ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม  
อรรถกถาเล่มที่ ๔ ภาษาบาลีอักษรไทย ที.อ. (สุมงฺคล.๑)

                         ๒. สามญฺญผลสุตฺต
                         ราชามจฺจกถาวณฺณนา
      [๑๕๐] เอวมฺเม สุตํ ฯเปฯ ราชคเหติ สามญฺญผลสุตฺตํ. ตตฺรายํ
อนุปุพฺพปทวณฺณนา. ๓- ราชคเหติ เอวํ นามเก นคเร. ตํ หิ มนฺธาตุมหา-
โควินฺทาทีหิ ปริคฺคหิตตฺตา ราชคหนฺติ วุจฺจติ. อญฺเญเปตฺถ ปกาเร วณฺณยนฺติ.
กินฺเตหิ. นามมตฺตเมตํ ตสฺส นครสฺส. ตมฺปเนตํ พุทฺธกาเล จ จกฺกวตฺติกาเล จ
นครํ โหติ, เสสกาเล สุญฺญํ โหติ ยกฺขปริคฺคหิตํ, เตสํ วสนวนํ ๔- หุตฺวา
@เชิงอรรถ:  ก. ชาติวเน    สี. ปาจีนํ   ฉ.ม.อิ. อปุพฺพปทวณฺณนา   สี. วสนฺตวนํ
ติฏฺฐติ. วิหรตีติ อวิเสเสน อิริยาปถทิพฺพพฺรหฺมอริยวิหาเรสุ อญฺญตรวิหารสมงฺคิ-
ปริทีปนเมตํ. อิธ ปน ฐานคมนนิสชฺชสยนปฺปเภเทสุ อิริยาปเถสุ อญฺญตรอิริยา-
ปถสหโยคปริทีปนํ. เตน ฐิโตปิ คจฺฉนฺโตปิ นิสินฺโนปิ สยาโนปิ ภควา
วิหรติจฺเจว เวทิตพฺโพ. โส หิ เอกํ อิริยาปถพาธนํ อญฺเญน อิริยาปเถน
วิจฺฉินฺทิตฺวา อปริปตนฺตํ ๑- อตฺตภาวํ หรติ ปวตฺเตติ, ตสฺมา วิหรตีติ วุจฺจติ.
      ชีวกสฺส โกมารภจฺจสฺส อมฺพวเนติ อิทมสฺส ยํ โคจรคามํ
อุปนิสฺสาย วิหรติ, ตสฺส สมีปนิวาสนฏฺฐานปริทีปนํ. ๒- ตสฺมา ราชคเห วิหรติ
ชีวกสฺส โกมารภจฺจสฺส อมฺพวเนติ ราชคหสมีเป ชีวกสฺส โกมารภจฺจสฺส
อมฺพวเน วิหรตีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. สมีปตฺเถ หิ เอตํ ภุมฺมวจนํ.
ตตฺถ ชีวตีติ ชีวโก, กุมาเรน ภโตติ โกมารภจฺโจ. ยถาห "กึ ภเณ เอตํ
กาเกหิ สมฺปริกิณฺณนฺติ? ทารโก เทวาติ. ชีวติ ภเณติ? ชีวติ เทวาติ. เตนหิ
ภเณ ตํ ทารกํ อมฺหากํ อนฺเตปุรํ เนตฺวา ธาตีนํ เทถ โปเสตุนฺติ. ตสฺส ชีวตีติ
ชีวโกติ นามํ อกํสุ. กุมาเรน โปสาปิโตติ โกมารภจฺโจติ นามํ อกํสู"ติ ๓-
อยเมตฺถ สงฺเขโป. วิตฺถาเรน ปน ชีวกวตฺถุ ขนฺธเก อาคตเมว. วินิจฺฉยกถาปิสฺส
สมนฺตปาสาทิกาย วินยฏฺฐกถายํ วุตฺตา.
      อยํ ปน ชีวโก เอกสฺมึ สมเย ภควโต โทสาภิสนฺนํ กายํ วิเรเจตฺวา สีเวยฺยกํ
ทุสฺสยุคํ ทตฺวา วตฺถานุโมทนาปริโยสาเน โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาย จินฺเตสิ
"มยา ทิวสสฺส ทฺวิตฺติกฺขตฺตุํ พุทฺธุปฏฺฐานํ คนฺตพฺพํ, อิทญฺจ คิชฺฌกูฏํ ๔-
เวฬุวนํ อติทูเร, มยฺหมฺปน อุยฺยานํ อมฺพวนํ อาสนฺนตรํ, ยนฺนูนาหํ เอตฺถ
ภควโต วิหารํ กาเรยฺยนฺ"ติ โส ตสฺมึ อมฺพวเน รตฺติฏฺฐานทิวาฏฺฐานเลณกุฏิ-
มณฺฑปาทีนิ สมฺปาเทตฺวา ภควโต อนุจฺฉวิกํ คนฺธกุฏึ การาเปตฺวา อมฺพวนํ
อฏฺฐารสหตฺถุพฺเพเธน ตมฺพปฏวณฺเณน ปากาเรน ปริกฺขิปาเปตฺวา พุทฺธปฺปมุขํ
ภิกฺขุสํฆํ สจีวรภตฺเตน สนฺตปฺเปตฺวา ทกฺขิโณทกํ ปาเตตฺวา วิหารํ นิยฺยาเทสิ. ๕-
ตํ สนฺธาย วุตฺตํ "ชีวกสฺส โกมารภจฺจสฺส อมฺพวเน"ติ.
@เชิงอรรถ:  สี.,ม. อปตนฺตํ    สี.,ม. สมีเป....    วินย. มหา. ๕/๓๒๘/๑๒๕ จีวรกฺขนฺธก
@ อยํ ปาโฐ ฉ.ม.,สี.,อิ. โปตฺถเกสุ น ทิสฺสติ.    ฉ.ม.,อิ. นิยฺยาเตสิ
      อฑฺฒเตฬเสหิ ภิกฺขุสเตหีติ อฑฺฒสเตน อูเนหิ เตรสหิ ภิกฺขุสเตหิ.
ราชาติอาทีสุ ราชาติ อตฺตโน อิสฺสริยสมฺปตฺติยา จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ มหาชนํ
รญฺเชติ วฑฺเฒตีติ วา ราชา. มคธานํ ๑- อิสฺสโรติ มาคโธ. "อชาโตเอว
รญฺโญ สตฺตุ ภวิสฺสตี"ติ เนมิตฺตเกหิ นิทฺทิฏฺโฐติ อชาตสตฺตุ.
      ตสฺมึ กิร กุจฺฉิคเต เทวิยา เอวรูโป โทหโฬ อุปฺปชฺชิ "อโหวตาหํ
รญฺโญ ทกฺขิณพาหุโลหิตํ ๒- ปิเวยฺยนฺ"ติ, สา "ภาริเย ฐาเน โทหโฬ อุปฺปนฺโน,
น สกฺกา กสฺสจิ อาโรเจตุนฺ"ติ ตํ กเถตุํ อสกฺโกนฺตี กีสา ทุพฺพณฺณา อโหสิ.
ตํ ราชา ปุจฺฉิ "ภทฺเท ตุยฺหํ อตฺตภาโว น ปกติวณฺโณ, กึ การณนฺ"ติ? มา
ปุจฺฉิ มหาราชาติ. ภทฺเท ตฺวํ ตุยฺหํ ๓- อชฺฌาสยํ มยฺหํ อกเถนฺตี กสฺส กเถสฺสสีติ
ตถา ตถา นิพนฺธิตฺวา กถาเปสิ. สุตฺวา จ "พาเล กึ เอตฺถ ตุยฺหํ ภาริยสญฺญา
อโหสี"ติ เวชฺชํ ปกฺโกสาเปตฺวา สุวณฺณสตฺถเกน พาหุํ ผาลาเปตฺวา สุวณฺณสรเกน
โลหิตํ คเหตฺวา อุทเกน สมฺภินฺทิตฺวา ปาเยสิ. เนมิตฺตกา ตํ สุตฺวา "เอส
คพฺโภ รญฺโญ สตฺตุ ภวิสฺสติ, อิมินา ราชา หญฺญิสฺสตี"ติ พฺยากรึสุ. เทวี
สุตฺวา "มยฺหํ กิร กุจฺฉิโต นิกฺขนฺโต ราชานํ มาเรสฺสตี"ติ คพฺภํ ปาเตตุกามา
อุยฺยานํ คนฺตฺวา กุจฺฉึ มทฺทาเปสิ, คพฺโภ น ปตติ. สา ปุนปฺปุนํ คนฺตฺวา
ตเถว กาเรสิ. ราชา "กิมตฺถํ อยํ อภิณฺหํ อุยฺยานํ คจฺฉตี"ติ ปริวีมํสนฺโต ตํ
การณํ สุตฺวา "ภทฺเท ตว กุจฺฉิยํ ปุตฺโตติ วา ธีตาติ วา น ปญฺญายติ,
อตฺตโน นิพฺพตฺตทารกํ เอวมกาสีติ มหาอคุณราสิปิ โน ชมฺพุทีปตเล อาวีภวิสฺสติ,
มา ตฺวํ เอวํ กโรหี"ติ นิวาเรตฺวา อารกฺขํ อทาสิ. สา คพฺภวุฏฺฐานกาเล
`มาเรสฺสามี"ติ ๔- จินฺเตสิ. ตทาปิ อารกฺขมนุสฺสา กุมารํ อปนยึสุ. อถาปเรน
สมเยน วุฑฺฒิปฺปตฺตํ กุมารํ เทวิยา ทสฺเสสุํ. สา ตํ ทิสฺวาว ปุตฺตสิเนหํ อุปฺปา-
เทสิ, เตน นํ มาเรตุํ นาสกฺขิ. ราชาปิ อนุกฺกเมน ปุตฺตสฺส โอปรชฺชมทาสิ. ๕-
      อเถกสฺมึ สมเย เทวทตฺโต รโหคโต จินฺเตสิ "สาริปุตฺตสฺส ปริสา
มหา, โมคฺคลฺลานสฺส ปริสา มหา, กสฺสปสฺส ปริสา จ มหาติ เอวํ อิเม
วิสุํวิสุํธุรา, อหมฺปิ เอกํ ธุรํ นีหรามี"ติ. โส "น สกฺกา วินา ลาเภน
@เชิงอรรถ:  อิ. มาคธานํ          อิ. ทกฺขิณพาหุโต โลหิตํ       ฉ.ม. อตฺตโน
@ อิ. ตํ มาเรสฺสามีติ.    ก. อุปรชฺชมทาสิ
ปริสํ อุปฺปาเทตุํ, หนฺทาหํ ลาภํ นิพฺพตฺเตมี"ติ จินฺเตตฺวา ขนฺธเก ๑- อาคตนเยน
อชาตสตฺตุํ กุมารํ อิทฺธิปาฏิหาริเยน ปสาเทตฺวา สายํ ปาตํ ปญฺจหิ รถสเตหิ
อุปฏฺฐานํ อาคจฺฉนฺตํ อติวิสฺสฏฺฐํ ญตฺวา เอกทิวสํ อุปสงฺกมิตฺวา เอตทโวจ
"ปุพฺเพ โข กุมาร มนุสฺสา ทีฆายุกา, เอตรหิ อปฺปายุกา, เตนหิ ตฺวํ กุมาร
ปิตรํ หนฺตฺวา ราชา โหหิ, อหํ ภควนฺตํ หนฺตฺวา พุทฺโธ ภวิสฺสามี"ติ กุมารํ
ปิตุ วเธ อุยฺโยเชสิ. ๒-
      โส "อยฺโย เทวทตฺโต มหานุภาโว, เอตสฺส อวิทิตํ นาม นตฺถี"ติ
อูรุยา โปตฺถนิยํ พนฺธิตฺวา ทิวาทิวสฺส ภีโต อุพฺพิคฺโค อุสฺสงฺกี อุตฺราโส
อนฺเตปุรํ  ปวิสิตฺวา วุตฺตปฺปการํ วิปฺปการํ อกาสิ. อถ นํ อมจฺจา คเหตฺวา
อนุยุญฺชิตฺวา "กุมาโร จ หนฺตพฺโพ, เทวทตฺโต จ สพฺเพ จ ภิกฺขู หนฺตพฺพา"ติ
สมฺมนฺตยิตฺวา ๓- "รญฺโญ อาณาวเสน กริสฺสามา"ติ รญฺโญ อาโรเจสุํ.
      ราชา เย อมจฺจา มาเรตุกามา อเหสุํ, เตสํ ฐานนฺตรานิ อจฺฉินฺทิตฺวา,
เย น มาเรตุกามา, เต อุจฺเจสุ ฐาเนสุ ฐเปตฺวา กุมารํ ปุจฺฉิ "กิสฺส ปน ตฺวํ
กุมาร มํ มาเรตุกาโมสี"ติ? รชฺเชนมฺหิ เทว อตฺถิโกติ. ราชา ตสฺส รชฺชํ อาทาสิ.
      โส "มยฺหํ มโนรโถ นิปฺผนฺโน"ติ เทวทตฺตสฺส อาโรเจสิ. ตโต นํ โส อาห
"ตฺวํ สิงฺคาลํ ๔- อนฺโต กริตฺวา เภริปริโยนทฺธปุริโส วิย `สุกิจฺจการิมฺหี'ติ
มญฺญสิ กติปาเหเนว เต ปิตา ตยา กตํ อวมานํ จินฺเตตฺวา สยเมว ราชา
ภวิสฺสตี"ติ. อถ ภนฺเต กึ กโรมีติ? มูลฆจฺจํ ๕- ฆาเตหีติ. นนุ ภนฺเต มยฺหํ
ปิตา น สตฺถวชฺโฌติ? อาหารุปจฺเฉเทน นํ มาเรหีติ. โส ปิตรํ ตาปนเคเห
ปกฺขิปาเปสิ. ตาปนเคหํ นาม กมฺมกรณตฺถาย กตธูมฆรํ. "มม มาตรํ ฐเปตฺวา
อญฺญสฺส ทฏฺฐุํ มา เทถา"ติ อาห. เทวี สุวณฺณสรเก ภตฺตํ ปกฺขิปิตฺวา
อุจฺฉงฺเคนาทาย ปวิสติ. ราชา ตํ ภุญฺชิตฺวา ยาเปติ. โส "มยฺหํ ปิตา กถํ
ยาเปตี"ติ ปุจฺฉิตฺวา ตํ ปวตฺตึ สุตฺวา "มยฺหํ มาตุ อุจฺฉงฺเค ๖- กตฺวา ปวิสิตุํ
มา เทถา"ติ อาห. ตโต ปฏฺฐาย เทวี โมฬิยํ ปกฺขิปิตฺวา ปวิสติ. ตมฺปิ สุตฺวา
@เชิงอรรถ:  วินย. จูฬ. ๗/๓๓๙ สํฆเภทขนฺธก อชาตสตฺตุกุมารวตฺถุ     ฉ.ม. อุยฺโยเชติ
@ ม. มนฺตยึสุ      อิ. มูสิกํ   ก. มูลจฺฉํ, ม. มูลเฉชฺชํ    ฉ. อุจฺฉงฺคํ
"โมฬึ พนฺธิตฺวา ปวิสิตุํ มา เทถา"ติ อาห. ตโต สุวณฺณปาทุกาสุ ภตฺตํ
ฐเปตฺวา ปิทหิตฺวา ปาทุกา อารุยฺห ปวิสติ. ราชา เตน ยาเปติ. ปุน "กถํ
ยาเปตี"ติ ปุจฺฉิตฺวา ตมตฺถํ สุตฺวา "ปาทุกา อารุยฺห ปวิสิตุมฺปิ มา เทถา"ติ
อาห. ตโต ปฏฺฐาย เทวี คนฺโธทเกน นฺหายิตฺวา สรีรํ จตุมธุเรน มกฺเขตฺวา
ปารุปิตฺวา ปวิสติ. ราชา ตสฺสา สรีรํ เลหิตฺวา ยาเปติ. ปุน ปุจฺฉิตฺวา ตํ
ปวตฺตึ สุตฺวา "อิโต ปฏฺฐาย มยฺหํ มาตุ ปเวสนํ นิวาเรถา"ติ อาห. เทวี
ทฺวารมูเล ฐตฺวา "สามิ พิมฺพิสาร เอตํ ทหรกาเล มาเรตุํ น อทาสิ, อตฺตโน
สตฺตุํ อตฺตนาว โปเสสิ, อิทนฺทานิ ๑- เต ปจฺฉิมทสฺสนํ, นาหํ อิโต ปฏฺฐาย
ตุเมฺห ปสฺสิตุํ ลภามิ, สเจ มยฺหํ โทโส อตฺถิ, ขมถ เทวา"ติ โรทิตฺวา
กนฺทิตฺวา นิวตฺติ.
      ตโต ปฏฺฐาย รญฺโญ อาหาโร นตฺถิ. ราชา มคฺคผลสุเขน จงฺกเมน
ยาเปติ. อติวิย จสฺส ๒- อตฺตภาโว วิโรจติ. โส "กถมฺปิ ๓-  เม ภเณ ปิตา
ยาเปตี"ติ ปุจฺฉิตฺวา "จงฺกเมน ๔- เทว ยาเปติ, อติวิย จสฺส อตฺตภาโว วิโรจตี"ติ
สุตฺวา "จงฺกมนฺทานิสฺส หาเรสฺสามี"ติ จินฺเตตฺวา "มยฺหํ ปิตุ ปาเท ขุเรน
ผาเลตฺวา โลณเตเลน มกฺเขตฺวา ขทิรงฺคาเรหิ วีตจฺจิเตหิ ปจถา"ติ นฺหาปิเต
เปเสสิ. ราชา เต ทิสฺวา "นูน มยฺหํ ปุตฺโต เกนจิ สญฺญตฺโต ภวิสฺสติ, อิเม
มม มสฺสุกรณตฺถายาคตา"ติ จินฺเตสิ. เต คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา อฏฺฐํสุ. กสฺมา
อาคตตฺถาติ จ ปุฏฺฐา ตํ สาสนํ อาโรเจสุํ. ตุมฺหากํ รญฺโญ มนํ กโรถาติ จ
วุตฺตา นิสีท เทวาติ วตฺวา จ ราชานํ วนฺทิตฺวา "เทว มยํ รญฺโญ อาณํ
กโรม, มา อมฺหากํ กุชฺฌิตฺถ, นยิทํ ตุมฺหาทิสานํ ธมฺมราชูนํ อนุจฺฉวิกนฺ"ติ
วตฺวา วามหตฺเถน โคปฺผเก คเหตฺวา ทกฺขิณหตฺเถน ขุรํ คเหตฺวา ปาทตลานิ
ผาเลตฺวา โลณเตเลน มกฺเขตฺวา ขทิรงฺคาเรหิ วีตจฺจิเตหิ ปจึสุ. ราชา กิร ปุพฺเพ
เจติยงฺคเณ สอุปาหโน อคมาสิ, นิสชฺชตฺถาย ๕- ปญฺญตฺตกฏสารกญฺจ อโธเตหิ
ปาเทหิ อกฺกมิ, ตสฺสายํ นิสฺสนฺโทติ วทนฺติ. รญฺโญ พลวเวทนา อุปฺปนฺนา.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อิทํ ปน ทานิ        ฉ.ม. อติวิยสฺส      ฉ.ม.อิ. กถํ เม
@ ม. จงฺกเมเนว           ฉ.ม. นิสชฺชนตฺถาย
โส "อโห พุทฺโธ, อโห ธมฺโม, อโห สํโฆ"ติ อนุสฺสรนฺโตเยว เจติยงฺคเณ
ขิตฺตมาลา วิย มิลายิตฺวา จาตุมฺมหาราชิกเทวโลเก เวสฺสวณสฺส ปริจารโก
ชนวสโภ ๑- นาม ยกฺโข หุตฺวา นิพฺพตฺติ.
      ตนฺทิวสเมว จ อชาตสตฺตุสฺส ปุตฺโต ชาโต, ปุตฺตสฺส ชาตภาวญฺจ ปิตุ
มตภาวญฺจ นิเวเทตุํ เทฺว เลขา เอกกฺขเณเยว อาคตา. อมจฺจา "ปฐมํ ปุตฺตสฺส
ชาตภาวํ อาโรเจสฺสามา"ติ ตํ เลขํ รญฺโญ หตฺเถ ฐเปสุํ. รญฺโญ ตํขณญฺเญว
ปุตฺตสิเนโห อุปฺปชฺชิตฺวา สกลสรีรํ โขเภตฺวา อฏฺฐิมิญฺชํ อาหจฺจ อฏฺฐาสิ. ตสฺมึ
ขเณ ปิตุ คุณํ อญฺญาสิ "มยิ ชาเตปิ มยฺหํ ปิตุ เอวเมว สิเนโห อุปฺปนฺโน"ติ
โส "คจฺฉถ ภเณ, มยฺหํ ปิตรํ วิสฺสชฺเชถา"ติ อาห. กึ วิสฺสชฺชาเปถ ๒-
เทวาติ อิตรํ เลขํ หตฺเถ ฐปยึสุ. ๓-
      โส ตมฺปวตฺตึ สุตฺวา โรทมาโน มาตุ สมีปํ คนฺตฺวา "อโหสิ นุโข
อมฺม มยฺหํ ปิตุ มยิ ชาเต สิเนโห"ติ. สา อาห `พาลปุตฺต กึ วเทสิ, ตว
ทหรกาเล องฺคุลิยา ปิฬกา อุฏฺฐหิ, อถ ตํ โรทมานํ สญฺญาเปตุํ อสกฺโกนฺตา ตํ
คเหตฺวา วินิจฺฉยฏฺฐาเน นิสินฺนสฺส ตว ปิตุ สนฺติกํ อคมํสุ. ปิตา เต องฺคุลึ มุเข
ฐเปสิ, ปิฬกา มุเขเยว ภิชฺชิ. อถ โข ๔- ปิตา ตว สิเนเหน ตํ โลหิตมิสฺสกํ
ปุพฺพํ อนุฏฺฐหิตฺวาว ๕- อชฺโฌหริ. เอวรูโป เต ปิตุ สิเนโห"ติ. โส โรทิตฺวา
ปริเทวิตฺวา ปิตุ สรีรกิจฺจํ อกาสิ.
      เทวทตฺโตปิ อชาตสตฺตุํ อุปสงฺกมิตฺวา "ปุริเส มหาราช อาณาเปหิ,
เย สมณํ โคตมํ ชีวิตา โวโรเปสฺสนฺตี"ติ วตฺวา เตน ทินฺเน ปุริเส เปเสตฺวา
สยํ คิชฺฌกูฏํ อารุยฺห ยนฺเตน สิลํ ปวิชฺฌิตฺวา นาฬาคิริหตฺถึ มุญฺจาเปตฺวาปิ
เกนจิ อุปาเยน ภควนฺตํ มาเรตุํ อสกฺโกนฺโต ปริหีนลาภสกฺกาโร ปญฺจ วตฺถูนิ
ยาจิตฺวา ตานิ อลภมาโน "เตหิ ชนํ สญฺญาเปสฺสามี"ติ สํฆเภทํ กตฺวา
สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเนสุ ปริสํ อาทาย ปกฺกมนฺเตสุ อุณฺหํ โลหิตํ มุเขน ฉฑฺเฑตฺวา
นว มาเส คิลานมญฺเจ นิปชฺชิตฺวา วิปฺปฏิสารชาโต "กุหึ เอตรหิ สตฺถา วสตี"ติ
@เชิงอรรถ:  อิ. ชวนสโภ        สี.  วิสฺสชฺชาเปสิ        ก. ทสฺเสสุํ
@ ก. อถ เต          ฉ.ม. อนิฏฺฐุภิตฺวา, ม. อนิฏฺฐุภิตฺวา
ปุจฺฉิตฺวา "เชตวเน"ติ วุตฺเต "มญฺจเกน มํ หริตฺวา สตฺถารํ ทสฺเสถา"ติ วตฺวา
อาหริยมาโน ภควโต ทสฺสนารหสฺส กมฺมสฺส อกตตฺตา เชตวเน โปกฺขรณีสมีเปเยว
เทฺวธา ภินฺนํ ปฐวึ ปวิสิตฺวา มหานรเก ๑- ปติฏฺฐิโตติ. อยเมตฺถ สงฺเขโป,
วิตฺถารกถานโย ขนฺธเก ๒- อาคโต. ขนฺธเก อาคตตฺตา ปน สพฺพํ น
วุตฺตนฺติ. เอวํ ชาโตเยว ๓- รญฺโญ สตฺตุ ภวิสฺสตีติ เนมิตฺตเกหิ นิทฺทิฏฺโฐติ
อชาตสตฺตุ.
      เวเทหิปุตฺโตติ อยํ โกสลรญฺโญ ธีตาย ปุตฺโต, น วิเทหรญฺโญ.
เวเทหีติ ปน ปณฺฑิตาธิวจเมตํ. ยถาห "เวเทหิกา คหปตานี, ๔- อยฺโย อานนฺโท
เวเทหมุนี"ติ. ตตฺรายํ วจนตฺโถ. วิทนฺติ เอเตนาติ เวโท, ญาณสฺเสตํ อธิวจนํ.
เวเทน อีหติ ฆฏติ วายมตีติ เวเทหี, เวเทหิยา ปุตฺโต เวเทหีปุตฺโต.
      ตทหูติ ตสฺมึ อหุ, ตสฺมึ ทิวเสติ อตฺโถ. อุปวสนฺติ เอตฺถาติ
อุโปสโถ, อุปวสนฺตีติ สีเลน วา อนสเนน ๕- วา อุเปตา หุตฺวา อุปวุตฺถา
วสนฺตีติ อตฺโถ. อยมฺปเนตฺถ อตฺถุทฺธาโร:- "อายามาวุโส กปฺปิน อุโปสถํ
คมิสฺสามา"ติ ๖- อาทีสุ หิ ปาติโมกฺขุทฺเทโส อุโปสโถ. "เอวํ อฏฺฐงฺคสมนฺนาคโต
โข วิสาเข อุโปสโถ อุปวุตฺโถ"ติ ๗- อาทีสุ สีลํ. "สุทฺธสฺส เว สทา ผคฺคุ,
สุทฺธสฺสุโปสโถ สทา"ติ ๘- อาทีสุ อุปวาโส. "อุโปสโถ นาม นาคราชาติ ๙- อาทีสุ
ปญฺญตฺติ. "น ภิกฺขเว ตทหุโปสเถ สภิกฺขุกา อาวาสา"ติ ๑๐- อาทีสุ อุปวสิตพฺพทิวโส.
อิธาปิ โส เอว อธิปฺเปโต. โส ปเนส อฏฺฐมีจาตุทฺทสีปณฺรณสีเภเทน ติวิโธ.
ตสฺมา เสสทฺวยนิวารณตฺถํ "ปณฺณรเส"ติ วุตฺตํ. เตเนว วุตฺตํ "อุปวสนฺติ
เอตฺถาติ อุโปสโถ"ติ.
      โกมุทิยาติ กุมุทวติยา. ตทา กิร กุมุทานิ สุปุปฺผิตานิ โหนฺติ, ตานิ
เอตฺถ สนฺตีติ โกมุทิ. จาตุมาสินิยาติ จาตุมาสิยา, สา  หิ จตุนฺนํ มาสานํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., มหานิรเย         วินย. จูฬ. ๗/๓๔๐-๓๔๓/๑๒๘-๑๓๖ สํฆเภทกกฺขนฺธก
@ ฉ.ม. อชาโตเยว         ม.มู. ๑๒/๒๒๖/๑๙๐ กกจูปมสุตฺต    ก. อนุสฺสุเกน
@ สุตฺตนฺต. คเวสิตพฺพมิทํ      องฺ. อฏฺฐก. ๒๓/๑๓๓/๒๖๑ วิสาขาสุตฺต
@ ม.มู. ๑๒/๗๙/๕๒ วตฺถูปมสุตฺต   ที. มหา. ๑๐/๒๗๑/๑๗๐ มหาสุทสฺสนสุตฺต
@๑๐ วินย. มหา. ๔/๑๘๑/๑๙๘  อุโปสถกฺขนฺธก
ปริโยสานภูตาติ จาตุมาสี. อิธ ปน จาตุมาสินีติ วุจฺจติ. มาสปุญฺญตาย
อุตุปุณฺณตาย สํวจฺฉรปุณฺณตาย ปุณฺณา สมฺปุณฺณาติ ปุณฺณา. "มา"อิติ จนฺโท
วุจฺจติ, โส เอตฺถ ปุณฺโณติ ปุณฺณมา. เอวํ ปุณฺณาย ปุณฺณมายาติ อิมสฺมึ
ปททฺวเย จ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
      ราชามจฺจปริวุโตติ เอวรูปาย รชตฆฏวินิคฺคตาหิ ขีรธาราหิ โธวิย-
มานทิสาภาคาย วิย รชตวิมานนิจฺฉริเตหิ ๑- มุตฺตาวลิสุมนกุสุมทามเสตทุกูลกุมุท-
วิสเรหิ สมฺปริกิณฺณาย วิย จ จตุรุปกฺกิเลสวิมุตฺตปุณฺณจนฺทปฺปภาสมุทโยภาสิตาย
รตฺติยา ราชามจฺเจหิ ปริวุโตติ อตฺโถ. อุปริปาสาทวรคโตติ ปาสาทวรสฺส อุปริ
คโต. มหารเห สมุสฺสิตเสตจฺฉตฺเต กญฺจนาสเน ๒- นิสินฺโน โหติ. กสฺมา นิสินฺโน?
นิทฺทาวิโนทนตฺถํ. อยํ หิ ราชา ปิตริ อุปกฺกนฺตทิวสโต ปฏฺฐาย "นิทฺทํ โอกฺกมิสฺ-
สามี"ติ นิมฺมิลิตมตฺเตสุเยว ๓-  อกฺขีสุ สตฺติสตอพฺภาหโต วิย ผนฺทมาโนเยว ๔-
ปพุชฺฌิ. ๕- "กิเมตนฺ"ติ จ วุตฺเต "น กิญฺจี"ติ วทติ. เตนสฺส อมนาปา นิทฺทา, อิติ
นิทฺทาวิโนทนตฺถํ นิสินฺโน. อปิจ ตสฺมึ ทิวเส นกฺขตฺตํ สํฆุฏฺฐํ โหติ, สพฺพ นครํ
สุสิตฺตสมฺมฏฺฐํ ๖- วิปฺปกิณฺณวาลุกํ ปญฺจวณฺณกุสุมลาชปุณฺณฆฏปฏิมณฺฑิตฆรทฺวารํ
สมุสฺสิตธชปฏากวิจิตฺรสมุชฺชลิตทีปมาลาลงฺกตสพฺพทิสาภาคํ วีถิสภาเคน รจฺฉาสภาเคน
นกฺขตฺตกีฬํ อนุภวมาเนน มหาชเนน สมากิณฺณํ ๗- โหติ. อิติ นกฺขตฺตทิวสตายปิ
นิสินฺโนติ วทนฺติ. เอวญฺจ ๘- วตฺวาปิ "ราชกุลสฺส นาม สทาปิ นกฺขตฺตเมว,
นิทฺทาวิโนทนตฺถํเยว ปเนส นิสินฺโน"ติ สนฺนิฏฺฐานํ กตํ.
      อุทานํ อุทาเนสีติ อุทาหรํ ๙- อุทาหริ. ยถา หิ ยํ เตลํ มานํ
คเหตุํ น สกฺโกติ, วิสฺสนฺทิตฺวา คจฺฉติ, ตํ "อวเสโก"ติ วุจฺจติ. ยญฺจ ชลํ
ตฬากํ คเหตุํ น สกฺโกติ, อชฺโฌตฺถริตฺวา คจฺฉติ, ตํ "โอโฆ"ติ วุจฺจติ,
เอวเมว ยํ ปีติวจนํ หทยํ คเหตุํ น สกฺโกติ, อธิกํ หุตฺวา อนฺโต อสณฺฐหิตฺวา
พหิ นิกฺขมติ, ตํ "อุทานนฺ"ติ วุจฺจติ, เอวรูปํ ปีติมยํ วจนํ นิจฺฉาเรสีติ อตฺโถ.
@เชิงอรรถ:  ก. รชตวิมานวิจฺฉริเตหิ, ม. อิ....วิจฺจุเตหิ,         ก. กาญฺจนาสเน
@ ฉ.ม., อิ. นิมีลิตมตฺเตสุ,    ฉ.ม., อิ. กนุทมาโน   อิ. (ภยาว) ปพุชฺฌติ
@ ฉ.ม. สิตฺตสมฺมฏฺฐํ, ม. สุสมฺมฏฺฐํ    ก. สมภิกิณฺณํ     ฉ.ม.,อิ. เอวํ ปน
@ ฉ.ม., อิ. อุทาหารํ
      โทสินาติ โทสาปคตา, อพฺภา มหิกา ธูโมรโช ๑- ราหูติ อิเมหิ
ปญฺจหิ ๒- อุปกฺกิเลเสหิ วิรหิตาติ วุตฺตํ โหติ. ตสฺมา  ๓- รมณียาติอาทีนิ ปญฺจ
โถมนวจนานิ. สา หิ มหาชนสฺส มนํ รมยตีติ รมณียา. วุตฺตโทสวิมุตฺตาย
จนฺทปฺปภาย โอภาสิตตฺตา อติวิย สุรูปาติ อภิรูปา. ทสฺสิตุํ ๔- ยุตฺตาติ ทสฺสนียา.
จิตฺตํ ปสาเทตีติ ปาสาทิกา. ทิวสมาสาทีนํ ลกฺขณํ ภวิตุํ ยุตฺตาติ ลกฺขญฺญา.
      กํ นุ ขฺวชฺชาติ กํ นุ โข อชฺช. สมณํ วา พฺราหฺมณํ วาติ
สมิตปาปตาย สมณํ, พาหิตปาปตาย พฺราหฺมณํ. ยนฺโน ปยิรุปาสโตติ วจนพฺยตฺตโย ๕-
เอส, ยํ อมฺหากํ ปญฺหาปุจฺฉนวเสน ปยิรุปาสนฺตานํ มธุรธมฺมํ สุตฺวา จิตฺตํ
ปสีเทยฺยาติ อตฺโถ. อิติ ราชา อิมินา สพฺเพนปิ วจเนน โอภาสนิมิตฺตกมฺมํ
อกาสิ. กสฺส อกาสีติ? ชีวกสฺส. กิมตฺถํ? ภควโต ทสฺสนตฺถํ. กึ ภควนฺตํ สยํ
ทสฺสนาย อุปคนฺตุํ น สกฺโกตีติ? อาม น สกฺโกติ. กสฺมา? มหาปราธตาย.
      เตน หิ ภควโต อุปฏฺฐาโก อริยสาวโก อตฺตโน ปิตา มาริโต,
เทวทตฺโต จ ตเมว นิสฺสาย ภควโต พหุํ อนตฺถมกาสิ, อิติ มหาปราโธ เอว ๖-
ตาย มหาปราธตาย สยํ คนฺตุํ น สกฺโกติ. ชีวโก ปน ภควโต อุปฏฺฐาโก
"ตสฺส ปิฏฺฐิจฺฉายาย ภควนฺตํ ปสฺสิสฺสามี"ติ โอภาสนิมิตฺตกมฺมํ อกาสิ. กึ ชีวโก
ปน "มยฺหํ อิทํ โอภาสนิมิตฺตกมฺมนฺ"ติ ชานาตีติ? อาม ชานาติ. อถ กสฺมา
ตุณฺหี อโหสีติ? วิกฺเขปปจฺเฉทนตฺถํ.
      ตสฺมึ ๗- หิ ปริสติ ฉนฺนํ สตฺถารานํ อุปฏฺฐากา พหู สนฺนิปติตา,
เต อสิกฺขิตานํ ปยิรุปาสเนน สยํปิ อสิกฺขิตาว. เต มยิ ภควโต คุณกถํ อารทฺเธ
อนฺตรนฺตรา อุฏฺฐายุฏฺฐาย อตฺตโน สตฺถารานํ คุณํ กถยิสฺสนฺติ, เอวํ ๘- เม สตฺถุ
คุณกถา ปริโยสานํ น คมิสฺสติ. ราชา ปน อิเมสํ กุลุปเก อุปสงฺกมิตฺวา
คหิตาสารตฺตา ๙- เตสํ คุณกถาย อนตฺตมโน หุตฺวา มํ ปฏิปุจฺฉิสฺสติ, อถาหํ
นิพฺพิกฺเขปํ สตฺถุ คุณํ ๑๐- กเถตฺวา ราชานํ สตฺถุ สนฺติกํ คเหตฺวา คมิสฺสามีติ
ชานนฺโตว วิกฺเขปปจฺเฉทนตฺถํ ตุณฺหี อโหสีติ.
@เชิงอรรถ:  ก. มหิยา ธูมรโช      ก. จตูหิ      ก. ตสฺสา      สี., อิ. ทกฺขิตุํ
@ ก. วจนพฺยตฺตโยโค     ฉ.ม.. อิ. เอส   ฉ.ม. ตสฺสํ, อิ. ตสฺส
@ ก. กถยิสฺสนฺตีติ เอวํ, ฉ.ม. กเถสฺสนฺติ, เอวํ, อิ. คุณกถํ กเถนฺสนฺติ
@ ฉ.ม. คหิตาสารตาย     ๑๐ อิ. คุเณ
      เตปิ อมจฺจา เอวํ จินฺเตสุํ  "อชฺช ราชา ปญฺจหิ ปเทหิ รตฺตึ
โถเมติ, อทฺธา กญฺจิ สมณํ วา พฺราหฺมณํ วา อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺหํ ปุจฺฉิตฺวา
ธมฺมํ โสตุกาโม, ยสฺส เจส ธมฺมํ สุตฺวา ปสีทิสฺสติ, ตสฺส จ มหนฺตํ สกฺการํ
กริสฺสติ. ยสฺส ปน กุลุปกสมโณ ๑- ราชกุลุปโก โหติ, ภทฺทํ ตสฺสา"ติ.
      [๑๕๑] เต เอวํ จินฺเตตฺวา "อหํ อตฺตโน กุลุปกสมณสฺส วณฺณํ วตฺวา
ราชานํ คเหตฺวา คมิสฺสามิ, อหํ คมิสฺสามี"ติ อตฺตโน อตฺตโน กุลุปกานํ วณฺณํ
กเถตุํ อารทฺธา. เตนาห "เอวํ วุตฺเต อญฺญตโร ราชามจฺโจติ อาทิ. ตตฺถ
ปูรโณติ ตสฺส สตฺถุปฏิญฺญสฺส นามํ. กสฺสโปติ โคตฺตํ. โส กิร อญฺญตรสฺส
กุลสฺส เอกูนทาสสตํ ปูรยมาโน ชาโต, เตนสฺส "ปูรโณ"ติ นามํ อกํสุ.
มงฺคลทาสตฺตา จสฺส "ทุกฺกฏนฺ"ติ ๒- วตฺตา ๓- นตฺถิ, "อกตํ วา น กตนฺ"ติ. โส
กิร "กิมหํ เอตฺถ วสามี"ติ ปลายิ. อถสฺส โจรา วตฺถานิ อจฺฉินฺทึสุ, โส
ปณฺเณน วา ติเณน วา ปฏิจฺฉาเทตุํปิ อชานนฺโต ชาตรูเปเนว เอกํ คามํ
ปาวิสิ. มนุสฺสา นํ ทิสฺวา "อยํ สมโณ อรหา อปฺปิจฺโฉ,  นตฺถิ อิมินา
สทิโส"ติ ปูวภตฺตาทีนิ คเหตฺวา อุปสงฺกมนฺติ. โส "มยฺหํ สาฏกํ อนิวตฺถภาเวน
อิทํ อุปฺปนฺนนฺ"ติ ตโต ปฏฺฐาย สาฏกํ ลภิตฺวาปิ น นิวาเสสิ, ตเทว ปพฺพชฺชํ
อคฺคเหสิ. ตสฺส สนฺติเก อญฺเญปิ อญฺเญปีติ ปญฺจสตา มนุสฺสา อนุปพฺพชึสุ. ๔- ตํ
สนฺธายาห "ปูรโณ กสฺสโป"ติ.
      ปพฺพชิตสมูหสงฺขาโต สํโฆ อสฺส อตฺถีติ สํฆี. เสฺวว คโณ อสฺส
อตฺถีติ คณี. อาจารสิกฺขาปนวเสน ตสฺส คณสฺส อาจริโยติ คณาจริโย. ญาโตติ
ปญฺญาโต  ปากโฏ. "อปฺปิจฺโฉ สนฺตุฏฺโฐ, อปฺปิจฺฉตาย วตฺถํปิ น นิวาเสสี"ติ ๕-
เอวํ สมุคฺคโต ยโส อสฺส อตฺถีติ ยสสฺสี. ติตฺถกโรติ ลทฺธิกโร. สาธุสมฺมโตติ
อยํ สาธุ สุนฺทโร สปฺปุริโสติ เอวํ สมฺมโต. พหุชนสฺสาติ อสฺสุตวโต  อนฺธพาล-
ปุถุชฺชนสฺส. ปพฺพชิตโต ปฏฺฐาย อติกฺกนฺตา พหู รตฺติโย ชานาตีติ รตฺตญฺญู.
จิรํ ปพฺพชิตสฺส อสฺสาติ จิรปพฺพชิโต, อจิรปพฺพชิตสฺส หิ กถา โอกปฺปนียา น
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. กุลูปโก เอวมุปริปิ    ก., ม. สุกตํ ทุกุกฏนฺติ    ก. วทนฺตา
@ ฉ.ม., อิ. ปพฺพชึสุ           ฉ.ม., อิ. นิวาเสตีติ
โหติ. เตนาห "จิรปพฺพชิโต"ติ. อทฺธคโตติ อทฺธานํ คโต, เทฺว ตโย
ราชปริวฏฺเฏ อตีโตติ อธิปฺปาโย. วโยอนุปฺปตฺโตติ ปจฺฉิมวยํ อนุปฺปตฺโต. อิทํ
อุภยมฺปิ "ทหรสฺส กถา โอกปฺปนียา น โหตี"ติ เอตํ ๑- สนฺธาย วุตฺตํ.
      ตุณฺหี  อโหสีติ สุวณฺณวณฺณํ มธุรรสํ อมฺพปกฺกํ ขาทิตุกาโม ปุริโส
อาหริตฺวา หตฺเถ ฐปิตํ กาชรปกฺกํ ทิสฺวา วิย ฌานาภิญฺญาทิคุณยุตฺตํ
ติลกฺขณพฺภาหตํ มธุรธมฺมกถํ โสตุกาโม ปุพฺเพ ปูรณสฺส ทสฺสเนนาปิ อนตฺตมโน
อิทานิ คุณกถาย สุฏฺฐุตรํ อนตฺตมโน หุตฺวา ตุณฺหี อโหสิ. อนตฺตมโน สมาโนปิ
ปน "สจาหํ เอตํ ตชฺเชตฺวา คีวายํ คเหตฺวา นีหราเปสฺสามิ, `โย โย กเถสิ, ตํ
ตํ ราชา เอวํ กโรตี'ติ ภีโต อญฺโญปิ โกจิ กิญฺจิ น กเถสฺสตี"ติ อมนาปํปิ
ตํ กถํ อธิวาเสตฺวา ตุณฺหีเอว อโหสิ.
      [๑๕๒] อถญฺโญ "อหํ อตฺตโน กุลุปกสฺส วณฺณํ กเถสฺสามี"ติ
จินฺเตตฺวา วตฺตุํ อารทฺโธ. เตน วุตฺตํ "อญฺญตโรปิ โข"ติ อาทิ. ตํ สพฺพํ
วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. เอตฺถ ปน มกฺขลีติ ตสฺส นามํ. โคสาลาย ชาตตฺตา
โคสาโลติ ทุติยํ นามํ. ตํ กิร สกทฺทมาย ภูมิยา เตลฆฏํ คเหตฺวา คจฺฉนฺตํ
"ตาต มา ขลี"ติ สามิโก อาห. โส ปมาเทน ขลิตฺวา ปติตฺวา ๒- สามิกสฺส
ภเยน ปลายิตุํ อารทฺโธ. สามิโก อุปธาวิตฺวา ทุสฺสกณฺณํ ๓- อคฺคเหสิ, โส สาฏกํ
ฉฑฺเฑตฺวา อเจลโก หุตฺวา ปลายิ. เสสํ ปูรณสทิสเมว.
      [๑๕๓] อชิโตติ ตสฺส นามํ. เกสกมฺพลํ ธาเรตีติ เกสกมฺพโล.
อิติ ๔- นามทฺวยํ สํสนฺเทตฺวา "อชิโต  เกสกมฺพโล"ติ วุจฺจติ. ตตฺถ เกสกมฺพโล
นาม มนุสฺสเกเสหิ กตกมฺพโล. ตโต ปฏิกิฏฺฐตรํ วตฺถํ นาม นตฺถิ. ยถาห:
"เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว ยานิ กานิจิ ตนฺตาวุตานิ วตฺถานิ, ๕- เกสกมฺพโล เตสํ
ปฏิกิฏฺโฐ ๖- อกฺขายติ. เกสกมฺพโล  ภิกฺขเว สีเต สีโต, อุเณฺห อุโณฺห, อปฺปคฺโฆ
จ ทุพฺพณฺโณ ทุคฺคนฺโธ ทุกฺขสมฺผสฺโส"ติ
@เชิงอรรถ:  ม. ตํ, สี. เอตนฺติ ปาโฐ น ทิสฺสติ    สี. โปตฺถเก ปทมิทํ น ทิสฺสติ.
@ ฉ.ม. ทุสฺสกณฺเณ, อิ. ทสากณฺเณ    ก. อิมินา. สุตฺตนฺต. ๑๒/๑๓๘ เกสกมฺพลสุตฺต
@ ฉ.ม., อิ. ตนฺตาวุตานํ วตฺถานํ     ก. ปฏิกิฏฺฐตโร
      [๑๕๔] ปกุโธติ ตสฺส นามํ. กจฺจายโนติ โคตฺตํ. อิติ นาม โคตฺตํ
สํสนฺทิตฺวา "ปกุโธ กจฺจายโน"ติ วุจฺจติ. สีโตทกปฏิกฺขิตฺตโก ๑-  เอส, วจฺจํ
กตฺวาปิ อุทกกิจฺจํ น กโรติ, อุโณฺหทกํ วา กญฺชิกํ วา ลภิตฺวา กโรติ, นทึ
วา มคฺโคทกํ วา อติกฺกมฺม "สีลํ เม ภินฺนนฺ"ติ วาลิกาถูปํ กตฺวา สีลํ
อธิฏฺฐาย คจฺฉติ. เอวรูโป นิสฺสิริกลทฺธิโก เอส.
      [๑๕๕] สญฺชโยติ ตสฺส นามํ. เวลฏฺฐสฺส ปุตฺโตติ เวลฏฺฐปุตฺโต.
      [๑๕๖] อมฺหากํ คณฺฐนกิเลโส ปลิพุนฺธนกิเลโส ๒- นตฺถิ, กิเลส-
คณฺฐรหิตา ๓- มยนฺติ เอวํวาทิตาย ลทฺธนามวเสน นิคณฺโฐ. นาฏสฺส ปุตฺโตติ
นาฏปุตฺโต.
