฺขา ภวิสฺสตี"ติ. ๓-
@เชิงอรรถ: ๑ ม. อุปฺปตฺติวเสน    ๒ ที.ปา ๑๑/๓๐๕/๑๙๗      ๓ สํ.ข. ๑๗/๖๒/๕๙
เอวํ วุตฺเตน นิรุตฺติปถสุตฺเตนปิ เอตฺถ อตฺโถ ทีเปตพฺโพ. เอวํ กถาวตฺถุภาเวน
อกฺเขยฺยสงฺขาเต ขนฺธปญฺจเก อหนฺติ จ มมนฺติ จ เทโวติ จ มนุสฺโสติ จ
อิตฺถีติ จ ปุริโสติ จาทินา ปวตฺตสญฺาวเสน อกฺเขยฺยสญฺิโน, ปญฺจสุ
อุปาทานกฺขนฺเธสุ สตฺตปุคฺคลาทิสญฺิโนติ อตฺโถ. อกฺเขยฺยสฺมึ
ตณฺหาทิฏฺิคฺคาหวเสน ปติฏฺิตา, ราคาทิวเสน วา อฏฺหากาเรหิ ปติฏฺิตา. รตฺโต
หิ ราควเสน ปติฏฺิโต โหติ, ทุฏฺโ โทสวเสน, มุโฬฺห โมหวเสน, ปรามฏฺโ
ทิฏฺิวเสน, ถามคโต อนุสยวเสน, วินิพฺพนฺโธ มานวเสน, อนิฏฺงฺคโต
วิจิกิจฺฉาวเสน, วิกฺเขปคโต อุทฺธจฺจวเสน ปติฏฺิโต โหตีติ.
      อกฺเขยฺยํ อปริญฺายาติ ตํ อกฺเขยฺยํ เตภูมกธมฺเม ตีหิ ปริญฺาหิ
อปริชานิตฺวา ตสฺส อปริชานนเหตุ. โยคมายนฺติ มจฺจุโนติ มรณสฺส โยคํ
เตน สํโยคํ อุปคจฺฉนฺติ, น วิสํโยคนฺติ อตฺโถ.
      อถ วา โยคนฺติ อุปายํ, เตน โยชิตํ ปสาริตํ มารเสนฏฺนิยํ อนตฺถชาลํ
กิเลสชาลญฺจ อุปคจฺฉนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. ตถา หิ วุตฺตํ:-
             "น หิ โน สงฺครนฺเตน      มหาเสเนน มจฺจุนา"ติ. ๑-
      เอตฺตาวตา วฏฺฏํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ วิวฏฺฏํ ทสฺเสตุํ "อกฺเขยฺยญฺจ
ปริญฺายาติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ จ สทฺโท พฺยติเรเก, เตน อกฺเขยฺยปริชานเนน
ลทฺธพฺพํ วกฺขมานเมว วิเสสํ โชเตติ. ปริญฺายาติ วิปสฺสนาสหิตาย มคฺคปญฺาย
ทุกฺขนฺติ ปริจฺฉิชฺช ชานิตฺวา, ตปฺปฏิพทฺธกิเลสปฺปหาเนน วา ตํ สมติกฺกมิตฺวา
ติสฺสนฺนมฺปิ ปริญฺานํ กิจฺจํ มตฺถกํ ปาเปตฺวา. อกฺขาตารํ น มญฺตีติ สพฺพโส
มญฺนานํ ปหีนตฺตา ขีณาสโว อกฺขาตารํ น มญฺติ, การกาทิสภาวํ กิญฺจิ
อตฺตานํ น ปจฺเจตีติ อตฺโถ. ผุฏฺโ วิโมกฺโข มนสา, สนฺติปทมนุตฺตรนฺติ
@เชิงอรรถ: ๑ ม.อุ. ๑๔/๒๗๒/๒๔๑, ขุ.ชา. ๒๘/๑๒๑/๑๓๗
ยสฺมา สพฺพสงฺขตวิมุตฺตตฺตา "วิโมกฺโข"ติ สพฺพกิเลสสนฺตาปวูปสมนฏฺานตาย
"สนฺติปทนฺ"ติ ลทฺธนาโม นิพฺพานธมฺโม ผุฏฺโ ผุสิโต ปตฺโต, ตสฺมา
อกฺขาตารํ น มญฺตีติ. อถ วา "ปริญฺายา"ติ ปเทน ทุกฺขสจฺจสฺส
ปริญฺาภิสมยํ สมุทยสจฺจสฺส ปหานาภิสมยญฺจ วตฺวา อิทานิ "ผุฏฺโ วิโมกฺโข
มนสา, สนฺติปทมนุตฺตรนฺ"ติ อิมินา มคฺคนิโรธานํ ภาวนาสจฺฉิกิริยาภิสมยํ
วทติ. ตสฺสตฺโถ:- สมุจฺเฉทวเสน สพฺพกิเลเสหิ วิมุจฺจตีติ วิโมกฺโข, อริยมคฺโค.
โส ปนสฺส มคฺคจิตฺเตน ผุฏฺโ ผุสิโต ภาวิโต, เตเนว อนุตฺตรํ สนฺติปทํ
นิพฺพานํ ผุฏฺ ผุสิตํ สจฺฉิกตนฺติ.
      อกฺเขยฺยสมฺปนฺโนติ อกฺเขยฺยนิมิตฺตํ วิวิธาหิ วิปตฺตีหิ อุปทฺทุเต โลเก
ปหีนวิปลฺลาสตาย ตโต สุปริมุตฺโต อกฺเขยฺยปริญฺาหิ นิพฺพตฺตาหิ สมฺปตฺตีหิ
สมฺปนฺโน สมนฺนาคโต. สงฺขาย เสวีติ ปญฺาเวปุลฺลปฺปตฺติยา จีวราทิปจฺจเย สงฺขาย
ปริตุเลตฺวาว เสวนสีโล, สงฺขาตธมฺมตฺตา จ ๑- อาปาถคตํ สพฺพมฺปิ วิสยํ
ฉฬงฺคุเปกฺขาวเสน สงฺขาย เสวนสีโล. ธมฺมฏฺโติ อเสกฺขธมฺเมสุ นิพฺพานธมฺเม
เอว วา ิโต. เวทคูติ เวทิตพฺพสฺส จตุสจฺจสฺส ปารํ คตตฺตา เวทคู. เอวํคุโณ
อรหา ภวาทีสุ กตฺถจิ อายตึ ๒- ปุนพฺภวาภาวโต มนุสฺสเทวาติ สงฺขฺยํ น
อุเปติ, อปญฺตฺติกภาวเมว คจฺฉตีติ อนุปาทาปรินิพฺพาเนน เทสนํ นิฏฺาเปสิ.
                       จตุตฺถสุตฺตวณฺณนา นิฏิตา.
                         --------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๒๗ หน้า ๒๓๙-๒๔๒.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=27&A=5275&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=27&A=5275&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=25&i=241
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=25&A=5628
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=25&A=5605
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=25&A=5605
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๕
http://84000.org/tipitaka/read/?index_25