                      โกมารภจฺจชีวกกถาวณฺณนา
      [๑๕๗] อถโข ราชาติ ราชา กิร เตสํ วจนํ สุตฺวา จินฺเตสิ "อหํ
ยสฺส ยสฺส วจนํ น โสตุกาโม, โส โส เอวํ ๔- กเถสิ. ยสฺส ปนมฺหิ วจนํ
โสตุกาโม, เอส ๕- นาควสํ ปิวิตฺวา ฐิโต สุปณฺโณ วิย ตุณฺหีภูโต, อนตฺโถ วต
เม"ติ. อถสฺเสตทโหสิ "ชีวโก อุปสนฺตสฺส พุทฺธสฺส ภควโต อุปฏฺฐาโก, สยํปิ
อุปสนฺโต, ตสฺมา วตฺตสมฺปนฺโน ภิกฺขุ วิย ตุณฺหีภูโต นิสินฺโน, น เอส มยิ
อกเถนฺเต กเถสฺสติ, หตฺถิมฺหิ โข ปน มทฺทนฺเต หตฺถิสฺเสว ปาโท คเหตพฺโพ"ติ
เตน สทฺธึ สยํ มนฺเตตุมารทฺโธ. เตน วุตฺตํ "อถโข ราชา"ติ. ตตฺถ กึ
ตุณฺหีติ เกน การเณน ตุณฺหี. อิเมสํ อมจฺจานํ อตฺตโน กุลุปกสมณสฺส วณฺณํ
กเถนฺตานํ มุขํ นปฺปโหติ. กึ ยถา เอเตสํ, เอวํ ตว กุลุปกสมโณ นตฺถิ, กึ
ตฺวํ ทลิทฺโท, น เต มม  ปิตรา อิสฺสริยํ ทินฺนํ, อุทาหุ อสฺสทฺโธติ ปุจฺฉติ.
      ตโต ชีวกสฺส เอตทโหสิ "อยํ ราชา มํ กุลุปกสมณสฺส คุณํ
กถาเปติ, นทานิ เม ตุณฺหีภาวสฺส กาโล, ยถา โข ปนิเม ราชานํ วนฺทิตฺวา
นิสินาว อตฺตโน กุลุปกสมณานํ คุเณ กถยึสุ, น มยฺหํ เอวํ สตฺถุ คุเณ กเถตุํ
ยุตฺตนฺ"ติ อุฏฺฐายาสนา ภควโต วิหาราภิมุโข ปญฺจปติฏฺฐิเตน วนฺทิตฺวา ทสนข-
สโมธานสมุชฺชลํ อญฺชลึ สิรสิ ปคฺคเหตฺวา "มหาราช มา มํ เอวํ จินฺตยิตฺถ `อยํ
@เชิงอรรถ:  ก....ปฏิกฺขิตฺโต       ก. ปลิพุทฺธนกิเลโส     สี., ม. กิเลสคณฺฐิรหิตา
@ ฉ.ม. เอว             ก. โส เอส
ยํ วา ตํ วา สมณํ อุปสงฺกมตี'ติ ๑- มม สตฺถุโน หิ มาตุกุจฺฉิโอกฺกมเน
มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมเน มหาภินิกฺขมเน สมฺโพธิยํ ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตเน จ ทสสหสฺสี-
โลกธาตุ กมฺปิตฺถ, เอวํ ยมกปาฏิหาริยํ อกาสิ, เอวํ เทโวโรหณํ, อหํ ๒- มยฺหํ ๓-
สตฺถุโน คุเณ กถยิสฺสามิ, เอกคฺคจิตฺโต สุณ มหาราชา"ติ วตฺวา "อยํ เทว
ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ"ติ อาทิมาห.
      ตตฺถ ตํ โข ปนาติ อิตฺถมฺภูตาขฺยานตฺเถ อุปโยควจนํ, ตสฺส โข
ปน ภควโตติ อตฺโถ. กลฺยาโณติ กลฺยาณคุณสมนฺนาคโต, เสฏฺโฐติ วุตฺตํ โหติ.
กิตฺติสทฺโทติ กิตฺติเยว, ถุติโฆโส วา. อพฺภุคฺคโตติ สเทวกํ โลกํ อชฺโฌตฺถริตฺวา
อุคฺคโต, กินฺติ? อิติปิ โส ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ ฯเปฯ ภควาติ.
      ตตฺรายํ ปทสมฺพนฺโธ:- โส ภควา อิติปิ อรหํ, อิติปิ สมฺมา-
สมฺพุทฺโธ ฯเปฯ อิติปิ ภควาติ, อิมินา จ อิมินา จ การเณนาติ วุตฺตํ โหติ.
ตตฺถ อารกตฺตา, อรีนํ, อารานญฺจ หตตฺตา ปจฺจยาทีนญฺจ อรหตฺตา ปาปกรเณ
รหาภาวาติ อิเมหิ ตาว การเณหิ โส ภควา อรหนฺติ เวทิตพฺโพติ อาทินา นเยน
มาติกํ นิกฺขิปิตฺวา สพฺพาเนว เจตานิ ปทานิ วิสุทฺธิมคฺเค ๔- พุทฺธานุสฺสติ-
นิทฺเทเส วิตฺถาริตานีติ. ตโต เนสํ วิตฺถาโร คเหตพฺโพ.
      ชีวโก ปน เอกเมกสฺส  ปทสฺส อตฺถํ นิฏฺฐาเปตฺวา "เอวํ มหาราช
อรหํ  มยฺหํ สตฺถา, เอวํ สมมาสมฺพุทฺโธ ฯเปฯ เอวํ ภควา"ติ วตฺวา "ตํ
เทโว ภควนฺตํ ปยิรุปาสตุ, อปฺเปว นาม เทวสฺส ภควนฺตํ ปยิรุปาสโต จิตฺตํ
ปสีเทยฺยา"ติ อาห. เอตฺถ จ ตํ เทโว ปยิรุปาสตูติ วทนฺโต "มหาราช
ตุมฺหาทิสานํ หิ สเตนปิ สหสฺเสนปิ สตสหสฺเสนปิ ปุฏฺฐสฺส มยฺหํ สตฺถุโน
สพฺเพสํ จิตฺตํ คเหตฺวา กเถตุํ ถาโม จ พลํ อตฺถิ, วิสฺสฏฺโฐ ๕- อุปสงฺกมิตฺวา
ปุจฺเฉยฺยาสิ มหาราชา"ติ อาห.
      [๑๕๘] รญฺโญปิ ภควโต คุณกถํ สุณนฺตสฺส สกลสรีรํ ปญฺจวณฺณาย
ปีติยา นิรนฺตรํ ผุฏฺฐํ อโหสิ. โส ตํ ขณญฺเญว คนฺตุกาโม หุตฺวา "อิมาย โข
@เชิงอรรถ:  ก. อุปสงฺกมีติ        สี.,อิ อยํ น ทิสฺสติ      ฉ.ม. อยํ น ทิสฺสติ
@ วิสุทฺธิ. ๑/๒๕๓ ฉอนุสฺสตินิทฺเทส.    ฉ.ม. วิสฺสตฺถํ
ปน เวลาย มยฺหํ ทสพลสฺส สนฺติกํ คจฺฉโต น อญฺโญ โกจิ ขิปฺปํ  ยานานิ
โยเชตุํ สกฺขิสฺสติ อญฺญตฺร ชีวกา"ติ จินฺเตตฺวา "เตนหิ สมฺม ชีวก หตฺถิยานานิ
กปฺปาเปหี"ติ อาห.
      ตตฺถ เตนหีติ อุยฺโยชนตฺเถ นิปาโต, คจฺฉ สมฺม ชีวกาติ วุตฺตํ
โหติ. หตฺถิยานานีติ อเนเกสุ อสฺสรถาทีสุ ยาเนสุ วิชฺชมาเนสุปิ หตฺถิยานํ
อุตฺตมํ, อุตฺตมสฺส สนฺติกํ อุตฺตมยาเนเนว คนฺตพฺพนฺติ จ, อสฺสยานรถยานานิ หิ
สสทฺทานิ, ทูรโตว เตสํ สทฺโท สุยฺยติ, หตฺถิยานสฺส ปทานุปทํ คจฺฉนฺตาปิ
สทฺทํ น สุณนฺติ, นิพฺพุตสฺส โข ปน ภควโต สนฺติเก นิพฺพุเตเหว ยาเนหิ
คนฺตพฺพนฺติ จ จินฺตยิตฺวา "หตฺถิยานานี"ติ อาห.
      ปญฺจมตฺตานิ หตฺถินิกาสตานีติ ปญฺจ กเรณุสตานิ. กปฺปาเปตฺวาติ
อาโรหนสชฺชนํ ๑- กาเรตฺวา. อาโรหณียนฺติ อาโรหณโยคฺคํ, อุปคุยฺหนฺติ อตฺโถ.
กิมฺปเนส รญฺญา วุตฺตํ อกาสิ, อวุตฺตนฺติ? อวุตฺตํ. กสฺมา? ปณฺฑิตตาย. เอวํ
กิรสฺส อโหสิ:- ราชา "อิมาย เวลาย คจฺฉามี"ติ วทติ, ราชาโน จ นาม
พหุปจฺจตฺถิกา. สเจ อนฺตรามคฺเค โกจิ อนฺตราโย โหติ, มมมฺปิ ครหิสฺสนฺติ
"ชีวโกปิ ๒- `ราชา เม กถํ คณฺหาตี'ติ อกาเลปิ ราชานํ คเหตฺวา นิกฺขมตี"ติ
ภควนฺตมฺปิ ครหิสฺสนฺติ "สมโณ โคตโม `มยฺหํ กถา วตฺตตี'ติ กาลํ
อสลฺลกฺเขตฺวา ธมฺมํ กเถตี"ติ. ตสฺมา ยถา เนว มยฺหํ, น ภควโต ครหา
อุปฺปชฺชติ, รญฺโญ จ รกฺขา สุสํวิหิตา โหติ, ตถา กริสฺสามีติ.
      ตโต "อิตฺถิโย นิสฺสาย ปุริสานํ ภยํ นาม นตฺถิ, สุขํ อิตฺถีปริวุโต
คมิสฺสตี"ติ ปญฺจ หตฺถินิกาสตานิ กปฺปาเปตฺวา ปญฺจ อิตฺถีสตานิ ปุริสเวสํ
คาหาเปตฺวา "อสิโตมรหตฺถา ราชานํ ปริวาเรยฺยาถา"ติ วตฺวา ปุน จินฺเตสิ
"อิมสฺส รญฺโญ อิมสฺมึ อตฺตภาเว มคฺคผลานํ อุปนิสฺสโย นตฺถิ, พุทฺธา จ นาม
อุปนิสฺสยํ ทิสฺวาว ธมฺมํ กเถนฺติ. หนฺทาหํ มหาชนํ สนฺนิปาตาเปมิ, เอวํ หิ สติ
สตฺถา กสฺสจิเทว อุปนิสฺสเยน ธมฺมํ เทเสสฺสติ, สา มหาชนสฺส อุปการาย
ภวิสฺสตี"ติ. โส ตตฺถ ตตฺถ  สาสนํ เปเสสิ, เภริญฺจาราเปสิ "อชฺช ราชา
@เชิงอรรถ:  ก., สี., อิ. อาโรหนสชฺชานิ        ฉ.ม., อิ. ปิ สทฺโท น ทิสฺสติ
ภควโต สนฺติกํ คจฺฉติ, สพฺเพ อตฺตโน วิภวานุรูเปน รญฺโญ อารกฺขํ
คณฺหนฺตู"ติ.
      ตโต มหาชโนปิ จินฺเตสิ "ราชา กิร ภควโต ทสฺสนตฺถํ ๑- คจฺฉติ,
กีทิสี วต โภ ภควโต ธมฺมเทสนา ภวิสฺสติ, กึ โน นกฺขตฺตกีฬาย, ตตฺเถว
คมิสฺสามา"ติ. สพฺเพ คนฺธปุปฺผาทีนิ ๒- คเหตฺวา รญฺโญ อาคมนํ อากงฺขมานา
มคฺเค อฏฺฐํสุ. ชีวโกปิ รญฺโญ ปฏิเวเทสิ "กปฺปิตานิ โข เต เทว หตฺถิยานานิ,
ยสฺสทานิ กาลํ มญฺญสี"ติ. ตตฺถ ยสฺสทานิ กาลํ มญฺญสีติ อุปจารวจนเมตํ.
อิทํ วุตฺตํ โหติ "ยํ ตยา อาณตฺตํ, ตํ มยา กตํ, อิทานิ ยสฺส ตฺวํ คมนสฺส
วา อคมนสฺส วา กาลํ มญฺญสิ, ตเทว อตฺตโน รุจิยา กโรหี"ติ.
      [๑๕๙] ปจฺเจกา อิตฺถิโยติ ปาฏิเยกฺกา ๓- อิตฺถิโย, เอเกกิสฺสา หตฺถินิยา
เอเกกํ หตฺถินฺติ วุตฺตํ โหติ. อุกฺกาสุ ธาริยมานาสูติ ทณฺฑทีปิกาสุ ธาริยมานาสุ.
มหจฺจราชานุภาเวนาติ ๔- มหตา จ ราชานุภาเวน. มหจฺจาติปิ ปาลิ, มหติยาติ
อตฺโถ, ลิงฺคปริยาโย ๕- เอส. ราชานุภาโว วุจฺจติ ราชิทฺธิ. กา ปนสฺส ราชิทฺธีติ?
ติโยชนสตานํ ทฺวินฺนํ มหารฏฺฐานํ อิสฺสริยสิริ. ตสฺส หิ "อสุกทิวสํ ราชา
ตถาคตํ อุปสงฺกมิสฺสตี"ติ ปฐมตรํ สํวิทหเณ อสติปิ ตํขณญฺเญว ปญฺจ อิตฺถีสตานิ
ปุริสเวสํ คเหตฺวา ปฏิมุกฺกเวฐนานิ อํเส อาสตฺตขคฺคานิ มณิทณฺฑโตมเร คเหตฺวา
นิกฺขมึสุ, ยํ สนฺธาย วุตฺตํ "ปจฺเจกา อิตฺถิโย อาโรเปตฺวา"ติ.
      อปราปิ โสฬสสหสฺสขตฺติยนาฏกิตฺถิโย ราชานํ ปริวาเรสุํ. ตาสํ
ปริยนฺเต ขุชฺชวามนกิราตาทโย, ตาสํ ปริยนฺเต อนฺเตปุรปาลกา วิสฺสาสิกปุริสา,
เตสํ ปริยนฺเต วิจิตฺรเวสวิลาสิโน สฏฺฐิสหสฺสมตฺตา มหามตฺตา, เตสํ ปริยนฺเต
วิวิธาลงฺการปฏิมณฺฑิตา นานปฺปการา อาวุธหตฺถา วิชฺชาธรตรุณา วิย นวุติสหสฺส-
มตฺตา รฏฺฐิยปุตฺตา, เตสํ ปริยนฺเต สตคฺฆนิกานิ ๖- นิวาเสตฺวา ปญฺจสตคฺฆนิกานิ
เอกํสํ กตฺวา สุนฺหาตา สุวิลิตฺตา กญฺจนมาลาทินานาภรณโสภิตา ๗- ทสสหสฺสมตฺตา
@เชิงอรรถ:  สี., ฉ.ม. สตฺถุทสฺสนตฺถํ           สี., ฉ.ม., อิ. คนธมาลาทีนิ
@ ก. ปฏิเอกา, สี. ปาฏิเอกฺกา       ฉ.ม. มหญฺจ....
@ ฉ.ม. ลิงฺควิปริยาโส              สี. สตสหสฺสคฺฆนิกานิ
@ ก. กาญฺจนมาลา....
พฺราหฺมณา ทกฺขิณหตฺถํ อุสฺสาเปตฺวา ชยสทฺทํ โฆเสนฺตา ๑- คจฺฉนฺติ, เตสํ
ปริยนฺเต ปญฺจงฺคิกานิ ตุริยานิ. ๒- เตสํ ปริยนฺเต ธนุปนฺตี ปริกฺเขโป, ตสฺส
ปริยนฺเต หตฺถิฆฏา, หตฺถีนํ ปริยนฺเต คีวาย คีวํ ปหรมานา อสฺสปนฺตี,
อสฺสปริยนฺเต อญฺญมญฺญํ สํฆฏฺฏนรถา, รถปริยนฺเต พาหาย พาหํ ปหรมานา
โยธา, เตสํ ปริยนฺเต อตฺตโน อตฺตโน อนุรูปาย อาภรณสมฺปตฺติยา วิโรจมานา
อฏฺฐารส เสนิโย. ๓- อิติ ยถาปริยนฺเต ฐตฺวา ขิตฺโต สโร ราชานํ น ปาปุณาติ,
เอวํ ชีวโก โกมารภจฺโจ รญฺโญ ปริสํ สํวิทหิตฺวา อตฺตนา รญฺโญ อวิทูเรน
คจฺฉติ "สเจ โกจิ อุปทฺทโว โหติ, สพฺพปฐมํ ๔- รญฺโญ ชีวิตทานํ ทสฺสามี"ติ.
อุกฺกานํ ปน เอตฺตกานิ สตานิ วา สหสฺสานิ วาติ ปริจฺเฉโท นตฺถีติ. เอวรูปํ ๕-
ราชิทฺธึ สนฺธาย วุตฺตํ "มหจฺจราชานุภาเวน, ๖- เยน ชีวกสฺส โกมารภจฺจสฺส
อมฺพวนํ, เตน ปายาสี"ติ.
      อหุเทว ภยนฺติ เอตฺถ จิตฺตุตฺราสภยํ ญาณภยํ อารมฺมณภยํ
โอตฺตปฺปภยนฺติ จตุพฺพิธํ ภยํ, ตตฺถ "ชาตึ ปฏิจฺจ ภยํ ภยานกนฺติ ๗- อาทินา
นเยน วุตฺตํ จิตฺตุตฺราสภยํ นาม. "เตปิ ตถาคตสฺส ธมฺมเทสนํ สุตฺวา เยภุยฺเยน
ภยํ สํเวคํ สนฺตาสํ อาปชฺชนฺตี"ติ ๘- เอวมาคตํ ญาณภยํ นาม. "เอตํ นูน ตํ
ภยเภรวํ อาคจฺฉตี"ติ ๙- เอตฺถ วุตฺตํ อารมฺมณภยํ นาม.
                   "ภีรุํ  ปสํสนฺติ น หิ ตตฺถ สูรํ
                   ภยา หิ สนฺโต น กโรนฺติ ปาปนฺ"ติ ๑๐-
      อิทํ โอตฺตปฺปภยํ นาม. เตสุ อิธ จิตฺตุตฺราสภยํ, อหุ อโหสีติ อตฺโถ.
ฉมฺภิตตฺตนฺติ ฉมฺภิตภาโว, สกลสรีรจลนนฺติ อตฺโถ. โลมหํโสติ โลมหํสนํ,
อุทฺธํ ฐิตโลมตาติ อตฺโถ. โส ปนายํ โลมหํโส ธมฺมสฺสวนาทีสุ ปีติอุปฺปตฺติ-
กาเล ปีติยาปิ โหติ, ภีรุกชาติกานํ สมฺปหารปิสาจาทิทสฺสเนสุ ภเยนาปิ.
อิธ ภยโลมหํโส เวทิตพฺโพ.
@เชิงอรรถ:  ม. โฆสนฺตา      ฉ.ม. ตูริยานิ     สี. เสณิโย       ม. ปฐฺมตรํ
@ ฉ.ม. เอวรูปี     ฉ.ม. มหญฺจ...., กตฺถจิ มหจฺจา       อภิ. วิ. ๓๕/๙๒๑/๔๔๘
@ สํ. ขนฺธ. ๑๗/๗๘/๗๐ สีหสุตฺต, องฺ. จตุกฺก  ๒๑/๓๓/๓๘ สีหสุตฺต
@ ม.มู. ๑๒/๔๙/๒๘ ภยเภรวสุตฺต.        ๑๐ สํ. ส. ๑๕/๓๓/๒๕ สาธุสุตฺต
      กสฺมา ปเนส ภีโตติ? อนฺธกาเรนาติ เอเก วทนฺติ. ราชคเห กิร
ทฺวตฺตึส มหาทฺวารานิ, จตุสฏฺฐิ ขุทฺทกทฺวารานิ. ชีวกสฺส อมฺพวนํ ปาการสฺส จ
คิชฺฌกูฏฺสฺส จ อนฺตรา โหติ. โส ปาจีนทฺวาเรน นิกฺขมิตฺวา ปพฺพตจฺฉายาย
ปาวิสิ, ตตฺถ ปพฺพตกูเฏน จนฺโท ฉาทิโต, ปพฺพตจฺฉายาย จ รุกฺขจฺฉายาย จ อนฺธการํ
อโหสีติ, ตํปิ อการณํ. ตทา หิ อุกฺกานํ สตสหสฺสานํปิ ๑- ปริจฺเฉโท นตฺถิ.
      อยํ ปน อปฺปสทฺทตํ นิสฺสาย ชีวเก อาสงฺกาย ภีโต. ชีวโก กิรสฺส
อุปริปาสาเทเยว อาโรเจสิ "มหาราช อปฺปสทฺทกาโม ภควา, อปฺปสทฺเทเนว
อุปสงฺกมิตพฺโพ"ติ ตสฺมา ราชา ตุริยสทฺทํ นิวาเรสิ. ตุริยานิ เกวลํ คหิตมตฺตาเนว
โหนฺติ, วาจํปิ อุจฺจํ อนุจฺจารมานา ๒-  อจฺฉราสญฺญาย อาคจฺฉนฺติ,  อมฺพวเนปิ
กสฺสจิ ขิปิตสทฺโทปิ น สุยฺยติ. ราชาโน จ นาม สทฺทาภิรตา โหนฺติ. โส ตํ
อปฺปสทฺทํ นิสฺสาย อุกฺกณฺฐิโต ชีวเกปิ อาสงฺกํ อุปฺปาเทสิ "อยํ ชีวโก `มยฺหํ
อมฺพวเน อฑฺฒเตฬสานิ ภิกฺขุสตานี'ติ อาห. เอตฺถ จ ขิปิตสทฺทมตฺตมฺปิ น
สุยฺยติ, อภูตํ มญฺเญ, เอส วญฺเจตฺวา มํ นครโต นีหรึตฺวา ปุรโต พลกายํ อุฏฺฐา-
เปตฺวา ๓- มํ คณฺหิตฺวา อตฺตโน ๔- ฉตฺตํ อุสฺสาเปตุกาโม. อยญฺหิ ปญฺจนฺนํ หตฺถีนํ
พลํ ธาเรติ. มมญฺจ อวิทูเรเนว คจฺฉติ, สนฺติเก จ เม อาวุธหตฺโถ เอกปุริโสปิ
นตฺถิ. อโห วต เม อนตฺโถ"ติ. เอวํ ภายิตฺวา จ  ปน อภีโต วิย สณฺฐาตุํปิ ๕-
นาสกฺขิ. อตฺตโน ภีตภาวํ ตสฺส อาจิกฺขิ. ๖- เตน วุตฺตํ "อถโข ราชา ฯเปฯ น
นิคฺโฆโส"ติ. ตตฺถ สมฺมาติ วยสฺสาภิลาโป เอส, กจฺจิ มํ วยสฺสาติ วุตฺตํ โหติ,
น ปลมฺเภสีติ ยํ นตฺถิ, ตํ อตฺถีติ วตฺวา กจฺจิ มํ น วิปฺปลมฺเภยฺยาสิ. ๗-
นิคฺโฆโสติ กถาสลฺลาปนิคฺโฆโส.
      มา ภายิ มหาราชาติ ชีวโก "อยํ ราชา มํ น  ชานาติ `นายํ ปรํ
ชีวิตา โวโรเปตี'ติ, สเจ โข ปน นํ น อสฺสาเสสฺสามิ, วินสฺเสยฺยา"ติ จินฺเตตฺวา
ทฬฺหํ กตฺวา สมุสฺสาเสนฺโต "มา ภายิ มหาราชา"ติ วตฺวา "น ตํ เทวา"ติ
อาทิมาห. อภิกฺกมาติ อภิมุโข กม คจฺฉ, ปวิสาติ อตฺโถ. สกึ วุตฺเต ปน
@เชิงอรรถ:  สี. สตสหสฺสโตปิ, ม., อิ. สตสหสฺสาปิ    ฉ.ม.,อิ. อนิจฺฉารมานา.
@ ฉ.ม. อุฏฐเปตฺวา                    ฉ.ม. อตฺตนา         ฉ.ม. สนฺธาเรตุํ
@ ฉ.ม. อาวิ อกาสิ.                   สี., อิ. วิปฺปลมฺภยสิ
ทฬฺหํ น โหตีติ ตรมาโนว ทฺวิกฺขตฺตุํ ๑- อาห. เอเต มณฺฑลมาเฬ ปทีปา ๒-
ฌายนฺตีติ มหาราช โจรพลํ นาม น ทีเป ชาเลตฺวา ติฏฺฐติ เอเต จ
มณฺฑลมาเฬ ทิปา ชลนฺติ ๓- เอตาย ทีปสญฺญาย ยาหิ มหาราชาติ วทติ.
                        สามญฺญผลปุจฺฉาวณฺณนา
      [๑๖๐] นาคสฺส ภูมีติ ยตฺถ สกฺกา หตฺถึ อภิรูเฬฺหน คนฺตุํ, อยํ
นาคสฺส ภูมิ นาม. นาคา ปจฺโจโรหิตฺวาติ วิหารสฺส พหิทฺวารโกฏฺฐเก หตฺถิโต
โอโรหิตฺวา. ภูมิยํ ปติฏฺฐิตสมกาลเมว ปน ภควโต เตโช รญฺโญ สรีรํ ผริ.
อถสฺส ตาวเทว สกลสรีรโต เสทา มุจฺจึสุ, ๔- สาฏกา ปีเฬตฺวา อปเนตพฺพา วิย
อเหสุํ. อตฺตโน อปราธํ สริตฺวา มหาภยํ อุปฺปชฺชิ. โส อุชุกํ ภควโต สนฺติกํ
คนฺตุํ อสกฺโกนฺโต ชีวกํ หตฺเถ คเหตฺวา อารามจาริกญฺจรมาโน วิย "อิทํ เต
สมฺม ชีวก สุฏฺฐุ การิตํ, อิทํ สุฏฺฐุ การิตนฺ"ติ วิหารสฺส วณฺณํ ภณมาโน
อนุกฺกเมน เยน มณฺฑลมาฬสฺส ทฺวารํ เตนุปสงฺกมิ, สมฺปตฺโตติ อตฺโถ.
      "กหํ ปน สมฺมา"ติ กสฺมา ปุจฺฉติ. เอเก ตาว "อชานนฺโต"ติ
วทนฺติ. อิมินา กิร ทหรกาเล ปิตรา สทฺธึ อาคมฺม ภควา ทิฏฺฐปุพฺโพ,
ปจฺฉา ปน ปาปมิตฺตสํสคฺเคน ปิตุฆาตํ กตฺวา อภิมาเร เปเสตฺวา ธนปาลํ
มุญฺจาเปตฺวา ๕- มหาปราโธ หุตฺวา ภควโต สมฺมุขีภาวํ น อุปคตปุพฺโพติ
อสญฺชานนฺโต ปุจฺฉตีติ. ตํ อการณํ. ภควา หิ อากิณฺณวรลกฺขโณ อนุพฺยญฺชน-
ปฏิมณฺฑิโต ฉพฺพณฺณรสฺมีหิ สกลํ อารามํ โอภาเสตฺวา ตาราคณปริวุโต วิย
ปุณฺณจนฺโท ภิกฺขุคณปริวุโต มณฺฑลมาฬมชฺเฌ นิสินฺโน, ตํ โก น ชาเนยฺย.
อยํ ปน อตฺตโน อิสฺสริยลีฬาย ๖- ปุจฺฉติ. ปกติเหสา ราชกุลานํ, ยํ ชานนฺตาปิ
อชานนฺตา วิย ๗- ปุจฺฉนฺติ. ชีวโก ปน ตํ สุตฺวา "อยํ ราชา ปฐวิยํ ฐตฺวา `กุหึ
ปฐวีติ, นภํ โอโลเกตฺวา `กุหึ จนฺทิมสุริยาติ, สิเนรุมูเล ฐตฺวา `กุหึ สิเนรู"ติ
วทมาโน วิย ทสพลสฺส ปุรโตว ฐตฺวา "กุหึ ภควา"ติ ปุจฺฉติ. "หนฺทสฺส
@เชิงอรรถ:  ก. ทฺวิตฺติกฺขตฺตุํ     ฉ.ม. ทีปา     อิ. ทีเป ชาเลนฺติ     ก. มุญฺจึสุ
@ ม. ปมุญฺจาเปตฺวา   สี., อิ. อิสฺสริยลีฬฺหาย    ก. ชานนฺตาปิ อชานนฺตาปิ,
@สี. ชาเนนฺตาปิ อชานนฺตา วิย, อิ. สญฺชานนฺตาปิ อชานนฺตา วิย
ภควนฺตํ ทสฺเสสฺสามี"ติ จินฺเตตฺวา ๑- เยน ภควา เตนญฺชลึ ปณาเมตฺวา "เอโส
มหาราชา"ติอาทิมาห. ปุรกฺขโตติ ปริวาเรตฺวา นิสินฺนสฺส ปุรโต นิสินฺโน.
      [๑๖๑] เยน ภควา เตนุปสงฺกมีติ ยตฺถ ภควา, ตตฺถ ภควโต
สนฺติกํ อุปสงฺกมนฺโตติ ๒- อตฺโถ. เอกมนฺตํ อฏฺฐาสีติ ภควนฺตํ วา ภิกฺขุสํฆํ วา
อสํฆฏฺฏยมาโน อตฺตโน ฐาตุํ อนุจฺฉวิเก เอกสฺมึ ปเทเส ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา
เอโกว อฏฺฐาสิ. ตุณฺหีภูตํ ตุณฺหีภูตนฺติ ยโต ยโต อนุวิโลเกติ, ตโต ตโต
ตุณฺหีภูตเมวาติ อตฺโถ. ตตฺถ หิ เอกภิกฺขุสฺสาปิ หตฺถกุกฺกุจฺจํ วา ปาทกุกฺกุจฺจํ
วา ขิปิตสทฺโท วา นตฺถิ, สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตํ นาฏกปริวารํ ภควโต ปุรโต ๓-
ฐิตํ ราชานํ วา ราชปริสํ วา เอกภิกฺขุปิ น โอโลเกสิ. สพฺเพ ๔- ภควนฺตํเยว
โอโลกยมานา นิสีทึสุ.
      ราชา เตสํ อุปสเม ปสีทิตฺวา วิคตปงฺกตาย วิปฺปสนฺนรหทมิว อุปสนฺตินฺทฺริยํ
ภิกฺขุสํฆํ ปุนปฺปุนํ อนุวิโลเกตฺวา ๕- อุทานํ อุทาเนสิ. ตตฺถ อิมินาติ
เยน กายิเกน จ วาจสิเกน จ มานสิเกน จ สีลูปสเมน ภิกฺขุสํโฆ อุปสนฺโต,
อิมินา อุปสเมนาติ ทีเปติ. ตตฺถ "อโห วต เม ปุตฺโต ปพฺพชิตฺวา อิเม  ภิกฺขู
วิย อุปสนฺโต ภเวยฺยา"ติ น อิทํ สนฺธาย เอส เอวมาห. อยํ ปน ภิกฺขุสํฆํ
ทิสฺวา ปสนฺโน ปุตฺตํ อนุสฺสริ. ทุลฺลภํ หิ ลทฺธา อจฺฉริยํ วา ทิสฺวา ปิยานํ
ญาติมิตฺตาทีนํ อนุสฺสรณํ นาม โลกสฺส ปกติเยว. อิติ ภิกฺขุสํฆํ ทิสฺวา ปุตฺตํ
อนุสฺสรมาโน เอส เอวมาห.
       อปิจ ปุตฺเต อาสงฺกาย ตสฺส อุปสมํ อิจฺฉมาโนเปส เอวมาห. เอวํ
กิรสฺส อโหสิ, ปุตฺโต เม ปุจฺฉิสฺสติ "มยฺหํ ปิตา ทหโร, อยฺยโก เม กุหินฺ"ติ.
โส "ปิตรา เต ฆาติโต"ติ สุตฺวา "อหํ ปิตรํ ฆาเตตฺวา รชฺชํ กาเรสฺสามี"ติ
มญฺญิสฺสติ. อิติ ปุตฺเต อาสงฺกาย ตสฺส อุปสมํ อิจฺฉมาโนเปส เอวมาห. กิญฺจาปิ
หิ เอส เอวมาห. อถโข นํ ปุตฺโต ฆาเตสฺสติเยว. ๖- ตสฺมึ หิ วํเส ปิตุวโธ
ปญฺจปริวฏฺเฏ ๗- คโต. อชาตสตฺตุ พิมฺพิสารํ ฆาเตสิ, อุทโย อชาตสตฺตุํ, ตสฺส
@เชิงอรรถ:  อิ. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ.     ฉ.ม. อุปคโตติ     ฉ.ม. อภิมุเข   ก. สพฺเพปิ
@ ก. วิโลเกตฺวา              สี.,อี. ฆาเตสิเยว   ฉ.ม. ปญฺจปริวฏฺโฏ
ปุตฺโต มหามุณฺฑิโก นาม อุทยํ, ตสฺส ปุตฺโต อนุรุทฺโธ นาม มหามุณฺฑิกํ,
ตสฺส ปุตฺโต นาคทาโส นาม อนุรุทฺธํ. นาคทาสํ ปน "วํสจฺเฉทกราชาโน อิเม,
กึ อิเมหี"ติ รฏฺฐวาสิโน กุปิตา ฆาเตสุํ.
      "อาคมา ๑- โข ตฺวนฺ"ติ กสฺมา เอวมาห? ภควา กิร รญฺญา
วจีเภเท อกเตเยว จินฺเตสิ "อยํ ราชา อาคนฺตฺวา ตุณฺหี นิรโว ฐิโต, กินฺนุโข
จินฺเตสี"ติ อถสฺส จิตฺตํ ญตฺวา "อยํ มยา สทฺธึ สลฺลปิตุํ อสกฺโกนฺโต ภิกฺขุสํฆํ
อนุวิโลเกตฺวา ปุตฺตํ อนุสฺสริ, น โข ปนายํ มยิ อนาลปนฺเต กิญฺจิ กเถตุํ
สกฺขิสฺสติ, กโรมิ เตน สทฺธึ กถาสลฺลาปนฺ"ติ ตสฺมา รญฺโญ วจนานฺตรํ
"อาคมา โข ตฺวํ มหาราช ยถาเปมนฺ"ติอาทิมาห, ตสฺสตฺโถ:- มหาราช ยถา
นาม อุนฺนเม วุฏฺฐํ อุทกํ เยน นินฺนํ เตน คจฺฉติ, เอวเมว ตฺวํ ภิกฺขุสํฆํ
อนุวิโลเกตฺวา เยน เปมํ เตน คโตติ.
      อถ รญฺโญ เอตทโหสิ "อโห อจฺฉริยา พุทฺธคุณา, มยา สทิโส
ภควโต อปราธการโก ๒- นาม นตฺถิ, มยา หิสฺส อคฺคุปฏฺฐาโก ฆาติโต,
เทวทตฺตสฺส จ กถํ คเหตฺวา อภิมารา  เปสิตา, นาฬาคิริ มุตฺโต, มํ นิสฺสาย
เทวทตฺเตน สิลา ปวิทฺธา, เอวํ มหาปราธํ นาม มํ อาลปโต ทสพลสฺส มุขํ
นปฺปโหติ, อโห ภควา ปญฺจหากาเรหิ ตาทิลกฺขเณ สุปฺปติฏฺฐิโต, เอวรูปํ นาม
สตฺถารํ ปหาย พหิทฺธา น ปริเยสิสฺสามา"ติ โส โสมนสฺสชาโต ภควนฺตํ
อาลปนฺโต "ปิโย เม ภนฺเต"ติอาทิมาห.
      [๑๖๒] ภิกฺขุสํฆสฺส อญฺชลึ ปณาเมตฺวาติ เอวํ กิรสฺส อโหสิ
"ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา อิโต จิโต จ คนฺตฺวา ภิกฺขุสํฆํ วนฺทนฺเตน จ ภควา
ปิฏฺฐิโต กาตพฺโพ โหติ, ครุกาโรปิ จสฺส ๓- น โหติ. ราชานํ วนฺทิตฺวา อุปราชานํ
วนฺทนฺเตนปิ หิ รญฺโญ อคารโว กโต  โหตี"ติ ตสฺมา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา
ฐิตฏฺฐาเนเยว ภิกฺขุสํฆสฺส อญฺชลึ ปณาเมตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. กญฺจิเทว
เทสนฺติ ๔- กญฺจิ โอกาสํ.
      อถสฺส ภควา ปญฺหาปุจฺฉเน อุสฺสาหํ ชเนนฺโต อาห "ปุจฺฉ มหาราช,
ยทา กงฺขสี"ติ. ตสฺสตฺโถ:- ปุจฺฉ ยทิ อากงฺขสิ, น เม ปญหาวิสฺสชฺชเน ภาโร
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อคมา   ม. อปราธโก    ฉ.ม., สี.,อิ. เจส   ก. เทสํ เลสมตฺตนฺติ
อตฺถิ." อถวา "ปุจฺฉ ยํ ยํ อากงฺขสิ, สพฺพํ เต วิสฺสชฺเชสฺสามี"ติ
สพฺพญฺญุปฺปวารณํ ปวาเรติ อสาธารณํ ปจฺเจกพุทฺธอคฺคสาวกมหาสาวเกหิ. เต หิ "ยทา
กงฺขสี"ติ น วทนฺติ, "สุตฺวา เวทิสฺสามา"ติ ๑- วทนฺติ. พุทฺธา ปน "ปุจฺฉาวุโส
ยทากงฺขสี"ติ ๒- วา "ปุจฺฉ มหาราช, ยทา กงฺขสี"ติ วา
              "ปุจฺฉ วาสว มํ ปญฺหํ      ยํกิญฺจิ มนสิจฺฉสิ
              ตสฺส ตสฺเสว ปญฺหสฺส      อหํ อนฺตํ กโรมิ เต"ติ ๓- วา
          "เตนหิ ตฺวํ ภิกฺขุ สเก อาสเน นิสีทิตฺวา ปุจฺฉ ยทา กงฺขสี"ติ ๔- วา
              "พาวริสฺส จ ตุยฺหํ วา     สพฺเพสํ สพฺพสํสยํ
              กตาวกาสา ปุจฺฉโวฺห      ยํกิญฺจิ มนสิจฺฉถา"ติ ๕- วา
              "ปุจฺฉ มํ สภิย ปญฺหํ       ยํกิญฺจิ มนสิจฺฉสิ
              ตสฺส ตสฺเสว ปญฺหสฺส      อหํ อนฺตํ กโรมิ เต"ติ ๖- วา
      เตสํ เตสํ ยกฺขนรินฺทเทวสมณพฺราหฺมณปริพฺพาชกานํ สพฺพญฺญุปฺปวารณํ
ปวาเรนฺติ. อนจฺฉริยํ เจตํ, ยํ ภควา พุทฺธภูมึ ปตฺวา เอตํ ปรารณํ ปราเรยฺย,
โย โพธิสตฺตภูมิปฺปเทสญาเณปิ ๗- ฐิโต
                    "โกณฺฑญฺญ ปญฺหานิ วิยากโรหิ,
                    ยาจนฺติ ตํ อิสโย สาธุรูปา.
                    โกณฺฑญฺญ เอโส มนุเชสุ ธมฺโม,
                    ยํ วุทฺธมาคจฺฉติ ๘- เอส ภาโร"ติ ๙-:-
                    เอวํ สกฺกาทีนํ อตฺถาย อิสีหิ ยาจิโต.
                    "กตาวกาสา ปุจฺฉนฺตุ โภนฺโต,
                    ยํกิญฺจิ ปญฺหํ มนสาภิปฏฺฐิตํ. ๑๐-
                    อหํ หิ ตํ ตํ โว พฺยากริสฺสํ ๑๑-
                    ญตฺวา สยํ โลกมิมํ ปรญฺจา"ติ:-
@เชิงอรรถ:  สี. กเถสฺสามาติ   สํ.ส. ๑๕/๒๓๗/๒๔๙ สูจิโลมสุตฺต, สํ.ส. ๑๕/๒๔๖/๒๕๘ อาฬวก-
@สุตฺต.  ที.มหา. ๑๐/๓๕๖/๒๓๖ สกฺกปญฺหสุตฺต  ม.อุปริ. ๑๔/๘๕/๖๗ มหาปุณฺณมสุตฺต.
@ ขุ.สุ. ๒๕/๑๐๓๗/๕๓๑ สุตฺตนิปาต          ขุ.สุ. ๒๕/๕๑๘/๔๓๔ สุตฺตนิปาต
@ ฉ.ม. โพธิสตฺตภูมิยํ....    ก. พุทธิมาคจฺฉติ, อิ. วุฑฺฒมาคจฺฉติ    ขุ. ชา.
@๒๗/๒๔๕๕-๖/๕๓๗ สรภงฺคชาตก   ๑๐ ฉ.ม. มนสาภิปตฺถิตํ.  ๑๑ ฉ.ม. วิยากริสฺสํ
      เอวํ สรภงฺคกาเล. สมฺภวชาตเก จ สกลชมฺพุทีปํ ติกฺขตฺตุํ  วิจริตฺวา
ปญฺหานํ อนฺตกรํ อทิสฺวา สุจิกเรน ๑- พฺราหฺมเณน ปญฺหํ ปุฏฺฐุํ โอกาเส การิเต
ชาติยา สตฺตวสฺสิโก รถิกาย ปํสุํ กีฬนฺโต ปลฺลงฺกมาภุชิตุวา อนฺตรวีถิยํ นิสินฺโนว
               "ตคฺฆ เต อหมกฺขิสฺสํ   ยถาปิ กุสโล ตถา
               ราชา จ โข ตํ ชานาติ  ยทิ กาหติ วา น วา"ติ ๒-
         สพฺพญฺญุปฺปวารณํ ปวาเรสิ. ๓-
      [๑๖๓] เอวํ ภควตา สพฺพญฺญุปฺปวารณาย ปวาริตาย อตฺตมโน ราชา
ปญฺหํ ปุจฺฉนฺโต "ยถา นุโข อิมานิ ภนฺเต"ติอาทิมาห. ตตฺถ สิปฺปเมว สิปฺปายตนํ.
ปุถุสิปฺปายตนานีติ พหูนิ สิปฺปานิ. เสยฺยถีทนฺติ กตเม ปน เต. "หตฺถาโรหา"ติ
อาทีหิ เย ตํ ตํ สิปฺปํ นิสฺสาย ชีวนฺติ, เต ทีเปติ. ๔- อยํ หิสฺสาธิปฺปาโย:-
"ยถา อิเมสํ สิปฺปุปชีวีนํ ตํ ตํ สิปฺปํ นิสฺสาย สนฺทิฏฺฐิกํ สิปฺปผลํ ปญฺญายติ,
สกฺกา นุ โข ภนฺเต ๕- เอวเมว ทิฏฺเฐว ธมฺเม สนฺทิฏฺฐิกํ ๕- สามญฺญผลํ
ปญฺญาเปตุนฺ"ติ ตสฺมา สิปฺปายตนานิ อารภิตฺวา ๖- สิปฺปุปชีวิโน ทสฺเสติ.
      ตตฺถ หตฺถาโรหาติ สพฺเพปิ หตฺถาจริยหตฺถิเวชฺชหตฺถิพนฺธาทโย ๗-
ทสฺเสติ. อสฺสาโรหาติ สพฺเพปิ อสฺสาจริยอสฺสเวชฺชอสฺสพนฺธาทโย. ๘- รถิกาติ
สพฺเพปิ รถาจริยรถโยธรถรกฺขาทโย. ธนุคฺคหาติ ธนุอาจริยา อิสฺสาสา. เจลกาติ
เย ยุทฺเธ ชยทฺธชํ คเหตฺวา ปุรโต คจฺฉนฺติ. จลกาติ "อิธ รญฺโญ ฐานํ โหตุ,
อิธ  อสุกมหามตฺตสฺสา"ติ เอวํ เสนาพฺยูหการกา. ปิณฺฑทายกาติ สาหสิกมหาโยธา.
เต กิร ปรเสนํ ปวิสิตฺวา ปรสีสํ ปิณฺฑมิว เฉตฺวา เฉตฺวา นยนฺติ ๙- อุปฺปติตฺวา
อุปฺปติตฺวา นิคจฺฉนฺตีติ อตฺโถ. เย วา สงฺคามมชฺเฌ โยธานํ ภตฺตปาตึ คเหตฺวา
ปริวิสนฺติ, ๑๐- เตสมฺเปตํ ๑๑- นามํ. อุคฺคา จ ราชปุตฺตาติ อุคฺคตุคฺคตา
สงฺคามาวจรา ราชปุตฺตา. ปกฺขนฺทิโนติ เย "กสฺสจิ สีสํ วา อาวุธํ วา อาหรามา"ติ
วตฺวา
@เชิงอรรถ:  ม. สุจิรเกน, ฉ.ม. สุจิรเตน.            ขุ. ชา. ๒๗/๒๓๖๘/๕๐๓ สมฺภวชาตก
@ ก. ปวาเรติ                          ฉ.ม.,อิ. ทสฺเสติ
@๕-๕ ฉ.ม. เอวํ สนฺทิฏฺฐิกํ                  ฉ.ม.,อิ. อาหริตฺวา
@ ฉ.ม.,อิ....หตฺถิเมณฺฑาทโย              ฉ.ม., อิ.... อสฺสเมณฺฑาทโย
@ ม. อุปนยนฺติ, ฉ.ม. ทยนฺติ      ๑๐ ก. ปวิสนฺติ     ๑๑ ก. เตสํ เจตํ
"อสุกสฺสา"ติ วุตฺตา สงฺคามํ ปกฺขนฺทิตฺวา ตเทวาหรนฺติ, อิเม ปกฺขนฺทนฺตีติ
ปกฺขนฺทิโน. มหานาคาติ มหานาคา วิย มหานาคา, หตฺถิอาทีสุปิ อภิมุขํ อาคจฺฉนฺเตสุ
อนิวตฺติตโยธานํ เอตํ อธิวจนํ. สูราติ เอกนฺตสูรา, เย สชาลิกาปิ สจมฺมิกาปิ
สมุทฺทํ ตริตุํ สกฺโกนฺติ. จมฺมโยธิโนติ เย  จมฺมกญฺจุกํ วา ปวิสิตฺวา
สรปริตตาณจมฺมํ วา คเหตฺวา ยุชฺฌนฺติ. ทาสิกปุตฺตาติ ๑- พลวสิเนหา ฆรทาสิกปุตฺตา.
๒- อาฬาริกาติ ปูวิกา. ๓- กปฺปกาติ นฺหาปิตา. ๔- นฺหาปกาติ เย นฺหาเปนฺติ.
สูทาติ ภตฺตการกา. มาลาการาทโย ปากฏาเยว. คณกาติ อจฺฉิทฺทกปาฐกา. ๕-
มุทฺทิกาติ หตฺถมุทฺทาย คณนํ นิสฺสาย ชีวิโน. ยานิ วาปนญฺญานิปีติ
อยการทนฺตการจิตฺตการาทีนิ. เอวํ คตานีติ เอวํ ปวตฺตานิ. เต ทิฏเฐว ธมฺเมติ เต
หตฺถาโรหาทโย ตานิ ปุถุสิปฺปายตนานิ ทสฺเสตฺวา ราชกุลโต มหาสมฺปตฺตึ ลภมานา
สนฺทิฏฺฐิกเมว สิปฺปผลํ อุปชีวนฺติ. สุเขนฺตีติ สุขิตํ กโรนฺติ. ปิเณนฺตีติ
ปิณิตํ ๖- ถามพลูเปต กโรนฺติ. อุทฺธคฺคิกาทีสุ อุปริผลนิพฺพตฺตนโต อุทฺธํ
อคฺคมสฺสา อตฺถีติ อุทฺธคฺคีกา. สคฺคํ อรหตีติ โสวคฺคิกา. สุโข วิปาโก อสฺสาติ
สุขวิปากา. สุฏฺฐุ อคฺเค รูปสทฺทคนฺธรสโผฏฺฐพฺพอายุวณฺณสุขยสอธิปเตยฺยสงฺขาเต
ทส ธมฺเม สํวตฺเตติ นิพฺพตฺเตตีติ สคฺคสํวตฺตนิกา, ตํ เอวรูปํ ทกฺขิณํ ทานํ
ปติฏฺฐเปนฺตีติ อตฺโถ. สามญฺญผลนฺติ เอตฺถ ปรมตฺถโต มคฺโค สามญฺญํ, อริยผลํ
สามญฺญผลํ. ยถาห:- "กตมญฺจ ภิกฺขเว สามญฺญํ? อยเมว อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค.
เสยฺยถีทํ? สมฺมาทิฏฺฐิ ฯเปฯ สมฺมาสมาธิ. อิทํ วุจฺจติ ภิกฺขเว สามญฺญํ. กตมานิ
จ ๗- ภิกฺขเว สามญฺยผลานิ? ๗- โสตาปตฺติผลํ ฯเปฯ อรหตฺตผลนฺ"ติ. ๘- ตํ เอส ราชา
น ชานาติ. อุปริ อาคตํ ปน ทาสกสฺสโกปมํ สนฺธาย ปุจฺฉติ.
      อถ ภควา ปญฺหํ อวิสฺสชฺเชตฺวาว จินฺเตสิ "อิเม พหู  อญฺญติตฺถิยสาวกา
ราชามจฺจา อิธาคตา, เต กณฺหปกฺขญฺจ สุกฺกปกฺขญฺจ หีเปตฺวา กถิยมาเน
`อมฺหากํ ราชา มหนฺเตน อุสฺสาเหน อิธาคโต, ตสฺสาคตกาลโต ปฏฺฐาย สมโณ
โคตโม สมณโกลาหลํ สมณภณฺฑนเมว กเถตี'ติ อุชฺฌายิสฺสนฺติ, น สกฺกจฺจํ
@เชิงอรรถ:  อิ. ทาสกปุตฺตา     ฉ.ม. ฆรทาสโยธา          สี.,ม. ภตฺตการกา
@ ก. ฉ.ม. นฺหาปิกา  สี. อจฺฉิทฺทปาฐกา, ม. อจฺฉินฺทปาฐกา   ก. ปิเณตํ
@๗-๗  ก., สี., ม. กตมญฺจ....สามญฺญผลํ      สํ.มหา. ๑๙/๓๕/๑๙ ปฐมสามญฺญสุตฺต.
ธมฺมํ โสสฺสนฺติ, รญฺญา ปน กถิยมาเน อุชฺฌายิตุํ น สกฺขิสฺสนฺติ, ราชานเมว
อนุวตฺติสฺสนฺติ, อิสฺสรานุวตฺตโก หิ โลโก. หนฺทาหํ รญฺโญว ภารํ กโรมี"ติ
รญฺโญ ภารํ  กโรนฺโต "อภิชานาสิ โน ตฺวนฺ"ติ อาทิมาห.
      [๑๖๔] ตตฺถ อภิชานาสิ โน ตฺวนฺติ อภิชานาสิ นุ ตฺวํ. อยญฺจ
โนสทฺโท ปรโต "ปุจฺฉิตา"ติ ปเทน โยเชตพฺโพ. อิทํ หิ วุตฺตํ โหติ "มหาราช
ตฺวํ อิมํ ปญฺหํ อญฺเญ สมณพฺราหฺมเณ ปุจฺฉิตา ๑- นุ, อภิชานาสิ จ นํ
ปุฏฺฐภาวํ, น เต สมฺมุฏฺฐนฺ"ติ. ๒- สเจ เต อครูติ สเจ ตุยฺหํ ๓- ยถา เต เต
พฺยากรึสุ, ๓- ตถา อิธ ภาสิตุํ ภาริยํ น โหติ, ยทิ น โกจิ อผาสุกภาโว อตฺถิ,
ภาสสฺสูติ อตฺโถ. น โข เม ภนฺเตติ กึ สนฺธายาห. ปณฺฑิตปฏิรูปกานญฺหิ สนฺติเก
กเถตุํ ทุกฺขํ โหติ, เต ปเท ปเท อกฺขเร อกฺขเร โทสเมว เทนฺติ. ๔- เอกนฺตปณฺฑิตา
ปน กถํ สุตฺวา สุกถิตํ ปสํสนฺติ, ทุกฺกถิเตสุ ปาลิปทอตฺถพฺยญฺชเนสุ ยํ ยํ
วิรุชฺฌติ, ตํ ตํ อุชุํ ๕- กตฺวา เทนฺติ. ภควตา จ สทิโส เอกนฺตปณฺฑิโต นาม นตฺถิ.
เตนาห "นโข เม ภนฺเต ครุ, ยตฺถสฺส ภควา นิสินฺโน, ภควนฺตรูโปวา"ติ.
                         ปูรณกสฺสปวาทวณฺณนา
      [๑๖๕] เอกมิทาหนฺติ เอกํ ๖- อิธ อหํ. สมฺโมทนียํ ๗- กถํ สารณียํ
วีติสาเรตฺวาติ สมฺโมทชนกํ สริตพฺพยุตฺตกํ กถํ ปริโยสาเปตฺวา.
      [๑๖๖] กโรโต โข มหาราช การยโตติอาทีสุ กรโตติ สหตฺถา
กโรนฺตสฺส. การยโตติ อาณตฺติยา กาเรนฺตสฺส. ฉินฺทโตติ ปเรสํ หตฺถาทีนิ
ฉินฺทนฺตสฺส. ปจโตติ ทณฺเฑน ปีเฬนฺตสฺส ตชฺเชนฺตสฺส วา. ๘- โสจยโตติ
ปรสฺส ภณฺฑหรณาทีหิ โสจยโต. โสจาปยโตติ โสกํ ๙- สยํ กโรนฺตสฺสาปิ
ปเรหิ การาเปนฺตสฺสาปิ. กิลมโตติ ๑๐- อาหารุปจฺเฉทพนฺธนาคารปฺปเวสนาทีหิ สยํ
@เชิงอรรถ:  สี., อิ. ปุจฺฉิตฺถ, สทฺทนีติปทมาลา โอโลเกตพฺพา  ก. ปมฺมุฏุฐนฺติ
@๓-๓ ฉ.ม., อิ. ยถา เต พฺยากรึสุ    ฉ.ม., อิ. วทนฺติ     ฉ.ม. อุชุกํ
@ ก. เอตฺถ เอกํ  สี. เอตฺถ สมฺโมทนียํ       ฉ.ม. ปเร ทณฺเทน อุปฺปีเฬนฺตสฺส
@ ก. ภณฺฑหรณาทีนิ โสกํ, สี. ภณฺฑหรณาทีหิ โสกํ  ๑๐ ก. กิลมยโตติ
กิลเมนฺตสฺสาปิ ๑- ปเรหิ กิลมาเปนฺตสฺสาปิ. ผนฺทโต ผนฺทาปยโตติ ปรํ ผนฺทนฺตํ
พนฺธนกาเล ๒- สยํปิ ผนฺทโต ปรํปิ ผนฺทาปยโต. ปาณมติปาตาปยโตติ ปาณํ
หนนฺตสฺสาปิ หนาเปนฺตสฺสาปิ. เอวํ สพฺพตฺถ กรณการาปนวเสเนว ๓- อตฺโถ
เวทิตพฺโพ.
      สนฺธินฺติ ฆรสนฺธึ. นิลฺโลปนฺติ มหาวิโลปํ. เอกาคาริกนฺติ เอกเมว
ฆรํ ปริวาเรตฺวา วิลุมฺปนํ. ปริปนฺเถติ อาคตาคตานํ อจฺฉินฺทนตฺถํ มคฺเค ติฏฺฐโต.
กโรโต น กริยติ ปาปนฺติ "ยํ กิญฺจิ ปาปํ กโรมี"ติ สญฺญาย กโรโตปิ ปาปํ
น กริยติ, นตฺถิ ปาปํ. สตฺตา ปน "ปาปํ กโรมา"ติ เอวํ สญฺญิโน โหนฺตีติ
ทีเปติ. ขุรปริยนฺเตนาติ ขุรเนมินา, ขุรธารสทิสปริยนฺเตน วา. เอกํ มํสขลนฺติ
เอกํ มํสราสึ. ปุญฺชนฺติ ตสฺเสว เววจนํ. ตโตนิทานนฺติ เอกมํสขลกรณนิทานํ.
      ทกฺขิณนฺติ ทกฺขิณตีเร มนุสฺสา กกฺขฬา ทารุณา, เต สนฺธาย
"หนนฺโต"ติอาทิมาห. อุตฺตรตีเร สตฺตา สทฺธา โหนฺติ ปสนฺนา พุทฺธมามกา
ธมฺมมามกา สํฆมามกา, เต สนฺธาย "ททนฺโต"ติอาทิมาห. ตตฺถ ยชนฺโตติ
มหายาคํ กโรนฺโต.  ทเมนาติ อินฺทฺริยทเมน, อุโปสถกมฺเมน วา. สํยเมนาติ ๔-
สีลสญฺญเมน. สจฺจวชฺเชนาติ สจฺจวจเนน. อาคโมติ อาคมนํ, ปวตฺตีติ อตฺโถ.
สพฺพถาปิ ปาปปุญฺญานํ กิริยเมว ปฏิกฺขิปติ.
      อมฺพํ ปุฏฺโฐ ลพุชํ พฺยากโรติ นาม, โย "กีทิโส อมฺโพ, กีทิสานิ
วา อมฺพสฺส ขนฺธปณฺณปุปฺผผลานี"ติ วุตฺเต "เอทิโส ลพุโช, เอทิสานิ วา
ลพุชสฺส ขนฺธปณฺณปุปฺผผลานี"ติ  พฺยากโรติ. วิชิเตติ อาณาปวตฺติเทเส.
อปสาเทตพฺพนฺติ วิเหเฐตพฺพํ. อนภินนฺทิตฺวาติ "สาธุ สาธู"ติ เอวํ ปสํสํ อกตฺวา.
อปฺปฏิกฺโกสิตฺวาติ พาล ทุพฺภาสิตํ ตยา ภาสิตนฺติ เอวํ อปฺปฏิพาหิตฺวา.
อนุคฺคณฺหนฺโตติ สารโต ๕- อคฺคณฺหนฺโต. อนิกฺกุชฺเชนฺโตติ สารวเสเนว อิทํ
นิสฺสรณํ, อยํ ปรมตฺโถติ หทเย อฏฺฐเปนฺโต. พยญฺชนํ ปน เตน อุคฺคหิตญฺเจว
นิกฺกุชฺชิตญฺจ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. กิลมนฺตสฺสปิ              ฉ.ม. ผนฺทนกาเล
@ ฉ.ม. กรณการณวเสเนว         ก. สญฺญเมนาติ          ฉ.ม. สารวเสเนว
                        มกฺขลิโคสาลวาทวณฺณนา
      [๑๖๘] มกฺขลิวาเท ปจฺจโยติ เหตุเววจนเมว ๑- อุภเยนาปิ วิชฺชมานเมว
กายทุจริตาทีนํ สงฺกิเลเสปจฺจยํ กายสุจริตาทีนญฺจ วิสุทฺธิปจฺจยํ ปฏิกฺขิปติ.
อตฺตกาเรติ อตฺตกาโร. เยน อตฺตนา กตกมฺเมน อิเม สตฺตา เทวตฺตํปิ
มารตฺตํปิ พฺรหฺมตฺตํปิ สาวกโพธึปิ ปจฺเจกโพธึปิ สพฺพญฺญุตํปิ ปาปุณนฺติ, ตํปิ
ปฏิกฺขิปติ. ทุติยปเทน ๒-  ยํ ปรการํ ปรสฺส โอวาทานุสาสนึ นิสฺสาย ฐเปตฺวา
มหาสตฺตํ อวเสโส  ชโน มนุสฺสโสภคฺยตํ อาทึ กตฺวา ยาว อรหตฺตํ ปาปุณาติ,
ตํ ปรการํ ปฏิกฺขิปติ. เอวมยํ  พาโล ชินจกฺเก ปหารํ เทติ  นาม. นตฺถิ
ปุริสกาเรติ เยน ปุริสกาเรน สตฺตา วุตฺตปฺปการา สมฺปตฺติโย ปาปุณนฺติ, ตํปิ
ปฏิกฺขิปติ. นตฺถิ พลนฺติ ยมฺหิ อตฺตโน พเล ปติฏฺฐิตา สตฺตา วีริยํ กตฺวา ตา
สมฺปตฺติโย ปาปุณนฺติ, ตํ พลํ ปฏิกฺขิปติ. นตฺถิ วีริยนฺติอาทีนิ สพฺพานิ
ปุริสการเววจนาเนว. "อิทํ โน วีริเยน, อิทํ ปุริสตฺถาเมน, อิทํ ปุริสปรกฺกเมน
ปวตฺตนฺ"ติ เอวํ ปวตฺตวจนํ ปฏิกฺเขปกรณวเสน ปเนตานิ วิสุํ อาทิยนฺติ.
      สพฺเพ สตฺตาติ โอฏฺฐโคณคทฺรภาทโย อนวเสเส ปริคฺคณฺหาติ.
สพฺเพ ปาณาติ เอกินฺทฺริโย ปาโณ, ทฺวินฺทฺริโย ปาโณติ อาทิวเสน วทติ. สพฺเพ
ภูตาติ อณฺฑโกสวตฺถิโกเสสุ ภูเต สนฺธาย วทติ. สพฺเพ ชีวาติ สาลิยวโคธูมาทโย
สนฺธาย วทติ. เตสุ หิ โส วิรูหนภาเวน ชีวสญฺญี. อวสา อพลา อวีริยาติ
เตสํ อตฺตโน วโส วา พลํ วา วีริยํ วา นตฺถิ. นิยติ สงฺคติภาวปริณตาติ
เอตฺถ นิยตีติ นิยตา. ๓- สงฺคตีติ ฉนฺนํ อภิชาตีนํ ตตฺถ ตตฺถ คมนํ. ภาโวติ
สภาโวเยว. เอวํ นิยติยา จ สงฺคติยา จ สภาเวน จ ปริณตา นานปฺปการตํ
ปตฺตา. เยน หิ ยถา ภวิตพฺพํ, โส ตเถว ภวติ. เยน น ภวิตพฺพํ, โส น
ภวตีติ ทสฺเสติ. ฉเสฺววาภิชาตีสูติ ฉสุเอว อภิชาตีสุ ฐตฺวา สุขญฺจ ทุกฺขญฺจ
ปฏิสํเวเทนฺติ, อญฺญา สุขทุกฺขภูมิ นตฺถีติ ทสฺเสติ.
      โยนิปฺปมุขสตสหสฺสานีติ ปมุขโยนีนํ อุตฺตมโยนีนํ จุทฺทสสตสหสฺสานิ,
อญฺญานิ จ สฏฺฐิสตานิ, อญฺญานิ จ ฉสตานิ. ปญฺจ จ กมฺมุโน สตานีติ
@เชิงอรรถ:  ก. ปจฺจโย เหตุเววจนเมว, ม. ปจฺจโย เหตูติ เววจนเมว
@ สี.,อิ. ทุติยวาเทน         สี.,อิ. นิยตฺตา
ปญฺจ กมฺมสตานิ จ. เกวลํ ตกฺกมตฺตเกน นิรตฺถกทิฏฺฐึ ทีเปติ. ปญฺจ จ
กมฺมานิ ตีณิ จ กมฺมานีติ อาทีสุปิ เอเสว นโย. เกจิ ปนาหุ "ปญฺจ จ
กมฺมานีติ ปญฺจินฺทฺริยวเสน ภณติ, ๑- ตีณีติ ๒- กายกมฺมาทิวเสนา"ติ. กมฺเม จ
อุปฑฺฒกมฺเม จาติ เอตฺถ ปนสฺส กายกมฺมํ วจีกมฺมญฺจ กมฺมนฺติ ลทฺธิ, มโนกมฺมํ
อุปฑฺฒกมฺมนฺติ. ทฺวฏฺฐิปฏิปทาติ ทฺวาสฏฺฐี ปฏิปทาติ วทติ. ทฺวฏฺฐนฺตรกปฺปาติ
เอกสฺมึ กปฺเป จตุสฏฺฐี อนฺตรกปฺปา นาม โหนฺติ. อยํ ปน อญฺเญ เทฺว
อชานนฺโต เอวมาห.
      ฉฬาภิชาติโยติ กณฺหาภิชาติ นีลาภิชาติ โลหิตาภิชาติ หลิทฺทาภิชาติ
สุกฺกาภิชาติ ปรมสุกฺกาภิชาตีติ อิมา ฉ อภิชาติโย วทติ. ตตฺถ โอรพฺภิกา
สากุณิกา ๓- มาควิกา สูกริกา ลุทฺทา มจฺฉฆาตกา โจรา โจรฆาตกา พนฺธนาคาริกา,
เย วา ปนญฺเญปิ เกจิ กุรูกมฺมนฺตา, ๔- อยํ กณฺหาภิชาตีติ วทติ. ภิกฺขู
นีลาภิชาตีติ วทติ. เต กิร จตูสุ ปจฺจเยสุ กณฺฏเก ปกฺขิปิตฺวา ขาทนฺติ. "ภิกฺขู
กณฺฏกวุตฺติกา"ติ ๕- อยํ หิสฺส ปาลิเยว. อถวา กณฺฏกวุตฺติกาเอวํนามา ๖- เอเก
ปพฺพชิตาติ วทติ. โลหิตาภิชาติ นาม นิคณฺฐา เอกสาฏกาติ วทติ. อิเม กิร
ปุริเมหิ ทฺวีหิ ปณฺฑรตรา. คิหี โอทาตวสนา อเจลกสาวกา หลิทฺทาภิชาตีติ วทติ.
เอวํ ๗- อตฺตโน ปจฺจยทายเก นิคณฺเฐหิปิ เชฏฺฐกตเร กโรติ. อาชีวกา อาชีวกินิโย ๘-
สุกฺกาภิชาตีติ วทติ. เต กิร ปุริเมหิ จตูหิ ปณฺฑรตรา. นนฺโท วจฺโฉ, กิโส
สํกิจฺโจ, ๙- มกฺขลิ โคสาโล, ปรมสุกฺกาภิชาตีติ วทติ. เต กิร สพฺเพหิ ปณฺฑรตรา.
      อฏฺฐ ปุริสภูมิโยติ มนฺทภูมิ ขิฑฺฑาภูมิ ปทวีมํสภูมิ อุชุคตภูมิ
เสขภูมิ สมณภูมิ ชินภูมิ ปนฺนภูมีติ อิมา อฏฺฐ ปุริสภูมิโยติ วทติ. ตตฺถ
ชาตทิวสโต ปฏฺฐาย สตฺต ทิวเส สมฺพาธนโต นิกฺขนฺตตฺตา สตฺตา มนฺทา โหนฺติ
โมมูหา, อยํ มนฺทภูมีติ วทติ. เย ปน ทุคฺคติโต อาคตา โหนฺติ, เต อภิณฺหํ
โรทนฺติ เจว วิรวนฺติ จ, สุคติโต อาคตา ตํ อนุสฺสริตฺวา หสนฺติ, อยํ
@เชิงอรรถ:  ก. ภณนฺติ   ก. ตีณิ จ   สี. สากุนฺติกา, องฺ. ฉกฺก. ๒๒/๓๒๘/๔๒๘ ฉฬาภิชา-
@ติสุตฺต    ก. ครุกมฺมนฺตา   ก.องฺ. ฉกฺก ๒๒/๓๒๘/๔๒๙ ภิกฺขู กณฺหาธิมุตฺติกา
@ ฉ.ม., อิ. เอวนาม      อิ. อยํ
@ ก. เอตฺถนฺตเรว อยํ ปาโฐ ทิสฺสติ     ฉ.ม. กิสา สงฺกิจฺโฉ
ขิฑฺฑาภูมิ นาม. มาตาปิตูนํ หตฺถํ วา ปาทํ วา มญฺจํ วา ปีฐํ วา คเหตฺวา
ภูมิยํ ปทนิกฺขิปนํ ๑- ปทวีมํสภูมิ นาม. ปทสา คนฺตุํ สมตฺถกาเล อุชุคตภูมิ
นาม. สิปฺปานิ สิกฺขิตกาเล เสขภูมิ นาม. ฆรา นิกฺขมฺม  ปพฺพชิตกาเล
สมณภูมิ นาม. อาจริยํ เสวิตฺวา ชานนกาเล ชินภูมิ นาม. "ภิกฺขุ จ ปนฺนโก ๒-
ชิโน น กิญฺจิ อาหา"ติ เอวํ อลาภึ สมณํ ปนฺนภูมีติ วทติ.
      เอกูนปญฺญาส  อาชีวกสเตติ เอกูนปญฺญาส อาชีวกวุตฺติสตานิ.
ปริพฺพาชกสเตติ ปริพฺพาชกปพฺพชฺชาสตานิ. นาคาวาสสเตติ นาคมณฺฑลสตานิ.
วีเส อินฺทฺริยสเตติ วีสตินฺทฺริยสตานิ. ตึเส นิรยสเตติ ตึส นิรยสตานิ.
รโชธาตุโยติ รชโอกิรณฏฺฐานานิ, หตฺถปิฏฺฐิปาทปิฏฺฐาทีนิ สนฺธาย วทติ.
สตฺตสญฺญีคพฺภาติ โอฏฺฐโคณคทฺรภอชปสุมิคมหิเส สนฺธาย วทติ. สตฺตอสญฺญีคพฺภาติ
สาลิวีหิยวโคธูมกงฺคุวรกกุทฺรูสเก สนฺธาย วทติ. นิคณฺฐิคพฺภาติ คณฺฐิมฺหิ
ชาตคพฺภา อุจฺฉุเวฬุนฬาทโย สนฺธาย วทติ. สตฺตเทวาติ พหู เทวา. โส ปน
"สตฺตา"ติ วทติ. มนุสฺสาปิ อนนฺตา, โส "สตฺตา"ติ วทติ. สตฺตปิสาจาติ ปิสาจา
มหนฺตมหนฺตา "สตฺตา"ติ วทติ. สราติ มหาสรา, กณฺณมุณฺฑกรถการอโนตตฺต-
สีหปฺปปาตฉทฺทนฺตมนฺทากินิกุณาลทเห คเหตฺวา วทติ.
      ปวุฏาติ ๓- คณฺฐิกา. ปปาตาติ มหาปปาตา. ปปาตสตานีติ ขุทฺทกปปาตสตานิ.
สุปินาติ มหาสุปินา. สุปินสตานีติ ขุทฺทกสุปินสตานิ. มหากปฺปิโนติ มหากปฺปานํ. ๔-
ตตฺถ เอตฺตกา ๕- มหาสรา วสฺสสเต วสฺสสเต กุสคฺเคน เอกํ อุทกพินฺทุํ
นีหริตฺวา สตฺตกฺขตฺตุํ ตสฺมึ สเร นิรุทเก กเต เอโก มหากปฺโปติ วทติ.
เอวรูปานํ มหากปฺปานํ จตุราสีติสตสหสฺสานิ เขเปตฺวา พาโล จ ปณฺฑิโต
จ ๖- ทุกฺขสฺสนฺตํ กโรนฺตีติ อยมสฺส ลทฺธิ. ปณฺฑิโตปิ กิร อนฺตรา วิสุชฺฌิตุํ น
สกฺโกติ, พาโลปิ ตโต อุทฺธํ น คจฺฉติ.
      สีเลนาติ อเจลกสีเลน วา อญฺเญน วา เยน เกนจิ. วเตนาติ
ตาทิเสเนว วเตน. ตเปนาติ ตโปกมฺเมน. อปริกฺปกํ ปริปาเจติ นาม โย "อหํ
@เชิงอรรถ:  ก. ปทวิกฺเขปนํ    สี. ปณฺณโก    ม. สปุฏาติ, อิ. ปจุฏา    ม. มหากปฺปานํ
@จุลฺลาสีติ สตสหสฺสานิ.   อิ. เอกมฺหา.   ฉ.ม.,อิ. พาเล จ ปณฺฑิเต จ.
ปณฺฑิโต"ติ อนฺตรา วิสุชฺฌติ. ปริปกฺกํ ผุสฺส ผุสฺส พฺยนฺตีกโรติ นาม, โย
"อหํ พาโล"ติ วุตฺตปริมาณํ กาลํ อติกฺกมิตฺวา ยาติ. เหวํ นตฺถีติ เอวํ นตฺถิ.
ตํ หิ อุภยมฺปิ น สกฺกา กาตุนฺติ ทีเปติ. โทณมิเตติ โทเณน มิตํ วิย.
สุขทุกฺเขติ สุขทุกฺขํ. ปริยนฺตกเตติ วุตฺตปริมาเณน กาเลน กตปริยนฺเต. นตฺถิ
หายนวฑฺฒเนติ นตฺถิ หายนวฑฺฒนานิ. น สํสาโร ปณฺฑิตสฺส หายติ น พาลสฺส วฑฺฒตีติ
อตฺโถ. อุกฺกํสาวกฺกํเสติ อุกฺกํสาวกฺกํสา. ๑- หายนวฑฺฒนานเมตํ เววจนํ. ๒-
      อิทานิ ตมตฺถํ อุปมาย สาเธนฺโต "เสยฺยกาปิ นามา"ติ อาทิมาห.
ตตฺถ สุตฺตคุเลติ เวเฐตฺวา กตสุตฺตคุเล. นิพฺเพฐิยมานเมว ปเลตีติ ปพฺพเต วา
รุกฺขคฺเค วา ฐตฺวา ขิตฺตํ สุตฺตปฺปมาเณน นิพฺเพฐิยมานเมว คจฺฉติ, สุตฺเต ขีเณ
ตตฺเถว ติฏฺฐติ น คจฺฉติ, เอวเมว วุตฺตกาลโต อุทฺธํ น คจฺฉตีติ ทสฺเสติ.
                       อชิตเกสกมฺพลวาทวณฺณนา
      [๑๗๑] อชิตวาเท นตฺถิ ทินฺนนฺติ ทินฺนสฺส ผลาภาวํ สนฺธาย วทติ. ยิฏฺฐํ
วุจฺจติ มหายาโค. หุตนฺติ ปาหุนกสกฺกาโร ๓- อธิปฺเปโต. ตมฺปิ อุภยํ ผลาภาวเมว
สนฺธาย ปฏิกฺขิปติ. สุกตทุกฺกฏานนฺติ ๔- สุกตทุกฺกฏานํ ๕- กุสลากุสลานนฺติ
อตฺโถ. ผลํ วิปาโกติ ยํ "ผลนฺ"ติ วา "วิปาโก"ติ วา วุจฺจติ, ตํ นตฺถีติ วทติ.
นตฺถิ อยํ โลโกติ ปรโลเก ฐิตสฺส อยํ โลโก นตฺถิ. นตฺถิ ปรโลโกติ อิธ โลเก
ฐิตสฺสาปิ ปรโลโก นตฺถิ. สพฺเพ ตตฺถ ตตฺเถว อุจฺฉิชฺชนฺตีติ ทสฺเสติ. นตฺถิ
มาตา นตฺถิ ปิตาติ เตสุ สมฺมาปฏิปตฺติมิจฺฉาปฏิปตฺตีนํ ผลาภาววเสน วทติ. นตฺถิ
สตฺตา โอปปาติกาติ จวิตฺวา อุปปชฺชนกา สตฺตา นาม นตฺถีติ วทติ.
      จาตุมฺมหาภูติโกติ จตุมหาภูตมโย. ปฐวี ปฐวีกายนฺติ อชฺฌตฺติกา
ปฐวีธาตุ พาหิรปฐวีธาตุํ. อนุเปตีติ อนุยาติ. ๖- อนุปคจฺฉตีติ ตสฺเสว เววจนํ,
@เชิงอรรถ:  อิ. อุกฺกํสาวกฺกํสานิ.           ฉ.ม. อธิวจนํ.
@ สี.,อิ. ปเหนกสกฺกาโร, ม. ปเหณกสกฺกาโร      สี. สุกฏทุกฺกฏานนฺติ.
@ สี. สุกตทุกฺกตานํ                            ก. อนุยายติ
อนุคจฺฉตีติปิ อตฺโถ. อุภเยนาปิ อุเปติ อุปคจฺฉตีติ ทสฺเสติ. อาปาทีสุปิ เอเสว
นโย. อินฺทฺริยานีติ มนจฺฉฏฺฐานิ อินฺทฺริยานิ. สํกมนฺตีติ อากาสํ ปกฺขนฺทนฺติ.
อาสนฺทิปญฺจมาติ นิปนฺนมญฺเจน ปญฺจมา, มญฺโจ เจว จตฺตาโร มญฺจปาเท
คเหตฺวา ฐิตา จตฺตาโร ปุริสา จาติ อตฺโถ. ยาวาฬาหนาติ ยาว สุสานา.
ปทานีติ "อยํ เอวํ สีลวา อโหสิ, เอวํ ทุสฺสีโล"ติ อาทินา นเยน ปวตฺตานิ
คุณาคุณปทานิ, สรีรเมว วา เอตฺถ ปทานีติ อธิปฺเปตํ. กาโปตกานีติ
กโปตวณฺณานิ, ปาราวตปกฺขวณฺณานีติ อตฺโถ. ภสฺสนฺตาติ ภสฺมนฺตา, อยเมว วา
ปาลิ. อาหุติโยติ ยํ ปโหนกสกฺการาทิเภทํ ๑- ทินฺนทานํ, สพฺพนฺตํ ฉาริกาวสานเมว
โหติ, น ตโต ปรํ ผลทายกํ หุตฺวา คจฺฉตีติ อตฺโถ. ทตฺตุปญฺญตฺตนฺติ ทตฺตูหิ
พาลมนุสฺเสหิ ปญฺญตฺตํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ:- พาเลหิ อพุทฺธีหิ ปญฺญตฺตมิทํ ทานํ,
น ปณฺฑิเตหิ, พาลา เทนฺติ, ปณฺฑิตา คณฺหนฺตีติ ทสฺเสติ.
      ตตฺถ ปูรโณ "กโรโต น กรียติ ปาปนฺ"ติ วทนฺโต กมฺมํ
ปฏิพาหติ. อชิโต "กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชตี"ติ วทนฺโต วิปากํ ปฏิพาหติ. มกฺขลิ
"นตฺถิ เหตู"ติ วทนฺโต อุภยมฺปิ ปฏิพาหติ. ตตฺถ กมฺมํ ปฏิพาหนฺเตนาปิ
วิปาโก ปฏิพาหิโต โหติ, วิปากํ ปฏิพาหนฺเตนาปิ กมฺมํ ปฏิพาหิตํ โหติ.
อิติ สพฺเพเปเต อตฺถโต อุภยปฏิพาหกา ๒- อเหตุกวาทา เจว อกิริยวาทา จ
นตฺถิกวาทา จ โหนฺติ.
      เย วา ปน เตสํ ลทฺธึ คเหตฺวา รตฺติฏฺฐาเน ทิวาฏฺฐาเน นิสินฺนา
สชฺฌายนฺติ วีมํสนฺติ, เตสํ "กรโต น กรียติ ปาปํ, นตฺถิ เหตุ นตฺถิ ปจฺจโย,
มโต อุจฺฉิชฺชตี"ติ ตสฺมึ อารมฺมเณ มิจฺฉาสติ สนฺติฏฺฐติ, จิตฺตญฺจ เอกคฺคํ
โหติ, ชวนานิ ชวนฺติ, ปฐมชวเน สเตกิจฺฉา โหนฺติ, ตถา ทุติยาทีสุ, สตฺตเม
พุทฺธานมฺปิ อเตกิจฺฉา อนิวตฺติโน อริฏฺฐกณฺฏกสทิสา. ตตฺถ โกจิ เอกํ ทสฺสนํ
โอกฺกมติ, โกจิ เทฺว, โกจิ ตีณิปิ, เอกสฺมึ โอกฺกนฺเตปิ, ทฺวีสุ ตีสุ
โอกฺกนฺเตสุปิ นิยตมิจฺฉาทิฏฺฐิโก จ โหติ, ปตฺโต สคฺคมคฺคาวรณญฺเจว
โมกฺขมคฺคาวรณญฺจ,
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปาหุนก.               ม. อุภยํ ปฏิภาหกา.
อภพฺโพ ตสฺส ภวสฺส ๑- อนนฺตรํปิ สคฺคํ คนฺตุํ, ปเคว โมกฺขํ. วฏฺฏขาณุโก ๒-
นาเมส สตฺโต ปฐวีโคปโก, เยภุยฺเยน เอวรูปสฺส ภวโต วุฏฺฐานํ นาม นตฺถิ.
                ตสฺมา อกลฺยาณชนํ      อาสีวิสมิโวรคํ
                อารกา ปริวชฺเชยฺย     ภูติกาโม วิจกฺขโณติ.
                        ปกุธกจฺจายนวาทวณฺณนา
      [๑๗๓] ปกุธวาเท อกฏาติ อกตา. อกฏวิธาติ อกตวิธานา. "เอวํ
กโรหี"ติ เกนจิ การิตาปิ น โหนฺตีติ อตฺโถ. อนิมฺมิตาติ อิทฺธิยาปิ น นิมฺมิตา.
อนิมฺมาตาติ อนิมฺมาปิตา, เกจิ "อนิมฺมาเปตพฺพา"ติ ๓- ปทํ วทนฺติ, ตํ เนว
ปาลิยํ น อฏฺฐกถายํ ทิสฺสติ. วญฺฌาทิปทตฺตยํ วุตฺตตฺถเมว. น อิญฺชนฺตีติ
เอสิกตฺถมฺโภ วิย ฐิตตฺตา น จลนฺติ. น วิปรีณมนฺตีติ ๔- ปกตึ น ชาหนฺติ.
น อญฺญมญฺญํ พฺยาพาเธนฺตีติ น อญฺญมญฺญํ อุปหนนฺติ. นาลนฺติ น สมตฺถา.
ปฐวีกาโยติ อาทีสุ ปฐวีเยว ปฐวีกาโย ปฐวีสมูโห วา. ตตฺถาติ เตสุ ชีวสตฺตเมสุ
กาเยสุ. สตฺตนฺนํเยว กายานนฺติ ยถา มุคฺคราสิอาทีสุ ปหฏํ สตฺถํ มุคฺคาทีนํ
อนฺตเรน ปวิสติ, เอวํ สตฺตนฺนํ กายานํ อนฺตเรน ฉิทฺเทน วิวเรน สตฺถํ ปวิสติ.
ตตฺถ "อหํ อิมํ ชีวิตา โวโรเปมี"ติ เกวลํ สญฺญามตฺตเมว โหตีติ ทสฺเสติ.
                       นิคณฺฐนาฏปุตฺตวาทวณฺณนา
      [๑๗๗] นาฏปุตฺตวาเท จาตุยามสํวรสํวุโตติ จตุโกฏฺฐาเสน สํวเรน
สํวุโต. สพฺพวาริวาริโต จาติ วาริตสพฺพอุทโก, ปฏิกฺขิตฺตสพฺพสีโตทโกติ อตฺโถ.
โส กิร สีโตทเก สตฺตสญฺญี โหติ, ตสฺมา น ตํ วลญฺเชติ. สพฺพวาริยุตฺโตติ
สพฺเพน ปาปวารเณน ยุตฺโต. สพฺพวาริธุโตติ สพฺเพน ปาปวารเณน ธุตปาโป.
สพฺพวาริผุโฏติ ๕- สพฺเพน ปาปวารเณน ผุฏฺโฐ. คตตฺโตติ โกฏิปฺปตฺตจิตฺโต.
ยตตฺโตติ สํยตจิตฺโต. ฐิตตฺโตติ สุปฺปติฏฺฐิตจิตฺโต. เอตสฺส วาเท กิญฺจิ
สาสนานุโลมํปิ อตฺถิ, อสุทฺธลทฺธิตาย ปน สพฺพา ทิฏฺฐิเยว ชาตา.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. ตสฺสตฺตภาวสฺส.     ฉ.ม. วฏฺฏขาณุ     สี., อิ. อนิมฺมาตพฺพาติ
@ อิ. วิปริณามนฺตีติ, ม. น วิปริณาเมนฺตีติ   ก. สพฺพวาริผุฏฺโฐติ
                      สญฺชยเวลฏฺฐปุตฺตวาทวณฺณนา
      [๑๗๙-๑๘๑] สญฺชยวาโท อมราวิกฺเขเป วุตฺตนโยเอว.
                      ปฐมสนฺทิฏฺฐิกสามญฺญผลวณฺณนา
      [๑๘๒] โสหํ ภนฺเตติ โส อหํ ภนฺเต, วาลุกํ ปีเฬตฺวา เตลํ
อลภมาโน วิย ติตฺถิยวาเทสุ สารํ อลภนฺโต ภควนฺตํ ปุจฺฉามีติ อตฺโถ.
      [๑๘๓] ยถา เต ขเมยฺยาติ ยถา เต รุจฺเจยฺย. ทาโสติ
อนฺโตชาต ธนกฺกีต กรมรานีต สามํทาสพฺยอุปคตานํ อญฺญตโร. กมฺมกาโรติ อนลโส
กมฺมกรณสีโลเยว. ทูรโต ทิสฺวา ปฐมเมว อุฏฺฐหตีติ ปุพฺพุฏฺฐายี. เอวํ อุฏฺฐิโต
สามิโน อาสนํ ปญฺญเปตฺวา ปาทโธวนาทิกตฺตพฺพกิจฺจํ กตฺวา ปจฺฉา นิปตติ
เสยฺยํ กปฺเปตีติ ๑- ปจฺฉานิปาตี. สามิกมฺหิ วา สยนโต อวุฏฺฐิเต ปุพฺเพเยว
วุฏฺฐาตีติ ปุพฺพุฏฺฐายี. ปจฺจูสกาลโต ปฏฺฐาย ยาว สามิโน รตฺตึ นิทฺโทกฺกมนํ,
ตาว สพฺพกิจฺจานิ กตฺวา ปจฺฉา นิปตติ เสยฺยํ กปฺเปตีติ ปจฺฉานิปาตี. "กึ
กโรมิ, กึ กโรมี"ติ เอวํ กึการเมว ปฏิสุณนฺโต วิจรตีติ กึการปฏิสฺสาวี.
มนาปํเยว กิริยํ กโรตีติ มนาปจารี. ปิยเมว วทตีติ ปิยวาที. สามิโน
ตุฏฺฐปหฏฺฐํ มุขํ อุลฺโลกยมาโน ๒- วิจรตีติ มุขมุลฺโลกิโก.
      เทโว มญฺเญติ เทโว วิย. โส วตสฺสาหํ ปุญฺญานิ กเรยฺยนฺติ โส
วต อหํปิ เอวรูโป อสฺสํ, ยทิ ปุญฺญานิ กเรยฺยนฺติ อตฺโถ. "โส วตสฺสายนฺ"ติปิ ๓-
ปาโฐ, อยเมวตฺโถ. ยนฺนูนาหนฺติ สเจ ทานํ ทสฺสามิ, ยํ ราชา เอกทิวสํ เทติ,
ตโต สตภาคํปิ ยาวชีวํปิ น สกฺขิสฺสามิ ทาตุนฺติ ปพฺพชฺชายํ ๔- อุสฺสาหํ กตฺวา
เอวํ จินฺตนภาวํ ทสฺเสติ.
      กาเยณ สํวุโตติ กาเยน ปิหิโต หุตฺวา อกุสลสฺส ปเวสนทฺวารํ
ถเกตฺวาติ อตฺโถ. เอเสว นโย เสสปททฺวเยปิ. ฆาสจฺฉาทนปรมตายาติ
ฆาสจฺฉาทเนน ปรมตาย อุตฺตมตาย, เอตทตฺถํปิ อเนสนํ ปหาย อคฺคสลฺเลเขน
@เชิงอรรถ:  สี. นิปตติ นิสีทตีติ               ก., สี. โอโลกยมาโน
@ ฉ.ม. วตสฺสสฺสนฺติปิ               อิ. ปพฺพชฺชาย
สนฺตุฏฺโฐติ อตฺโถ. อภิรโต ปวิเวเกติ "กายวิเวโก จ วูปกฏฺฐกายานํ
เนกฺขมฺมาภิรตานํ, จิตฺตวิเวโก จ ปริสุทฺธจิตฺตานํ ปรมโวทานปฺปตฺตานํ,
อุปธิวิเวโก จ นิรุปธีนํ ปุคฺคลานํ วิสงฺขารคตานนฺติ ๑- เอวํ วุตฺเต ติวิเธปิ
วิเวเก รโต คณสงฺคณิกํ ปหาย กาเยน เอโก วิหรติ, จิตฺตกิเลสสงฺคณิกํ ปหาย
อฏฺฐสมาปตฺติวเสน เอโก วิหรติ, ผลสมาปตฺตึ วา นิโรธสมาปตฺตึ วา ปวิสิตฺวา
นิพฺพานํ ปตฺวา วิหรตีติ อตฺโถ. ยคฺเฆติ โจทนฏฺเฐ นิปาโต.
      [๑๘๔] อาสเนนปิ นิมนฺเตยฺยามาติ นิสินฺนาสนํ ปปฺโผเฏตฺวา "อิธ
นิสีทถา"ติ วเทยฺยาม. อภินิมนฺเตยฺยามปิ นนฺติ อภินีหริตฺวาปิ ๒- นํ นิมนฺเตยฺยาม
ตตฺถ ทุวิโธ อภิหาโร วาจาย เจว กาเยน จ. "ตุมฺหากํ อิจฺฉิติจฺฉิตกฺขเณ
อมฺหากํ จีวราทีหิ ๓- วเทยฺยาถ, เยน อตฺโถ"ติ วทนฺโตหิ วาจาย อภิหริตฺวา
นิมนฺเตติ นาม. จีวราทิเวกลฺลํ สลฺลกฺเขตฺวา "อิทํ คณฺหถา"ติ ตานิ ๔- เทนฺโต
ปน กาเยน อภิหริตฺวา นิมนฺเตติ นาม. ตทุภยมฺปิ สนฺธาย "อภินิมนฺเตยฺยามปิ
นนฺ"ติ อาห. เอตฺถ จ คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาโรติ ยํกิญฺจิ คิลานสฺส สปฺปายํ
โอสถํ. ๕- วจนฏฺโฐ ปน วิสุทฺธิมคฺเค ๖- วุตฺโต. รกฺขาวรณคุตฺตินฺติ
รกฺขาสงฺขาตญฺเจว อาวรณสงฺขาตญฺจ คุตฺตึ. สา ปเนสา น อาวุธหตฺเถ ปุริเส
ฐเปนฺเตน ธมฺมิกา นาม สํวิทหิตา โหติ. ยถา ปน อเวลาย กฏฺฐหาริกปณฺณหาริกาทโย
วิหารํ น ปวิสนฺติ, มิคลุทฺทกาทโย วิหารสีมาย มิเค วา มจฺเฉ วา น คณฺหนฺติ,
เอวํ สํวิทหนฺเตน ธมฺมิกา นาม สํวิทหิตา โหนฺติ, ตํ สนฺธายาห "ธมฺมิกนฺ"ติ.
      [๑๘๕] ยทิ เอวํ สนฺเตติ ยทิ ตว ทาโส ตุยฺหํ สนฺติกา
อภิวาทนาทีนิ ลเภยฺย, เอวํ สนฺเต. อทฺธาติ เอกํสวจนเมตํ. ปฐมนฺติ คณฺหนฺโต ๗-
อญฺญสฺสาปิ อญฺญสฺสาปิ อตฺถิตํ ๗- ทีเปติ, เตเนว จ ราชา "สกฺกา ปน ภนฺเต
อญฺญํปี"ติ อาทิมาห.
@เชิงอรรถ:  ขุ. มหา. ๒๙/๓๓/๓๑ คุหฏฺฐกสุตฺตนิทฺเทส         ฉ.ม. อภิหริตฺวาปิ
@ ก. อหํ ปเวทามิ จีวราทีหิ, ม. อหํ สาเธสฺสามิ จีวราทีหิ      ก. ตานิ จีวรานิ
@ ฉ.ม. โอสธํ                    วิสุทฺธิ, ๑/๔๒ ปจฺจยสนฺนิสฺสิตสีลกถา
@๗-๗ ฉ.ม. ภณนฺโต อญฺญสฺสาปิ อตฺถิตํ
                      ทุติยสนฺทิฏฺฐิกสามญฺญผลวณฺณนา
      [๑๘๖] กสตีติ กสฺสโก. เคหสฺส ปติ ๑- เอกเคหมตฺเต เชฏฺฐโกติ
คหปติโก. พลิสงฺขาตํ กรํ กโรตีติ กรการโก. ธญฺญราสึ, ธนราสิญฺจ วฑฺเฒตีติ
ราสิวฑฺฒโก.
      อปฺปํ วาติ ปริตฺตํ ๒- วา อนฺตมโส ตณฺฑุลนาฬิมตฺตกํปิ. โภคกฺขนฺธนฺติ
โภคราสึ. มหนฺตํ วาติ วิปุลํ วา. ยถา หิ มหนฺตํ ปหาย ปพฺพชิตุํ ทุกฺกรํ,
เอวํ อปฺปํปีติ ทสฺสนตฺถํ อุภยมาห. ทาสวาเร ปน ยสฺมา ทาโส อตฺตโนปิ
อนิสฺสโร, ปเคว โภคานํ. ยํ หิ ตสฺส ธนํ, ตํ สามิกานญฺเญว โหติ, ตสฺมา
โภคคฺคหณํ น กตํ. ญาติเยว ญาติปริวฏฺโฏ.
                        ปณีตตรสามญฺญผลวณฺณนา
      [๑๘๙] สกฺกา ปน ภนฺเต อญฺญํปิ ทิฏฺเฐว ธมฺเมติ อิธ
"เอวเมวา"ติ น วุตฺตํ. ตํ กสฺมาติ เจ? "เอวเมวา"ติ หิ วุจฺจมาเน ปโหติ
ภควา สกลํปิ รตฺตินฺทิวํ ตโต วา ภิยฺโยปิ เอวรูปาหิ อุปมาหิ สามญฺญผลํ
ทีเปตุํ. ตตฺถ กิญฺจาปิ เอตสฺส ภควโต วจนสวเน ปริยตฺติ ๓- นาม นตฺถิ,
ตถาปิ อตฺโถ ตาทิโสเยว ภวิสฺสตีติ จินฺเตตฺวา อุปริวิเสสํ ปุจฺฉนฺโต "เอวเมวา"ติ
อวตฺวา อุตฺตรึ ๔- "อภิกฺกนฺตตรญฺจ ปณีตตรญฺจา"ติ อาห. ตตฺถ อภิกฺกนฺตตรนฺติ
อภิมนาปตรํ, อติเสฏฺฐตรนฺติ ๕- อตฺโถ. ปณีตตรนฺติ อุตฺตมตรํ. เตนหีติ
อุยฺโยชนฏฺเฐ นิปาโต. สวเน อุยฺโยเชนฺโต หิ นํ เอวมาห. สุณาหีติ ๖-
อภิกฺกนฺตตรญฺจ ปณีตตรญฺจ สามญฺญผลํ สุณาหิ.
      สาธุกํ มนสิกโรหีติ เอตฺถ ปน สาธุกํ สาธูติ เอกฏฺฐเมตํ. อยํ หิ
สาธุสทฺโท ๗- อายาจนสมฺปฏิจฺฉนสมฺปหํสนสุนฺทรทฬฺหีกมฺมาทีสุ ทิสฺสติ. "สาธุ เม
ภนฺเต ภควา สงฺขิตฺเตน ธมฺมํ เทเสตู"ติ ๘- อาทีสุ อายาจเน ทิสฺสติ. "สาธุ
@เชิงอรรถ:  ม.  ปติ คหปติ      ฉ.ม. ปริตฺตกํ     ฉ.ม. ปริยนฺตํ     ฉ.ม.
@อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ.    ม., สี. อภิกฺกนฺตตรํ อติมนาปตรนฺติ.    ฉ.ม. สุโณหีติ
@ อิ. อยญฺจ สาธูติ สทฺโท    สํ. สฬา. ๑๘/๑๓๑/๘๙ มาลุงฺกยปุตฺตสุตฺต (สฺยา)
ภนฺเตติ โข โส ภิกฺขุ ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา"ติ ๑- อาทีสุ
สมฺปฏิจฺฉเน. "สาธุ สาธุ สาริปุตฺตา"ติ ๒- อาทีสุ สมฺปหํสเน.
             "สาธุ ธมฺมรุจี ราชา         สาธุ ปญฺญาณวา นโร.
             สาธุ มิตฺตานมทฺทุพฺโภ         ปาปสฺสากรณํ สุขนฺ"ติ ๓-
      อาทีสุ สุนฺทเร. "เตนหิ พฺราหฺมณ สุณาหิ สาธุกํ มนสิ กโรหี"ติ ๔-
อาทีสุ สาธุกสทฺโทเยว ทฬฺหีกมฺเม, อาณตฺติยนฺติปิ  วุจฺจติ. อิธาปิ อยํ เอตฺเถว
ทฬฺหีกมฺเม จ อาณตฺติยญฺจ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. สุนฺทเรปิ  วฏฺฏติ. ทฬฺหีกมฺมฏฺเฐน ๕-
หิ ทฬฺหมิมํ ธมฺมํ สุณาหิ สุคหิตํ คณฺหนฺโต. อาณตฺติอฏฺเฐน  ๖- มม อาณตฺติยา
สุณาหิ, สุนฺทรฏฺเฐน สุนฺทรมิมํ ภทฺทกํ ธมฺมํ สุณาหีติ เอวํ ทีปิตํ โหติ.
      มนสิกโรหีติ อาวชฺช, สมนฺนาหราหีติ อตฺโถ, อวิกฺขิตฺตจิตฺโต
หุตฺวา นิสาเมหิ จิตฺเต กโรหีติ อธิปฺปาโย. อปิเจตฺถ สุณาหีติ
โสตินฺทฺริยวิกฺเขปนิวารณเมตํ. สาธุภํ มนสิกโรหีติ มนสิกาเร ทฬฺหีกมฺมนิโยชเนน
มนินฺทฺริยวิกฺเขปนิวารณํ. ปุริมญฺเจตฺถ  พฺยญฺชนวิปลฺลาสคฺคาหนิวารณํ.
ปจฺฉิมํ อตฺถวิปลฺลาสคฺคาหนิวารณํ. ปุริเมน จ ธมฺมสฺสวเน นิโยเชติ,
ปจฺฉิเมน สุตานํ ธมฺมานํ ธารณูปปริกฺขาทีสุ. ปุริเมน จ สพฺยญฺชโน อยํ ธมฺโม,
ตสฺมา สวนีโยติ ทีเปติ. ปจฺฉิเมน สาตฺโถ, ตสฺมา สาธุกํ มนสิกาตพฺโพติ. สาธุกปทํ
วา อุภยปเทหิ โยเชตฺวา กาตพฺพํ. ๗- ยสฺมา อยํ ธมฺโม ธมฺมคมฺภีโร เจว เทสนา
คมฺภีโร จ, ตสฺมา สุณาหิ สาธุกํ, ยสฺมา อตฺถคมฺภีโร จ ปฏิเวธคมฺภีโร จ, ตสฺมา
สาธุกํ มนสิกโรหีติ เอวํ โยชนา เวทิตพฺพา. ภาสิสฺสามีติ "สกฺกา มหาราชา"ติ เอวํ
ปฏิญฺญาตสามญฺญผลเทสนํ วิตฺถารโต ภาสิสฺสามิ. เทเสสฺสามีติ หิ สงฺขิตฺตทีปนํ
โหติ. ภาสิสฺสามีติ วิตฺถารทีปนํ. เตนาห วงฺคีสตฺเถโร:-
              "สงฺขิตฺเตนปิ เทเสติ,     วิตฺถาเรนปิ ภาสติ.
              สาลิกายิว นิคฺโฆโส,      ปฏิภาณํ  อุทีรยี"ติ. ๘-
@เชิงอรรถ:  ม. อุปริ, ๑๔/๘๖/๖๗  มหาปุณฺณมสุตฺต      ที. ปาฏิ. ๑๑/๓๔๙/๒๔๐ สงฺคีติสฺตฺต
@ ขุ. ชา. ๒๘/๕๐/๒๐ อุมฺมาทนฺตีชาตก (สฺยา)   องฺ. ปญฺจก. ๒๒/๑๙๒/๒๕๑ โทณ-
@พฺราหฺณสุตฺต. (สฺยา)    ฉ.ม. ทฬฺหีกมฺมตฺเถน   ฉ.ม. อาณตฺติอตฺเถน เอวมุปริปิ
@ ฉ.ม., อิ. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ.            สํ. ส. ๑๕/๒๑๔/๒๒๙ สาริปุตฺตสุตฺต
      เอวํ วุตฺเต อุสฺสาหชาโต หุตฺวา "เอวํ ภนฺเต"ติ โข ราชา มาคโธ
อชาตสตฺตุ  เวเทหีปุตฺโต ภควโต ปจฺจสฺโสสิ ภควโต วจนํ สมฺปฏิจฺฉิ,
ปฏิคฺคเหสีติ วุตฺตํ โหติ.
      [๑๙๐] อถสฺส ภควา เอตทโวจ เอตํ อโวจ, อิทานิ วตฺตพฺพํ
"อิธ มหาราชา"ติ อาทึ สกลํ สุตฺตํ อโวจาติ อตฺโถ. ตตฺถ อิธาติ เทสาปเทเส ๑-
นิปาโต, สฺวายํ กตฺถจิ โลกํ อุปาทาย วุจฺจติ. ยถาห "อิธ ตถาคโต โลเก
อุปฺปชฺชตี"ติ. ๒- กตฺถจิ สาสนํ. ยถาห "อิเธว ภิกฺขเว ปฐโม สมโณ, อิธ ทุติโย
สมโณ"ติ. ๓- กตฺถจิ โอกาสํ. ยถาห
            "อิเธว ติฏฺฐมานสฺส,        เทวภูตสฺส เม สโต.
            ปุเนวายุว ๔-  เม ลทฺโธ    เอวํ ชานาหิ มาริสา"ติ. ๕-
      กตฺถจิ ปทปูรณมตฺตเมว. ยถาห "อิธาหํ ภิกฺขเว ภุตฺตาวี อสฺสํ
ปวาริโต"ติ. ๖- อิธ ปน โลกํ อุปาทาย วุตฺโตติ เวทิตพฺโพ. มหาราชาติ ยถา
ปฏิญฺญาตเทสนํ เทเสตุํ ปุน "มหาราชา"ติ อาลปติ. อิทํ วุตฺตํ โหติ "มหาราช
อิมสฺมึ โลเก ตถาคโต อุปฺปชฺชติ อรหํ ฯเปฯ พุทฺโธ ภควา"ติ. ตตฺถ
ตถาคตสทฺโท พฺรหฺมชาเล วุตฺโต.  อรหนฺติ อาทโย วิสุทฺธิมคฺเค ๗-  วิตฺถาริตา.
โลเก อุปฺปชฺชตีติ เอตฺถ ปน โลโกติ โอกาสโลโก สตฺตโลโก สงฺขารโลโกติ
ติวิโธ. อิธ ปน สตฺตโลโก อธิปฺเปโต. สตฺตโลเก อุปฺปชฺชมาโนปิ ตถาคโต น
เทวโลเก น พฺรหฺมโลเก, มนุสฺสโลเกเยว อุปฺปชฺชติ. มนุสฺสโลเกปิ  น อญฺญสฺมึ
จกฺกวาเฬ, อิมสฺมึเยว จกฺกวาเฬ. ตตฺราปิ น สพฺพฏฺฐาเนสุ, "ปุรตฺถิมาย ทิสาย
กชงฺคลํ ๘- นาม นิคโม, ตสฺสาปเรน  มหาสาโล,  ตโต ปรา ปจฺจนฺติมา ชนปทา,
โอรโต มชฺเฌ, ปุรตฺถิมทกฺขิณาย ทิสาย สลฺลวตี ๙- นาม นที, ตโต ปรา
ปจฺจนฺติมา ชนปทา, โอรโต มชฺเฌ,  ทกฺขิณาย ทิสาย เสตกณฺณิกํ นาม นิคโม,
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. เทโสปเทเส                     องฺ. ติก. ๒๐/๖๑/๑๖๔ สงฺคารวสุตฺต
@ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๒๔๑/๒๖๕ สมณสุตฺต.         ฉ.ม. ปุนรายุ จ
@ ที. มหา. ๑๐/๓๖๙/๒๔๔ (สฺยา. ๒๖๔/๓๒๑) สกฺกปญฺหสุตฺต.
@ ม.มู. ๑๒/๓๐/๑๗ ธมฺมทายาทสุตฺต.          วิสุทฺธิ. ๑/๒๕๓ ฉอนุสฺสตินิทฺเทส.
@  ก. ชงฺคโล, สี. คชงฺคลํ               สี., อิ. สลลวตี, ม. สาลฏวตี
ตโต ปรา ปจฺจนฺติมา ชนปทา, โอรโต มชฺเฌ, ปจฺฉิมทิสาย ถูนํ ๑- นาม
พฺราหฺมณคาโม, ตโต ปรา ปจฺจนฺติมา ชนปทา, โอรโต มชฺเฌ, อุตฺตราย ทิสาย
อุสีรธโช ๒- นาม ปพฺพโต, ตโต ปรา ปจฺจนฺติมา ชนปทา, โอรโต มชฺเฌ"ติ ๓-
เอวํ ปริจฺฉินฺเน อายามโต ติโยชนสเต, วิตฺถารโต อฑฺฒติยโยชนสเต, ปริกฺเขปโต
นวโยชนสเต มชฺฌิมเทเส อุปฺปชฺชติ. น เกวลญฺจ ตถาคโต, ปจฺเจกพุทฺธา
อคฺคสาวกา อสีติมหาเถรา พุทฺธมาตา พุทธปิตา จกฺกวตฺติราชา อญฺเญ จ
สารปฺปตฺตา พฺราหฺมณคหปติกา เอตฺเถวุปฺปชฺชนฺติ.
      ตตฺถ ตถาคโต สุชาตาย ทินฺนมธุปายาสโภชนโต ยาว อรหตฺตมคฺโค,
ตาว อุปฺปชฺชติ นาม, อรหตฺตผเล อุปฺปนฺโน นาม. มหาภินิกฺขมนโต วา ยาว
อรหตฺตมคฺโค, ตุสิตภวนโต วา ยาว อรหตฺตมคฺโค, ทีปงฺกรปาทมูลโต วา ยาว
อรหตฺตมคฺโค, ตาวุปฺปชฺชติ นาม, อรหตฺตผเล อุปฺปนฺโน นาม. อิธ ๔-
สพฺพปฐมํ อุปฺปนฺนภาวํ สนฺธาย "อุปฺปชฺชตี"ติ วุตฺตํ. ตถาคโต โลเก อุปฺปนฺโน
โหตีติ อยํ หิ เอตฺถตฺโถ.
      โส อิมํ โลกนฺติ โส ภควา อิมํ โลกํ. อิทานิ วตฺตพฺพํ ทสฺเสติ. สเทวกนฺติ
สห เทเวหิ สเทวกํ. เอวํ สห มาเรน สมารกํ, สห พฺรหฺมุนา สพฺรหฺมกํ.
สห สมณพฺราหฺมเณหิ สสฺสมณพฺราหฺมณึ. ปชาตตฺตา ปชา, ตํ ปชํ. สห
เทวมนุสฺเสหิ สเทวมนุสฺสํ. ตตฺถ สเทวกวจเนน ปญฺจกามาวจรเทวคฺคหณํ
เวทิตพฺพํ, สมารกวจเนน ฉฏฺฐกามาวจรเทวคฺคหณํ, สพฺรหฺมกวจเนน
พฺรหฺมกายิกาทิพฺรหฺมคฺคหณํ, สสฺสมณพฺราหฺมณีวจเนน สาสนสฺส
ปจฺจตฺถิกปจฺจามิตฺตสมณพฺราหฺมณคฺคหณํ, สมิตปาปพาหิตปาปสมณพฺราหฺมณคฺคหณญฺจ,
ปชาวจเนน สตฺตโลกคฺคหณํ, สเทวมนุสฺสวจเนน สมฺมติเทวอวเสสมนุสฺสคฺคหณํ. ๕-
เอวเมตฺถ ตีหิ ปเทหิ โอกาสโลเกน สทฺธึ สตฺตโลโก. ทฺวีหิ ปชาวจเนน  สตฺตโลโกว
คหิโตติ เวทิตพฺโพ.
      อปโร นโย,  สเทวกคฺคหเณน อรูปาวจรเทวโลโกว ๖- คหิโต,
สมารกคฺคหเณน ฉกามาวจรเทวโลโก คหิโต, สพฺรหฺมกคฺคหเณน รูปีพฺรหฺมโลโก
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ถูณํ      ฉ.ม. อุสิรทฺธโช      วินย. มหา. ๕/๒๕๙/๒๔ จมฺมกฺขนฺธก,
@ ม. อิติ        ฉ.ม. สมฺมุติ... เอวมุปริปิ     ฉ.ม., อิ. อรูปาวจรเทวโลโก
คหิโต, สสฺสมณพฺราหฺมณาทิคฺคหเณน จตุปริสวเสน, สมฺมติเทเวหิ วา สห
มนุสฺสโลโก, อวเสสสพฺพสตฺตโลโก วา.
      อปิเจตฺถ สเทวกวจเนน อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉทโต สพฺพสฺส โลกสฺส
สจฺฉิกตภาวมาห. ตโต เยสํ อโหสิ "มาโร มหานุภาโว ฉกามาวจริสฺสโร
วสวตฺตี, กึ โสปิ เอเตน สจฺฉิกโต"ติ, เตสํ วิมตึ วิธมนฺโต "สมารกนฺ"ติ
อาห. เยสํ ปน อโหสิ "พฺรหฺมา มหานุภาโว เอกงฺคุลิยา เอกสฺมึ จกฺกวาฬสหสฺเส
อาโลกํ ผรติ, ทฺวีหิ ฯเปฯ ทสหิ องฺคุลีหิ ทสสุ จกฺกวาฬสหสฺเสสุ อาโลกํ
ผรติ, อนุตุตรญฺจ ฌานสมาปตฺติสุขํ ปฏิสํเวเทติ, กึ โสปิ สจฺฉิกโต"ติ, เตสํ
วิมตึ วิธมนฺโต "สพฺรหฺมกนฺ"ติ อาห. ตโต เย จินฺเตสุํ ๑- "ปุถุสมณพฺราหฺมณา
สาสนสฺส ปจฺจตฺถิกา, กึ เตปิ สจฺฉิกตา"ติ, เตสํ วิมตึ วิธมนฺโต "สสฺสมณพฺราหฺมณึ
ปชนฺ"ติ อาห. เอวํ อุกฺกฏฺฐุกฺกฏฺฐฏฺฐานํ ๒- สจฺฉิกตภาวํ ปกาเสตฺวา อถ
สมฺมติเทเว, อวเสสมนุสฺเส จ อุปาทาย อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉทวเสน เสสสตฺตโลกสฺส
สจฺฉิกตภาวํ ปกาเสนฺโต "สเทวมนุสฺสนฺ"ติ อาห. อยเมตฺถ วิภาวนานุกฺกโม ๓-
      โปราณา ปนาหุ:- สเทวกนฺติ เทเวหิ สทฺธึ อวเสสโลกํ.
สมารกนฺติ มาเรน สทฺธึ อวเสสโลกํ. สพฺรหฺมกนฺติ พฺรเหฺมหิ สทฺธึ อวเสสโลกํ.
เอวํ สพฺเพปิ ติภวุปเค สตฺเต ตีหากาเรหิ ตีสุ ปเทสุ ปกฺขิปิตฺวา ปุน ทฺวีหิ
ปเทหิ ปริยาทิยนฺโต "สสฺสมณพฺราหฺมณึ ปชํ สเทวมนุสฺสนฺ"ติ อาห. เอวํ
ปญฺจหิปิ ปเทหิ เตน เตนากาเรน เตธาตุกเมว ปริยาทินฺนนฺติ.
      สยํ อภิญญา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทตีติ เอตฺถ ปน สยนฺติ สามํ
อปรเนยฺโย หุตฺวา. อภิญฺญาติ อภิญฺญาย, อธิเกน ญาเณน ญตฺวาติ อตฺโถ.
สจฺฉิกตฺวาติ ปจฺจกฺขํ กตฺวา, เอเตน อนุมานาทิปฏิกฺเขโป กโต โหติ. ปเวเทตีติ
โพเธติ ญาเปติ ๔- ปกาเสติ.
      โส ธมฺมํ เทเสติ อาทิกลฺยาณํ ฯเปฯ ปริโยสานกลฺยาณนฺติ โส
ภควา สตฺเตสุ การุญฺญตํ ปฏิจฺจ หิตฺวาปิ อนุตฺตรํ ๕- วิเวกสุขํ ธมฺมํ เทเสติ,
@เชิงอรรถ:  ม. จินฺเตยฺยุํ                        ก. อุกฺกฏฺฐฏฺฐานานํ
@ ม. ภวานุกฺกโม, ฉ.ม. ภาวานุกฺกโม     ฉ.ม. วิญฺญาเปติ         ก. อนุตฺตรํปิ
ตญฺจ โข อปฺปํ วา พหุํ วา เทเสนฺโต อาทิกลฺยาณาทิปฺปการเมว เทเสติ.
อาทิมฺหิปิ กลฺยาณํ ภทฺทกํ อนวชฺชเมว กตฺวา เทเสติ. มชฺเฌปิ, ปริโยสาเนปิ
กลฺยาณํ ภทฺทกํ อนวชฺชเมว กตฺวา เทเสตีติ วุตฺตํ โหติ. ตตฺถ อตฺถิ เทสนาย
อาทิมชฺฌปริโยสานํ, อตฺถิ สาสนสฺส. เทสนาย ตาว จตุปฺปทิกายปิ  คาถาย
ปฐมปาโท อาทิ นาม, ตโต เทฺว มชฺฌํ นาม, อนฺเต เอโก ปริโยสานํ
นาม. เอกานุสนฺธิกสฺส สุตฺตสฺส นิทานํ อาทิ, "อิทมโวจา"ติ ปริโยสานํ,
อุภินฺนมนฺตรา มชฺฌํ. อเนกานุสนฺธิกสฺส สุตฺตสฺส ปฐมานุสนฺธิ อาทิ, อนฺเต
อนุสนฺธิ ปริโยสานํ, มชฺเฌ เอโก วา เทฺว วา พหู วา มชฺฌเมว.
      สาสนสฺส ปน สีลสมาธิวิปสฺสนา อาทิ นาม. วุตฺตมฺปิ เจตํ "โก
จาทิ กุสลานํ ธมฺมานํ, สีลญฺจ สุวิสุทฺธํ ทิฏฺฐิ จ อุชุกา"ติ. ๑- "อตฺถิ ภิกฺขเว
มชฺฌิมา ปฏิปทา ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธา"ติ ๒- เอวํ วุตฺโต ปน อริยมคฺโค มชฺฌํ
นาม. ผลญฺเจว นิพฺพานญฺจ ปริโยสานํ นาม. "เอตทตฺถมิทํ พฺราหฺมณ
พฺรหฺมจริยํ, เอตํ สารํ, เอตํ ปริโยสานนฺ"ติ ๓- หิ เอตฺถ ผลํ ปริโยสานนฺติ
วุตฺตํ. "นิพฺพาโนคธํ หิ อาวุโส วิสาข พฺรหฺมจริยํ นิพฺพานปรายนํ
นิพฺพานปริโยสานนฺ"ติ ๔- เอตฺถ นิพฺพานํ ปริโยสานนฺติ วุตฺตํ. อิธ เทสนาย
อาทิมชฺฌปริโยสานํ อธิปฺเปตํ. ภควา หิ ธมฺมํ เทเสนฺโต อาทิมฺหิ สีลํ ทสฺเสตฺวา
มชฺเฌ มคฺคํ, ปริโยสาเน นิพฺพานํ ทสฺเสติ. เตน วุตฺตํ "โส ธมฺมํ เทเสติ
อาทิกลฺยาณํ มชฺเฌกลฺยาณํ ปริโยสานกลฺยาณนฺ"ติ. ตสฺมา อญฺโญปิ ธมฺมกถิโก
ธมฺมํ เทเสนฺโต ๕-
              อาทิมฺหิ สีลํ ทสฺเสยฺย       มชฺเฌ มคฺคํ วิภาวเย
              ปริโยสาเน จ ๖- นิพฺพานํ   เอสา กถิกสณฺฐิตีติ.
      สาตฺถํ สพฺยญฺชนนฺติ ยสฺส หิ ยาคุภตฺตอิตฺถีปุริสาทิวณฺณนานิสฺสิตา
เทสนา โหติ, น โส สาตฺถํ เทเสติ, ภควา ปน ตถารูปํ เทสนํ ปหาย
จตุสติปฏฺฐานาทินิสฺสิตํ เทสนํ เทเสติ. ตสฺมา สาตฺถํ เทเสตีติ วุจฺจติ. ยสฺส ปน
@เชิงอรรถ:  สํ.มหา. ๑๙/๓๖๙/๑๒๕ ภิกฺขุสุตฺต   สํ.มหา. ๑๙/๑๐๘๑/๓๖๗ ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนสุตฺต
@ ม.มู. ๑๒/๓๒๔/๒๘๘ จูฬสาโรปมสุตฺต    ม.มู. ๑๒/๔๖๖/๔๑๖ จูฬเวทลฺลสุตฺต
@ ฉ.ม., อิ. กเถนฺโต      สี., อิ., ฉ.ม. ปริโยสานมฺหิ, ม. ปริโยสาเนว
เทสนา เอกพฺยญฺชนาทิยุตฺตา วา สพฺพนิโรฏฺฐพฺยญฺชนา วา
สพฺพวิสฺสฏฺฐสพฺพนิคฺคหิตพฺยญฺชนา วา, ตสฺส ทมิฬกิราตยวนาทิมิลกฺขนํ ๑- ภาสา วิย
พฺยญฺชนปาริปูริยา อภาวโต อพฺยญฺชนา นาม เทสนา โหติ. ภควา ปน
              "สิถิลํ ธนิตญฺจ ทีฆรสฺสํ,     ครุกํ ลหุกญฺเจว นิคฺคหิตํ.
              สมฺพนฺธววตฺถิตํ วิมุตฺตํ,      ทสธา พฺยญฺชนพุทฺธิยา ปเภโท"ติ
      เอวํ วุตฺตํ ทสวิธํ พฺยญฺชนํ อมกฺเขตฺวา ปริปุณฺณํ พฺยญฺชนเมว กตฺวา ธมฺมํ
เทเสติ, ตสฺมา สพฺยญฺชนํ ธมฺมํ เทเสตีติ วุจฺจติ. เกวลปริปุณฺณนฺติ เอตฺถ
เกวลนฺติ สกลาธิวจนํ. ปริปุณฺณนฺติ อนูนาธิกวจนํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ:-
สกลปริปุณฺณเมว เทเสติ, เอกเทสนาปิ อปริปุณฺณา นตฺถีติ. อุปเนตพฺพสฺสาปเนตพฺพสฺส
๒- จาภาวโต เกวลปริปุณฺณนฺติ เวทิตพฺพํ. ปริสุทฺธนฺติ นิรุปกฺกิเลสํ.
โย หิ "อิมํ ธมฺมเทสนํ นิสฺสาย ลาภํ วา สกฺการํ วา ลภิสฺสามี"ติ เทเสติ,
ตสฺส อปริสุทฺธา เทสนา  โหติ. ภควา ปน โลกามิสนิรเปกฺโข หิตผรณาย ๓-
เมตฺตาภาวนาย มุทุหทโย อุลฺลุมฺปนสภาวสณฺฐิเตน จิตฺเตน เทเสติ. ตสฺมา ปริสุทฺธํ
ธมฺมํ เทเสตีติ วุจฺจติ.
      พฺรหฺมจริยํ ปกาเสตีติ เอตฺถ ปนายํ พฺรหฺมจริยสทฺโท ทาเน
เวยฺยาวจฺเจ ปญฺจสิกฺขาปทสีเล อปฺปมญฺญาสุ เมถุนวิรติยํ สทารสนฺโตเส วิริเย
อุโปสถงฺเคสุ อริยมคฺเค สาสเนติ อิเมสฺวตฺเถสุ ทิสฺสติ.
                    "กินฺเต วตํ กึ ปน พฺรหฺมจริยํ,
                    กิสฺส สุจิณฺณสฺส อยํ วิปาโก.
                    อิทฺธี ชุตี พลวีริยูปปตฺติ,
                    อิทญฺจ เต นาค ๔- มหาวิมานํ.
                    อหญจ ภริยา  จ มนุสฺสโลเก,
                    สทฺธา อุโภ  ทานปตี อหุมฺหา.
                    โอปานภูตํ เม ฆรํ ตทาสิ,
                    สนฺตปฺปิตา สมณพฺราหฺมณา จ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ทมิฬกิราตสวราทิ....           ฉ.ม. อุปเนตพฺพอปเนตพฺพสฺส  อภาวโต
@ ฉ.ม.,อิ. หิตผรเณน                 สี. อกฺขาหิ เม นาค
                     ตํ เม วตํ ตํ ปน พฺรหฺมจริยํ,
                     ตสฺส สุจิณฺณสฺส อยํ วิปาโก.
                     อิทฺธี ชุตี พลวิริยูปปตฺติ,
                     อิทญฺจ เม วีร ๑- มหาวิมานนฺติ ๒-
อิมสฺมึ หิ ปุณฺณกชาตเก ทานํ "พฺรหฺมจริยนฺ"ติ วุตฺตํ.
              "เกน ปาณิ กามทโท         เกน ปาณิ มธุสฺสโว.
              เกน เต พฺรหฺมจริเยน        ปุญฺญํ ปาณิมฺหิ อิชฺฌติ.
              เตน ปาณิ กามทโท          เตน ปาณิ มธุสฺสโว.
              เตน เม พฺรหฺมจริเยน        ปุญฺญํ ปาณิมฺหิ อิชฺฌตี"ติ. ๓-
      อิมสฺมึ องฺกุรเปตวตฺถุมฺหิ เวยฺยาวจฺจํ "พฺรหฺมจริยนฺ"ติ วุตฺตํ. "อิทํ
โข ตํ ภิกฺขเว ติตฺติริยํ นาม พฺรหฺมจริยํ อโหสี"ติ ๔- อิมสฺมึ ติตฺติรชาตเก
ปญฺจสิกฺขาปทสีลํ "พฺรหฺมจริยนฺ"ติ วุตฺตํ. "ตํ โข ปน ปญฺจสิข พฺรหฺมจริยํ เนว
นิพฺพิทาย ๕- น วิราคาย น นิโรธาย ฯเปฯ ยาวเทว พฺรหฺมโลกุปปตฺติยา"ติ ๖-
อิมสฺมึ มหาโควินฺทสุตฺเต จตสฺโส อปฺปมญฺญาโย "พฺรหฺมจริยนฺ"ติ วุตฺตา. "ปเร
อพฺรหฺมจารี ภวิสฺสนฺติ, มยเมตฺถ พฺรหฺมจารี ภวิสฺสามา"ติ ๗- อิมสฺมึ
สลฺเลขสุตฺเต เมถุนวิรติ "พฺรหฺมจริยนฺ"ติ วุตฺตา.
                     "มยญฺจ ภริยา นาติกฺกมาม,
                     อเมฺห จ ภริยา ๘- นาติกฺกมนฺติ.
                     อญฺญตฺร ตาหิ พฺรหฺมจริยญฺจราม.
                     ตสฺมา หิ อมฺหํ ทหรา น มียเรติ ๙-
      มหาธมฺมปาลชาตเก สทารสนฺโตโส "พฺรหฺมจริยนฺ"ติ วุตฺโต. "อภิชานามิ
โข  ปนาหํ สาริปุตฺต จตุรงฺคสมนฺนาคตํ พฺรหฺมจริยํ จริตา, ตปสฺสี สุทํ
โหมี"ติ ๑๐- โลมหํสนสุตฺเต วิริยํ "พฺรหฺมจริยนฺ"ติ วุตฺตํ.
@เชิงอรรถ:  ปาลิ. สฺยา., ฉ.ม.,อิ. ธีร            ขุ.ชา. ๒๘/๑๐๒๖/๓๕๗ วิธุรชาตก (สฺยา)
@ ขุ.เปต. ๒๖/๑๐๖/๑๐๙ องฺกุรเปตวตฺถุ     วินย.จูฬ. ๗/๓๑๑/๘๒    ปาลิ. น
@นิพฺพิทาย    ที.มหา. ๑๐/๓๒๙/๒๑๔ มหาโควินฺทสุตฺต     ม.มู. ๑๒/๘๓/๕๖
@สลฺเลขสุตฺต    ปาลิ. สฺยา., ภริยาปิ อมฺเห ขุ.ชา. ๒๗/๑๔๑๕/๒๘๙    ขุ. ชา.
@๒๗/๑๔๑๕/๒๘๙ ทสกนิ. มหาธมฺมปาลชาตก(สฺยา)   ๑๐ ม.มู. ๑๒/๑๕๕/๑๑๙ มหาสีหนาทสุตฺต
                "หีเนน พฺรหฺมจริเยน,   ขตฺติเย อุปปชฺชติ.
                มชฺฌิเมน จ เทวตฺตํ,    อุตฺตเมน วิสุชฺฌตี"ติ ๑-
      เอวํ นิมิชาตเก อตฺตทมนวเสน กโต อฏฺฐงฺคิโก อุโปสโถ "พฺรหฺมจริยนฺ"ติ
วุตฺโต. "อิทํ โข ปน เม ปญฺจสิข พฺรหฺมจริยํ เอกนฺตนิพฺพิทาย วิราคาย
ฯเปฯ อยเมว อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค"ติ ๒- มหาโควินฺทสุตฺตสฺมึเยว
อริยมคฺโค "พฺรหฺมจริยนฺ"ติ วุตฺโต. "ตยิทํ พฺรหฺมจริยํ อิทฺธญฺเจว ผีตญฺจ
วิตฺถาริกํ พาหุชญฺญํ ปุถุภูตํ ยาว เทวมนุสฺเสหิ สุปฺปกาสิตนฺ"ติ ๓-
ปาสาทิกสุตฺเต สิกฺขาตฺตยสงฺคหิตํ สกลสาสนํ "พฺรหฺมจริยนฺ"ติ วุตฺตํ. อิมสฺมึ ปน
ฐาเน อิทเมว "พฺรหฺมจริยนฺ"ติ อธิปฺเปตํ. ตสฺมา พฺรหฺมจริยํ ปกาเสตีติ โส ธมฺมํ
เทเสติ อาทิกลฺยาณํ ฯเปฯ ปริสุทฺธํ. เอวํ เทเสนฺโต จ สิกฺขาตฺตยสงฺคหิตํ
สกลสาสนํ พฺรหฺมจริยํ ปกาเสตีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ. พฺรหฺมจริยนฺติ
เสฏฺฐฏฺเฐน พฺรหฺมภูตํ จริยํ, พฺรหฺมภูตานํ วา พุทฺธาทีนํ จริยนฺติ วุตฺตํ โหติ.
      [๑๙๑] ตํ ธมฺมนฺติ ตํ วุตฺตปฺปการสมฺปทํ ธมฺมํ. สุณาติ คหปติ
วาติ กสฺมา ปฐมํ คหปตึ นิทฺทิสติ? นีหตมานตฺตา จ อุสฺสนฺนตฺตา จ.
เยภุยฺเยน หิ ขตฺติยกุลโต ปพฺพชิตา ชาตึ นิสฺสาย มานํ กโรนฺติ. พฺราหฺมณกุลา
ปพฺพชิตา มนฺเต นิสฺสาย มานํ กโรนฺติ. หีนชจฺจกุลา ปพฺพชิตา อตฺตโน อตฺตโน
วิชาติตาย ปติฏฺฐาตุํ น สกฺโกนฺติ. คหปติทารกา ปน กจฺเฉหิ เสทํ มุญฺจนฺเตหิ
ปิฏฺฐิยา โลณํ ปุปฺผมานาย ภูมึ กสิตฺวา ตาทิสสฺส มานสฺส อภาวโต
นีหตมานทปฺปา โหนฺติ. เต ปพฺพชิตา ๔- มานํ วา ทปฺปํ วา อกตฺวา ยถาพลํ
สกลพุทฺธวจนํ อุคฺคเหตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ ๕- กโรนฺตา สกฺโกนฺติ อรหตฺเต
ปติฏฺฐาตุํ. อิตเรหิ จ กุเลหิ นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิตา นาม น พหุกา, คหปติกาว
พหุกา. อิติ นีหตมานตฺตา จ อุสฺสนฺนตฺตา จ ปฐมํ คหปตึ นิทฺทิสตีติ.
      อญฺญตรสฺมึ วาติ อิตเรสํ วา กุลานํ อญฺญตรสฺมึ. ปจฺจาชาโตติ
ปติชาโต. ตถาคเต สทฺธํ ปฏิลภตีติ ปริสุทฺธํ ธมฺมํ สุตฺวา ธมฺมสามิมฺหิ ตถาคเต
@เชิงอรรถ:  ขุ.ชา. ๒๗/๑๑๘๖/๒๔๙ อาทิตฺตชาตก (สฺยา)   ที.มหา. ๑๐/๓๒๙/๒๑๔ มหาโควินฺทสุตฺต
@ ที. ปาฏิ. ๑๑/๑๗๔/๑๐๗ ปาสาทิกสุตฺต   ฉ.ม., อิ. ปพฺพชิตฺวา   ก. ตํ
"สมฺมาสมฺพุทฺโธ วต โส ภควา"ติ สทฺธํ ปฏิลภติ. อิติ ปฏิสญฺจิกฺขตีติ เอวํ
ปจฺจเวกฺขติ. สมฺพาโธ ฆราวาโสติ สเจปิ สฏฺฐิหตฺเถ ฆเร โยชนสตนฺตเรปิ
วา เทฺว ชายปติกา วสนฺติ, ตถาปิ เนสํ สกิญฺจนปลิโพธฏฺเฐน ฆราวาโส
สมฺพาโธเยว. รชาปโถติ ๑- ราครชาทีนํ อุฏฺฐานฏฺฐานนฺติ มหาอฏฺฐกถายํ วุตฺตํ.
อาคมปโถติปิ ๒- วทนฺติ. อลคฺคนฏฺเฐน อพฺโภกาโส วิยาติ อพฺโภกาโส. ปพฺพชิโต
หิ กูฏาคารรตนปาสาทเทววิมานาทีสุ ปิหิตทฺวารวาตปาเนสุ ปฏิจฺฉนฺเนสุ วสนฺโตปิ
เนว ลคฺคติ น สชฺชติ น พชฺฌติ. เตน วุตฺตํ "อพฺโภกาโส ปพฺพชฺชาติ. อปิจ
สมฺพาโธ ฆราวาโส กุสลกิริยาย โอกาสาภาวโต. รชาปโถ ๑- อสํวุตสงฺการฏฺฐานํ วิย
รชานํ กิเลสรชานํ สนฺนิปาตฏฺฐานโต. อพฺโภกาโส ปพฺพชฺชา กุสลกิริยาย ยถาสุขํ
โอกาสสภาวโต. ๓-
      นยิทํ สุกรํ ฯเปฯ ปพฺพเชยฺยนฺติ เอตฺถายํ สงฺเขปกถา:- ยเทตํ
สิกฺขาตฺตยพฺรหฺรหฺมจริยํ เอกํปิ ทิวสํ อขณฺฑํ กตฺวา จริมกจิตฺตํ ปาเปตพฺพตาย
เอกนฺตปริปุณฺณํ จริตพฺพํ, เอกทิวสํปิ จ กิเลสมเลน อมลีนํ กตฺวา จริมกจิตฺตํ
ปาเปตพฺพตาย เอกนฺตปริสุทฺธํ. สงฺขลิขิตํ ลิขิตสงฺขสทิสํ โธตสงฺขสปฺปฏิภาคํ
จริตพฺพํ. อิทํ น สุกรํ อคารํ อชฺฌาวสตา อคารมชฺเฌ วสนฺเตน
เอกนฺตปริปุณฺณํ ฯเปฯ จริตุํ, ยนฺนูนาหํ เกเส จ มสฺสุญฺจ โอหาเรตฺวา
กาสายรสปีตตาย กาสายานิ พฺรหฺมจริยํ จรนฺตานํ อนุจฺฉวิกานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา
ปริทหิตฺวา อคารสฺมา นิกฺขมิตฺวา อนคาริยํ ปพฺพเชยฺยนฺติ. เอตฺถ จ ยสฺมา
อคารสฺส หิตํ กสิวณิชฺชาทิกมฺมํ ๔- อคาริยนฺติ วุจฺจติ, ตญฺจ ปพฺพชฺชาย
นตฺถิ, ตสฺมา ปพฺพชฺชา อนคาริยาติ ญาตพฺพา, ตํ อนคาริยํ. ปพฺพเชยฺยนฺติ
ปฏิปชฺเชยฺยํ.
      [๑๙๒] อปฺปํ  วาติ สหสฺสโต เหฏฺฐา โภคกฺขนฺโธ อปฺโป นาม
โหติ, สหสฺสโต ปฏฺฐาย มหา. อพนฺธนฏฺเฐน ญาติเอว ญาติปริวฏฺโฏ. โสปิ ๕-
วีสติยา  เหฏฺฐา อปฺโป โหติ, วีสติยา ปฏฺฐาย มหา.
@เชิงอรรถ: ๑-๑ ฉ.ม. รโชปโถ....        ฉ.ม.  อาคมนปโถติปิ        ฉ.ม. โอกาสสพฺภาวโต
@ ฉ.ม. กสิวาณิชฺชาทิกมฺมํ         ม., สี. โส หิ
      [๑๙๓] ปาติโมกฺขสํวรสํวุโตติ ปาติโมกฺขสํวเรน สมนฺนาคโต.
อาจารโคจรสมฺปนฺโนติ อาจาเรน เจว โคจเรน จ สมฺปนฺโน. อณุมตฺเตสูติ
อปฺปมตฺตเกสุ. วชฺเชสูติ อกุสลธมฺเมสุ. ภยทสฺสาวีติ ภยทสฺสี. สมาทายาติ สมฺมา
อาทิยิตฺวา.  สิกฺขติ สิกฺขาปเทสูติ สิกฺขาปเทสุ ตํ ตํ สิกฺขาปทํ สมาทิยิตฺวา
สิกฺขติ. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺโต.
      กายกมฺมวจีกมฺเมน สมนฺนาคโต กุสเลน ปริสุทฺธาชีโวติ เอตฺถ
อาจารโคจรคฺคหเณเนว จ กุสเล กายกมฺมวจีกมฺเม คหิเตปิ ยสฺมา อิทํ
อาชีวปาริสุทฺธิสีลํ  นาม น อากาเส วา รุกฺขคฺคาทีสุ วา อุปฺปชฺชติ,
กายวจีทฺวาเรสุเยว ปน อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา ตสฺส อุปฺปตฺติทฺวารทสฺสนตฺถํ
"กายกมฺมวจีกมฺเมน สมนฺนาคโต กุสเลนา"ติ วุตฺตํ. ยสฺมา ปน เตน สมนฺนาคโต,
ตสฺมา ปริสุทฺธาชีโว. สมณมุณฺฑิกปุตฺตสุตฺตนฺตวเสน ๑- วา เอวํ  วุตฺตํ. เอตฺถ ๒-
หิ "กตเม จ ถปติ ๓- กุสลา สีลา? กุสลํ กายกมฺมํ กุสลํ วจีกมฺมํ, ปริสุทฺธาชีวํปิ
โข อหํ ถปติ ๓- สีลสฺมึ วทามี'ติ ๔- วุตฺตํ. ยสฺมา ปน เตน สมนฺนาคโต, ตสฺมา
ปริสุทฺธาชีโวติ เวทิตพฺโพ. ๕-
      สีลสมฺปนฺโนติ พฺรหฺมชาเล วุตฺเตน ติวิเธน สีเลน สมฺปนฺโน ๖-
โหติ. อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวาโรติ มนจฺฉฏฺเฐสุ อินฺทฺริเยสุ ปิหิตทฺวาโร โหติ.
สติสมฺปชญฺเญน สมนฺนาคโตติ "อภิกฺกนฺเต ปฏิกฺกนฺเต"ติ อาทีสุ สตฺตสุ ฐาเนสุ
สติยา เจว สมฺปชญฺเญน จ สมนฺนาคโต โหติ. สนฺตุฏฺโฐติ จตูสุ ปจฺจเยสุ
ติวิเธน สนฺโตเสน สนฺตุฏฺโฐ ๗- โหติ.
                        จูฬ-มชฺฌิม-มหาสีลวณฺณนา
      [๑๙๔-๒๑๑] เอวํ มาติกํ นิกฺขิปิตฺวา อนุปุพฺเพน ภาเชนฺโต
"กถญฺจ มหาราช ภิกฺขุ สีลสมฺปนฺโน โหตีติ อาทิมาห. ตตฺถ อิทํปิสฺส โหติ
สีลสฺมินฺติ อิทํปิ อสฺส ภิกฺขุโน ปาณาติปาตา เวรมณีสีลสฺมึ เอกํ สีลํ โหตีติ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สมณมุณฺฑิกปุตฺตสุตฺตวเสน (ม.ม. ๑๓/๒๖๐/๒๓๔)   ฉ.ม....เอตํ วุตฺตํ. ตตฺถ
@๓-๓  ก. คหปติ                                 ม.ม. ๑๓/๒๖๕/๒๓๘
@ ฉ.ม. ตสฺมา ตสฺสาปิ เทสนาย ปริยาทานตฺถเมตํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ, ม. ยสฺมา ปน
@เตน สมนฺนาคโต, ตสฺมา ปริสุทฺธาชีโวติ เวทิตพฺโพ
@ ฉ.ม., อิ. สมนฺนาคโต      ก.,ม. สนฺโตเสน สมนฺนาคโต สนฺตุฏฺโฐ
อตฺโถ. ปจฺจตฺตวจนฏฺเฐ วา เอตํ ภุมฺมํ. มหาอฏฺฐกถายํ หิ อิทํปิ ตสฺเสว
สมณสฺส สีลนฺติ อยเมว อตฺโถ วุตฺโต. เสสํ พฺรหฺมชาเล วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
อิทมสฺส โหติ สีลสฺมินฺติ อิทํ อสฺส สีลํ โหตีติ อตฺโถ.
      [๒๑๒] น กุโตจิ ภยํ สมนุปสฺสติ, ยทิทํ สีลสํวรโตติ ยานิ อสํวรมูลกานิ
ภยานิ อุปฺปชฺชนฺติ, เตสุ ยํ อิทํ ภยํ สีลสํวรโต ภเวยฺย, ตํ กุโตจิ เอกสํวรโตปิ
น สมนุปสฺสติ. กสฺมา? สํวรโต อสํวรมูลกสฺส ภยสฺส อภาวา. มุทฺธาภิสิตฺโตติ
ยถาวิธานวิหิเตน ขตฺติยาภิเสเกน มุทฺธนิ อวสิตฺโต. ยทิทํ ปจฺจตฺถิกโตติ ยํ กุโตจิ
เอกปจฺจตฺถิกโตปิ ภยํ ภเวยฺย, ตํ น สมนุปสฺสติ. กสฺมา? ยสฺมา นิหตปจฺจามิตฺโต.
อชฺฌตฺตนฺติ นิยกชฺฌตฺตํ, อตฺตโน สนฺตาเนติ อตฺโถ. อนวชฺชสุขนฺติ อนวชฺชํ
อนินฺทิตํ กุสลํ. สีลปทฏฺฐาเนหิ อวิปฺปฏิสารปามุชฺชปีติปสฺสทฺธิธมฺเมหิ
ปริคฺคหิตํ กายิกเจตสิกสุขํ ปฏิสํเวเทติ. เอวํ โข มหาราช ภิกฺขุ สีลสมฺปนฺโน
นาม โหตีติ เอวํ นิรนฺตรํ วิตฺถาเรตฺวา ทสฺสิเตน ติวิเธน สีเลน สมนฺนาคโต
ภิกฺขุ สีลสมฺปนฺโน นาม โหตีติ สีลกถํ นิฏฺฐาเปสิ.
                           อินฺทฺริยสํวรกถา
      [๒๑๓]  อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารภาชนีเย จกฺขุนา รูปนฺติ อยํ จกฺขุสทฺโท
กตฺถจิ พุทฺธจกฺขุมฺหิ วตฺตติ, ยถาห "พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกสี"ติ กตฺถจิ
สพฺพญฺญุตญาณสงฺขาเต สมนฺตจกฺขุมฺหิ, ยถาห:- "ตถูปมํ ธมฺมมยํ สุเมธ ปาสาทมารุยฺห
สมนฺตจกฺขู"ติ ๑-  กตฺถจิ ธมฺมจกฺขุมฺหิ, "วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาที"ติ ๒-
หิ เอตฺถ อริยมคฺคตฺตยปญฺญา. "จกฺขุํ อุทปาทิ ญาณํอุทปาที"ติ ๓- เอตฺถ
ปุพฺเพนิวาสาทิญาณํ ปญฺญาจกฺขูติ วุจฺจติ, "ทิพฺเพน จกฺขุนา"ติ ๔- อาคตฏฺฐาเนสุ
ทิพฺพจกฺขุมฺหิ วตฺตติ. "จกฺขุญฺจ ปฏิจฺจ รูเป  จา"ติ ๕- เอตฺถ ปสาทจกฺขุมฺหิ
วตฺตติ. อิธ ปนายํ ปสาทจกฺขุโวหาเรน   จกฺขุวิญฺญาเณ วตฺตติ, ตสฺมา
@เชิงอรรถ:  วินย. มหา. ๔/๘/๘ ม.มู. ๑๒/๒๘๒/๒๔๓, ม.ม. ๑๓/๓๓๘/๓๒๐
@ วินย. มหา. ๔/๑๙/๑๖, ม.ม. ๑๓/๒๐๖/๑๘๒.
@ วินย. มหา. ๔/๑๕/๑๔, สํ. มหา. ๑๙/๑๐๘๑/๓๖๙
@ วินย. มหา. ๑/๑๓/๖, ม.มู.  ๑๒/๒๘๔/๒๔๕
@ ม.มู. ๑๒/๔๐๐/๓๕๗, ม. อุปริ.  ๑๔/๔๒๑/๓๖๑
จกฺขุวิญฺญาเณน รูปํ ทิสฺวาติ อยเมตฺถ อตฺโถ. เสสปเทสุปิ ยํ วตฺตพฺพํ สิยา, ตํ
สพฺพํ วิสุทฺธิมคฺเค ๑- วุตฺตํ. อพฺยาเสกสุขนฺติ กิเลสพฺยาเสกวิรหิตตฺตา
อพฺยาเสกํ อสมฺมิสฺสํ ปริสุทฺธํ อธิจิตฺตสุขํ ปฏิสํเวทีติ.
                           สติสมฺปชญฺญกถา
      [๒๑๔] สติสมฺปชญฺญภาชนียมฺหิ อภิกฺกนฺเต ปฏิกฺกนฺเตติ เอตฺถ ตาว อภิกฺกนฺตํ
วุจฺจติ คมนํ, ปฏิกฺกนฺตํ นิวตฺตนํ, ตทุภยมฺปิ จตูสุ อิริยาปเถสุ ลพฺภติ,
คมเน ตาว ปุรโต กายํ อภิหรนฺโต อภิกฺกมติ นาม, ปฏินิวตฺตนฺโต ปฏิกฺกมติ
นาม. ฐาเนปิ ฐิตโกว กายํ ปุรโต โอนาเมนฺโต อภิกฺกมติ นาม, ปจฺฉโต
อปนาเมนฺโต ปฏิกฺกมติ นาม. นิสชฺชายปิ นิสินฺนโกว อาสนสฺส ปุริมองฺคาภิมุโข
สํสรนฺโต อภิกฺกมติ นาม, ปจฺฉิมองฺคปฺปเทสํ ปจฺจาสํสรนฺโต ปฏิกฺกมติ นาม.
นิปชฺชเนปิ เอเสว นโย.
      สมฺปชานการี โหตีติ สมฺปชญฺเญน สพฺพกิจฺจการี, สมฺปชญฺญสฺเสว ๒-
วา การี. โส หิ อภิกฺกนฺตาทีสุ สมฺปชญฺญํ กโรเตว, น กตฺถจิ สมฺปชญฺเญน
วิรหิโต โหติ. ตตฺถ สาตฺถกสมฺปชญฺญํ สปฺปายสมฺปชญฺญํ โคจรสมฺปชญฺญํ
อสมฺโมหสมฺปชญฺญนฺติ จตุพฺพิธํ สมฺปชญฺญํ. ตตฺถ อภิกฺกมนจิตฺเต อุปฺปนฺเน
จิตฺตวเสเนว อคนฺตฺวา "กึ นุ เม เอตฺถ คเตน อตฺโถ อตฺถิ นตฺถี"ติ
อตฺถานตฺถํ ปริคฺคเหตฺวา อตฺถปริคฺคณฺหณํ สาตฺถกสมฺปชญฺญํ. ตตฺถ จ อตฺโถติ
เจติยทสฺสนโพธิทสฺสนสํฆทสฺสนเถรทสฺสนอสุภทสฺสนาทิวเสน ธมฺมโต วุฑฺฒิ. เจติยํ
วา โพธึ  วา ทิสฺวาปิ หิ พุทฺธารมฺมณํ สํฆทสฺสเนน สํฆารมฺมณํ ปีตึ อุปฺปาเทตฺวา
ตเทว ขยวยโต สมฺมสนฺโต อรหตฺตํ ปาปุณาติ. เถเร ทิสฺวา เตสํ โอวาเท
ปติฏฺฐาย อสุภํ ทิสฺวา ตตฺถ ปฐมชฺฌานํ อุปฺปาเทตฺวา ตเทว ขยวยโต
สมฺมสนฺโต อรหตฺตํ ปาปุณาติ. ตสฺมา เอเตสํ ทสฺสนํ สาตฺถกนฺติ ๓- วุตฺตํ.
เกจิ ปน "อามิสโตปิ วุฑฺฒิ  อตฺโถเยว, ตํ นิสฺสาย พฺรหฺมจริยานุคฺคหาย
ปฏิปนฺนตฺตา"ติ วทนฺติ.
@เชิงอรรถ:  วิสุทฺธิ. ๑/๒๔ สีลนิทฺเทส.         ฉ.ม. สมฺปชญฺญเมว     อิ. สาตฺถํ.
      ตสฺมึ ปน คมเน สปฺปายาสปฺปายํ ปริคฺคเหตฺวา สปฺปายปริคฺคณฺหณํ
สปฺปายสมฺปชญฺญํ. เสยยฺยถีทํ? เจติยทสฺสนํ ตาว สาตฺถกํ, สเจ ปน เจติยสฺส
มหาปูชาย ทสทฺวาทสโยชนนฺตเร ปริสา สนฺนิปตนฺติ, อตฺตโน วิภวานุรูปา
อิตฺถิโยปิ ปุริสาปิ อลงฺกตปฏิยตฺตา จิตฺตกมฺมรูปกานิ วิย สญฺจรนฺติ. ตตฺร จสฺส
อิฏฺเฐ  อารมฺมเณ โลโภ โหติ, อนิฏฺเฐ ปฏิโฆ, อสมเปกฺขเน โมโห อุปฺปชฺชติ,
กายสํสคฺคาปตฺตึ วา อาปชฺชติ, ชีวิตพฺรหฺมจริยานํ วา อนฺตราโย โหติ, เอวนฺตํ
ฐานํ อสปฺปายํ โหติ. วุตฺตปฺปการอนฺตรายาภาเว สปฺปายํ. โพธิทสฺสเนปิ เอเสว ๑-
นโย. ๑- สํฆทสฺสนมฺปิ สาตฺถกํ. ๒- สเจ ปน อนฺโตคาเม มหามณฺฑปํ กาเรตฺวา
สพฺพรตฺตึ ธมฺมสฺสวนํ กาเรนฺเตสุ มนุสฺเสสุ วุตฺตปฺปกาเรเนว ชนสนฺนิปาโต เจว
อนฺตราโย จ โหติ, เอวนฺตํ ฐานํ อสปฺปายํ โหติ, อนฺตรายาภาเว สปฺปายํ.
มหาปริสปริวารานํ เถรานํ ทสฺสเนปิ เอเสว นโย.
      อสุภทสฺสนมฺปิ สาตฺถกํ ๒-, ตทตฺถทีปนตฺถญฺจิทํ วตฺถุ ๓-:-
      เอโก กิร ทหรภิกฺขุ สามเณรํ คเหตฺวา ทนฺตกฏฺฐตฺถาย คโต,
สามเณโร มคฺคา โอกฺกมิตฺวา ปุรโต คจฺฉนฺโต อสุภํ ทิสฺวา ปฐมชฺฌานํ
นิพฺพตฺเตตฺวา ตเทว ปาทกํ กตฺวา สงฺขาเร สมฺมสนฺโต ตีณิ ผลานิ สจฺฉิกตฺวา
อุปริมคฺคผลตฺถาย กมฺมฏฺฐานํ ปริคฺคเหตฺวา อฏฺฐาสิ. ทหโร ตํ อปสฺสนฺโต
"สามเณรา"ติ ปกฺโกสิ. โส "มยา ปพฺพชิตกาลโต ปฏฺฐาย ภิกฺขุนา สทฺธึ เทฺว
กถา นาม น กถิตปุพฺพา, อญฺญสฺมึปิ ทิวเส อุปริวิเสสํ นิพฺพตฺเตสฺสามี"ติ
จินฺเตตฺวา "กึ ภนฺเต"ติ ปฏิวจนํ อทาสิ. "เอหี"ติ จ วุตฺเต ๔- เอกวจเนเนว
อาคนฺตฺวา "ภนฺเต อิมินา ตาว มคฺเคเนว คนฺตฺวา มยา ฐิโตกาเส มุหุตฺตํ
ปุรตฺถาภิมุโข ฐตฺวา โอโลเกถา"ติ อาห. โส ตถา กตฺวา เตน ปตฺตวิเสสเมว
ปาปุณิ. เอวํ เอกํ อสุภํ ทิวินฺนํ ชนานํ อตฺถาย ชาตํ. เอวํ สาตฺถกํปิ ปเนตํ
ปุริสสฺส มาตุคามาสุภํ อสปฺปายํ, มาตุคามสฺส จ ปุริสาสุภํ อสปฺปายํ. สภาคเมว
สปฺปายนฺติ เอวํ สปฺปายปริคฺคณฺหณํ สปฺปายสมฺปชญฺญํ นาม.
@เชิงอรรถ: ๑-๑ อิ. อิมา ปาฐา น ทิสฺสนฺติ.         ๒-๒ ฉ.ม. สาตฺถํ
@ อิ. วตฺถุํ.                             อิ. วุตฺโต
      เอวํ ปริคฺคหิตสาตฺถกสปฺปายสฺส ปน อฏฺฐตึสาย กมฺมฏฺฐาเนสุ อตฺตโน
จิตฺตรุจิยํ กมฺมฏฺฐานสงฺขาตํ โคจรํ อุคฺคเหตฺวา ภิกฺขาจารโคจเร ตํ คเหตฺวาว
คมนํ โคจรสมฺปชญฺญํ นาม ตสฺสาวิภาวนตฺถํ อิทํ จตุกฺกํ เวทิตพฺพํ.
      อิเธกจฺโจ ภิกฺขุ หรติ น ปจฺจาหรติ, เอกจฺโจ ปจฺจาหรติ น หรติ,
เอกจฺโจ ปน เนว หรติ น ปจฺจาหรติ, เอกจฺโจ หรติ จ ปจฺจาหรติ จาติ.
ตตฺถ โย ภิกฺขุ ทิวสํ จงฺกเมน นิสชฺชาย จ อาวรณีเยหิ ธมฺเมหิ จิตฺตํ
ปริโสเธตฺวา ตถา รตฺติยา ปฐมยาเม, มชฺฌิมยาเม เสยฺยํ กปฺเปตฺวา ปจฺฉิมยาเมปิ
นิสชฺชาจงฺกเมหิ วีตินาเมตฺวา ปเคว เจติยงฺคณโพธิยงฺคเณ วตฺตํ กตฺวา โพธิรุกฺเข
อุทกํ อาสิญฺจิตฺวา ปานียปริโภชนียํ ปจฺจุปฏฺฐเปตฺวา อาจริยุปชฺฌายวตฺตาทีนิ
สพฺพานิ ขนฺธกวตฺตานิ สมาทาย วตฺตติ. โส สรีรปริกมฺมํ กตฺวา เสนาสนํ
ปวิสิตฺวา เทฺว ตโย ปลฺลงฺเก อุสุมํ คาหาเปตฺวา กมฺมฏฺฐานมนุยุญฺชิตฺวา
ภิกฺขาจารเวลายํ อุฏฺฐหิตฺวา กมฺมฏฺฐานสีเสเนว ปตฺตจีวรมาทาย เสนาสนโต
นิกฺขมิตฺวา กมฺมฏฺฐานํ มนสิกโรนฺโตว เจติยงฺคณํ  คนฺตฺวา, สเจ พุทฺธานุสฺสติ
กมฺมฏฺฐานํ โหติ, ตํ อวิสฺสชฺเชตฺวาว เจติยงฺคณํ ปวิสติ. อญฺญํ เจ
กมฺมฏฺฐานํ โหติ, โสปานปาทมูเล ๑- ฐตฺวา หตฺเถน คหิตภณฺฑํ วิย ตํ ฐเปตฺวา
พุทฺธารมฺมณปีตึ คเหตฺวา เจติยงฺคณํ อารุยฺห, มหนฺตํ เจติยญฺเจ, ติกฺขตฺตุํ
ปทกฺขิณํ กตฺวา จตูสุ ฐาเนสุ วนฺทิตพฺพํ. ขุทฺทกํ เจติยญฺเจ, ตเถว ปทกฺขิณํ
กตฺวา อฏฺฐสุ ฐาเนสุ วนฺทิตพฺพํ. เจติยํ วนฺทิตฺวา โพธิยงฺคณํ ปตฺเตนาปิ
พุทฺธสฺส ภควโต สมฺมุขา วิย นิปจฺจการํ ทสฺเสตฺวา โพธิ วนฺทิตพฺพา. โส เอวํ
เจติยญฺจ โพธิญฺจ  วนฺทิตฺวา ปฏิสามิตฏฺฐานํ คนฺตฺวา ปฏิสามิตํ ภณฺฑํ หตฺเถน
คณฺหนฺโต วิย นิกฺขิตฺตกมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา คามสฺส สมีเป กมฺมฏฺฐานสีเสเนว จีวรํ
ปารุปิตฺวา คามํ ปิณฺฑาย ปวิสติ. อถ  นํ มนุสฺสา ทิสฺวา "อยฺโย โน อาคโต"ติ
ปจฺจุคฺคนฺตฺวา ปตฺตํ คเหตฺวา อาสนสาลาย วา เคเห วา นิสีทาเปตฺวา ยาคุํ
ทตฺวา, ยาว ภตฺตํ น นิฏฺฐาติ, ตาว ปาเท โธวิตฺวา เตเลน มกฺเขตฺวา ปุรโต
นิสีทิตฺวา ปญฺหํ วา ปุจฺฉนฺติ, ธมฺมํ วา โสตุกามา โหนฺติ. สเจปิ น กถาเปนฺติ,
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. โสปานมูเล.
ชนสงฺคหตฺถํ ธมฺมกถา นาม กาตพฺพาเยวาติ อฏฺฐกถาจริยา วทนฺติ. ธมฺมกถา
หิ กมฺมฏฺฐานวิมุตฺตา นาม นตฺถิ, ตสฺมา กมฺมฏฺฐานสีเสเนว ธมฺมกถํ กเถตฺวา
กมฺมฏฺฐานสีเสเนว อาหารํ ปริภุญฺชิตฺวา อนุโมทนํ กตฺวา ๑- นิวตฺตมาโนปิ ๒-
มนุสฺเสหิ อนุคโตว คามโต นิกฺขมิตฺวา ตตฺถ เต นิวตฺเตตฺวา ๓- มคฺคํ ปฏิปชฺชติ
      อถ นํ ปุเรตรํ นิกฺขมิตฺวา พหิคาเม กตภตฺตกิจฺจา สามเณรทหรภิกฺขู
ทิสฺวา ปจฺจุคฺคนฺตฺวา ปตฺตจีวรมสฺส คณฺหนฺติ. โปราณกภิกฺขู กิร น "อมฺหากํ
อุปชฺฌาโย อาจริโย"ติ มุขํ โอโลเกตฺวา วตฺตํ กโรนฺติ,  สมฺปตฺตปริจฺเฉเทเนว
กโรนฺติ. เต ตํ ปุจฺฉนฺติ "ภนฺเต เอเต มนุสฺสา ตุมฺหากํ กึ โหนฺติ   มาติปกฺขโต
สมฺพนฺธา ปิติปกฺขโต"ติ  กึ ทิสฺวา ปุจฺฉถาติ? ตุเมฺหสุ เอเตสํ เปมํ พหุมานนฺติ?
อาวุโส ยํ มาตาปิตูหิปิ ทุกฺกรํ, ตํ เอเต อมฺหากํ กโรนฺติ, ปตฺตจีวรํปิ โน
เอเตสํ สนฺตกเมว, เอเตสํ อานุภาเวน เนว ภเย ภยํ, น ฉาตเก ฉาตกํ ชาตํ
นาม. ๔- เอทิสา นาม อมฺหากํ อุปการิโน นตฺถีติ เตสํ คุเณ กเถนฺโต คจฺฉติ.
อยํ วุจฺจติ หรติ น ปจฺจาหรติ.
      ยสฺส ปน ปเคว วุตฺตปฺปการํ วตฺตปฏิปตฺตึ กโรนฺตสฺส กมฺมชเตโชธาตุ
ปชฺชลติ, อนุปาทินฺนกํ มุญฺจิตฺวา อุปาทินฺนกํ คณฺหาติ, สรีรโต เสทา
มุจฺจนฺติ. ๕- กมฺมฏฺฐานํ วีถึ น โรหติ, โส ปเคว ปตฺตจีวรมาทาย เวคสาว
เจติยํ วนฺทิตฺวา โครูปานํ นิกฺขมนเวลายเมว คามํ ยาคุภิกฺขาย ปวิสิตฺวา ยาคุํ
ลภิตฺวา อาสนสาลํ คนฺตฺวา ปิวติ, อถสฺส ทฺวิตฺติกฺขตฺตุํ อชฺโฌหรณมตฺเตเนว
กมฺมชเตโชธาตุ อุปาทินฺนกํ มุญฺจิตฺวา อนุปาทินฺนกํ คณฺหาติ, ฆฏสเตน
นฺหาปิโต ๖- วิย เตโชธาตุปริฬาหนิพฺพานํ ปตฺวา กมฺมฏฺฐานสีเสน ยาคุํ
ปริภุญฺชิตฺวา ปตฺตญฺจ มุขญฺจ โธวิตฺวา อนฺตราภตฺเต กมฺมฏฺฐานํ  มนสิกตฺวา
อวเสสฏฺฐาเน ปิณฺฑาย จริตฺวา กมฺมฏฺฐานสีเสน  อาหารญฺจ ปริภุญฺชิตฺวา ตโต
ปฏฺฐาย โปงฺขานุโปงฺขํ ๗- อุปฏฺฐหมานํ กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา อาคจฺฉติ, อยํ วุจฺจติ
ปจฺจาหรติ น หรติ. เอทิสา จ ๘- ภิกฺขู ยาคุํ ปิวิตฺวา วิปสฺสนํ อารภิตฺวา
@เชิงอรรถ:  อิ., สี. วตฺวา      ฉ.ม.,อิ. นิวตฺติยมาเนหิปิ     อิ. นิวาเรตฺวา.
@ ฉ.ม.,อิ. ชานาม    ก. มุญฺจนฺติ      ฉ.ม.,อิ. นฺหาโต
@ ก. โปขานุโปขํ      ก. เอทิสาว, อิ. เอทิสา
พุทฺธสาสเน อรหตฺตํ ปตฺตา นาม คณนปถํ วีติวตฺตา. สีหลทีเปเยว เตสุ เตสุ
คาเมสุ อาสนสาลาย น ตํ อาสนํ อตฺถิ, ยตฺถ ยาคุํ ปิวิตฺวา อรหตฺตปฺปตฺตา
ภิกฺขู  นตฺถีติ.
      โย ปน ปมาทวิหารี โหติ นิกฺขิตฺตธุโร, กตฺตพฺพวตฺตานิ ๑- ภินฺทิตฺวา
ปญฺจวิธเจโตขีลวินิพนฺธจิตฺโต วิหรนฺโต "กมฺมฏฺฐานํ นาม อตฺถี"ติปิ สญฺญํ
อกตฺวา คามํ ปิณฺฑาย ปวิสิตฺวา อนนุโลมิเกน คิหิสํสคฺเคน สํสฏฺโฐ จริตฺวา จ
ภุญฺชิตฺวา จ ตุจฺโฉ  นิกฺขมติ, อยํ วุจฺจติ เนว หรติ น ปจฺจาหรตีติ.
      โย ปนายํ "หรติ จ ปจฺจาหรติ จา"ติ วุตฺโต, โส คตปจฺจาคติกวตฺตวเสน
เวทิตพฺโพ:- อตฺถกามา หิ กุลปุตฺตา สาสเน ปพฺพชิตฺวา ทสํปิ วีสํปิ ๒- ตึสํปิ
จตฺตาลีสํปิ ปญฺญาสํปิ สตํปิ เอกโต วสนฺตา กติกวตฺตํ กตฺวา วิหรนฺติ
"อาวุโส ตุเมฺห น อิณตฺตา ๓- น ภยตฺตา ๔- น ชีวิกกปฺปกตฺตา ปพฺพชิตา,
ทุกฺขา มุญฺจิตุกามา ปเนตฺถ ปพฺพชิตา, ตสฺมา คมเน อุปฺปนฺนกิเลสํ คมเนเยว
นิคฺคณฺหถ, ตถา ฐาเน, นิสชฺชาย, สยเน อุปฺปนฺนกิเลสํ สยเนเยว นิคฺคณฺหถา"ติ.
      เต เอวํ กติกวตฺตํ กตฺวา ภิกฺขาจารํ คจฺฉนฺตา อฑฺฒุสภอุสภอฑฺฒคาวุต-
คาวุตนฺตเรสุ ปาสาณา โหนฺติ, ตาย สญฺญาย กมฺมฏฺฐานํ มนสิกโรนฺตาว
คจฺฉนฺติ. สเจ กสฺสจิ คมเน กิเลโส อุปฺปชฺชติ, ตตฺเถว นํ นิคฺคณฺหติ. ตถา
อสกฺโกนฺโต ติฏฺฐติ, อถสฺส ปจฺฉโต อาคจฺฉนฺโตปิ ติฏฺฐติ. โส "อยํ ภิกฺขุ
ตุยฺหํ อุปฺปนฺนวิตกฺกํ ชานาติ, อนนุจฺฉวิกํ เต กตนฺ"ติ ๕- อตฺตานํ ปฏิโจเทตฺวา
วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา ตตฺเถว อริยภูมึ โอกฺกมติ. ตถา อสกฺโกนฺโต นิสีทติ, อถสฺส
ปจฺฉโต อาคจฺฉนฺโตปิ นิสีทตีติ โสเยว นโย. อริยภูมึ โอกฺกมิตุํ อสกฺโกนฺโตปิ
ตํ กิเลสํ วิกฺขมฺเภตฺวา กมฺมฏฺฐานํ มนสิกโรนฺโตว คจฺฉติ, น กมฺมฏฺฐาน-
วิปฺปยุตฺเตน จิตฺเตน ปาทํ อุทฺธรติ, อุทฺธรติ เจ, ปฏินิวตฺติตฺวา
ปุริมปาเทเยว ๖- เอติ. อาลินฺทกวาสี มหาปุสฺสเทวตฺเถโร ๗- วิย.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. สพฺพวตฺตานิ     อิ. วิสตึปิ    ม., อิ. น อิณฏฺฐานภยฏฺฐานชีวิกา
@ปกตา ปพฺพชิตา.    ฉ.ม น อิณฏฺฏา น ภยฏฺฏา    ฉ.ม.,อิ. เต เอตนฺติ
@ ก., สี. ปุริมปฺปเทสํเยว    ฉ.ม.,อิ. มหาผุสฺสเทวตฺเถโร
      โส กิร เอกูนวีสติ วสฺสานิ คตปจฺจาคติกวตฺตํ ปูเรนฺโต เอว
วิหาสิ, มนุสฺสาปิ สุทํ ๑- อนฺตรามคฺเค กสนฺตา จ วปฺปนฺตา จ มทฺทนฺตา จ
กมฺมานิ จ กโรนฺตา เถรํ ตถา คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา "อยํ เถโร ปุนปฺปุนํ นิวตฺติตฺวา
คจฺฉติ, กึ นุ โข มคฺคมูโฬฺห, อุทาหุ กิญฺจิ ปมุฏฺโฐ"ติ สมุลฺลปนฺติ. โส ตํ
อนาทิยิตฺวา กมฺมฏฺฐานยุตฺเตเนว จิตฺเตน สมณธมฺมํ กโรนฺโต วีสติวสฺสพฺภนฺตเร
อรหตฺตํ ปาปุณิ, ๒- อรหตฺตปฺปตฺตทิวเสเยวสฺส จงฺกมนโกฏิยํ อธิวตฺถา เทวตา
องฺคุลีหิ ทีปํ อุชฺชาเลตฺวา อฏฺฐาสิ. จตฺตาโรปิ มหาราชาโน, สกฺโก จ
เทวานมินฺโท, พฺรหฺมา จ สหมฺปติ อุปฏฺฐานํ อาคมึสุ. ตญฺจ โอภาสํ ทิสฺวา
วนวาสี มหาติสฺสตฺเถโร ตํ ทุติยทิวเส ปุจฺฉิ "รตฺติภาเค อายสฺมโต สนฺติเก
โอภาโส อโหสิ, กึ โส โอภาโส"ติ. เถโร วิกฺเขปํ กโรนฺโต  โอภาโส นาม
ทีโปภาโสปิ โหติ มณิโอภาโสปี"ติ เอวมาทิมาห. ตโต ปฏิจฺฉาเทถ ตุเมฺหติ
นิพนฺโธ ๓- "อามา"ติ ปฏิชานิตฺวา อาโรเจสิ.
      กาฬวลฺลิมณฺฑปวาสี มหานาคตฺเถโร วิย จ. โสปิ กิร คตปจฺจาคติกวตฺตํ
ปูเรนฺโต ปฐมํ ตาว "ภควโต มหาปธานํ ปูเชสฺสามี"ติ สตฺตวสฺสานิ
ฐานจงฺกมเมว อธิฏฺฐาสิ. ปุน โสฬสวสฺสานิ คตปจฺจาคติกวตฺตํ ปูเรตฺวา อรหตฺตํ
ปาปุณิ. โส กมฺมฏฺฐานยุตฺเตเนว จิตฺเตน ปาทํ อุทฺธรนฺโต วิปฺปยุตฺเตน ๔-
อุทฺธเฏ ปุน ปฏินิวตฺเตนฺโต คามสมีปํ คนฺตฺวา "คาวี นุ, ปพฺพชิโต นู"ติ
อาสงฺกนียปฺปเทเส ฐตฺวา จีวรํ ปารุปิตฺวา กจฺฉกนฺตรโต อุทเกน ปตฺตํ โธวิตฺวา
อุทกคณฺฑูสํ ๕- กโรติ. กึการณา? "มา เม  ภิกฺขํ ทาตุํ วา วนฺทิตุํ วา
อาคตมนุสฺเส `ทีฆายุกา โหถา'ติ วจนมตฺเตนาปิ กมฺมฏฺฐานวิกฺเขโป อโหสี"ติ.
"อชฺช ภนฺเต กติมี"ติ ๖- ทิวสํ วา  ภิกฺขุคณนํ วา ปญฺหํ วา ปุจฺฉิโต ปน
อุทกํ คิลิตฺวา อาโรเจติ. สเจ ทิวสาทิปุจฺฉกา น โหนฺติ, นิกฺขมนเวลายํ
คามทฺวาเร นิฏฺฐุภิตฺวาว ๗- ยาติ.
      กลมฺพติตฺถวิหาเร วสฺสูปคตา ปญฺญาสภิกฺขู วิย จ. เต กิร
อาสาฬฺหปุณฺณมายํ ๘- กติกวตฺตํ อกํสุ "อรหตฺตํ อปฺปตฺวา อญฺญมญฺญํ
@เชิงอรรถ:  ก.,ม. อทฺทสํสุ ตํ    ก. ปาปุณาติ   ฉ.ม.,อิ. นิพทฺโธ    อิ. วิยุตฺเตน
@ ก. อุทกคณฺฑลํ    อิ. กตมีติ    อิ. นิฏฺฐุภิตฺวา    ฉ.ม. อสาฬฺหิปุณฺณมายํ
นาลปิสฺสามา"ติ. คามญฺจ ปิณฺฑาย ปวิสนฺตา อุทกคณฺฑูสํ กตฺวา ปวิสึสุ. ทิวสาทีสุ
ปุจฺฉิเตสุ วุตฺตนเยเนว ปฏิปชฺชึสุ. ตตฺถ มนุสฺสา นิฏฺฐุภนํ ทิสฺวา ชานึสุ
"อชฺเชโก อาคโต, อชฺช เทฺว"ติ. เอวญฺจ จินฺเตสุํ "กึ นุ โข เอเต อเมฺหหิเยว
สทฺธึ น สลฺลปนฺติ, อุทาหุ อญฺญมญฺญํปิ. สเจ อญฺญมญฺญมฺปิ น สลฺลปนฺติ,
อทฺธา วิวาทชาตา ภวิสฺสนฺติ,  เอถ เน อญฺญมญฺญํ ขมาเปสฺสามา"ติ. สพฺเพปิ
วิหารํ คนฺตฺวา ปญฺญาสาย ภิกฺขูสุ เทฺวปิ ภิกฺขู เอโกกาเส นาทฺทสึสุ. ตโต โย
เตสุ จกฺขุมา ปุริโส, โส อาห "น โภ กลหการกานํ วสโนกาโส อีทิโส โหติ,
สุสมฺมฏฺฐํ เจติยงฺคณโพธิยงฺคณํ, สุนิกฺขิตฺตา สมฺมชฺชนิโย, สุปฏฺฐิตํ ๑- ปานียํ
ปริโภชนียนฺ"ติ, เต ตโตว ๒- นิวตฺตา. เตปิ ภิกฺขู อนฺโตเตมาเสเยว อรหตฺตํ
ปตฺวา มหาปวารณาย วิสุทฺธิปวารณํ ปวาเรสุํ.
      เอวํ กาฬวลฺลิมณฺฑปวาสี มหานาคตฺเถโร วิย กลมฺพติตฺถวิหารวสฺสุปคตา
ภิกฺขู วิย จ กมฺมฏฺฐานอนุยุตฺเตเนว จิตฺเตน ปาทํ อุทฺธรนฺโต คามสมีปํ
คนฺตฺวา อุทกคณฺฑูสํ กตฺวา วีถิโย สลฺลกฺเขตฺวา, ยตฺถ สุราโสณฺฑธุตฺตาทโย,
กลหการกา, จณฺฑหตฺถิอสฺสาทโย วา นตฺถิ, ตํ วีถึ ปฏิปชฺชติ. ตตฺถ จ ปิณฺฑาย
จรมาโน น ตุริตตุริโต วิย ชเวน คจฺฉติ. น หิ ชวนปิณฺฑปาติยธุตงฺคํ ๓-
นาม กิญฺจิ อตฺถิ. วิสมภูมิภาคปฺปตฺตํ ปน อุทกสกฏํ วิย นิจฺจโล หุตฺวา คจฺฉติ.
อนุฆรํ ปวิฏฺโฐ จ ทาตุกามํ วา อทาตุกามํ วา สลฺลกฺเขตฺวา ตทนุรูปํ กาลํ
อาคเมนฺโต ภิกฺขํ ปฏิลภิตฺวา อาทาย อนฺโตคาเม วา พหิคาเม วา วิหารเมว
อาคนฺตฺวา ยถาผาสุเก ปฏิรูเป โอกาเส นิสีทิตฺวา กมฺมฏฺฐานํ มนสิกโรนฺโต
อาหาเร ปฏิกูลสญฺญํ อุปฏฺฐเปตฺวา อกฺขพฺภญฺชนวณเลปนปุตฺตมํสูปมาวเสน
ปจฺจเวกฺขนฺโต อฏฺฐงฺคสมนฺนาคตํ อาหารํ อาหาเรติ, เนว ทวาย น มทาย น
มณฺฑนาย น วิภูสนาย ฯเปฯ ภุตฺตาวี จ อุทกกิจฺจํ กตฺวา มุหุตฺตํ ภตฺตกิลมถํ
ปฏิปฺปสฺสมฺเภตฺวา, ยถา ปุเรภตฺตํ, เอวํ ปจฺฉาภตฺตํ ปุริมยามํ, ปจฺฉิมยามญฺจ
กมฺมฏฺฐานเมว มนสิกโรติ. อยํ วุจฺจติ หรติ จ ปจฺจาหรติ จาติ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สุปฏฺฐปิตํ               อิ. ตโต จ, ก. ตโต
@ ฉ.ม. ชเวน ปิณฺฑปาติยธุตงฺคํ
      อิมํ  ๑- ปน หรณปจฺจาหรณสงฺขาตํ คตปจฺจาคติกวตฺตํ ปูเรนฺโต, ยทิ
อุปนิสฺสยสมฺปนฺโน โหติ, ปฐมวเยเอว อรหตฺตํ ปาปุณาติ. โน เจ ปฐมวเย
ปาปุณาติ, อถ มชฺฌิมวเย. โน เจ มชฺฌิมวเย ปาปุณาติ, อถ มรณสมเย. โน
เจ มรณสมเย ปาปุณาติ, อถ เทวปุตฺโต หุตฺวา ปาปุณาติ. ๒- โน เจ เทวปุตฺโต
หุตฺวา ปาปุณาติ, อนุปฺปนฺเน พุทฺเธ นิพฺพตฺโต ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกโรติ. โน เจ
ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกโรติ, อถ พุทฺธานํ สมฺมุขีภาเว ขิปฺปาภิญฺโญ วา  โหติ
เสยฺยถาปิ เถโร พาหิโย ทารุจีริโย, มหาปญฺโญ วา เสยฺยถาปิ เถโร สาริปุตฺโต,
มหิทฺธิโก วา เสยฺยถาปิ เถโร มหาโมคฺคลฺลาโน, ธุตงฺคธโร ๓- วา เสยฺยถาปิ
เถโร มหากสฺสโป. ทิพฺพจกฺขุโก วา เสยฺยถาปิ เถโร อนุรุทฺโธ. วินยธโร วา
เสยฺยถาปิ เถโร อุปาลิ. ธมฺมกถิโก วา เสยฺยถาปิ เถโร ปุณฺโณ มนฺตาณีปุตฺโต. ๔-
อารญฺญิโก วา เสยฺยถาปิ เถโร เรวโต, พหุสฺสุโต วา เสยฺยถาปิ เถโร
อานนฺโท, สิกฺขากาโม วา เสยฺยถาปิ เถโร ราหุโล พุทฺธปุตฺโตติ. อิติ อิมสฺมึ
จตุกฺเก ยฺวายํ หรติ จ ปจฺจาหรติ จ, ตสฺส โคจรสมฺปชญฺญํ สิขาปตฺตํ โหติ.
      อภิกฺกมาทีสุ ปน อสมฺมุยฺหนํ อสมฺโมหสมฺปชญฺญํ, ตํ เอวํ
เวทิตพฺพํ:- อิธ ภิกฺขุ อภิกฺกมนฺโต วา ปฏิกฺกมนฺโต วา, ยถา อนฺธพาลปุถุชฺชนา
อภิกฺกมาทีสุ "อตฺตา อภิกฺกมติ, อตฺตนา อภิกฺกโม นิพฺพตฺติโต"ติ วา "อหํ
อภิกฺกมามิ, มยา อภิกฺกโม นิพฺพตฺติโต"ติ วา สมฺมุยฺหนฺติ, ตถา อสมฺมุยฺหนฺโต
"อภิกฺกมามี"ติ จิตฺเต อุปฺปชฺชมาเน เตเนว จิตฺเตน สทฺธึ จิตฺตสมุฏฺฐานา
วาโยธาตุ วิญฺญตฺตึ ชนยมานา อุปฺปชฺชติ. ๕- อิติ จิตฺตกิริยาวาโยธาตุวิปฺผารวเสน
อยํ กายสมฺมโต อฏฺฐิสงฺฆาโต อภิกฺกมติ. ตสฺเสวํ อภิกฺกมโต เอเกกปาทุทฺธรเณ
ปฐวีธาตุอาโปธาตูติ เทฺว ธาตุโย โอมตฺตา โหนฺติ มนฺทา, อิตรา เทฺว อธิมตฺตา
โหนฺติ พลวติโย, ตถา อติหรณวีติหรเณสุ. โวสฺสชฺชเน เตโชธาตุ วาโยธาตูติ
เทฺว ธาตุโย โอมตฺตา โหนฺติ มนฺทา, อิตรา เทฺว อธิมตฺตา โหนฺติ ๖- พลวติโย,
ตถา สนฺนิกฺเขปนสนฺนิรุมฺภเณสุ. ตตฺถ อุทฺธรเณ ปวตฺตา รูปารูปธมฺมา อติหรณํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. อิทํ                        ฉ.ม., อิ. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ
@ ฉ.ม. ธุตวาโท, สี. ธุตวาที, อิ. ธุตวา    ก. มนฺตานีปุตฺโต
@ ก. อุปฺปชฺชตีติ                         ฉ.ม., อิ. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ
น ปาปุณนฺติ, ตถา อติหรเณ ปวตฺตา วีติหรณํ, วีติหรเณ ปวตฺตา โวสฺสชฺชนํ,
โวสฺสชฺชเน ปวตฺตา สนฺนิกฺเขปนํ, สนฺนิกฺเขปเน ปวตฺตา สนฺนิรุมฺภณํ น ปาปุณนฺติ.
ตตฺถ ตตฺเถว ปพฺพํ ปพฺพํ สนฺธิ สนฺธิ โอธิ โอธิ หุตฺวา ตตฺตกปาเล
ปกฺขิตฺตติลานิ วิย ตฏตฏายนฺตา ๑- ภิชฺชนฺติ. ตตฺถ โก เอโก อภิกฺกมติ, กสฺส
วา เอกสฺส อภิกฺกมนํ. ปรมตฺถโต หิ ธาตูนํเยว คมนํ, ธาตูนํเยว ฐานํ,
ธาตูนํเยว นิสชฺชนํ, ธาตูนํเยว สยนํ. ตสฺมึ ตสฺมึ หิ โกฏฺฐาเส สทฺธึ รูเปน
                 อญฺญํ อุปฺปชฺชเต จิตฺตํ   อญฺญํ จิตฺตํ นิรุชฺฌติ
                 อวีจิมนุสมฺพนฺโธ       นทีโสโตว วตฺตตีติ.
เอวํ อภิกฺกมาทีสุ อสมฺมุยฺหนํ อสมฺโมหสมฺปชญฺญํ นามาติ.
      นิฏฺฐิโต "อภิกฺกนฺเต ปฏิกฺกนฺเต สมฺปชานการี โหตี"ติ ปทสฺส อตฺโถ.
      อาโลกิเต วิโลกิเตติ เอตฺถ ปน อาโลกิตํ นาม ปุรโต เปกฺขนํ.
วิโลกิตํ นาม อนุทิสาเปกฺขนํ. อญฺญานิปิ เหฏฺฐา อุปริ ปจฺฉโต เปกฺขนวเสน
โอโลกิตอุลฺโลกิตวิโลกิตานิ นาม โหนฺติ, ตานิ อิธ น คหิตานิ. สารุปฺปวเสน
ปน อิมาเนว เทฺว คหิตานิ, อิติ ๒- อิมินา วา มุเขน สพฺพานิปิ ตานิ
คหิตาเนวาติ.
      ตตฺถ "อาโลเกสฺสามี"ติ จิตฺเต อุปฺปนฺเน จิตฺตวเสเนว อโนโลเกตฺวา
อตฺถปริคฺคณฺหณํ สาตฺถกสมฺปชญฺญํ, ตํ อายสฺมนฺตํ นนฺทํ กายสกฺขึ กตฺวา เวทิตพฺพํ.
วุตฺตเญฺหตํ ภควตา "สเจ  ภิกฺขเว นนฺทสฺส ปุรตฺถิมา ทิสา อาโลเกตพฺพา
โหติ, สพฺพํ เจตโส ๓- สมนฺนาหริตฺวา นนฺโท ปุรตฺถิมทิสํ อาโลเกติ
`เอวมฺเม ปุรตฺถิมทิสํ อาโลกยโต น อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา
อนฺวาสฺสวิสฺสนฺตี'ติ ๔- อิติ สาตฺถกสมฺปชาโน โหติ. สเจ ภิกฺขเว นนฺทสฺส ปจฺฉิมา
ทิสา ฯเปฯ อุตฺตรา ทิสา ฯเปฯ ทกฺขิณา ทิสา ฯเปฯ อุทฺธํ ฯเปฯ อโธ
ฯเปฯ อนุทิสา อนุวิโลเกตพฺพา โหนฺติ, สพฺพํ เจตโส สมนฺนาหริตฺวา นนฺโท
อนุทิสํ อนุวิโลเกติ "เอวมฺเม อนุสทิสํ อนุวิโลกยโต น อภิชฺฌาโทมนสฺสา
ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสวิสฺสนฺตี'ติ, อิติห ตตฺถ สมฺปชาโน โหตี"ติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปฏปฏายนฺตา            ฉ.ม., อิ. อิติสทฺโท น ทิสฺสติ
@ อิ. สพฺพเจตโส, ฉ.ม. สพฺพํ เจตสา เอวมุปริปิ   ก. อนวาสฺสเวยฺยุนฺติ
      อปิจ อิธาปิ ปุพฺเพ วุตฺตเจติยทสฺสนาทิวเสเนว สาตฺถกตา จ
สปฺปายตา จ เวทิตพฺพา, กมฺมฏฺฐานสฺส ปน อวิชหนเมว โคจรสมฺปชญฺญํ.
ตสฺมา เอตฺถ ขนฺธธาตุอายตนกมฺมฏฺฐานิเกหิ อตฺตโน กมฺมฏฺฐานวเสเนว,
กสิณาทิกมฺมฏฺฐานิเกหิ วา ปน กมฺมฏฺฐานสีเสเนว อาโลกนวิโลกนํ กาตพฺพํ. อพฺภนฺตเร
อตฺตา นาม อาโลเกตา วา วิโลเกตา วา นตฺถิ, "อาโลเกสฺสามี"ติ จิตฺเต
อุปฺปนฺนมตฺเต ๑- เตเนว จิตฺเตน สทฺธึ จิตฺตสมุฏฺฐานวาโยธาตุ วิญฺญตฺตึ ชนยมานา
อุปฺปชฺชติ. อิติ จิตฺตกิริยาวาโยธาตุวิปฺผารวเสเนว เหฏฺฐิมํ อกฺขิทลํ อโธ สีทติ,
อุปริมํ อุทฺธํ สงฺเฆติ. โกจิ ยนฺตเกน วิจรนฺโต นาม นตฺถิ, ตโต จกฺขุวิญฺญาณํ
ทสฺสนกิจฺจํ  สาเธนฺตํ อุปฺปชฺชตีติ เอวํ ปชานนํ ปเนตฺถ อสมฺโมหสมฺปชญฺญํ นาม.
      อปิจ มูลปริญฺญาอาคนฺตุกตาวกาลิกภาววเสนเปตฺถ ๒- อสมฺโมหสมฺปชญฺญํ
เวทิตพฺพํ. มูลปริญฺญาวเสน ตาว
               ภวงฺคาวชฺชนญฺเจว         ทสฺสนํ สมฺปฏิจฺฉนํ
               สนฺตีรณํ โวฏฺฐพฺพนํ         ชวนํ ภวติ สตฺตมํ.
      ตตฺถ ภวงฺคํ อุปปตฺติภวสฺส องฺคกิจฺจํ สาธยมานํ ปวตฺตติ, ตํ
อาวฏฺเฏตฺวา กิริยามโนธาตุ อาวชฺชนกิจฺจํ สาธยมานา, ตํนิโรธา จกฺขุวิญฺญาณํ
ทสฺสนกิจฺจํ สาธยมานํ, ตํนิโรธา วิปากมโนธาตุ สมฺปฏิจฺฉนกิจฺจํ สาธยมานา,
ตํนิโรธา วิปากมโนวิญฺญาณธาตุ สนฺตีรณกิจฺจํ สาธยมานา, ตํนิโรธา
กิริยามโนวิญฺญาณธาตุ โวฏฺฐพฺพนกิจฺจํ สาธยมานา, ตํนิโรธา สตฺตกฺขตฺตุํ ชวนํ
ชวติ. ตตฺถ ปฐมชวเนปิ "อยํ อิตฺถี, อยํ ปุริโส"ติ รชฺชนทุสฺสนมุฬฺหนวเสน
อาโลกิตวิโลกิตํ น โหติ. ทุติยชวเนปิ ฯเปฯ สตฺตมชวเนปิ. เอเตสุ ปน
ยุทฺธมณฺฑเล โยเธสุ วิย เหฏฺฐุปริยวเสน ภิชฺชิตฺวา ปติเตสุ "อยํ อิตฺถี, อยํ
ปุริโส"ติ รชฺชนาทิวเสน อาโลกิตวิโลกิตํ นาม โหติ. เอวํ ตาเวตฺถ
มูลปริญฺญาวเสน อสมฺโมหสมฺปชญฺญํ เวทิตพฺพํ.
      จกฺขุทฺวาเร ปน รูเป อาปาถมาคเต ภวงฺคจลนโต อุทฺธํ
สกกิจฺจนิปฺผาทนวเสน อาวชฺชนาทีสุ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺเธสุ อวสาเน ชวนํ
อุปฺปชฺชติ,
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. อุปฺปชฺชมาเน.        ก.....วเสน ปเนตฺถ
ตํ ปุพฺเพ อุปฺปนฺนานํ อาวชฺชนาทีนํ เคหภูเต จกฺขุทฺวาเร อาคนฺตุกปุริโส วิย
โหติ. ตสฺส ยถา ปรเคเห กิญฺจิ ยาจิตุํ ปวิฏฺฐสฺส อาคนฺตุกปุริสสฺส เคหสามิเกสุปิ
ตุณฺหีมาสิเนสุ อาณากรณํ น ยุตฺตํ, เอวํ อาวชฺชนาทีนํ เคหภูเต จกฺขุทฺวาเร
อาวชฺชนาทีสุปิ อรชฺชนฺเตสุ, อทุสฺสนฺเตสุ, อมุยฺหนฺเตสุ จ รชฺชนทุสฺสนมุยฺหนํ
อยุตฺตนฺติ เอวํ อาคนฺตุกภาววเสน อสมฺโมหสมฺปชญฺญํ เวทิตพฺพํ.
      ยานิ ปเนตานิ จกฺขุทฺวาเร โวฏฺฐพฺพนปริโยสานานิ จิตฺตานิ
อุปฺปชฺชนฺติ, ตานิ สทฺธึ สมฺปยุตฺตธมฺเมหิ ตตฺถ ตตฺเถว ภิชฺชนฺติ, อญฺญมญฺญํ น
ปสฺสนฺตีติ อิตรานิ ๑- ตาวกาลิกานิ โหนฺติ. ตตฺถ ยถา เอกสฺมึ ฆเร สพฺเพสุ
มานุสเกสุ มเตสุ อวเสสสฺส เอกสฺส ตํขณญฺเญว มรณธมฺมสฺส น ยุตฺตา
นจฺจคีตาทีสุ อภิรติ นาม, เอวเมว เอกทฺวาเร สสมฺปยุตฺเตสุ อาวชฺชนาทีสุ ตตฺถ
ตตฺเถว มเตสุ อวเสสสฺส ตํขณญฺเญว มรณธมฺมสฺส ชวนสฺสาปิ รชฺชน-
ทุสฺสนมุยฺหนวเสเนว อภิรติ นาม น ยุตฺตาติ เอวํ ตาวกาลิกภาววเสน
อสมฺโมหสมฺปชญฺญํ เวทิตพฺพํ.
      อปิจ ขนฺธายตนธาตุปจฺจยปจฺจเวกฺขณวเสนเปตํ เวทิตพฺพํ. เอตฺถ หิ
จกฺขุ เจว รูปา จ รูปกฺขนฺโข, ทสฺสนํ วิญฺญาณกฺขนฺโธ, ตํสมฺปยุตฺตา เวทนา
เวทนากฺขนฺโธ, สญฺญา สญฺญากฺขนฺโธ, ผสฺสาทิกา สงฺขารกฺขนฺโธ. เอวเมเตสํ
ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ สมวาเย อาโลกนวิโลกนํ ปญฺญายติ. ตตฺถ โก เอโก
อาโลเกติ, โก วิโลเกติ.
      ตถา จกฺขุ จกฺขฺวายตนํ, รูปํ รูปายตนํ, ทสฺสนํ มนายตนํ, เวทนาทโย
สมฺปยุตฺตธมฺมา ธมฺมายตนํ. เอวเมเตสํ จตุนฺนํ อายตนานํ สมวาเย อาโลกนวิโลกนํ
ปญฺญายติ. ตตฺถ โก เอโก อาโลเกติ, โก วิโลเกติ.
      ตถา จกฺขุ จกฺขุธาตุ, รูปํ รูปธาตุ, ทสฺสนํ จกฺขุวิญฺญาณธาตุ,
ตํสมฺปยุตฺตา เวทนาทโย ธมฺมา ธมฺมธาตุ. เอวเมตาสํ จตุนฺนํ ธาตูนํ สมวาเย
อาโลกวิโลกนํ ปญฺญายติ. ตตฺถ โก เอโก อาโลเกติ, โก วิโลเกติ.
      ตถา จกฺขุ นิสฺสยปจฺจโย, รูปํ อารมฺมณปจฺจโย, อาวชฺชนํ
อนนฺตรสมนนฺตรอุปนิสฺสยนตฺถิวิคตปจฺจโย, อาโลโก อุปนิสฺสยปจฺจโย, เวทนาทโย
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อิตฺตรานิ
สหชาตปจฺจโย. ๑- เอวเมเตสํ ปจฺจยานํ สมวาเย อาโลกนวิโลกนํ ปญฺญายติ. ตตฺถ
โก เอโก อาโลเกติ, โก วิโลเกตีติ เอวเมตฺถ ขนฺธายตนธาตุปจฺจยปจฺจเวกฺขณวเสนปิ
อสมฺโมหสมฺปชญฺญํ เวทิตพฺพํ.
      สมฺมิญฺชิเต ๒- ปสาริเตติ ปพฺพานํ ๓- สมฺมิญฺชนปสารเณ. ตตฺถ
จิตฺตวเสเนว สมฺมิญฺชนปสารณํ อกตฺวา หตฺถปาทานํ สมฺมิญฺชนปสารณปจฺจยา
อตฺถานตฺถํ ปริคฺคณฺหิตฺวา อตฺถปริคฺคณฺหณํ สาตฺถกสมฺปชญฺญํ. ตตฺถ หตฺถปาเท
อติจิรํ สมฺมิญฺเชตฺวา ๔- วา ปสาเรตฺวา วา ฐิตสฺส ขเณ ขเณ เวทนา อุปฺปชฺชนฺติ,
จิตฺตํ เอกคฺคตํ น ลภติ, กมฺมฏฺฐานํ ปริปตติ, วิเสสํ นาธิคจฺฉติ. กาเล
สมฺมิญฺเชนฺตสฺส กาเล ปสาเรนฺตสฺส ปน ตา เวทนา นุปฺปชฺชนฺติ, จิตฺตํ
เอกคฺคํ โหติ, กมฺมฏฺฐานํ นิปฺผาตึ ๕- คจฺฉติ, วิเสสมธิคจฺฉตีติ เอวํ
อตฺถานตฺถปริคฺคณฺหณํ เวทิตพฺพํ.
      อตฺเถ ปน สติปิ สปฺปายาสปฺปายํ ปริคฺคณฺหิตฺวา สปฺปายปริคฺคณฺหณํ
สปฺปายสปฺปชญฺญํ. ตตฺรายํ นโย:-
      มหาเจติยงฺคเณ กิร ทหรภิกฺขู สชฺฌายํ คณฺหนฺติ, เตสํ ปิฏฺฐิปสฺเสสุ
ทหรภิกฺขุนิโย ธมฺมํ สุณนฺติ. ตเตฺรโก ทหโร หตฺถํ ปสาเรนฺโต กายสํสคฺคํ
ปตฺวา เตเนว การเณน คิหี ชาโต. อปโร ภิกฺขุ ปาทํ ปสาเรนฺโต อคฺคิมฺหิ
ปสาเรสิ, อฏฺฐึ อาหจฺจ ปาโท ฌายิ. อปโร วมฺมิเก ปสาเรสิ, โส   อาสีวิเสน
ทฏฺโฐ. อปโร จีวรกุฏิทณฺฑเก ปสาเรสิ, ตํ มณิสปฺโป ฑํสิ. ตสฺมา เอวรูเป
อสปฺปาเย อปสาเรตฺวา สปฺปาเย ปสาเรตพฺพํ. อิทเมตฺถ สปฺปายสมฺปชญฺญํ.
      โคจรสมฺปชญฺญํ ปน มหาเถรวตฺถุนา ทีเปตพฺพํ:- มหาเถโร กิร
ทิวาฏฺฐาเน นิสินฺโน อนฺเตวาสิเกหิ สทฺธึ กถยมาโน สหสา หตฺถํ สมฺมิญฺเชตฺวา ๖-
ปุน ยถาฏฺฐาเน ฐเปตฺวา สณิกํ สมฺมิญฺเชสิ, ตํ อนฺเตวาสิกา ปุจฺฉึสุ "กสฺมา ภนฺเต
สหสา หตฺถํ สมฺมิญฺเชตฺวา ปุน ยถาฏฺฐาเน ฐเปตฺวา สณิกํ สมฺมิญฺชยิตฺถา"ติ. ยโต
@เชิงอรรถ:  ก. สหชาตาทิปจฺจโย.             ฉ.ม. สมิญฺชิเต, เอวมุปริปิ.
@ ม., อิ. สพฺพานํ หตฺถปาทานํ.       ฉ.ม., อิ. สมิญฺเชตฺวา.
@ ฉ.ม., อิ. ผาตึ.                ฉ.ม. สมิญฺเชตฺวา
ปฏฺฐายาหํ อาวุโส กมฺมฏฺฐานํ มนสิกาตุํ อารทฺโธ, น เม กมฺมฏฺฐานํ มุญฺจิตฺวา
อตฺโถ สมฺมิญฺชิตปุพฺโพ, อิทานิ ปน เม ตุเมฺหหิ สทฺธึ กถยมาเนน กมฺมฏฺฐานํ
มุญฺจิตฺวา สมฺมิญฺชิโต. ตสฺมา ปุน ยถาฏฺฐาเน ฐเปตฺวา สมฺมิญฺเชสินฺติ. สาธุ
ภนฺเต ภิกฺขุนา นาม เอวรูเปน ภวิตพฺพนฺติ. เอวเมตฺถาปิ กมฺมฏฺฐานาวิชหนเมว
โคจรสมฺปชญฺญนฺติ เวทิตพฺพํ.
      อพฺภนฺตเร อตฺตา นาม โกจิ สมฺมิญฺชิโต วา ปสาริโต วา นตฺถิ,
วุตฺตปฺปการจิตฺตกิริยาวาโยธาตุวิปฺผาเรน ปน สุตฺตากฑฺฒนวเสน ทารุยนฺตสฺส
หตฺถปาทจลนํ ๑- วิย สมฺมิญฺชนปสารณํ โหตีติ เอวํ ปริชานนํ ปเนตฺถ
อสมฺโมหสมฺปชญฺญนฺติ เวทิตพฺพํ.
      สงฺฆาฏิปตฺตจีวรธารเณติ เอตฺถ สงฺฆาฏิจีวรานํ นิวาสนปารุปนวเสน,
ปตฺตสฺส ภิกฺขาปฏิคฺคหณาทิวเสน ๒- ปริโภโค ธารณํ นาม. ตตฺถ สงฺฆาฏิจีวรธารเณ
ตาว นิวาเสตฺวา วา ปารุปิตฺวา วา ปิณฺฑาย จรโต อามิสลาโภ "สีตสฺส
ปฏิฆาตายา"ติ อาทินา นเยน ภควตา วุตฺตปฺปกาโรเยว อตฺโถ อตฺโถ นาม.
ตสฺส วเสน สาตฺถกสมฺปชญฺญํ เวทิตพฺพํ.
      อุณฺหปกติกสฺส ปน ทุพฺพลสฺส จ จีวรํ สุขุมํ สปฺปายํ, สีตาลุกสฺส
ฆนํ ทุปฏํ. วิปรีตํ อสปฺปายํ. ยสฺส กสฺสจิ ชิณฺณํ อสปฺปายเมว, อคฺคฬาทิทาเนน
หิสฺส ตํ ปลิโพธกรํ โหติ. ตถา ปฏทุกูลาทิเภทํ ๓- โลภนียจีวรํ. ตาทิสํ หิ
อรญฺเญ เอกกสฺส นิวาสนฺตรายกรํ, ชีวิตนฺตรายกรญฺจาปิ โหติ. นิปฺปริยาเยน ปน
ยํ นิมิตฺตกมฺมาทิมิจฺฉาชีววเสน อุปฺปนฺนํ, ยญฺจสฺส เสวมานสฺส อกุสลา ธมฺมา
อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, ตํ อสปฺปายํ. วิปรีตํ สปฺปายํ. ตสฺส
วเสเนตฺถ สปฺปายสมฺปชญฺญํ กมฺมฏฺฐานาวิชหนวเสเนว จ โคจรสมฺปชญฺญํ
เวทิตพฺพํ.
      อพฺภนฺตเร อตฺตา นาม โกจิ จีวรํ ปารุปนฺโต นาม นตฺถิ,
วุตฺตปฺปการจิตฺตกิริยาวาโยธาตุวิปฺผาเรเนว ปน จีวรปารุปนํ โหติ. ตตฺถ จีวรํปิ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ลฬนํ                   ม.  ภิกฺขาคหณาทิวเสน,
@ ฉ.ม. ปฏฺฏุณฺณทุกูลาทิเภทํ, สี. ปฏฺฏทุกูลาทิเภทํ
อเจตนํ, กาโยปิ อเจตโน. จีวรํ น ชานาติ "มยา กาโย ปารุปิโต"ติ. กาโยปิ
น ชานาติ "อหํ จีวเรน ปารุปิโต"ติ. ธาตุโยว ธาตุสมูหํ ปฏิจฺฉาเทนฺติ
ปฏปิโลติกาย โปตฺถกรูปปฏิจฺฉาทเน วิย. ตสฺมา เนว สุนฺทรํ จีวรํ ลภิตฺวา
โสมนสฺสํ กาตพฺพํ, น อสุนฺทรํ ลภิตฺวา โทมนสฺสํ.
      นาควมฺมิกเจติยรุกฺขาทีสุ หิ เกจิ มาลาคนฺธธูปวตฺถาทีหิ ๑- สกฺการํ
กโรนฺติ, เกจิ คูถมุตฺตกทฺทมทณฺฑสตฺถปฺปหาราทีหิ อสกฺการํ. น เตหิ
วมฺมิกรุกฺขาทโย โสมนสฺสํ วา โทมนสฺสํ วา กโรนฺติ, เอวเมว เนว สุนฺทรํ
จีวรํ ลภิตฺวา โสมนสฺสํ กาตพฺพํ, นาสุนฺทรํ ลภิตฺวา โทมนสฺสนฺติ เอวํ
ปวตฺตปฏิสงฺขานวเสเนตฺถ อสมฺโมหสมฺปชญฺญํ เวทิตพฺพํ.
      ปตฺตธารเณปิ ปตฺตํ สหสาว อคฺคเหตฺวา "อิมํ คเหตฺวา ปิณฺฑาย
จรมาโน ภิกฺขํ ลภิสฺสามี"ติ เอวํ ปตฺตคฺคหณปจฺจยา ปฏิลภิตพฺพอตฺถวเสน
สาตฺถกสมฺปชญฺญํ เวทิตพฺพํ.
      กิสสฺส ทุพฺพลสรีรสฺส ๒- ปน ครุปตฺโต อสปฺปาโย, ยสฺส กสฺสจิ
จตุปญฺจคณฺฑิกาหโต ทุพฺพิโสธนีโย อสปฺปาโยว. ทุทฺโธตปตฺโตปิ น วฏฺฏติ, ตํ
โธวนฺตสฺเสว จสฺส ปลิโพโธ โหติ. มณิวณฺณปตฺโต ปน โลภนีโย จีวเร
วุตฺตนเยเนว อสปฺปาโย, นิมิตฺตกมฺมาทิวเสเนว ลทฺโธ ปน ยญฺจสฺส เสวมานสฺส
อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, อยํ เอกนฺตอสปฺปาโยว.
วิปรีโต สปฺปาโย. ตสฺส วเสเนตฺถ สปฺปายสมฺปชญฺญํ. กมฺมฏฺฐานาวิชหนวเสเนว
โคจรสมฺปชญฺญํ เวทิตพฺพํ.
      อพฺภนฺตเร อตฺตา นาม โกจิ ปตฺตํ คณฺหนฺโต นตฺถิ, วุตฺตปฺปการ-
จิตฺตกิริยาวาโยธาตุวิปฺผาเรเนว ปน ปตฺตคฺคหณํ นาม โหติ. ตตฺถ ปตฺโตปิ
อเจตโน, หตฺถาปิ อเจตนา. ปตฺโต น ชานาติ "อหํ  หตฺเถหิ คหิโต"ติ.
หตฺถาปิ น ชานนฺติ "ปตฺโต อเมฺหหิ คหิโต"ติ. ธาตุโยว ธาตุสมูหํ คณฺหนฺติ
สณฺฑาเสน อคฺคิวณฺณปตฺตคฺคหเณ วิยาติ. เอวํ ปวตฺตปฏิสงฺขานวเสเนตฺก
อสมฺโมหสมฺปชญฺญํ เวทิตพฺพํ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. มาลาคนฺธธูมวตฺถาทีหิ         ฉ.ม. กิสทุพฺพลสรีรสฺส
      อปิจ ยถา ฉินฺนหตฺถปาเท วณมุเขหิ ปคฺฆริตปุพฺพโลหิตกิมิกุเล
นีลมกฺขิกสมฺปริกิณฺเณ อนาถสาลายํ นิปนฺเน ๑- อนาถมนุสุเส ทิสฺวา, เย ทยาลุกา
ปุริสา, เต เตสํ วณมตฺตโจฬกานิ ๒- เจว  กปาลาทีหิ จ เภสชฺชานิ อุปนาเมนฺติ.
ตตฺถ โจฬกานิปิ เกสญฺจิ สณฺหานิ เกสญฺจิ ถูลานิ ปาปุณนฺติ, เภสชฺชกปาลกานิปิ
เกสญฺจิ สุสณฺฐานานิ เกสญฺจิ ทุสณฺฐานานิ ปาปุณนฺติ, น เต ตตฺถ สุมนา วา
ทุมฺมนา วา โหนฺติ. วณปฏิจฺฉาทนมตฺเตเนว หิ โจฬเกน เภสชฺชปฏิคฺคหิตมตฺเตเนว
จ กปาลเกน เตสํ อตฺโถ. เอวเมว โย ปน ภิกฺขุ ๓- วณโจฬกํ วิย จีวรํ
เภสชฺชกปาลกํ วิย จ ปตฺตํ, กปาเล เภสชฺชมิว จ ปตฺเต ลทฺธํ ภิกฺขํ
สลฺลกฺเขติ, อยํ สงฺฆาฏิปตฺตจีวรธารเณ อสมฺโมหสมฺปชญฺเญน อุตฺตมสมฺปชานการีติ
เวทิตพฺโพ.
      อสิตาทีสุ อสิเตติ ปิณฺฑปาตโภชเน. ปีเตติ ยาคุอาทิปาเน. ขายิเตติ
ปิฏฺฐขชฺชกาทิขาทเน. สายิเตติ มธุผาณิตาทิสายเน. ตตฺถ "เนว ทวายา"ติ
อาทินา นเยน วุตฺโต อฏฺฐวิโธปิ อตฺโถ อตฺโถ นาม. ตสฺส วเสน สาตฺถกสมฺปชญฺญํ
เวทิตพฺพํ.
      ลูขปณีตติตฺตมธุรอาทีสุ ปน เยน โภชเนน ยสฺส ผาสุ น โหติ, ตํ
ตสฺส อสปฺปายํ. ยํ ปน นิมิตฺตกมฺมาทิวเสน ปฏิลทฺธํ, ยญฺจสฺส ภุญฺชโต อกุสลา
ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, ตํ เอกนฺตอสปฺปายเมว. วิปรีตํ
สปฺปายํ. ตสฺส วเสเนตฺถ สปฺปายสมฺปชญฺญํ, กมฺมฏฺฐานาวิชหนวเสเนว จ
โคจรสมฺปชญฺญํ เวทิตพฺพํ.
      อพฺภนฺตเร อตฺตา นาม โกจิ ภุญฺชโก นตฺถิ, วุตฺตปฺปการจิตฺตกิริยา-
วาโยธาตุวิปฺผาเรเนว ปตฺตปฏิคฺคหณํ นาม โหติ. จิตฺตกิริยาวาโยธาตุวิปฺผาเรเนว
หตฺถสฺส ปตฺเต โอตารณํ นาม โหติ. จิตฺตกิริยาวาโยธาตุวิปฺผาเรเนว อาโลปกรณํ,
อาโลปอุทฺธรณํ, ๔- มุขวิวรณญฺจ โหติ, น โกจิ กุญฺจิกาย, ยนฺตเกน วา
หนุกฏฺฐีนิ วิวรติ. จิตฺตกิริยาวาโยธาตุวิปฺผาเรเนว จ อาโลปสฺส มุเข ฐปนํ,
@เชิงอรรถ:  สี. นิสินฺเน                 ก. วณปฏโจลกานิ, สี. วณปฏโจฬกานิ
@ ฉ.ม. โย ภิกฺขุ, อิ. โส ภิกฺขุ.    ฉ.ม. อาโลปอุทฺธารณํ
อุปริทนฺตานํ มุสลกิจฺจสาธนํ, เหฏฺฐาทนฺตานํ ๑- อุทุกฺขลกิจฺจสาธนํ, ชิวฺหาย
หตฺถกิจฺจสาธนญฺจ โหติ. อิติ ตตฺถ อคฺคชิวฺหาย ตนุกเขโฬ มูลชิวฺหาย พหลเขโฬ
มกฺเขติ. ตํ เหฏฺฐาทนฺตอุทุกฺขเล ชิวฺหาหตฺถปริวตฺติตํ ๒- เขโฬทเกน เตมิตํ
อุปริทนฺตมุสลสญฺจุณฺณิตํ. โกจิ กฏจฺฉุนา วา ทพฺพิยา วา อนฺโตปเวเสนฺโต นาม
นตฺถิ, วาโยธาตุยาว ปวิสติ. ปวิฏฺฐํ ปวิฏฺฐํ โกจิ ปลาลสนฺถรํ ๓- กตฺวา
ธาเรนฺโต นาม นตฺถิ, วาโยธาตุ วเสเนว ติฏฺฐติ. ฐิตํ ฐิตํ โกจิ อุทฺธนํ
กตฺวา อคฺคึ ชาเลตฺวา ปจนฺโต นาม นตฺถิ, เตโชธาตุยาว ปจฺจติ. ๔- ปกฺกํ ปกฺกํ
โกจิ ทณฺฑเกน วา ยฏฺฐิยา วา พหิ นีหารโก นาม นตฺถิ, วาโยธาตุเยว
นีหรติ. อิติ วาโยธาตุ อติหรติ จ วีติหรติ จ ธาเรติ จ ปริวตฺเตติ จ
สญฺจุณฺเณติ จ วิโสเสติ  จ นีหรติ จ. ปฐวีธาตุ ธาเรติ จ ปริวตฺเตติ จ
สญฺจุณฺเณติ จ วิโสเสติ จ. อาโปธาตุ สิเนเหติ จ อลฺลตฺตญฺจ อนุปาเลติ.
เตโขธาตุ อนฺโต ปวิฏฺฐํ ปริปาเจติ. อากาสธาตุ อญฺชโส โหติ. วิญฺญาณธาตุ
ตตฺถ ตตฺถ สมฺมาปโยคมนฺวาย อาภุชตีติ เอวํ ปวตฺตปฏิสงฺขานวเสเนตฺถ
อสมฺโมหสมฺปชญฺญํ เวทิตพฺพํ.
      อปิจ คมนโต ปริเยสนโต ปริโภคโต อาสยโต นิธานโต อปริปกฺกโต
ปริปกฺกโต ผลโต นิสฺสนฺทโต จ สมฺมกฺขณโตติ เอวํ ทสวิธปฏิกูลภาวปจฺจเวกฺขณโต-
เปตฺถ อสมฺโมหสมฺปชญฺญํ เวทิตพฺพํ. วิตฺถารกถา ปเนตฺถ วิสุทฺธิมคฺเค
อาหารปฏิกูลสญฺญานิทฺเทสโต คเหตพฺพา.
      อุจฺจารปสฺสาวกมฺเมติ อุจฺจารสฺส จ ปสฺสาวสฺส จ กรเณ. ตตฺถ
ปตฺตกาเล อุจฺจารปสฺสาวํ อกโรนฺตสฺส สกลสรีรโต เสทา มุจฺจนฺติ, อกฺขีนิ
ภมนฺติ, จิตฺตํ น เอกคฺคํ โหติ, อญฺเญ จ โรคา อุปฺปชฺชนฺติ. กโรนฺตสฺส ปน
สพฺพนฺตํ น โหตีติ อยเมตฺถ อตฺโถ. ตสฺส วเสน สาตฺถกสมฺปชญฺญํ เวทิตพฺพํ.
      อฏฺฐาเน อุจฺจารปสฺสาวํ กโรนฺตสฺส ปน อาปตฺติ โหติ, อยโส
วฑฺฒติ, ชีวิตนฺตราโย โหติ, ปฏิรูปฏฺฐาเน กโรนฺตสฺส สพฺพนฺตํ น โหตีติ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. เหฏฺฐิมทนฺตานํ           ฉ.ม.... ปริวตฺตกํ
@ ฉ.ม.  ปลาลสนฺถารํ           ม. ปจติ
อิทเมตฺถ สปฺปายํ. ตสฺส วเสน สปฺปายสมฺปชญฺญํ, กมฺมฏฺฐานาวิชหนวเสเนว
โคจรสมฺปญฺญํ เวทิตพฺพํ.
      อพฺภนฺตเร อตฺตา นาม อุจฺจารปสฺสาวกมฺมํ กโรนฺโต นตฺถิ,
จิตฺตกิริยาวาโยธาตุ วิปฺผาเรเนว ปน อุจฺจารปสฺสาวกมฺมํ โหติ. ยถา วา ปน
ปกฺเก คณฺเฑ คณฺฑเภเทน ปุพฺพโลหิตํ อกามตาย นิกฺขมติ. ยถา จ อติภริตา ๑-
อุทกภาชนา อุทกภาชนา อุทกํ อกามตาย นิกฺขมติ. เอวํ ปกฺกาสยมุตฺตวตฺถีสุ
สนฺนิจิตา อุจฺจารปสฺสาวา วายุเวคสมุปฺปีฬิตา อกามตายปิ นิกฺขมนฺติ. โส ปนายํ
เอวํ นิกฺขมนฺโต อุจฺจารปสฺสาโว เนว ตสฺส ภิกฺขุโน อตฺตโน โหติ น ปรสฺส,
เกวลํ สรีรนิสฺสนฺโทว โหติ. ยถา กึ? ยถา อุทกตุมฺพโต ปุราณอุทกํ ฉฑฺเฑนฺตสฺส
เนว ตํ อตฺตโน โหติ น ปเรสํ, เกวลํ ปฏิชคฺคนมตฺตเมว โหติ. เอวํ
ปวตฺตปฏิสงฺขานวเสน เอตฺถ อสมฺโมหสมฺปชญฺญํ เวทิตพฺพํ.
      คตาทีสุ คเตติ คมเน. ฐิเตติ ฐาเน. นิสินฺเนติ นิสชฺชายํ. สุตฺเตติ
สยเน. ชาคริเตติ ชาครเณ. ภาสิเตติ กถเน. ตุณฺหีภาเวติ อกถเน. "คจฺฉนฺโต
วา คจฺฉามีติ ปชานาติ, ฐิโต วา ฐิโตมฺหีติ ปชานาติ, นิสินฺโน วา
นิสินฺโนมฺหีติ ปชานาติ, สยาโน วา สยาโนมฺหีติ ปชาชนาตี"ติ อิมสฺมึ หิ
สุตฺเต ๒- อทฺธานอิริยาปถา กถิตา, "อภิกฺกนฺเต ปฏิกฺกนฺเต อาโลกิเต วิโลกิเต
สมฺมิญฺชิเต ปสาริเต"ติ อิมสฺมึ มชฺฌิมา, "คเต ฐิเต นิสินฺเน สุตฺเต ชาคริเต"ติ
อิธ ปน ขุทฺทกจุณฺณิยอิริยาปถา กถิตา. ตสฺมา เตสุปิ วุตฺตนเยเนว สมฺปชานการิตา
เวทิตพฺพา.
      ติปิฏกมหาสิวตฺเถโร ปนาห:- โย จิรํ คนฺตฺวา วา จงฺกมิตฺวา วา
อปรภาเค ฐิโต อิติ ปฏิสญฺจิกฺขติ "จงฺกมนกาเล ปวตฺตา รูปารูปธมฺมา เอตฺเถว
นิรุทฺธา"ติ, อยํ คเต สมฺปชานการี  นาม.
      โย สชฺฌายํ กโรนฺโต ปญฺหํ วา วิสฺสชฺเชนฺโต กมฺมฏฺฐานํ วา
มนสิกโรนฺโต จิรํ ฐตฺวา อปรภาเค นิสินฺโน อิติ ปฏิสญฺจิกฺขติ "ฐิตกาเล
ปวตฺตา รูปารูปธมฺมา เอตฺเถว นิรุทฺธา"ติ, อยํ ฐิเต สมฺปชานการี นาม.
@เชิงอรรถ:  ม. อภิภริตาย.               ที.ม. ๑๐/๓๗๕/๒๔๙ มหาสติปฏฺฐานสุตฺต
      โย สชฺฌายาทิกรณวเสเนว จิรํ นิสีทิตฺวา อปรภาเค อุฏฺฐาย อิติ
ปฏิสญฺจิกฺขติ "นิสินฺนกาเล ปวตฺตา รูปารูปธมฺมา เอตฺเถว นิรุทฺธา"ติ, อยํ
นิสินฺเน สมฺปชานการี นาม.
      โย ปน นิปนฺนโก, สชฺฌายํ วา กโรนฺโต กมฺมฏฺฐานํ วา
มนสิกโรนฺโต นิทฺทํ โอกฺกมิตฺวา อปรภาเค อุฏฺฐาย อิติ ปฏิสญฺจิกฺขติ "สยนกาเล
ปวตฺตา รูปารูปธมฺมา เอตฺเถว นิรุทฺธา"ติ, อยํ สุตฺเต ชาคริเต จ สมฺปชานการี
นาม. กิริยมยจิตฺตานํ หิ อปฺปวตฺตํ สุตฺตํ นาม, ปวตฺตํ ชาคริตํ นาม.
      โย ปน ภาสมาโน "อยํ สทฺโท นาม โอฏฺเฐ จ ปฏิจฺจ ทนฺเต
จ ปฏิจฺจ ชิวฺหญฺจ ปฏิจฺจ ตาลุญฺจ ปฏิจฺจ จิตฺตสฺส จ ตทนุรูปํ ปโยคํ ปฏิจฺจ
ชายตี"ติ สโต สมฺปชาโน จ ภาสติ. จิรํ วา ปน กาลํ สชฺฌายํ วา กตฺวา ธมฺมํ
วา กเถตฺวา กมฺมฏฺฐานํ วา ปวตฺเตตฺวา ปญฺหํ วา วิสฺสชฺเชตฺวา อปรภาเค
ตุณฺหีภูโต อิติ ปฏิสญฺจิกฺขติ "ภาสิตกาเล อุปฺปนฺนา รูปารูปธมฺมา เอตฺเถว
นิรุทฺธา"ติ. อยํ ภาสิเต สมฺปชานการี นาม.
      โย ตุณฺหีภูโต จิรํ ธมฺมํ วา กมฺมฏฺฐานํ วา มนสิกตฺวา อปรภาเค
อิติ ปฏิสญฺจิกฺขติ "ตุณฺหีภูตกาเล ปวตฺตา รูปารูปธมฺมา เอตฺเถว นิรุทฺธา"ติ.
อุปาทายรูปปฺปวตฺติยํ หิ สติ ภาสติ นาม, อสติ ตุณฺหี ภวติ นามาติ. อยํ
ตุณฺหีภาเว สมฺปชานการี นาม.
      ตยิทํ มหาสิวตฺเถเรน วุตฺตํ อสมฺโมหธุรํ มหาสติปฏฺฐานสุตฺเต ๑-
อธิปฺเปตํ. อิมสฺมึ ปน สามญฺญผเล สพฺพํปิ จตุพฺพิธํ สมฺปชญฺญํ ลพฺภติ. ตสฺมา
วุตฺตนเยเนว เจตฺถ, จตุนฺนํ สมฺปชญฺญานํ วเสน สมฺปชานการิตา เวทิตพฺพา.
สมฺปชานการีติ จ สพฺพปเทสุ สติสมฺปยุตฺตสฺเสว สมฺปชญฺญสฺส  วเสน อตฺโถ
เวทิตพฺโพ. "สติสมฺปชญฺเญน สมนฺนาคโต"ติ เอตสฺส หิ ปทสฺส อยํ วิตฺถาโร.
วิภงฺคปฺปกรเณ ปน "สโต สมฺปชาโน อภิกฺกมติ, สโต สมฺปชาโน ปฏิกฺกมตี"ติ ๒-
เอวํ เอตานิ ปทานิ วิภตฺตาเนว. เอวํ โข  มหาราชาติ เอวํ สติสมฺปยุตฺตสฺส
สมฺปชญฺญสฺส วเสน อภิกฺกมาทีนิ ปวตฺเตนฺโต สติสมฺปชญฺเญน สมนฺนาคโต
นาม โหตีติ อตฺโถ.
@เชิงอรรถ:  ที. มหา. ๑๐/๓๗๒/๒๔๘ ม.มู. ๑๒/๑๐๕/๗๗   อภิ. วิภงฺค. ๓๕/๕๒๓/๓๐๑
                            สนฺโตสกถา
      [๒๑๕] อิธ มหาราช ภิกฺขุ สนฺตุฏฺโฐ โหตีติ เอตถ สนฺตุฏฺโฐติ
อิตรีตรปจฺจยสนฺโตเสน สมนฺนาคโต. โส ปเนส สนฺโตโส ทฺวาทสวิโธ โหติ.
เสยฺยถีทํ? จีวเร ยถาลาภสนฺโตโส, ยถาพลสนฺโตโส, ยถาสารูปฺปสนฺโตโสติ ติวิโธ.
เอวํ ปิณฺฑปาตาทีสุ. ตสฺสายํ ปเภทวณฺณนา.
      อิธ ภิกฺขุ จีวรํ ลภติ สุนฺทรํ วา อสุนฺทรํ วา. โส เตเนว ยาเปติ
อญฺญํ น ปฏฺเฐติ, ๑- ลภนฺโตปิ น คณฺหาติ. อยมสฺส จีวเร ยถาลาภสนฺโตโส.
อถ จ ปน ปกติทุพฺพโล วา โหติ, อาพาธาภิภูโต วา ชราภิภูโต ๒- วา
ครุจีวรํ ปารุปนฺโต กิมลติ. โส สภาเคน ภิกฺขุนา สทฺธึ ตํ ปริวตฺเตตฺวา
ลหุเกน  ยาเปนฺโตปิ สนฺตุฏฺโฐว โหติ. อยมสฺส จีวเร ยถาพลสนฺโตโส. อปโร
ปณีตปจฺจยลาภี โหติ. โส ปตฺตจีวราทีนํ ๓- อญฺญตรํ มหคฺฆปตฺตจีวรํ ๔- พหูนิ
วา ปน ปตฺตจีวรานิ ๕- ลภิตฺวา "อิทํ เถรานํ จิรปพฺพชิตานํ, อิทํ พหุสุสฺตานํ
อนุรูปํ, อิทํ คิลานานํ, อิทํ อปฺปลาภีนํ โหตู"ติ ทตฺวา เตสํ ปุราณจีวรํ
คเหตฺวา ๖- วา สงฺการกูฏาทิโต วา  ปน อนนฺตกานิ ๗- อุจฺจินิตฺวา เตหิ สงฺฆาฏึ
กตฺวา ธาเรนฺโตปิ สนฺตุฏฺโฐว โหติ, อยมสฺส จีวเร ยถาสารุปฺปสนฺโตโส.
      อิธ ปน ภิกฺขุ ปิณฺฑปาตํ ลภติ ลูขํ วา ปณีตํ วา, โส เตเนว
ยาเปติ, อญฺญํ น ปฏฺเฐติ, ๘- ลภนฺโตปิ น คณฺหาติ. อยมสฺส ปิณฺฑปาเต
ยถาลาภสนฺโตโส. โย ปน อตฺตโน ปกติวิรุทฺธํ วา พฺยาธิวิรุทฺธํ วา ปิณฺฑปาตํ
ลภติ, เยนสฺส ปริภุตฺเตน อผาสุ โหติ, โส สภาคสฺส ภิกฺขุโน ตํ ทตฺวา ตสฺส
หตฺถโต สปฺปายโภชนํ ภุญฺชิตฺวา สมณธมฺมํ กโรนฺโตปิ สนฺตุฏฺโฐว โหติ.
อยมสฺส ปิณฺฑปาเต ยถาพลสนฺโตโส. อปโร พหุํ ปณีตํ ปิณฺฑปาตํ ลภติ. โส
ตํ จีวรํ วิย เถรจิรปพฺพชิตพหุสฺสุตอปฺปลาภคิลานานํ ทตฺวา เตสํ วา อวเสสกํ ๙-
คเหตฺวา ปิณฺฑาย ๙- วา จริตฺวา, มิสฺสกาหารํ ภุญฺชนฺโตปิ สนฺตุฏฺโฐว โหติ.
อยมสฺส ปิณฺฑปาเต ยถาสารุปฺปสนฺโตโส.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปตฺเถติ.     ฉ.ม. อาพาธชราภิภูโต วา    ฉ.ม. ปฏฺฏจีวราทีนํ
@ ฉ.ม. มหคฺฆจีวรํ    ฉ.ม. จีวรานิ.      ฉ.ม. "คเหตฺวา"น ทิสฺสติ
@ ฉ.ม. อนฺตกานิ     ฉ.ม. ปตฺเถติ      ๙-๙ ฉ.ม.,อิ. เตสํ วา เสสกํ ปิณฺฑาย.
      อิธ ปน ภิกฺขุ เสนาสนํ ลภติ มนาปํ วา อมนาปํ วา, โส เตน
เนว โสมนสฺสํ น โทมนสฺสํ อุปฺปาเทติ, อนฺตมโส ติณสนฺถารเก นาปิ
ยถาลทฺเธเนว ตุสฺสติ. อยมสฺส เสนาสเน ยถาลาภสนฺโตโส. โย ปน อตฺตโน
ปกติวิรุทฺธํ วา พฺยาธิวิรุทฺธํ วา เสนาสนํ ลภติ, ยตฺถสฺส วสโต อผาสุ โหติ,
โส ตํ สภาคสฺส ภิกฺขุโน  ทตฺวา ตสฺส สนฺตเก สปฺปายเสนาสเน วสนฺโตปิ
สนฺตุฏฺโฐว โหติ. อยมสฺส เสนาสเน ยถาพลสนฺโตโส.
      อปโร มหาปุญฺโญ เลณมณฺฑปกูฏาคาราทีนิ พหูนิ ปณีตเสนาสนานิ ลภติ. โส ตานิ
จีวรํ วิย เถรจิรปพฺพชิตพหุสฺสุตอปฺปลาภคิลานานํ ทตฺวา ยตฺถ กตฺถจิ วสนฺโตปิ
สนฺตุฏฺโฐว โหติ. อยมสฺส เสนาสเน ยถาสารุปฺปสนฺโตโส. โย หิ ๑- "อุกฺกฏฺฐเสนาสนํ
๒- นาม ปมาทฏฺฐานํ, ตตฺถ นิสินฺนสฺส ถีนมิทฺธํ โอกฺกมติ, นิทฺทาภิภูตสฺส
ปุน ปฏิพุชฺฌโต กามวิตกฺกา ๓- ปาตุภวนฺตี"ติ ปฏิสญฺจิกฺขิตฺวา ตาทิสํ เสนาสนํ
ปตฺตํปิ น สมฺปฏิจฺฉติ. โส ตํ ปฏิกฺขิปิตฺวา อพฺโภกาสรุกฺขมูลาทีสุ วสนฺโตปิ
สนฺตุฏฺโฐว โหติ. อยํปิ เสนาสเน ยถาสารุปฺปสนฺโตโส.
      อิธ ปน ภิกฺขุ เภสชฺชํ ลภติ ลูขํ วา ปณีตํ วา, โส ยํ ยํ ลภติ,
เตน เตเนว ตุสฺสติ, อญฺญํ น ปฏฺเฐติ, ๔-  ลภนฺโตปิ น คณฺหาติ. อยมสฺส
คิลานปจฺจเย ยถาลาภสนฺโตโส. โย ปน เตเลน อตฺถิโก ผาณิตํ ลภติ, โส ตํ
สภาคสฺส ภิกฺขุโน ทตฺวา ตสฺส หตฺถโต เตลํ คเหตฺวา, อญฺญเทว วา ปริเยสิตฺวา
เภสชฺชํ ลภนฺโตปิ สนฺตุฏฺโฐว โหติ. อยมสฺส คิลานปจฺจเย ยถาพลสนฺโตโส.
      อปโร มหาปุญฺโญ พหุํ เตลมธุผาณิตาทิปณีตเภสชฺชํ ลภติ. โส ตํ
จีวรํ วิย เถรจิรปพฺพชิตพหุสฺสุตอปฺปลาภคิลานานํ ทตฺวา เตสํ อาภเตน เยน
เกนจิ ยาเปนฺโตปิ สนฺตุฏฺโฐว โหติ. โย ปน เอกสฺมึ ภาชเน โคมุตฺตหรีตกํ ๕-
ฐเปตฺวา เอกสฺมึ จตุมธุรํ "คณฺหาหิ ภนฺเต ยทิจฺฉสี"ติ วุจฺจมาโน "สจสฺส เตสุ
อญฺญตเรนปิ โรโค วูปสมติ, อถ โคมุตฺตหรีตกํ ๕- นาม พุทฺธาทีหิ วณฺณิตนฺ"ติ
จตุมธุรํ ปฏิกฺขิปิตฺวา โคมุตฺตหรีตเกเนว ๖- เภสชฺชํ กโรนฺโต ปรมสนฺตุฏฺโฐว
โหติ. อยมสฺส คิลานปจฺจเย ยถาสารุปฺปสนฺโตโส.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. โยปิ,     ฉ.ม. อุตฺตมเสนาสนํ.         ฉ.ม. ปาปวิตกฺกา
@ ฉ.ม. ปตฺเถติ         ฉ.ม., อิ. มุคฺตหรีตกํ,        ฉ.ม. มุตฺตหรีตเกเนว
      อิมินา ปน ทฺวาทสวิเธน อิตรีตรปจฺจยสนฺโตเสน สมนฺนาคตสฺส
ภิกฺขุโน อฏฺฐ ปริกฺขารา วฏฺฏนฺติ:- ตีณิ จีวรานิ, ปตฺโต, ทนฺตกฏฺฐจฺเฉทนวาสิ,
เอกา สูจิ, กายพนฺธนํ, ปริสฺสาวนนฺติ. วุตฺตมฺปิ เจตํ
               "ติจีวรญฺจ ปตฺโต จ,     วาสิ สูจิ จ พนฺธนํ.
               ปริสฺสาวเนน อฏฺเฐเต,   ยุตฺตโยคสฺส ภิกฺขุโน"ติ.
      เต สพฺเพ กายปริหาริกาปิ โหนฺติ กุจฺฉิปริหาริกาปิ โหนฺติ. กถํ? จีวรํ
ตาว นิวาเสตฺวา ปารุปิตฺวา จ วิจรณกาเล กายํ ปริหรติ โปเสตีติ กายปริหาริกํ โหติ.
จีวรกณฺเณน อุทกํ ปริสฺสาเวตฺวา ปิวนเกาเล, ขาทิตพฺพผลาผลคฺคหณกาเล
จ กุจฺฉึ ปริหรติ โปเสตีติ กุจฺฉิปริหาริกํ โหติ.
      ปตฺโตปิ เตน อุทกํ อุทฺธริตฺวา นฺหานกาเล กุฏิปริภนฺฑกรณกาเล จ
กายปริหาริโก โหติ, อาหารํ คเหตฺวา ภุญฺชนกาเล กุจฺฉิปริหาริโก.
      วาสิปิ ตาย ทนฺตกฏฺฐจฺเฉทนกาเล มญฺจปีฐานํ องฺคปาทจีวรกุฏิทณฺฑกสชฺชนกาเล
๑- จ กายปริหาริกา โหติ, อุจฺฉุจฺเฉทนนาฬิเกราทิตจฺฉนกาเล กุจฺฉิปริหาริกา
โหติ. ๒-
      สูจิปิ จีวรสิพฺพนกาเล กายปริหาริกา โหติ, ปูวํ วา ผลํ วา
วิชฺฌิตฺวา ขาทนกาเล กุจฺฉิปริหาริกา.
      กายพนฺธนํ พนฺธิตฺวา วิจรณกาเล กายปริหาริกํ, อุจฺฉุอาทีนิ พนฺธิตฺวา
คหณกาเล  กุจฺฉิปริหาริกํ.
      ปริสฺสาวนํ เตน อุทกํ ปริสฺสาเวตฺวา นฺหานกาเล เสนาสนปริภณฺฑกรณกาเล
จ กายปริหาริกํ, ปานียปานปริสฺสาวนกาเล, ๓- เตเนว ติลตณฺฑุลปุถุกาทีนิ
คเหตฺวา ขาทนกาเล จ กุจฺฉิปริหาริกํ. อยํ ตาว อฏฺฐปริกฺขาริกสฺส ปริกฺขารมตฺตา.
      นวปริกฺขาริกสฺส ปน เสยฺยํ ปวิสนฺตสฺส ตตฺรฏฺฐกํ ปจฺจตฺถรณํ วา
กุญฺจิกา วา วฏฺฏติ. ทสปริกฺขาริกสฺส นิสีทนํ วา จมฺมกฺขณฺฑํ วา วฏฺฏติ.
เอกาทสปริกฺขาริกสฺส กตฺตรยฏฺฐิ วา เตลนาฬิกา วา วฏฺฏติ. ทฺวาทสปริกฺขาริกสฺส
@เชิงอรรถ:  ม.....มชฺชนกาเล.      ฉ.ม., อิ. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ.    ฉ.ม. ปานียปาณก...
ฉตฺตํ วา อุปาหนํ วา วฏฺฏติ. เอเตสุ จ อฏฺฐปริกฺขาริโกว สนฺตุฏฺโฐ, อิตเร
อสนฺตุฏฺฐา มหิจฺฉา ทุพฺภราติ ๑- น วตฺตพฺพา. เอเตปิ หิ อปฺปิจฺฉาว สนฺตุฏฺฐาว
สุภราว สลฺลหุกวุตฺติโนว. ภควา ปน นยิทํ สุตฺตํ เตสํ วเสน กเถสิ,
อฏฺฐปริกฺขาริกสฺส วเสน กเถสิ. โส หิ ขุทฺทกวาสึ จ สูจึ จ ปริสฺสาวเน
ปกฺขิปิตฺวา ปตฺตสฺส อนฺโต ฐเปตฺวา ปตฺตํ องฺสกูเฏ ลคฺเคตฺวา ติจีวเร
กายพนฺธนํ ๒- กตฺวา ยถิจฺฉกํ ๓- สุขํ ปกฺกมติ. ปฏินิวตฺเตตฺวา คเหตพฺพํ นามสฺส
น โหติ. อิติ  อิมสฺส ภิกฺขุโน สลฺลหุกวุตฺติตํ ทสฺเสนฺโต ภควา "สนฺตุฏฺโฐ
โหติ กายปริหาริเกน จีวเรนา"ติ อาทิมาห. ตตฺถ กายปริหาริเกนาติ กายปริหรณ-
มตฺตเกน. กุจฺฉิปริหาริเกนาติ กุจฺฉิปริหรณมตฺตเกน. สมาทาเยว ปกฺกมีติ
ตํ อฏฺฐปริกฺขารมตฺตกํ สพฺพํ คเหตฺวาว กายปฏิพทฺธํ กตฺวาว คจฺฉติ. "มม
วิหาโร ปริเวณํ อุปฏฺฐาโก"ติ อาสงฺโค ๔- วา พนฺโธ  วา น โหติ. โส
ชิยามุตฺโต สโร วิย, ยูถา อปกฺกมนฺโต มตฺตหตฺถี ๕- วิย จ อิจฺฉิติจฺฉิตํ เสนาสนํ
วนสณฺฑํ รุกฺขมูลํ วนปพฺภารํ ปริภุญฺชนฺโต เอโกว ติฏฺฐติ, เอโกว นิสีทติ.
สพฺพิริยาปเถสุ เอโก อทุติโย.
                    "จาตุทฺทิโส อปฺปฏิโฆ จ โหติ
                    สนฺตุสฺสมาโน อิตรีตเรน
                    ปริสฺสยานํ สหิตา อฉมฺภี,
                    เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป"ติ. ๖-
เอวํ วณฺณิตํ ขคฺควิสาณกปฺปตํ อาปชฺชติ.
     อิทานิ ตมตฺถํ อุปมาย สาเธนฺโต "เสยฺยถาปี"ติ อาทิมาห. ตตฺถ
ปกฺขี สกุโณติ ปกฺขยุตฺโต สกุโณ. เฑตีติ อุปฺปตติ. อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปตฺโถ:-
สกุณา นาม "อสุกสฺมึ ปเทเส รุกฺโข ปริปกฺกผโล"ติ ญตฺวา นานาทิสาหิ
อาคนฺตฺวา นขปตฺตตุณฺฑาทีหิ ๗- ตสฺส ผลานิ วิชฺฌนฺตา วิตุทนฺตา ๘- ขาทนฺติ.
"อิทํ อชฺชตนาย, อิทํ สฺวาตนาย ภวิสฺสตี"ติ เตสํ น โหติ. ผเล ปน ขีเณ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม.,อิ. มหาภาราติ.   ฉ.ม. ติจีวรํ กายปฏิพทฺธํ   ฉ.ม., สี.,อิ. เยนิจฺฉกํ
@ อิ. สสงฺโค    ฉ.ม. มทหตฺถี.    ขุ.สุ. ๒๕/๔๒/๓๔๓ ขคฺควิสาณสุตฺต    สี.
@นขปกฺขตุณฺฑาทีหิ. ม. นขมุขตุณฺฑาทีหิ    ฉ.ม.,สี. วิธุนนฺตา, อิ. วิธูนนฺตา
เนว รุกฺขสฺส อารกฺขํ ฐเปนฺติ, น  ตตฺถ ปตฺตํ วา นขํ วา ตุณฺฑํ วา
ฐเปนฺติ, อถโข ตสฺมึ รุกฺเข อนเปกฺขา หุตฺวา, โย ยํ ยํ ๑- ทิสาภาคํ อิจฺฉติ,
โส เตน เตน ๑- สปตฺตภาโรว อุปฺปติตฺวา คจฺฉติ, เอวเมว อยํ ภิกฺขุ นิสฺสงฺโค
นิรเปกฺโข เยนกามํ ปกฺกมติ ๒- เตน วุตฺตํ "สมาทาเยว ปกฺกมี"ติ.
                          นีวรณปฺปหานกถา
      [๒๑๖] "โส อิมินา จา"ติ อาทินา กึ ทสฺเสติ? อรญฺญวาสสฺส
ปจฺจยสมฺปตฺตึ ทสฺเสติ. ยสฺส หิ อิเม จตฺตาโร ปจฺจยา นตฺถิ, ตสฺส อรญฺญวาโส
น อิชฺฌติ. ติรจฺฉานคเตหิ วา วนจรเกหิ วา สทฺธึ วตฺตพฺพตํ อาปชฺชติ.
อรญฺเญ อธิวฏฺฐา เทวตา "กึ เอวรูปสฺส ปาปภิกฺขุโน อรญฺญวาเสนา"ติ
เภรวสทฺทํ สาเวนฺติ, หตฺเถหิ สีสํ ปหริตฺวา ปลายนาการํ กโรนฺติ. "อสุโก ภิกฺขุ
อรญฺญํ ปวิสิตฺวา อิทญฺจิทญฺจ ปาปกมฺมํ อกาสี"ติ อยโส ปตฺถรติ. ยสฺส ปเนเต
จตฺตาโร ปจฺจยา อตฺถิ, ตสฺส อรญฺญวาโส อิชฺฌติ. โส หิ อตฺตโน สีลํ
ปจฺจเวกฺขนฺโต กิญฺจิ กาฬกํ วา ติลกํ วา อปสฺสนฺโต ปีตึ อุปฺปาเทตฺวา ตํ
ขยวยโต สมฺมสนฺโต อริยภูมึ โอกฺกมติ. อรญฺเญ อธิวฏฺฐา เทวตา อตฺตมนา
วณฺณํ ภณนฺติ. อิมสฺส ๓- อุทเก ปกฺขิตฺตเตลพินฺทุ วิย ยโส วิตฺถาริโก โหติ.
      ตตฺถ วิวิตฺตนฺติ สุญฺญํ, อปฺปสทฺทํ อปฺปนิคฺโฆสนฺติ อตฺโถ. เอตเทว
หิ สนฺธาย วิภงฺเค ๔- "วิวิตฺตนฺติ สนฺติเก เจปิ เสนาสนํ โหติ, ตญฺจ อนากิณฺณํ
คหฏฺเฐหิปิ ปพฺพชิเตหิปิ. เตน ตํ วิวิตฺตนฺ"ติ วุตฺตํ. เสติ เจว อาสติ จ
เอตฺถาติ เสนาสนํ, มญฺจปีฐาทีนเมตํ อธิวจนํ. เตนาห "เสนาสนนฺติ มญฺโจปิ
เสนาสนํ. ปีฐํปิ. ภิสีปิ. พิพฺโพหนํปิ. วิหาโรปิ. อฑฺฒโยโคปิ. ปาสาโทปิ.
หมฺมิยมฺปิ. คุหาปิ. อฏฺโฏปิ. มาโฬปิ. เลณํปิ. เวฬุคุมฺโพปิ. รุกฺขมูลํปิ.
มณฺฑโปปิ เสนาสนํ ยตฺถ วา ปน ภิกฺขู ปฏิกฺกมนฺติ, สพฺพเมตํ เสนาสนนฺติ. ๕-
      อปิจ "วิหาโร อฑฺฒโยโค ปาสาโท หมฺมิยํ คุหา"ติ อิทํ
วิหารเสนาสนํ นาม. "มญฺโจ ปีฐํ ภิสี พิพฺโพหนนฺ"ติ อิทํ มญฺจปีฐเสนาสนํ
@เชิงอรรถ: ๑-๑   ฉ.ม., อิ. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ.      ก. ปกฺกมนฺโต    ฉ.ม. อิติสฺส
@ อภิ. วิภงฺค. ๓๕/๕๒๖/๓๐๒            อภิ. วิภงฺค. ๓๕/๕๒๗/๓๐๒
นาม. "จิมิลิกา จมฺมกฺขณฺโฑ ติณสนฺถาโร ปณฺณสนฺถาโร"ติ อิทํ สนฺถตเสนาสนํ
นาม. "ยตฺถ วา ปน ภิกฺขู ปฏิกฺกมนฺตี"ติ อิทํ โอกาสเสนาสนํ นามาติ เอวํ
จตุพฺพิธํ เสนาสนํ โหติ, ตํ สพฺพํ เสนาสนคฺคหเณน สงฺคหิตเมว.
      อิทมสฺส ปน สกุณสทิสสฺส จาตุทฺทิสสฺส ภิกฺขุโน อนุจฺฉวิกํ. เสนาสนํ
ทสฺเสนฺโต "อรญฺญํ รุกฺขมูลนฺ"ติ อาทิมาห. ตตฺถ อรญฺญนฺติ "นิกฺขมิตฺวา
พหิ อินฺทขีลา, สพฺพเมตํ อรญฺญนฺ"ติ ๑- อิทํ ภิกฺขุนีนํ วเสน อาคตํ.
"อารญฺญกนฺนาม เสนาสนํ ปญฺจธนุสติกํ ปจฺฉิมนฺ"ติ ๒- อิทมฺปน อิมสฺส ภิกฺขุโน
อนุรูปํ. ตสฺส ลกฺขณํ วิสุทฺธิมคฺเค ธุตงฺคนิทฺเทเส วุตฺตํ. รุกฺขมูลนฺติ ยํ
กิญฺจิ สนฺทจฺฉายํ ๓- วิวิตฺตํ รุกฺขมูลํ. ปพฺพตนฺติ เสลํ. ตตฺถ หิ อุทกโสณฺฑีสุ
อุทกกิจฺจํ กตฺวา สีตาย รุกฺขจฺฉายาย นิสินฺนสฺส นานาทิสาสุ ขายมานาสุ สีเตน
วาเตน วีชิยมานสฺส จิตฺตํ เอกคฺคํ โหติ.  กนฺทรนฺติ กํ วุจฺจติ อุทกํ, เตน
ทาริตํ, อุทเกน ภินฺนํ ปพฺพตปฺปเทสํ ยํ "นทีตุมฺพนฺ"ติปิ "นทีกุชชนฺ"ติปิ ๔-
วทนฺติ. ตตฺถ หิ รชตปฏสทิสา ๕- วาลิกา โหนฺติ, มตฺถเก มณิวิตานํ วิย วนคหนํ
มณิขนฺธสทิสํ อุทกํ สนฺทติ, เอวรูปํ กนฺทรํ โอรุยฺห ปานียํ ปิวิตฺวา คตฺตานิ
สีตานิ ๖- กตฺวา วาลิกํ อุสฺสาเปตฺวา  ปํสุกูลจีวรํ ปญฺญเปตฺวา นิสินฺนสฺส
สมณธมฺมํ กโรโต จิตฺตํ เอกคฺคํ โหติ. คิริคุหนฺติ ทฺวินฺนํ ปพฺพตานํ อนฺตรํ,
เอกสฺมึเยว วา อุมงฺคสทิสํ ๗- มหาวิวรํ. สุสานลกฺขณํ วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตํ.
วนปตฺถนฺติ คามนฺตํ อติกฺกมิตฺวา มนุสฺสานํ อนุปจารฏฺฐานํ, ยตฺถ น กสนฺติ น
วปนฺติ, เตเนวาห "วนปตฺถนฺติ ทูรานเมตํ เสนาสนานํ อธิวจนนฺ"ติอาทิ. ๘-
อพฺโภกาสนฺติ อจฺฉนฺนํ. อากงฺขมาโน ปเนตฺถ จีวรกุฏึ กตฺวา วสติ.
ปลาสปุญฺชนฺติ ปลาสราสิ. มหาปลาสปุญฺชโต หิ ปลาสํ นิกฺกฑฺฒิตฺวา
ปพฺภารเลณสทิเส อาลเย กโรนฺติ, คจฺฉคุมฺพาทีนํ หิ อุปริ ปลาสํ ปกฺขิปิตฺวา
เหฏฺฐา นิสินฺนา สมณธมฺมํ กโรนฺติ. ตํ สนฺธาย ๙- วุตฺตํ.
@เชิงอรรถ:  อภิ. วิภงค. ๓๕/๕๒๙/๓๐๒    วินย. มหาวิภงฺค. ๒/๖๕๔/๙๗    ม. สนฺตจฺฉายํ
@ ฉ.ม. นทีกุญฺชนฺติปิ           ฉ.ม. รชตปฏฺฏสทิสา           สี. สีตึ
@ ฉ.ม. อุมคฺคสทิสํ            อภิ. วิภงฺค. ๓๕/๕๓๑/๓๐๓      ฉ.ม. สนฺธาเยตํ
      ปจฺฉาภตฺตนฺติ ภตฺตสฺส ปจฺฉโต. ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโตติ ปิณฺฑปาตปริเยสนโต
ปฏิกฺกนฺโต. ปลฺลงฺกนฺติ สมนฺตโต อูรุพทฺธาสนํ. อาภุชิตฺวาติ พนฺธิตฺวา. อุชุํ
กายํ ปณิธายาติ อุปริมํ สรีรํ อุชุกํ ฐเปตฺวา อฏฺฐารส ปิฏฺฐิกณฺฏกฏฺฐิเก ๑-
โกฏิยา โกฏึ ปฏิปาเทตฺวา. เอวญฺหิ นิสินฺนสฺส จมฺมมํสนฺหารูนิ น
ปณมนฺติ. อถสฺส ยา เตสํ ปณมนปฺปจฺจยา ขเณ ขเณ เวทนา อุปฺปชฺเชยฺยุํ,
ตา น อุปฺปชฺชนฺติ. ตาสุ อนุปฺปชฺชมานาสุ จิตฺตํ เอกคฺคํ โหติ, กมฺมฏฺฐานํ
น ปริปตติ, วุฑฺฒึ ผาตึ เวปุลฺลํ อุปคจฺฉติ. ปริมุขํ สตึ อุปฏฐเปตฺวาติ
กมฺมฏฺฐานาภิมุขํ สตึ ฐเปตฺวา, มุขสมีเป วา กตฺวาติ อตฺโถ. เตเนว วิภงฺเค
วุตฺตํ "อยํ สติ อุปฏฺฐิตา โหติ สุปติฏฺฐิตา ๒- นาสิกคฺเค วา มุขนิมิตฺเต วา,
เตน วุจฺจติ  ปริมุขํ สตึ อุปฏฺฐเปตฺวา"ติ ๓- อถวา ปรีติ ปริคฺคหฏฺโฐ. มุขนฺติ
นิยฺยานฏฺโฐ. สตีติ อุปฏฺฐานฏฺโฐ. เตน วุจฺจติ ปริมุขํ สตินฺ"ติ เอวํ
ปฏิสมฺภิทายํ ๔- วุตฺตนเยน เจตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ. ตตฺรายํ สงฺเขโป "ปริคฺคหิตํ
นิยฺยานํ สตึ กตฺวา"ติ.
      [๒๑๗] อภิชฺฌํ โลเกติ เอตฺถ ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเฐน ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา
โลโก, ตสฺมา ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ ราคํ ปหาย กามจฺฉนฺทํ วิกฺขมฺเภตฺวาติ
อยเมตฺถ อตฺโถ. วิคตาภิชฺเฌนาติ วิกฺขมฺภนวเสน ปหีนตฺตา วิคตาภิชฺเฌน,
น จกฺขุวิญฺญาณสทิเสนาติ อตฺโถ. อภิชฺฌาย จิตฺตํ ปริโสเธตีติ อภิชฺฌาโต
จิตฺตํ ปริโมเจติ. ยถา ตํ สา มุญฺจติ เจว, มุญฺจิตฺวา จ น ปุน คณฺหาติ, เอวํ
กโรตีติ อตฺโถ. พฺยาปาทปโทสํ ปหายาติ อาทีสุปี เอเสว นโย. พฺยาปชฺชติ อิมินา
จิตฺตํ ปูติกุมฺมาสาทโย วิย ปุริมปกตึ ปชหตีติ ๕- พฺยาปาโท. วิการาปตฺติยา
ปทุสฺสติ, ปรํ วา ปทูเสติ วินาเสตีติ ปโทโส. อุภยํ เจตํ ๖- โกธสฺเสวาธิวจนํ, ถีนํ
จิตฺตเคลญฺญํ, มิทฺธํ เจตสิกเคลญฺญํ, ถีนญฺจ มิทฺธญฺจ ถีนมิทฺธํ. อาโลกสญฺญีติ
รตฺติมฺปิ ทิวาปิ ทิฏฺฐาโลกสญฺชานนสมตฺถตาย วิคตนีวรณตาย
ปริสุทฺธาย สญฺญาย สมนฺนาคโต. สโต สมฺปชาโนติ สติยา จ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม.,สี.,อิ. ปิฏฺฐิกณฺฏเก       ฉ.ม. สูปฏฺฐิตา      อภิ. วิ. ๓๕/๕๓๗/๓๐๔
@ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๓๘๘/๒๖๔    ฉ.ม. วิชหตีติ อิ.,สี. ชหตีติ.   ฉ.ม., อิ อุภยเมตํ.
ญาเญน จ สมนฺนาคโต. อิทํ อุภยํ อาโลกสญฺญาย อุปการตฺตา วุตฺตํ. อุทฺธจฺจญฺจ
กุกฺกุจฺจญฺจ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ. ติณฺณวิจิกิจฺโฉติ วิจิกิจฺฉํ ตริตฺวา
อติกฺกมิตฺวา ฐิโต. "กถมิทํ กถมิทนฺ"ติ เอวํ นปฺปวฺตตีติ อกถงฺกถี. กุสเลสุ
ธมฺเมสูติ อนวชฺเชสุ ธมฺเมสุ. "อิเม นุ โข กุสลา, กถมิเม กุสลา"ติ เอวํ น
วิจิกิจฺฉติ, น กงฺขตีติ อตฺโถ. อยเมตฺถ สงฺเขโป. อิเมสุ ปน นีวรเณสุ
วจนตฺถลกฺขณาทิเภทโต ยํ วตฺตพฺพํ สิยา, ตํ สพฺพํ วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตํ.
      [๒๑๘] ยา ปนายํ "เสยฺยถาปิ มหาราชา"ติ อุปมา วุตฺตา. ตตฺถ.
อิณํ อาทายาติ วุฑฺฒิยา ธนํ คเหตฺวา. พฺยนฺตีกเรยฺยาติ วิคตนฺตํ กเรยฺย, ยถา
เตสํ กากณิกมตฺโตปิ ปริยนฺโต นาม นาวสิสฺสติ, เอวํ กเรยฺย, สพฺพโส
ปฏินิยฺยาเทยฺยาติ อตฺโถ. ตโตนิทานนฺติ อานณฺยนิทานํ. ๑- โส หิ "อนโณมฺหี"ติ
อาวชฺเชนฺโต พลวปาโมชฺชํ ลภติ, โสมนสฺสํ อธิคจฺฉตีติ, เตน วุตฺตํ "ลเภถ
ปาโมชฺชํ, อธิคจฺเฉยฺย โสมนสฺสนฺ"ติ.
      [๒๑๙] วิสภาคเวทนุปฺปตฺติยา กกเจเนว จตุอิริยาปถํ ๒- ฉินฺทนฺโต
อาพาธตีติ อาพาโธ, สฺวาสฺส อตฺถีติ อาพาธิโก.  ตํสมุฏฺฐาเนน ทุกฺเขน
ทุกฺขิโต. อธิมตฺตคิลาโนติ พาฬฺหคิลาโน. นจฺฉาเทยฺยาติ อธิมตฺตพฺยาธิปเรตตาย
น รุจฺเจยฺย. พลมตฺตาติ พลเมว, พลญฺจสฺส กาเย น ภเวยฺยาติ อตฺโถ.
ตโตนิทานนฺติ อาโรคฺยนิทานํ. ตสฺส หิ "อโรโคมฺหี"ติ อาวชฺชยโต ตทุภยํ โหติ.
เตน วุตฺตํ "ลเภถ ปาโมชฺชํ, อธิคจฺเฉยฺย โสมนสฺสนฺ"ติ,
      [๒๒๐] น จสฺส กิญฺจิ โภคานํ วโยติ กากณิกมตฺตํปิ โภคานํ
วโย น ภเวยฺย. ตโตนิทานนฺติ พนฺธนาโมกฺขนิทานํ. เสสํ วุตฺตนเยเนว
สพฺพปเทสุ โยเชตพฺพํ.
      [๒๒๑-๒๒๒] อนตฺตาธีโนติ น อตฺตนิ อธีโน, อตฺตโน รุจิยา
กิญฺจิ กาตุํ น ลภติ. ปราธีโนติ ปเรสุ อธีโน ปรสฺเสว รุจิยา ปวตฺตติ. น
เยน กามงฺคโมติ เยน ทิสาภาเคนสฺส คนฺตุกามตา ๓- โหติ, อิจฺฉา อุปปชฺชติ
คมนาย, เตน คนฺตุํ น ลภติ. ทาสพฺยาติ ทาสภาวา. ภุชิสฺโสติ อตฺตโน
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อาณณฺยนิทานํ.      ม. สพฺพิริยาปถํ.      ม. คนฺตุกาโม
สนฺตโก. ตโตนิทานนฺติ ภุชิสฺสนิทานํ. กนฺตารทฺธานมคฺคนฺติ กนฺตารํ อทฺธานมคฺคํ,
นิรุทกํ ทีฆมคฺคนฺติ อตฺโถ. ตโตนิทานนฺติ เขมนฺตภูมินิทานํ.
      [๒๒๓] อิเม ปญฺจ นีวรเณ อปฺปหีเนติ เอตฺถ ภควา อปฺปหีนกามจฺฉนฺทนีวรณํ
อิณสทิสํ, เสสานิ โรคาทิสทิสานิ กตฺวา ทสฺเสติ. ตตฺรายํ สทิสตา:-
โย หิ ปเรสํ อิณํ คเหตฺวา วินาเสติ, โส เตหิ "อิณํ เทหี"ติ วุจฺจมาโนปิ
ผรุสํ วุจฺจมาโนปิ พชฺฌมาโนปิ วธิยมาโนปิ กิญฺจิ ปฏิปฺผริตุํ ๑- น
สกฺโกติ, สพฺพํ ติติกฺขติ. ติติกฺขาการณํ หิสฺส ตํ อิณํ โหติ. เอวเมว โย
ยมฺหิ กามจฺฉนฺเทน รชฺชติ, ตณฺหาคหเณน ๒- ตํ วตฺถุํ คณฺหาติ, โส เตน ผรุสํ
วุจฺจมาโนปิ พชฺฌมาโนปิ วธิยมาโนปิ สพฺพํ ติติกฺขติ, ติติกฺขาการณํ หิสฺส
โส กามจฺฉนฺโท โหติ, ฆรสามิเกหิ วธิยมานานํ อิตฺถีนํ วิยาติ เอวํ อิณํ วิย
กามจฺฉนฺโท ทฏฺฐพฺโพ.
      ยถา ปน ปิตฺตโรคาตุโร มธุสกฺกราทีสุปิ ทินฺเนสุ ปิตฺตโรคาตุรตาย
เตสํ รสํ  น วินฺทติ, "ติตฺตกํ ติตฺตกนฺ"ติ อุคฺคิรติเยว, เอวเมว พฺยาปนฺนจิตฺโต
หิตกาเมหิ อาจริยุปชฺฌาเยหิ อปฺปมตฺตกมฺปิ โอวทิยมาโน โอวาทํ น คณฺหาติ,
"อติวิย ตุเมฺห อุปทฺทเวถา"ติ อาทีนิ วตฺวา วิพฺภมติ. ปิตฺตโรคาตุรตาย โส
ปุริโส มธุสกฺกราทิรสํ ๓- วิย โกธาตุรตาย ฌานสุขาทิเภทํ สาสนรสํ น วินฺทตีติ
เอวํ โรโค วิย พฺยาปาโท ทฏฺฐพฺโพ.
      ยถา ปน นกฺขตฺตทิวเส พนฺธนาคาเร พทฺโธ ปุริโส นกฺขตฺตสฺส
เนว อาทึ น มชฺฌํ น ปริโยสานํ ปสฺสติ. โส ทุติยทิวเส มุตฺโต "อโห หิยฺโย
นกฺขตฺตํ มนาปํ อโหสิ, ๔- อโห นจฺจํ อโห คีตนฺ"ติ อาทีนิ สุตฺวาปิ ปฏิวจนํ
น เทติ. กึ  การณา? นกฺขตฺตสฺส อนนุภูตตฺตา, เอวเมว ถีนมิทฺธาภิภูโต ภิกฺขุ
วิจิตฺตนเยปิ ธมฺมสฺสวเน ปวตฺตมาเน เนว ตสฺส อาทึ น  มชฺฌํ น ปริโยสานํ
ชานาติ. โสปิ อุฏฺฐิเต ธมฺมสฺสวเน "อโห ธมฺมสฺสวนํ, อโห การณํ, อโห
อุปมา"ติ ธมฺมสฺสวนสฺส วณฺณํ ภาสมานานํ สุตฺวาปิ ปฏิวจนํ น เทติ. กึ การณา?
ถีนมิทฺธวเสน ธมฺมกถาย อนนุภูตตฺตา. เอวํ พนฺธนาคารํ วิย ถีนมิทฺธํ ทฏฺฐพฺพํ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปฏิพาหิตุํ              ฉ.ม. ตณฺหาสหคเตน
@ ฉ.ม. มธุสกฺกราทีนํ           ฉ.ม.  อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ
      ยถา ปน นกฺขตฺตํ กีฬนฺโตปิ ทาโส "อิทํ นาม อจฺจายิกํ กรณียํ อตฺถิ, สีฆํ
ตตฺถ คจฺฉาหิ. โน  เจ คจฺฉสิ, หตฺถปาทํ วา เต ฉินฺทามิ, กณฺณนาสํ วา"ติ วุตฺโต ๑-
โส สีฆํ คจฺฉติเยว. โส นกฺขตฺตสฺส อาทิมชฺฌปริโยสานํ อนุภวิตุํ น ลภติ, กสฺมา?
ปราธีนตาย, เอวเมว วินเย อปกตญฺญุนา ภิกฺขุนา ๒- วิเวกตฺถาย อรญฺญํ ปวิฏฺเฐนาปิ
กิสฺมิญฺจิเทว อนฺตมโส กปฺปิยมํเสปิ อกปฺปิยมํสสญฺญาย อุปฺปนฺนาย วิเวกํ ปหาย
สีลปริโสธนตฺถํ วินยธรสฺส สนฺติกํ คนฺตพฺพํ โหติ, วิเวกสุขํ อนุภวิตุํ น ลภติ.
กสฺมา? อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจาภิภูตภาวายาติ. เอวํ ทาสพฺยํ วิย อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ
ทฏฺฐพฺพํ.
     ยถา ปน กนฺตารทฺธานมคฺคํ ปฏิปนฺโน ปุริโส โจเรหิ มนุสฺสานํ
วิลุมฺปมาโนกาสํ ๓- หโตกาสํ จ ทิสฺวา ทณฺฑกสทฺเทนปิ สกุณสทฺเทนปิ "โจรา
อาคตา"ติ อุสฺสงฺกิตปริสงฺกิโตว โหติ, คจฺฉติปิ ติฏฺฐติปิ นิวตฺตติปิ, คตฏฺฐานโต
อาคตฏฺฐานเมว พหุตรํ โหติ. โส กิจฺเฉน กสิเรน เขมนฺตภูมึ ปาปุณาติ วา
น วา ปาปุณาติ. เอวเมว ยสฺส อฏฺฐสุ ฐาเนสุ วิจิกิจฺฉา อุปฺปนฺนา โหติ, โส
พุทฺโธ นุ โข, "น นุโข พุทฺโธ"ติ อาทินา นเยน วิจิกิจฺฉนฺโต อธิมุจฺจิตฺวา
สทฺธาย คณฺหิตุํ น สกฺโกติ. อสกฺโกนฺโต มคฺคํ วา ผลํ วา น ปาปุณาตีติ
อิติ ยถา กนฺตารทฺธานมคฺเค "โจรา อตฺถิ นตฺถี"ติ ปุนปฺปุนํ อาสปฺปนปริสปฺปนํ
อปริโยคาหนํ ฉมฺภิตตฺตํ จิตฺตสฺส อุปฺปาเทนฺโต เขมนฺตปฺปตฺติยา อนฺตรายํ
กโรติ, เอวํ วิจิกิจฺฉาปิ "พุทฺโธ นุโข น พุทฺโธ"ติ อาทินา นเยน ปุนปฺปุนํ
อาสปฺปนปริสปฺปนํ อปริโยคาหนํ ฉมฺภิตตฺตํ จิตฺตสฺส อุปฺปาทยมานา
อริยภูมิปฺปตฺติยา อนฺตรายํ กโรตีติ กนฺตารทฺธานมคฺโค วิย วิจิกิจฺฉา ทฏฺฐพฺพา.
      [๒๒๔] อิมานิ "เสยฺยถาปิ มหาราช อานณฺยนฺ"ติ เอตฺถ ภควา
ปหีนกามจฺฉนฺทนีวรณํ อานณฺยสทิสํ, เสสานิ อาโรคฺยาทิสทิสานิ กตฺวา ทสฺเสติ.
ตตฺรายํ สทิสตา. ยถา หิ ปุริโส อิณํ อาทาย กมฺมนฺตํ ๔-  ปโยเชตฺวา สมิทฺธตํ
ปตฺโต "อิทํ อิณํ นาม ปลิโพธมูลนฺ"ติ จินฺเตตฺวา สวฑฺฒิกํ อิณํ นิยฺยาเทตฺวา
ปณฺณํ ผาลาเปยฺย, อถสฺส ตโต ปฏฺฐาย เนว โกจิ ทูตํ เปเสติ, น ปณฺณํ.
@เชิงอรรถ:  สี. วุตฺเต    ฉ.ม.,สี.,อิ. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ    ฉ.ม. วิลุตฺโตกาสํ
@ ฉ.ม. กมฺมนฺเต
โส อิณสามิเก ทิสฺวาปิ สเจ อิจฺฉติ, อาสนา อุฏฺฐหติ, โน เจ, น อุฏฺฐหติ.
กสฺมา? เตหิ สทฺธึ นิลฺเลปตาย อลคฺคตาย. เอวเมว ภิกฺขุ "อยํ กามจฺฉนฺโท
นาม ปลิโพธมูลนฺ"ติ จินฺเตตฺวา ฉ ธมฺเม ภาเวตฺวา กามจฺฉนฺทนีวรณํ ปชหติ. เต
ปน ฉ ธมฺเม มหาสติปฏฐาเน วณฺณยิสฺสาม. ตสฺเสวํ ปหีนกามจฺฉนฺทสฺส ยถา
อิณมุตฺตสฺส ปุริสสฺส อิณสามิเก ทิสฺวา เนว ภยํ น ฉมฺภิตตฺตํ โหติ, เอวเมว
ปรวตฺถุมฺหิ เนว สงฺโค น พทฺโธ โหติ. ทิพฺพานิปิ รูปานิ ปสฺสโต กิเลโส
น สมุทาจรติ. ตสฺมา ภควา อานณฺยมิว กามจฺฉนฺทปฺปหานํ อาห.
      ยถา ปน โส ปิตฺตโรคาตุโร ปุริโส เภสชฺชกิริยาย ตํ โรคํ
วูปสเมตฺวา ตโต ปฏฺฐาย มธุสกฺกราทีนํ รสํ วินฺทติ, เอวเมว ภิกฺขุ "อยํ
พฺยาปาโท นาม อนตฺถกโร"ติ ฉ ธมฺเม ภาเวตฺวา พฺยาปาทนีวรณมฺปชหติ.
สพฺพนิวรเณสุ ฉ ธมฺเม มหาสติปฏฐาเนเยว วณฺณยิสฺสาม. น เกวลญฺจ เตเยว,
เยปิ ถีนมิทฺธาทีนํ ปหานาย ภาเวตพฺพา. เตปิ สพฺเพ ตตฺเถว วณฺณยิสฺสาม.
โส เอวํ ปหีนพฺยาปาโท, ยถา ปิตฺตโรควิมุตฺโต ปุริโส มธุสกฺกราทีนํ รสํ
สมฺปิยายมาโน ปฏิเสวติ, เอวเมว อาจารปณฺณตฺติอาทีนิ สิกฺขาปทานิ สิรสา
สมฺปฏิจฺฉิตฺวา สมฺปิยายมาโน สิกฺขติ. ตสฺมา ภควา อาโรคฺยมิว พฺยาปาทปฺปหานํ
อาห.
      ยถา โส นกฺขตฺตทิวเส พนฺธนาคารํ ปเวสิตปุริโส อปรสฺมึ นกฺขตฺตทิวเส
"ปุพฺเพปิ อหํ ปมาทโทเสน พทฺโธ, เตน ตํ นกฺขตฺตํ นานุภวึ, อิทานิ
อปฺปมตฺโต ภวิสฺสามี"ติ ยถาสฺส ปจฺจตฺถิกา โอกาสํ น ลภนฺติ, เอวํ อปฺปมตฺโต
หุตฺวา นกฺขตฺตํ อนุภวิตฺวา "อโห นกฺขตฺตํ, อโห นกฺขตฺตนฺ"ติ อุทานํ
อุทาเนสิ, เอวเมว ภิกฺขุ "อิทํ ถีนมิทฺธํ นาม มหาอนตฺถกรนฺ"ติ ฉ ธมฺเม
ภาเวตฺวา ถีนมิทฺธนีวรณํ ปชหติ. โส เอวํ ปหีนถีนมิทฺโธ, ยถา พนฺธนา
มุตฺโต ปุริโส สตฺตาหํปิ นกฺขตฺตสฺส อาทิมชฺฌปริโยสานํ อนุภวติ, เอวเมว
ธมฺมนกฺขตฺตสฺส อาทิมชฺฌปริโยสานํ อนุภวนฺโต สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ
ปาปุณาติ. ตสฺมา ภควา  พนฺธนา โมกฺขมิว ถีนมิทฺธปฺปหานํ อาห.
      ยถา ปน ทาโส กญฺจิเทว มิตฺตํ อุปนิสฺสาย สามิกานํ ธนํ ทตฺวา
อตฺตานํ ภุชิสฺสํ กตฺวา ตโต ปฏฺฐาย ยํ อิจฺฉติ, ตํ กโรติ, เอวเมว ภิกฺขุ "อิทํ
อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ นาม มหาอนตฺถกรนฺ"ติ ฉ ธมฺเม ภาเวตฺวา อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ
ปชหติ. โส เอวํ ปหีนุทฺธจฺจกุกฺกุจฺโจ, ยถา ภุชิสฺโส ปุริโส ยํ อิจฺฉติ, ตํ
กโรติ, ยํ น อิจฺฉติ, ตํ น กโรติ, น ตํ โกจิ พลกฺกาเรน ตโต นิวตฺเตติ, เอวเมว
ยถาสุขํ เนกฺขมฺมปฏิปทํ ปฏิปชฺชติ. น ตํ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ พลกฺกาเรน ตโต
นิวตฺเตติ. ตสฺมา ภควา ภุชิสฺสํ วิย อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจปฺปหานํ อาห.
      ยถา พลวา ปุริโส หตฺถสารํ คเหตฺวา  สชฺชาวุโธ สปริวาโร
กนฺตารํ ปฏิปชฺเชยฺย, ตํ โจรา ทูรโต ทิสฺวา ปลาเยยฺยุํ. โส โสตฺถินา ตํ
กนฺตารํ  นิตฺถริตฺวา เขมนฺตํ ปตฺโต หฏฺฐตุฏฺโฐ อสฺส, เอวเมว ภิกฺขุ "อยํ
วิจิกิจฺฉา นาม มหาอนตฺถการิกา"ติ ฉ ธมฺเม ภาเวตฺวา วิจิกิจฺฉํ ปชหติ. โส
เอวํ ปหีนวิจิกิจฺโฉ, ยถา พลวา ปุริโส สชฺชาวุโธ สปริวาโร นิพฺภโย โจเร
ติณํ วิย อคเณตฺวา โสตฺถินา นิกฺขมิตฺวา เขมนฺตํ ภูมึ ปาปุณาติ, เอวเมว ภิกฺขุ
ทุจฺจริตกนฺตารํ นิตฺถริตฺวา ปรมํ เขมนฺตภูมึ อมตมหานิพฺพานํ ปาปุณาติ. ตสฺมา
ภควา เขมนฺตภูมึ วิย วิจิกิจฺฉาปฺปหานํ อาห.
      [๒๒๕] ปาโมชฺชํ ชายตีติ ตุฏฺฐากาโร ชายติ. ปมุทิตสฺส ปีติ
ชายตีติ ตุฏฺฐสฺส สกลสรีรํ โขภยมานา ปีติ ชายติ. ปีติมนสฺส กาโย ปสฺสมฺภตีติ
ปีติสมฺปยุตฺตจิตฺตสฺส ปุคฺคลสฺส นามกาโย ปสฺสมฺภติ, วิคตทรโถ โหติ. สุขํ
เวเทตีติ กายิกมฺปิ เจตสิกมฺปิ สุขํ เวทยติ. จิตฺตํ  สมาธิยตีติ อิมินา
เนกฺขมฺมสุเขน สุขิตสฺส อุปจารวเสนปิ อปฺปนาวเสนปิ จิตฺตํ สมาธิยติ.
                           ปฐมชฺฌานถถา
      [๒๒๖] โส วิวิจฺเจว กาเมหิ ฯเปฯ ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรตีติอาทิ
ปน อุปจารสมาธินา สมาหิเต จิตฺเต อุปริวิเสสทสฺสนตฺถํ อปฺปนาสมาธินา สมาหิเต
จิตฺเต ตสฺส สมาธิโน ปเภททสฺสนตฺถํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. อิมเมว กายนฺติ อิมํ
กรชกายํ. อภิสนฺเทตีติ เตเมติ เสฺนเหติ, สพฺพตฺถ
ปวตฺตปีติสุขํ กโรติ.  ปริสนฺเทตีติ สมนฺตโต สนฺเทติ. ๑- ปริปูเรตีติ วายุนา
ภสฺตํ วิย ปูเรติ. ปริปฺผรตีติ สมนฺตโต ผรติ. ๒- สพฺพาวโต กายสฺสาติ
อสฺส ภิกฺขุโน สพฺพโกฏฺฐาสวโต  กายสฺส กิญฺจิ อุปาทินฺนกสนฺตติปวตฺติฏฺฐาเน
ฉวิมํสโลหิตานุคตํ  อณุมตฺตํปิ ฐานํ ปฐมชฺฌานสุเขน อปฺผุฏํ นาม น โหติ.
      [๒๒๗] ทกฺโขติ เฉโก ปฏิพโล นฺหานิยจุณณานิ กาตุํ เจว ปโยเชตุญฺจ
สนฺเทตุญฺจ. ๓- กํสถาเลติ เยน เกนจิ โลเหน กตภาชเน. มตฺติกภาชนํ ปน ถิรํ
น โหติ,  สนฺเทนฺตสฺส ๔- ภิชฺชติ. ตสฺมา ตํ น ทสฺเสติ. ปริปฺโผสกํ ปริปฺโผสกนฺติ
สิญฺจิตฺวา สิญฺจิตฺวา. สนฺเทยฺยาติ วามหตฺเถน กํสถาลํ คเหตฺวา ทกฺขิณหตฺเถน
ปมาณยุตฺตํ อุทกํ สิญฺจิตฺวา สิญฺจิตฺวา ปริมทฺทนฺโต ปิณฺฑํ กเรยฺย.
เสฺนหานุคตาติ อุทกสิเนเหน อนุคตา. เสฺนหปเรตาติ อุทกสิเนเหน ปริคฺคหิตา. ๕-
สนฺตรพาหิราติ สทฺธึ อนฺโตปเทเสน เจว พหิปเทเสน จ สพฺพตฺถกเมว จ อุทกเสฺนเหน
ผุฏาติ อตฺโถ. น จ ปคฺฆรตีติ ๖- น จ พินฺทุํ พินฺทุํ  อุทกํ ปคฺฆรติ, สกฺกา โหติ.
หตฺเถนปิ. ทฺวีหิปิ ตีหิปิ องฺคุลีหิ คเหตุํ โอวฏฺฏิตายปิ กาตุนฺติ อตฺโถ.
                           ทุติยชฺฌานกถา
      [๒๒๙]  ทุติยชฺฌานสุขุปมายํ อุพฺภิโตทโกติ อุพฺภินฺนอุทโก, น
เหฏฺฐา อุพฺภิชฺชิตฺวา อุคฺคจฺฉนกอุทโก, อนฺโตเยว ปน อุปฺปชฺชนกอุทโกติ อตฺโถ.
อายมุขนฺติ อาคมนมคฺโค. เทโวติ เมโฆ. กาเลน กาลนฺติ กาเล กาเล,
อนฺวฑฺฒมาสํ วา อนุทสาหํ วาติ อตฺโถ. ธารนฺติ วุฏฺฐึ. อนุปฺปเวจฺเฉยฺยาติ น
อนุปฺปเวเสยฺย, ๗- น วสฺเสยฺยาติ อตฺโถ. สีตา วาริธารา อุพฺภิชฺชิตฺวาติ สีตา
วาริธารา ตํ รหทํ ปูรยมานํ อุพฺภิชฺชิตฺวา. เหฏฺฐา อุคฺคจฺฉนกอุทกญฺหิ
อุคฺคนฺตฺวา อุคฺคนฺตฺวา ภิชฺชนฺตํ อุทกํ โขเภติ, จตูหิ ทิสาหิ ปวิสนกอุทกํ
ปุราณปณฺณติณกฏฺฐทณฺฑกาทีหิ อุทกํ โขเภติ, วุฏฺฐิอุทกํ ธารานิปาตปุพฺพุฬเกหิ
อุทกํ โขเภติ, สนฺนิสินฺนเมว ปน หุตฺวา อิทฺธินิมฺมิตมิว อุปฺปชฺชมานํ อุทกํ อิมํ
@เชิงอรรถ:  ก. สนฺเนติ                 ฉ.ม., อิ. ผุสติ.      ก. สนฺเนตุญฺจ.
@ ก. สนฺเนนฺตสฺส, สนฺเนยฺย.   ฉ.ม., อิ. ปริคตา.       ฉ.ม. ปคฺฆรณีตี
@ ฉ.ม., อิ. น จ ปเวเสยฺย.
ปเทสํ ผรติ, อิมํ ปเทสํ น ผรตีติ นตฺถิ, เตน อผุโฏกาโส นาม น โหตีติ.
ตตฺถ รหโท วิย กรชกาโย, อุทกํ วิย ทุติยชฺฌานสุขํ. เสสํ ปุริมนเยเนว
เวทิตพฺพํ.
                           ตติยชฺฌานกถา
      [๒๓๑] ตติยชฺฌานสุขุปมายํ อุปฺปลานิ เอตฺถ สนฺตีติ อุปฺปลินี.
เสสปททฺวเยเปเสว นโย. เอตฺถ จ เสตรตฺตนีลุปฺปเลสุ ๑- ยํกิญฺจิ อุปฺปลํ อุปฺปลเมว,
อูนกสตปตฺตํ ปุณฺฑริกํ, สตปตฺตํ ปทุมํ. ปตฺตนิยมํ วา วินาปิ เสตํ ปทุมํ, รตฺตํ
ปุณฺฑริกนฺติ อยเมตฺถ วินิจฺฉโย. อุทกานุคฺคตานีติ อุทกโต น อุคฺคตานิ.
อนฺโตนิมุคฺคโปสินีติ ๒- อุทกตลสฺส อนฺโต นิมุคฺคานิเยว หุตฺวา โปสินฺติ ๓-
วฑฺฒนฺตีติ ๔- อตฺโถ. เสสํ ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพํ.
                           จตุตฺถชฺฌานกถา
      [๒๓๒-๒๓๓] จตุตฺถชฺฌานสุขุปมายํ ปริสุทฺเธน เจตสา ปริโยทาเตนาติ
เอตฺถ นิรุปกฺกิเลสฏฺเฐน ปริสุทฺธํ, ปภสฺสรฏฺเฐน ปริโยทาตนฺติ เวทิตพฺพํ.
โอทาเตน วตฺเถนาติ อิทํ อุตุผรณตฺถํ วุตฺตํ. กิลิฏฺฐวตฺเถน หิ อุตุผรณํ น
โหติ, ตํขณํ โธตปริสุทฺเธน อุตุผรณํ พลวํ โหติ. อิมิสฺสา หิ อุปมาย วตฺถํ
วิย กรชกาโย, อุตุผรณํ วิย จตุตฺชฺฌานสุขํ. ตสฺมา, ยถา สุนฺหาตสฺส ปุริสสฺส
ปริสุทฺธํ วตฺถํ สสีสํ ปารุปิตฺวา, นิสินฺนสฺส สรีรโต อุตุ สพฺพเมว วตฺถํ ผรติ,
น โกจิ วตฺถสฺส อผุโฏกาโส โหติ, เอวํ จตุตฺถชฺฌานสุเขน ภิกฺขุโน กรชกายสฺส
น โกจิ โอกาโส อผุโฏ โหตีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ. อิเมสํ ปน
จตุนฺนํ ฌานานํ อนุปทวณฺณนา จ ภาวนานโย จ วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺโตติ อิธ
น วิตฺถาริโต.
      เอตฺตาวตา เจส รูปชฺฌานลาภี เยว น อรูปชฺฌานลาภีติ เวทิตพฺโพ.
น หิ อฏฺฐสุ สมาปตฺตีสุ จุทฺทสหากาเรหิ วสิภาวํ ๕-  วินา อุปริ อภิญฺญาธิคโม
โหติ.  ปาลิยํ ปน รูปชฺฌานานิเยว อาคตานิ, อรูปชฺฌานานิ อาหริตฺวา กเถตพฺพานิ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม.....นีเลสุ          ฉ.ม. อนฺโตนิมุคฺคสีนีติ         ฉ.ม. โปสีนิ
@ ฉ.ม. วฑฺฒินีติ             ฉ.ม. จิณฺณวสีภาวํ.
                       วิปสฺสนาญาณกถา (๑)
      [๒๓๔] โส เอวํ สมาหิเต จิตฺเต ฯเปฯ อาเนญฺชปฺปตฺเตติ โส
จุททสหากาเรหิ อฏฺฐสุ สมาปตฺตีสุ จิณฺณวสีภาโว ภิกฺขูติ ทสฺเสติ. เสสเมตฺถ
วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. ญาณทสฺสนาย จิตฺตํ อภินีหรตีติ เอตฺถ
ญาณทสฺสนฺติ มคฺคญาณํปิ วุจฺจติ ผลญาณํปิ, สพฺพญฺญุตญาณํปิ, ปจฺจเวกฺขณญาณํปิ,
วิปสฺสนาญาณํปิ. "กินฺนุโข อาวุโส ญาณทสฺสนวิสุทฺธตฺถํ ภควติ
พฺรหฺจริยํ วุสฺสตี"ติ ๑- หิ เอตฺถ มคฺคญาณํ ญาณทสฺสนฺติ วุตฺตํ. "อยมญฺโญ
อุตฺตริมนุสฺสธมฺโม อลมริยญาณทสฺสนวิเสโส อธิคโต ผาสุวิหาโร"ติ ๒- เอตฺถ
ผลญาณํ. "ภควโตปิ โข ญาณทสฺสนํ `อุทปาทิ สตฺตาหกาลกโต อาฬาโร
กาลาโม"ติ ๓- เอตฺถ สพฺพญฺญุตญาณํ. "ญาณญฺจ ปน เม ทสฺสนํ อุทปาทิ
อกุปฺปา เม วิมุตฺติ, อยมนฺติมา ชาตี"ติ ๔- เอตฺถ ปจฺจเวกฺขณญาณํ. อิธ ปน
"ญาณทสฺสนาย จิตฺตนฺ"ติ อิทํ วิปสฺสนาญาณํ "ญาณทสฺสนนฺ"ติ วุตฺตํ ๕-
      อภินีหรตีติ วิปสฺสนาญาณสฺส นิพฺพตฺตนตฺถาย ตนฺนินฺนํ ตปฺโปณํ
ตปฺปพฺภารํ กโรติ. รูปีติ อาทีนํ อตฺโถ วุตฺโตเยว. โอทนกุมฺมาสูปจโยติ โอทเนน
เจว กุมฺมาเสน จ อุปจิโต วฑฺฒิโต. อนิจฺจุจฺฉาทนปริมทฺทนเภทนวิทฺธํสนธมฺโมติ
หุตฺวา อภาวฏฺเฐน อนิจฺจธมฺโม, ทุคฺคนฺธวิฆาตตฺถาย ตนุวิเลปเนน อุจฺฉาทนธมฺโม,
องฺคปจฺจงฺคาพาธวิโนทนตฺถาย ขุทฺทกสมฺพาหเนน ปริมทฺทนธมฺโม, ทหรกาเล วา
อูรูสุ สยาเปตฺวา คพฺภาวาเสน ทุสฺสณฺฐิตานํ วินามิตานํ ๖- เตสํ เตสํ องฺคานํ
สณฺฐานสมฺปาทนตฺถํ อญฺชนปีฬนาทิวเสน ๗- ปริมทฺทนธมฺโม. เอวํ ปริหริโตปิ
เภทนวิทฺธํสนธมฺโม ภิชฺชติ เจว วิกีรติ จ, เอวํสภาโวติ อตฺโถ. ตตฺถ รูปี
จาตุมฺมหาภูติโกติอาทีสุ ฉหิ ปเทหิ สมุทโย กถิโต, อนิจฺจปเทน สทฺธึ ปจฺฉิเมหิ
ทฺวีหิ อตฺถงฺคโม. เอตฺถ นิสฺสิตํ เอตฺถ ปฏิพทฺธนฺติ เอตฺถ จาตุมฺมหาภูติเก
กาเย นิสฺสิตญฺจ ปฏิพทฺธญฺจ.
@เชิงอรรถ:  ม.มู. ๑๒/๒๕๗/๒๑๗ รถวินีตสุตฺต     ม.มู. ๑๒/๓๒๘/๒๙๑ จูฬโคสิงคสุตฺต
@ วิ. มหาวคฺค ๔/๑๐/๑๐            วินย. มหาวคฺค ๔/๑๖/๑๕   ฉ.ม. วุตฺตนฺติ
@ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ.         ฉ.ม. อญฺฉน....
      [๒๓๕] สุโภติ สุนฺทโร. ชาติมาติ ปริสุทฺธาการสมุฏฺฐิโต. สุปริกมฺมกโตติ
สุฏฺฐุ กตปริกมฺโม อปนีตปาสาณสกฺขโร. อจฺโฉติ ตนุจฺฉวิ. วิปฺปสนฺโนติ
สุฏฺฐุ ปสนฺโน. สพฺพาการสมฺปนฺโนติ โธวนาทีหิ สพฺเพหิ อากาเรหิ สมฺปนฺโน.
นีลนฺติอาทีหิ วณฺณสมฺปตฺตึ ทสฺเสติ. ตาทิสํ หิ อาวุตํ ปากฏํ โหติ. เอวเมวโขติ
เอตฺถ เอวํ อุปมาสํสนฺทนํ ๑- เวทิตพฺพํ. มณิ วิย หิ กรชกาโย, อาวุตสุตฺตํ
วิย วิปสฺสนาญาณํ, จกฺขุมา ปุริโส วิย วิปสฺสนาลาภี ภิกฺขุ, หตฺเถ กริตฺวา
ปจฺจเวกฺขโต "อยํ โข มณี"ติ มณิโน อาวิภูตกาโล วิย วิปสฺสนาญาณํ อภินีหริตฺวา
นิสินฺนสฺส ภิกฺขุโน จาตุมฺมหาภูติกกายสฺส อาวิภูตกาโล, "ตตฺริทํ สุตฺตํ
อาวุตนฺ"ติ สุตฺตสฺสาวิภูตกาโล วิย วิปสฺสนาญาณํ นีหริตฺวา นิสินฺนสฺส ภิกฺขุโน
ตทารมฺมณานํ ผสฺสปญฺจมกานํ วา สพฺพจิตฺตเจตสิกานํ วา วิปสฺสนาญาณสฺเสว
วา อาวิภูตกาโล.
      อิทญฺจ วิปสฺสนาญาณํ มคฺคญาณานนฺตรํ. เอวํ สนฺเตปิ, ยสฺมา
อภิญฺญาวาเร อารทฺเธ เอตสฺส อนฺตราวาโร นตฺถิ, ตสฺมา อิเธว ทสฺสิตํ. ยสฺมา
จ อนิจฺจาทิวเสน อกตสมฺมสนสฺส ทิพฺพาย โสตธาตุยา เภรวสทฺทํ สุณโต,
ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติยา เภรเว ขนฺเธ อนุสฺสรโต, ทิพฺเพน จกฺขุนา เภรวรูปํ
ปสฺสโต ภยสนฺตาโส อุปฺปชฺชติ, น อนิจฺจาทิวเสน กตสมฺมสนสฺส. ตสฺมา
อภิญฺญํ ปตฺตสฺส ภยวิโนทนเหตุสมฺปาทนตฺถํปิ อิทํ อิเธว ทสฺสิตํ. อปิจ ยสฺมา
วิปสฺสนาสุขํ นาเมตํ มคฺคผลสุขสมฺปาทกํ ปาฏิเยกฺกํ สนฺทิฏฺฐิกํ สามญฺญผลํ.
ตสฺมาปิ อาทิโตว อิทํ อิธ ทสฺสิตนฺติ เวทิตพฺพํ.
                        มโนมยิทฺธิญาณกถา (๒)
      [๒๓๖-๒๓๗] มโนมยนฺติ มเนน นิพฺพตฺติตํ. สพฺพงฺคปจฺจงฺคนฺติ
สพฺเพหิ องฺเคหิ จ ปจฺจงฺเคหิ จ สมนฺนาคตํ. อหีนินฺทฺริยนฺติ สณฺฐานวเสน
อวิกลินฺทฺริยํ. อิทฺธิมตา นิมฺมิตรูปํ หิ สเจ อิทฺธิมา โอทาโต, ตํปิ โอทาตํ.
สเจ อวิทฺธกณฺโณ, ตํปิ อวิทฺธกณฺณนฺติ เอวํ สพฺพากาเรหิ เตน สทิสเมว
@เชิงอรรถ:  ม. อุปมาสมฺปาทนํ
โหติ. มุญฺชมฺหา อีสิกนฺติอาทิ อุปมาตฺตยมฺปิ หิ สทิสภาวทสฺสนตฺถเมว วุตฺตํ.
มุญฺชสทิสาเอว หิ ตสฺส อนฺโต อีสิกา โหติ. โกสิสทิโสเยว อสิ, วฏฺฏาย โกสิยา
วฏฺฏํ อสิเมว ปกฺขิปนฺติ, ปตฺถฏาย ปตฺถฏํ. กรณฺฑาติ อิทํปิ อหิกญฺจุกสฺส นามํ,
น วิลิวกรณฺฑกสฺส อหิกญฺจุโก หิ อหินา สทิโสว โหติ. ตตฺถ กิญฺจาปิ
"ปุริโส อหึ กรณฺฑา อุทฺธเรยฺยา"ติ หตฺเถน อุทฺธรมาโน วิย ทสฺสิโต, อถโข
จิตฺเตเนวสฺส อุทฺธรณํ เวทิตพฺพํ. อยํ หิ อหิ นาม สชาติยํ ฐิโต, กฏฺฐนฺตรํ
วา รุกฺขนฺตรํ วา นิสฺสาย, ตจโต สรีรนิกฺกฑฺฒนปโยคสงฺขาเตน ถาเมน, สรีรํ
ขาทมานํ ๑- วิย ปุราณตจํ ชิคุจฺฉนฺโตติ อิเมหิ จตูหิ การเณหิ สยเมว กญฺจุกํ
ปชหติ, น สกฺกา ตโต อญฺเญน อุทฺธริตุํ, ตสฺมา จิตฺเตน อุทฺธรณํ สนฺธาย อิทํ
วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. อิติ มุญชาทิสทิสํ อิมสฺส ภิกฺขุโน สรีรํ, อีสิกาทิสทิสํ
นิมฺมิตรูปนฺติ อิทเมตฺถ โอปมฺมสํสนฺทนํ. นิมฺมานวิธานํ ปเนตฺถ ปรโต จ
อิทธิวิธาทิปญฺจอภิญฺญากถา สพฺพากาเรน วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถาริตาติ ตตฺถ
วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา. อุปมามตฺตเมว หิ อิธ อธิกํ.
                        อิทฺธิวิธญาณกถา (๓-๗)
      [๒๓๙] ตตฺถ เฉกกุมฺภการาทโย วิย อิทฺธิวิธญาณลาภี ภิกฺขุ
ทฏฺฐพฺโพ, สุปริกมฺมกตมตฺติกาทโย วิย อิทฺธิวิธญาณํ ทฏฺฐพฺพํ,
อิจฺฉติจฺฉิตภาชนวิกติอาทิกรณํ วิย ตสฺส ภิกฺขุโน วิกุพฺพนํ ทฏฺฐพฺพํ.
      [๒๔๑] ทิพฺพโสตธาตุอุปมายํ ยสฺมา กนฺตารทฺธานมคฺโค สาสงฺโก
โหติ สปฺปฏิภโย. ตตฺถ อุสฺสงฺกิตปริสงฺกิเตน อยํ เภริสทฺโท, อยํ มุทิงฺคสทฺโทติ
น สกฺกา ววตฺถเปตุํ, ตสฺมา กนฺตารคฺคหณํ อกตฺวา เขมมคฺคํ ทสฺเสนฺโต
"อทฺธานมคฺคปฏิปนฺโน"ติ อาห. อปฺปฏิภยํ หิ เขมมคฺคํ สีเส สาฏกํ กตฺวา
สณิกํ ปฏิปนฺโน วุตฺตปฺปกาเร สทฺเท สุขํ ววตฺถเปติ. ตสฺส วเสน เตสํ เตสํ
สทฺทานํ อาวิภูตกาโล วิย โยคิโน ทูรสนฺติกเภทานํ ทิพฺพานํ เจว มานุสกานญฺจ
สทฺทานํ อาวิภูตกาโล ทฏฺฐพฺโพ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ขาทยมาโน
      [๒๔๓] เจโตปริยญาณูปมายํ:- ทหโรติ ตรุโณ. ยุวาคิ โยพฺพเนน สมนฺนาคโต.
มณฺฑนชาติโกติ ยุวาปิ สมาโน น อาลสิโย น  กิลิฏฺฐวตฺถสรีโร. อถโข มณฺฑนปกติโก,
ทิวสสฺส เทฺว ตโย วาเร นฺหายิตฺวา สุทฺธวตฺถปริทหนอลงฺการกรณสีโลต อตฺโถ.
สกณิกนฺติ กาฬติลกวณมุขทูลิปิฬกาทีนํ ๑- อญฺญตเรน สโทสํ. ตตฺถ ยถา ตสฺส
มุขนิมิตฺตํ ปจฺจเวกฺขโต มุเข โทโส ปากโฏ โหติ, เอวํ เจโตปริยญาณาย จิตฺตํ
อภินีหริตฺวา นิสินฺนสฺส ภิกฺขุโน ปเรสํ โสฬสวิธํ จิตฺตํ ปากฏํ โหตีติ เวทิตพฺพํ.
      [๒๔๕] ปุพฺเพนิวาสญาณูปมายํ:-  ตํทิวสํ กตกิริยา ปากฏา โหตีติ
ตํทิวสํ คตคามตฺตยเมว คหิตํ. ตตฺถ คามตฺตยคตปุริโส วิย ปุพฺเพนิวาสญาณลาภี
ทฏฺฐพฺโพ, ตโย คามา วิย ตโย ภวา ทฏฺฐพฺพา, ตสฺส ปุริสสฺส ตีสุ คาเมสุ
ตํทิวสํ กตกิริยาย อาวิภาโว วิย ปุพฺเพนิวาสาย จิตฺตํ อภินีหริตฺวา นิสินฺนสฺส
ภิกฺขุโน ตีสุ ภเวสุ กตกิริยาย ปากฏภาโว ทฏฺฐพฺโพ.
      [๒๔๗] ทิพฺพจกฺขูปมายํ:- วิถึ สญฺจรนฺเตติ อปราปรํสญฺจรนฺเต.
"วีถํ จรนฺเต"ติปิ ๒- ปาโฐ, อยเมวตฺโถ. ตตฺถ นครมชฺเฌ สิงฺฆาฏกมฺหิ ปาสาโท
วิย อิมสฺส ภิกฺขุโน กรชกาโย ทฏฺฐพฺโพ, ปาสาเท ฐิโต จกฺขุมา ปุริโส วิย
อยเมว ทิพฺพจกฺขุํ ปตฺวา  ฐิโต ภิกฺขุ, เคหํ ปวิสนฺตา วิย ปฏิสนฺธิวเสน
มาตุกุจฺฉิยํ ปวิสนฺตา, เคหา นิกฺขมนฺตา วิย มาตุ กุจฺฉิโต นิกฺขมนฺตา, รถิกาย
วีถึ สญฺจรนฺตา วิย อปราปรํ สญฺจรณกสตฺตา, ปุรโต อพฺโภกาสฏฺฐาเน มชฺเฌ
สิงฺฆาฏเก นิสินฺนา วิย ตีสุ ภเวสุ ตตฺถ ตตฺถ นิพฺพตฺตสตฺตา, ปาสาทตเล
ฐิตปุริสสฺส เตสํ มนุสฺสานํ อาวิภูตกาโล วิย ทิพฺพจกฺขุญาณาย จิตฺตํ อภินีหริตฺวา
นิสินฺนสฺส ภิกฺขุโน ตีสุ ภเวสุ นิพฺพตฺตสตฺตานํ อาวิภูตกาโล ทฏฺฐพฺโพ. อิทํ จ
เทสนาสุขตฺถเมว วุตฺตํ, อารุปฺเป ปน ทิพฺพจกฺขุสฺส โคจโร นตฺถีติ.
                        อาสวกฺขยญาณกถา (๘)
      [๒๔๘] โส เอวํ สมาหิเต จิตฺเตติ อิธ วิปสฺสนาปาทกํ จตุตฺถชฺฌานจิตฺตํ
เวทิตพฺพํ. อาสวานํ ขยญาณายาติ อาสวานํ ขยญาณนิพฺพตฺตนตฺถาย.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. กาฬติลกวงฺคมุขทูสิปีฬกาทีนํ.
@ สี. วิถิสญฺจรนฺเตติปิ, ม. รถิกํ สญฺจรนฺเตติปิ
เอตฺถ จ อาสวานํ ขโย นาม มคฺโคปิ ผลํปิ นิพฺพานํปิ ภงฺโคปิ วุจฺจติ.
"ขเย ญาณํ อนุปฺปาเท ญาณนฺ"ติ ๑- เอตฺถ หิ มคฺโค "อาสวานํ ขโย"ติ วุตฺโต.
"อาสวานํ ขยา สมโณ โหตี"ติ ๒- เอตฺถ ผลํ.
            "ปรวชฺชานุปสฺสิสฺส      นิจฺจํ อุชฺฌานสญฺญิโน
            อาสวา ตสฺส วฑฺฒนฺติ    อารา โส อาสวกฺขยา"ติ ๓-
เอตฺถ นิพฺพานํ. "อาสวานํ ขโย วโย เภโท อนิจฺจตา อนฺตรธานนฺ"ติ ๔- เอตฺถ
ภงฺโค. อิธ ปน นิพฺพานํ อธิปฺเปตํ, อรหตฺตมคฺโคปิ วฏฺฏติเยว.
      จิตฺตํ อภินีหรตีติ วิปสฺสนาจิตฺตํ ตนฺนินฺนํ ตปฺโปณํ ตปฺปพฺภารํ
กโรติ. โส อิทํ ทุกฺขนฺติอาทีสุ "เอตฺตกํ ทุกฺขํ, น อิโต ภิยฺโย"ติ สพฺพํปิ
ทุกฺขสจฺจํ สรสลกฺขณปฏิเวเธน ยถาภูตํ ปชานาตีติ อตฺโถ. ตสฺส จ ทุกฺขสฺ
นิพฺพตฺติกํ ๕- ตณฺหํ "อยํ ทุกฺขสมุทโย"ติ, ตทุภยํปิ ยํ ฐานํ ปตฺวา นิรุชฺฌติ,
ตนฺเตสํ อปฺปวตฺตึ นิพฺพานํ "อยํ ทุกฺขนิโรโธ"ติ, ตสฺส จ สมฺปาปกํ อริยมคฺคํ
"อยํ ทุกฺขนิโรธคามินีปฏิปทา"ติ สรสลกฺขณปฏิเวเธน ยถาภูตํ ปชานาตีติ อตฺโถ.
      เอวํ สรูปโต สจฺจานิ ทสฺเสตฺวา ปุน กิเลสวเสน ปริยายโต
ทสฺเสนฺโต "อิเม อาสวา"ติอาทิมาห. ตสฺส เอวํ ชานโต เอวํ ปสฺสโตติ
ตสฺส ภิกฺขุโน เอวํ ชานนฺตสฺส เอวํ ปสฺสนฺตสฺส, สห วิปสฺสนาย โกฏิปฺปตฺตํ
มคฺคํ กเถสิ. กามาสวาติ กามาสวโต. "วิมุจฺจตี"ติ อิมินา มคฺคกฺขณํ ทสฺเสติ.
วิมุตฺตสฺมินฺติ อิมินา ผลกฺขณํ. วิมุตฺตมิติ ญาณํ โหตีติ อิมินา ปจฺจเวกฺขณญาณํ.
ขีณา ชาตีติอาทีหิ ตสฺส ภูมึ. เตน หิ ญาเณน ขีณาสโว ปจฺจเวกฺขนฺโต
"ขีณา ชาตี"ติอาทีนิ ปชานาติ.
      กตมา ปนสฺส ชาติ ขีณา, กถญฺจ นํ ปชานาตีติ? น ตาวสฺส
อตีตา ชาติ ขีณา, ปุพฺเพว ขีณตฺตา. น อนาคตา, อนาคเต วายามาภาวโต.
น ปจฺจุปฺปนฺนา, วิชฺชมานตฺตา. ยา ปน มคฺคสฺส อภาวิตตฺตา อุปฺปชฺเชยฺย
เอกจตุปญฺจโวการภเวสุ เอกจตุปญฺจกฺขนฺธปฺปเภทา ชาติ, สา มคฺคสฺส ภาวิตตฺตา
@เชิงอรรถ:  ที. ปาฏิ. ๑๑/๓๐๔/๑๙๓ สงฺคีติสุตฺต         ม.มู. ๑๒/๔๓๘/๓๘๖ จูฬอสฺสปุรสุตฺต
@ ขุ. ธมฺม ๒๕/๒๕๓/๖๐ อุชฺฌานสญฺญิตฺเถรวตฺถุ   อภิ.วิ. ๓๕/๓๕๔/๒๒๘
@ ม. นิพฺพตฺตนิกํ
อายตึ อนุปฺปาทธมฺมตํ อาปชฺชเนน ขีณา, ตํ โส มคฺคภาวนาย ปหีนกิเลเส
ปจฺจเวกฺขิตฺวา "กิเลสาภาเว วิชฺชมานํปิ กมฺมํ อายตึ อปฺปฏิสนฺธิกํว โหตี"ติ
ชานนฺโต ปชานาติ.
      วุสิตนฺติ วุฏฺฐํ ปริวุฏฺฐํ. ๑- พฺรหฺมจริยนฺติ มคฺคพฺรหฺมจริยํ.
ปุถุชฺชนกลฺยาณเกน หิสทฺธึ สตฺต เสขา ๒- พฺรหฺมจริยวาสํ วสนฺติ นาม,
ขีณาสโว วุฏฺฐวาโส. ตสฺมา โส อตฺตโน พฺรหฺมจริยวาสํ ปจฺจเวกฺขนฺโต
"วุสิตํ พฺรหฺมจริยนฺ"ติ ปชานาติ. กตํ กรณียนฺติ จตูสุ สจฺเจสุ จตูหิ มคฺเคหิ
ปริญฺญาปหานสจฺฉิกิริยาภาวนาวเสน โสฬสวิธํ กิจฺจํ นิฏฺฐาปิตํ. เตน เตน มคฺเคน
ปหาตพฺพกิเลสา ปหีนา, ทุกฺขมูลํ สมุจฺฉินฺนนฺติ อตฺโถ. ปุถุชฺชนกลฺยาณกาทโย หิ
ตํ กิจฺจํ กโรนฺติ, ขีณาสโว กตกรณีโย. ตสฺมา โส อตฺตโน กรณียํ ปจฺจเวกฺขนฺโต
"กตํ เม กรณียนฺ"ติ ปชานาติ. นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ อิทานิ ปุน อิตฺถภาวาย
เอวํ โสฬสกิจฺจภาวาย กิเลสกฺขยภาวาย วา กตฺตพฺพํ มคฺคภาวนากิจฺจํ เม
นตฺถีติ ปชานาติ. อถวา อิตฺถตฺตายาติ อิตฺถภาวโต ๓- อิมสฺมา เอวํปการา อิทานิ
วตฺตมานกฺขนฺธสนฺตานา อปรํ ขนฺธสนฺตานํ มยฺหํ นตฺถิ. อิเม ปน ปญฺจกฺขนฺธา
ปริญฺญาตา ติฏฺฐนฺติ ฉินฺนมูลกา รุกฺขา วิย, เต จริมกจิตฺตนิโรเธน อนุปาทาโน
วิย ชาตเวโท นิพฺพายิสฺสนฺติ, อปณฺณตฺติกภาวํ จ คมิสฺสนฺตีติ ปชานาติ.
      [๒๔๙] ปพฺพตสงฺเขเปติ ปพฺพตมตฺถเก. อนาวิโลติ นิกฺกทฺทโม. สิปฺปิโย
จ สมฺพุกา จ สิปฺปิสมฺพุกํ. สกฺขรา จกถลา ๔- จ สกฺขรกถลํ. มจฺฉานํ
คุมฺพา ฆฏาติ มจฺฉคุมฺพํ. ติฏฺฐนฺตํปิ จรนฺตํปีติ เอตฺถ สกฺขรกถลํ ติฏฺฐติเยว,
อิตรานิ จรนฺติปิ ติฏฺฐนฺติปิ. ยถา ปน อนฺตรนฺตรา ฐิตาสุปิ นิสินฺนาสุปิ
วิชฺชมานาสุปิ "เอตา คาโว จรนฺตี"ติ จรนฺติโย อุปาทาย อิตราปิ จรนฺตีติ
วุจฺจนฺติ, เอวํ ติฏฺฐนฺตเมว สกฺขรกถลมุปาทาย อิตรํปิ ทฺวยํ ติฏฺฐนฺตนฺติ
วุตฺตํ. อิตรญฺจ ทฺวยํ จรนฺตํ อุปาทาย สกฺขรกถลํปิ จรนฺตนฺติ วุตฺตํ.
ตตฺถ จกฺขุมโต ปุริสสฺส ตีเร ฐตฺวา ปสฺสโต สิปฺปิสมฺพุกาทีนํ วิภูตกาโล วิย
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. วุตฺถํ ปริวุตฺถํ        ฉ.ม. เสกฺขา        สี. อิตฺถมฺภาวโต
@ ฉ.ม. กถลานิ, สี. กฐลานิ
อาสวานํ ขยาย จิตฺตํ อภินีหริตฺวา นิสินฺนสฺส ภิกฺขุโน จตุนฺนํ สจฺจานํ
วิภูตกาโล ทฏฺฐพฺโพติ.
      เอตฺตาวตา ๑- วิปสฺสนาญาณํ, มโนมยญาณํ, อิทฺธิวิธญาณํ, ทิพฺพโสตญาณํ,
เจโตปริยญาณํ, ปุพฺเพนิวาสญาณํ, ทิพฺพจกฺขุวเสน นิปฺผนฺนํ อนาคตํสญาณ-
ยถากมฺมุปคญาณทฺวยํ, ทิพฺพจกฺขุญาณํ, อาสวกฺขยญาณนฺติ ทส ญาณานิ
นิทฺทิฏฺฐานิ โหนฺติ. เตสํ อารมฺมณวิภาโค ชานิตพฺโพ:- ตตฺถ วิปสฺสนาญาณํ
ปริตฺตมหคฺคตอตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนอชฺฌตฺตพหิทฺธาวเสน สตฺตวิธารมฺมณํ. มโนมยญาณํ
นิมฺมิตรูปายตนมตฺตเมว อารมฺมณํ กโรตีติ ปริตฺตปจฺจุปฺปนฺนพหิทฺธารมฺมณํ.
อาสวกฺขยญาณํ อปฺปมาณพหิทฺธาอวตฺตพฺพารมฺมณํ. ๒- อวเสสานํ อารมฺมณเภโท
วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺโต. อุตฺตริตรํ วา ปณีตตรํ วาติ เยน เกนจิ ปริยาเยน อิโต
เสฏฺฐตรํ สามญฺญผลํ นาม นตฺถีติ ภควา อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ นิฏฺฐาเปสิ.
                    อชาตสตฺตุอุปาสกตฺตปฏิเวทนากถา
      [๒๕๐] ราชา ตตฺถ ตตฺถ สาธุการํ ปวตฺเตนฺโต อาทิมชฺฌปริโยสานํ
สกฺกจฺจํ สุตฺวา "จิรํ วตมฺหิ อิเม ปเญฺห ปุถุสมณพฺราหฺมเณ ปุจฺฉนฺโต, ถุเส
โกฏฺเฏนฺโต วิย กิญฺจิ สารํ นาลตฺถํ, อโห วต ภควโต คุณสมฺปทา, โย เม
ทีปสหสฺสํ ชาเลนฺโต วิย มหนฺตํ อาโลกํ กตฺวา อิเม ปเญฺห วิสฺสชฺเชสิ.
สุจิรํ วตมฺหิ  ทสพลสฺส คุณานุกาวํ อชานนฺโต วญฺจิโต"ติ จินฺเตตฺวา พุทฺธ-
คุณานุสฺสรสมฺภูตาย ปญฺจวิธาย ปีติยา ผุฏฺฐสรีโร อตฺตโน ปสาทํ อาวิกโรนฺโต
อุปาสกตฺตํ ปฏิเวเทสิ. ตํ ทสฺเสตุํ "เอวํ วุตฺเต ราชา"ติอาทิ อารทฺธํ.
      ตตฺถ อภิกฺกนฺตํ ภนฺเตติ อยํ อภิกฺกนฺตสทฺโท ขยสุนฺทราภิรูปอพฺภนุโมทเนสุ
ทิสฺสติ. "อภิกฺกนฺตา ภนฺเต รตฺติ, นิกฺขนฺโต ปฐโม ยาโม, จิรนิสินฺโน
ภิกฺขุสํโฆ"ติ ๓- อาทีสุ หิ ขเย ทิสฺสติ. "อยํ เม ปุคฺคโล ขมติ, อิเมสํ
จตุนฺนํ ปุคฺคลานํ อภิกฺกนฺตตโร จ ปณีตตโร จา"ติอาทีสุ ๔- สุนฺทเร.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. เอตฺตวตา               ฉ.ม....นวตฺตพฺพารมฺมณํ
@ วินย. จูฬ. ๗/๓๘๓/๒๐๔, องฺ. อฏฺฐก, ๒๓/๒๐/๒๐๗ (สฺยา), ขุ. อุทาน. ๒๕/๔๕/๑๖๔
@ องฺ. จตุกฺก ๒๑/๑๐๐/๑๑๓
           "โก เม วนฺทฺติ ปาทานิ     อิทฺธิยา ยสสา ชลํ
           อภิกฺกนฺเตน วณฺเณน        สพฺพา โอภาสยํ ทิสา"ติ ๑-
อาทีสุ อภิรูเป. "อภิกฺกนฺตํ โภ โคตมา"ติอาทีสุ ๒- อพฺภนุโมทเน. อิธาปิ
อพฺภนุโมทเนเยว. ยสฺมา จ อพฺภนุโมทเน, ตสฺมา สาธุ สาธุ ภนฺเตติ วุตฺตํ
โหตีติ เวทิตพฺโพ.
            ภเย โกเธ ปสํสายํ       ตุริเต โกตูหลจฺฉเร
            หาเส โสเก ปสาเท จ    กเร อาเมณฺฑิตํ พุโธติ
อิมินา จ ลกฺขเณน อิธ ปสาทวเสน ปสํสาวเสน จายํ ทฺวิกฺขตฺตุํ วุตฺโตติ
เวทิตพฺโพ. อถวา อกิกฺกนฺตนฺติ อภิกฺกนฺตํ อติอิฏฺฐํ อติมนาปํ, อติสุนฺทรนฺติ
วุตฺตํ โหติ.
      เอตฺถ เอเกน อภิกฺกนฺตสทฺเทน เทสนํ โถเมติ, เอเกน อตฺตโน
ปสาทํ. อยํ เหตฺถ อธิปฺปาโย:- อภิกฺกนฺตํ ภนฺเต ยทิทํ ภควโต ธมฺมเทสนา,
อภิกฺกนฺตํ ยทิทํ ภควโต ธมฺมเทสนํ อาคมฺม มม ปสาโทติ. ภควโตเยว วา
วจนํ เทฺว เทฺว อตฺเถ สนฺธาย โถเมติ. ภควโต วจนํ อภิกฺกนฺตํ โทสนาสนโต,
อภิกฺกนฺตํ คุณาธิคมนโต. ตถา สทฺธาชนนโต ปญฺญาชนนโต, สาตฺถโต
สพฺยญฺชนโต, อุตฺตานปทโต คมฺภีรตฺถโต, กณฺณสุขโต หทยงฺคมโต, อนตฺตุกกํสนโต
อปรวมฺภนโต, กรุณาสีตลโต ปญฺญาวทาตโต, อาปาถรมณียโต วิมทฺทกฺขมโต,
สุยฺยมานสุขโต, วีมํสิยมานหิตโตติ เอวมาทีหิ โยเชตพฺพํ.
      ตโต ปรํปิ จตูหิ อุปมาหิ เทสนํเยว โถเมติ. ตตฺถ นิกฺกุชฺชิตนฺติ
อโธมุขฐปิตํ, เหฏฺฐามุขชาตํ วา. อุกฺกุชฺเชยฺยาติ อุปริ มุขํ กเรยฺย.
ปฏิจฺฉนฺนนฺติ ติณปณฺณาทิจฺฉาทิตํ. วิวเรยฺยาติ อุคฺฆาเตยฺย. มูฬฺหสฺส วาติ
ทิสามูฬฺหสฺส. มคฺคํ อาจิกฺเขยฺยาติ หตฺเถ คเหตฺวา "เอส มคฺโค"ติ วเทยฺย.
อนฺธกาเรติ กาฬปกฺขจาตุทฺทสีอฑฺฒรตฺตฆนวนสณฺฑเมฆปฏเลหิ จตุรงฺคตเม, อยํ ตาว
อนุตฺตานปทตฺโถ. อยํ ปน อธิปฺปายโยชนา:- ยถา โกจิ นิกฺกุชฺชิตํ อุกฺกุชฺเชยฺย,
เอวํ สทฺธมฺมวิมุขํ อสฺสทฺธมฺเม ปติตํ มํ อสฺสทฺธมฺมา วุฏฺฐาเปนฺเตน,
ยถา ปฏิจฺฉนฺนํ วิวเรยฺย, เอวํ กสฺสปสฺส ภควโต สาสนนฺตรธานา ปภูติ
มิจฺฉาทิฏฺฐิคฺคหนปฏิจฺฉนฺนํ
@เชิงอรรถ:  ขุ. วิมาน. ๒๖/๘๕๗/๘๗ มณฺฑูกเทวปุตฺตวิมาน
@ วินย. มหาวิ. ๑/๑๕/๗ เวรญฺชกณฺฑ, องฺ. อฏฺฐก. ๒๓/๑๐๑/๑๘๑ มหาวคฺค: วรญฺชสุตฺต
สาสนํ วิวรนฺเตน, ยถา มูฬหสฺส มคฺคํ อาจิกฺเขยฺย, เอวํ กุมฺมคฺคมิจฺฉามคฺค-
ปฏิปนฺนสฺส ๑- เม สคฺคโมกฺขมคฺคํ อาวิกโรนฺเตน, ยถา อนฺธกาเร เตลปชฺโชตํ
ธาเรยฺย, เอวํ โมหนฺธการนิมุคฺคสฺส เม พุทฺธาทิรตนรูปานิ อปสฺสโต
ตปฺปฏิจฺฉาทกโมหนฺธการวิทฺธํสกเทสนาปชฺโชตธารเกน มยฺหํ ภควตา เอเตหิ ปริยาเยหิ
ปกาสิตตฺตา อเนกปริยาเยน ธมฺโม ปกาสิโต.
      เอวํ เทสนํ โถเมตฺวา อิมาย เทสนาย รตนตฺตเย ปสนฺนจิตฺโต
ปสนฺนาการํ กโรนฺโต "เอสาหนฺ"ติอาทิมาห. ตตฺถ เอสาหนฺติ เอโส  อหํ.
ภควนฺตํ สรณํ คจฺฉามีติ ภควา เม สรณํ ปรายนํ อฆสฺส ฆาตา, หิตสฺส จ
วิธาตาติ อิมินา อธิปฺปาเยน ภควนฺตํ คจฺฉามิ ภชามิ เสวามิ ปยิรุปาสามิ, เอวํ
วา ชานามิ พุชฺฌามีติ. เยสํ หิ ธาตูนํ คติ อตฺโถ, พุทฺธิปิ เตสํ อตฺโถ.
ตสฺมา "คจฺฉามี"ติ อิมสฺส ชานามิ พุชฺฌามีติ อยเมวตฺโถ ๒- วุตฺโต. ธมฺมญฺจ
ภิกฺขุสํฆญฺจาติ เอตฺถ ปน อธิคตมคฺเค สจฺฉิกตนิโรเธ ยถานุสิฏฺฐํ ปฏิปชฺชมาเน
จ จตูสุ อปาเยสุ อปตมาเน ธาเรตีติ ธมฺโม, โส อตฺถโต อริยมคฺโค เจว
นิพฺพานํ จ. วุตฺตเญฺหตํ "ยาวตา ภิกฺขเว ธมฺมา สงฺขตา, อริโย อฏฺฐงฺคิโก
มคฺโค เตสํ อคฺคมกฺขายตี"ติ ๓- วิตฺถาโร. น เกวลญฺจ อริยมคฺโค เจว นิพฺพานญฺจ.
อปิจ โข อริยผเลหิ สทฺธึ ปริยตฺติธมฺโมปิ. วุตฺตํ เหตํ ฉตฺตมาณวกวิมาเน:-
                    "ราควิราคมเนชมโสกํ
                     ธมฺมมสงฺขตมปฺปฏิกูลํ
                     มธุรมิมํ ปคุณํ สุวิภตฺตํ
                     ธมฺมมิมํ สรณตฺถมุเปหี"ติ. ๔-
      เอตฺถ หิ ราควิราโคติ มคฺโค กถิโต. อเนชมโสกนฺติ ผลํ.
ธมฺมมสงฺขตนฺติ นิพฺพานํ. อปฺปฏิกูลํ มธุรมิมํ ปคุณํ สุวิภตฺตนฺติ ปิฏกตฺตเยน
วิภตฺตสพฺพธมฺมกฺขนฺธาติ. ๕- ทิฏฺฐิสีลสงฺฆาเตน สํหโตติ สํโฆ. โส อตฺถโต
อฏฺฐอริยปุคฺคลสมูโห. วุตฺตํ เหตํ ตสฺมึเยว วิมาเน:-
@เชิงอรรถ:  ก. กุมฺมคฺคํ ปฏิปนฺนสฺส                         ฉ.ม. อยมฺปิ อตฺโถ
@ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๓๔/๓๙, ขุ. อิติ. ๒๕/๙๐/๓๐๘    ขุ. วิมาน ๒๖/๘๘๗/๙๑
@ ฉ.ม. วิภตฺตา ธมฺมกฺขนฺธาติ
                    "ยตฺถ จ ทินฺนํ มหปฺผลมาหุ
                     จตูสุ สุจีสุ ปุริสยุเคสุ
                     อฏฺฐ จ ปุคฺคลธมฺมทสา เต
                     สํฆมิมํ สรณตฺถมุเปหี"ติ. ๑-
      ภิกฺขูนํ สํโฆ ภิกฺขุสํโฆ. เอตฺตาวตา ราชา ตีณิ สรณคมนานิ
ปฏิเวเทสิ.
                            สรณคมนกถา
      อิทานิ เตสุ สรณคมเนสุ โกสลฺลตฺถํ สรณํ, สรณคมนํ, โย จ
สรณํ คจฺฉติ, สรณคมนปฺปเภโท, สรณคมนผลํ, สงฺกิเลโส, เภโทติ อยํ วิธิ
เวทิตพฺโพ. เสยฺยถีทํ? สรณตฺถโต ๒- ตาว หึสตีติ สรณํ. สรณคตานํ เตเนว
สรณคมเนน ภยํ สนฺตาสํ ทุกฺขํ ทุคฺคติปริกิเลสํ หนติ หึสติ ๓- วินาเสตีติ อตฺโถ,
รตนตฺตยสฺเสเวตํ อธิวจนํ.
      อถวา:- หิเต ปวตฺตเนน อหิตา จ นิวตฺตเนน สตฺตานํ ภยํ หึสติ
พุทฺโธ, ภวกนฺตารา อุตฺตารเณน อสฺสาสทาเนน จ ธมฺโม, อปฺปกานํปิ การานํ
วิปุลผลปฏิลาภกรเณน สํโฆ. ตสฺมา อิมินาปิ ปริยาเยน รตนตฺตยํ สรณํ.
ตปฺปสาทตคฺครุตาหิ วิหตกิเลโส ตปฺปรายนตาการปฺปวตฺโต จิตฺตุปฺปาโท สรณคมนํ.
ตํสมงฺคีสตฺโต สรณํ คจฺฉติ. วุตฺตปฺปกาเรน จิตฺตุปฺปาเทน เอตานิ เม ตีณิ
รตนานิ สรณํ, เอตานิ ปรายนนฺติ เอวํ อุเปตีติ อตฺโถ. เอวํ ตาว สรณํ,
สรณคมนํ, โย จ สรณํ คจฺฉติ, อิทํ ตยํ เวทิตพฺพํ.
      สรณคมนปฺปเภเท ปน ทุวิธํ สรณคมนํ:- โลกุตฺตรํ โลกิยญฺจ.
ตตฺถ โลกุตฺตรํ ทิฏฺฐสจฺจานํ มคฺคกฺขเณ สรณคมนุปกิเลสสมุจฺเฉเทน อารมฺมณโต
นิพฺพานารมฺมณํ หุตฺวา กิจฺจโต สกเลปิ รตนตฺตเย อิชฺฌติ. โลกิยํ ปุถุชฺชนานํ
สรณคมนุปกิเลสวิกฺขมฺภเนน อารมฺมณโต พุทฺธาทิคุณารมฺมณํ หุตฺวา อิชฺฌติ. ตํ
อตฺถโต พุทฺธาทีสุ วตฺถูสุ สทฺธาปฏิลาโภ, สทฺธามูลิกา จ สมฺมาทิฏฺฐิ ทสสุ
ปุญฺญกิริยวตฺถูสุ ทิฏฺฐุชุกมฺมนฺติ ๔- วุจฺจติ.
@เชิงอรรถ:  ขุ, วิมาน. ๒๖/๘๘๘/๙๒        ก. ปทตฺถโต
@ ฉ.ม., อิ. หึสตีติ ปทํ น ทิสฺสติ     ฉ.ม. ทิฏฺฐชุกมฺมนฺติ
      ตยิทํ จตุธา วตฺตติ ๑-:- อตฺตสนฺนิยฺยาตเนน ตปฺปรายนตาย, สิสฺสภาวุปคมเนน
ปาณิปาเตนาติ. ๒- ตตฺถ อตฺตสนฺนิยฺยาตนํ นาม "อชฺชาทึ กตฺวา อหํ อตฺตานํ
พุทฺธสฺส นิยฺยาเทมิ, ธมฺมสฺส, สํฆสฺสา"ติ เอวํ พุทฺธาทีนํ อตฺตปริจฺจชนํ.
ตปฺปรายนตา นาม "อชฺชาทึ กตฺวา `อหํ พุทฺธปรายโน, ธมฺมปรายโน,
สํฆปรายโน'ติ มํ ธาเรถา"ติ เอวํ ตปฺปรายนภาโว. สิสฺสภาวุปคมนนฺนาม
"อชฺชาทึ กตฺวา `อหํ พุทฺธสฺส อนฺเตวาสิโก, ธมฺมสฺส, สํฆสฺสา'ติ มํ ธาเรถา"ติ
เอวํ สิสฺสภาวุปคโม. ปาณิปาโต ๓- นาม "อชฺชาทึ กตฺวา `อหํ อภิวาทนปจฺจุปฏฺฐานํ
อญฺชลีกมฺมสามีจิกมฺมํ พุทฺธาทีนํเยว ติณฺณํวตฺถูนํ กโรมี'ติ มํ ธาเรถา"ติ
เอวํ พุทฺธาทีสุ ปรมนิหจฺจกาโร. อิเมสํ หิ จตุนฺนํ อาการานํ อญฺญตรํปิ กโรนฺเตน
คหิตํเยว โหติ สรณํ.
      อปิจ ภควโต อตฺตานํ ปริจฺจชามิ, ธมฺมสฺส, สํฆสฺส อตฺตานํ ปริจฺจชามิ.
ชีวิตํ ปริจฺจชามิ, ปริจฺจตฺโตเยว เม อตฺตา, ปริจฺจตฺตํเยว เม ชีวิตํ,
ชีวิตปริยนฺติกํ พุทฺธํ สรณํ คจฺฉามิ, พุทฺโธ เม สรณํ เลณํ ตาณนฺติ เอวํปิ
อตฺตสนฺนิยฺยาตนํ เวทิตพฺพํ. "สตฺถารญฺจ วตาหํ ปสฺเสยฺยํ ภควนฺตเมว ปสฺเสยฺยํ.
สุคตญฺจ วตาหํปสฺเสยฺยํ ภควนฺตเมว ปสฺเสยฺยํ, สมฺมาสมฺพุทฺธญฺจ วตาหํ  ปสฺเสยฺยํ
ภควนฺตเมว ปสฺเสยฺยนฺ"ติ ๔- เอวํปิ มหากสฺสปสฺส สรณคมนํ ๕- วิย สิสฺสภาวุปคมนํ
เวทิตพฺพํ.
             "โส อหํ วิจริสฺสามิ       คามา คามํ ปุรา ปุรํ
              นมสฺสมาโน สมฺพุทฺธํ      ธมฺมสฺส จ สุธมฺมตนฺ"ติ ๖-
      เอวํปิ อาฬวกาทีนํ สรณคมนํ วิย ตปฺปรายนตา เวทิตพฺพา. "อถโข
พฺรหฺมายุ พฺราหฺมโณ อุฏฺฐายาสนา เอกํสํ อุตฺตราสงฺคํ กริตฺวา ภควโต ปาเทสุ
สิรสา นิปติตฺวา ภควโต ปาทานิ มุเขน จ ปริจุมฺพติ, ปาณีหิ จปริสมฺพาหติ,
นามญฺจ สาเวติ `พฺรหฺมายุ อหํ โภ โคตม พฺราหฺมโณ, พฺรหฺมายุ อหํ โภ
โคตม พฺราหฺมโณ"ติ ๗- เอวํปิ ปาณิปาโต ทฏฺฐพฺโพ.
@เชิงอรรถ:  ก. ปวตฺตติ              ฉ.ม. ปณิปาเตนาติ        ฉ.ม. ปณิปาโต
@ สํ. นิทาน. ๑๖/๑๕๔/๑๑๐   สี.,ม. สรณคมเน
@ ขุ.สุ. ๒๕/๑๙๔/๓๗๑, สํ. สคา, ๑๕/๒๔๖/๒๕๙          ม.ม. ๑๓/๓๙๔/๓๗๗
      โส ปเนส ญาติภยาจิรยทกฺขิเณยฺยวเสน จตุพฺพิโธ โหติ. ตตฺถ
ทกฺขิเณยฺยปาณิปาเตน สรณคมนํ โหติ, น อิตเรหิ. เสฏฺฐวเสเนว หิ สรณํ
คณฺหาติ, เสฏฺฐวเสน จ ภิชฺชติ. ตสฺมา โย สากิโย วา โกลิโย วา "พุทฺโธ
อมฺหากํ ญาตโก"ติ วนฺทติ, อคฺคหิตเมว โหติ สรณํ. โย วา "สมโณ โคตโม
ราชปูชิโต มหานุภาโว อวนฺทิยมาโน อนตฺถํปิ กเรยฺยา"ติ ภเยน วนฺทติ,
อคฺคหิตเมว โหติ สรณํ. โย วา ๑- โพธิสตฺตกาเล ภควโตสนฺติเก กิญฺจิ
อุคฺคหิตํ สรมาโน, พุทฺธกาเล วา
             "จตุธา วิภเช โภเค       ปณฺฑิโต ฆรมาวสํ
              เอเกน โภคํ ภุญฺเชยฺย     ทฺวีหิ กมฺมํ ปโยชเย
              จตุตฺถญฺจ นิธาเปยฺย,      อาปทาสุ ภวิสฺสตี"ติ ๒-
เอวรูปํ อนุสาสนึ อุคฺคเหตฺวา "อาจริโย เม"ติ วนฺทติ, อคฺคหิตเมว โหติ สรณํ.
โย ปน "อยํ โลเก อคฺคทกฺขิเณยฺโย"ติ วนฺทติ, เตเนว คหิตํ โหติ สรณํ.
      เอวํ คหิตสรณสฺส จ อุปาสกสฺส วา อุปาสิกาย วา อญฺญติตฺถิเยสุ
ปพฺพชิตํปิ ญาตึ "ญาตโก เม อยนฺ"ติ วนฺทโต สรณคมนํ นภิชฺชติ, ปเคว
อปพฺพชิตํ. ตถา ราชานํ ภยวเสน วนฺทโต. โส หิ รฏฺฐปูชิตตฺตา อวนฺทิยมาโน
อนตฺถํปิ กเรยฺยาติ. ตถา ยํ กิญฺจิ สิปฺปํ สิกฺขาปกํ ติตฺถิยํปิ "อาจริโย เม
อยนฺ"ติ วนฺทโตปิ น ภิชฺชติ, เอวํ สรณคมนปฺปเภโท เวทิตพฺโพ.
      เอตฺถ จ โลกุตฺตรสฺส สรณคมนสฺส จตฺตาริ สามญฺญผลานิ วิปากผลํ,
สพฺพทุกฺขกฺขโย อานิสํสผลํ. วุตฺตเญฺหตํ
             "โย จ พุทฺธญฺจ ธมฺมญฺจ     สํฆญฺจ สรณํ คโต
              จตฺตาริ อริยสจฺจานิ       สมฺมปฺปญฺญาย ปสฺสติ.
              ทุกฺขํ ทุกฺขสมุปฺปาทํ        ทุกฺขสฺส จ อติกฺกมํ
              อริยญฺจฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ       ทุกฺขู ปสมคามินํ.
              เอตํ โข สรณํ เขมํ       เอตํ สรณมุตฺตมํ
              เอตํ สรณมาคมฺม         สพฺพทุกฺขา ปมุจฺจตี"ติ ๓-
@เชิงอรรถ:  สี., ม. โยปิ          ที. ปาฏิ. ๑๑/๒๖๕/๑๖๓     ขุ. ธมฺม. ๒๕/๑๙๐/๑๙๒
      อปิจ นิจฺจาทิโต ๑- อนุปคมนาทิวเสนเปตสฺส อานิสํสผลํ เวทิตพฺพํ.
วุตฺตํ เหตํ "อฏฺฐานเมตํ อนวกาโส, ยํ ทิฏฺฐิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล กญฺจิ สงฺขารํ
นิจฺจโต อุปคจฺเฉยฺย ฯเปฯ กญฺจิ สงฺขารํ สุขโต ฯเปฯ กญฺจิ ธมฺมํ
อตฺตโต อุปคจฺเฉยฺย ฯเปฯ มาตรํ ชีวิตา โวโรเปยฺย ฯเปฯ ปิตรํ. อรหนฺตํ.
ปทุฏฺฐจิตฺโต ตถาคตสฺส โลหิตํ อุปฺปาเทยฺย ฯเปฯ สํฆํ ภินฺเทยฺย ฯเปฯ อญฺญํ
สตฺถารํ อุทฺทิเสยฺย, เนตํ ฐานํ วิชฺชตี"ติ. ๒-
      โลกิยสฺส ปน สรณคมนสฺส ภวสมฺปทาปิ โภคสมฺปทาปิ ผลเมว.
วุตฺตํ เหตํ:-
          "เยเกจิ พุทฺธํ สรณํ คตาเส     น เต คมิสฺสนฺติ อปายภูมึ
           ปหาย  มานุสํ เทหํ          เทวกายํ ปริปูเรสฺสนฺตี"ติ. ๓-
      อปรํปิ วุตฺตํ "อถโข สกฺโก เทวานมินฺโท อสีติยา เทวตาสหสฺเสหิ
สทฺธึ เยนายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน เตนุปสงฺกมิ ฯเปฯ เอกมนฺตํ ฐิตํ โข สกฺกํ
เทวานมินฺทํ อายสฺมา มหาโมคฺคลาโน เอตทโวจ "สาธุ โข เทวานมินฺท
พุทฺธสรณคมนํ โหติ. พุทฺธสรณคมนเหตุ โข เทวานมินฺท เอวมิเธกจฺเจ สตฺตา
กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชนฺตี'ติ เต อญฺเญ เทเว
ทสหิ ฐาเนหิ  อธิคฺคณฺหนฺติ:- ทิพฺเพน อายุนา, ทิพฺเพน วณฺเณน, ทิพฺเพน
สุเขน, ทิพฺเพน ยเสน, ทิพฺเพน อธิปเตยเยน, ทิพฺเพหิ รูเปหิ, สทฺเทหิ คนฺเธหิ
รเสหิ โผฏฺฐพฺเพหี"ติ. ๔- เอส นโย ธมฺเม จ สํเฆ จ.
      อปิจ เวลามสุตฺตาทิวเสนาปิ ๕- สรณคมนสฺส ผลวิเสโส เวทิพฺโพ.
เอวํ สรณคมนผลํ เวทิตพฺพํ.
      ตตฺถ จ โลกิยสรณคมนํ ตีสุ วตฺถูสุ อญฺญาณสํสยมิจฺฉาญาณาทีหิ
สํกิลิสฺสติ, น หมาชุติกํ โหติ น มหาวิปฺผารํ. โลกุตฺตรสฺส นตฺถิ สํกิเลโส.
โลกิยสฺส จ สรณคมนสฺส ทุวิโธ  เภโท สาวชฺโช จ อนวชฺโช จ. ตตฺถ
สาวชฺโช อญฺญสตฺถาราทีสุ อตฺตสนฺนิยฺยาตนาทีหิ โหติ, โส จ อนิฏฺฐผโล.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อนิจฺจโต    ม. อุปริ. ๑๔/๑๒๗/๑๑๔, อภิ. วิภงฺค. ๓๕/๘๐๙/๔๐๙
@ สํ. สคา. ๑๕/๓๗/๓๐    สํ. สฬา. ๑๘/๕๓๐/๓๓๗(สฺยา)   องฺ. นวก. ๒๓/๒๒๔/๔๐๖
อนวชฺโช กาลกิริยาย โหติ, โส อวิปากตฺตา อผโล. โลกุตฺตรสฺส ปน เนวตฺถิ
เภโท, ภวนฺตเรปิ หิ อริยสาวโก อญฺญํ สตฺถารํ น อุทฺทิสตีติ. เอวํ สรณคมนสฺส
สํกิเลโส จ เภโท จ เวทิตพฺโพ อุปาสกํ มํ ภนฺเต ภควา ธาเรตูติ มํ ภควา
"อุปาสโก อยนฺ"ติ เอวํ ธาเรตุ, ชานาตูติ อตฺโถ.
                           อุปาสกวิธิกถา
      อุปาสกวิธิโกสลฺลตฺถํ ปเนตฺถ โก อุปาสโก, กสฺมา อุปาสโกติ วุจฺจติ,
กิมสฺส สีลํ, โก อาชีโว, กา วิปตฺติ, กา สมฺปตฺตีติ อิทํ ปกิณฺณกํ เวทิตพฺพํ.
      ตตฺถ โก อุปาสโกติ โย โกจิ สรณคโต คหฏฺโฐ. วุตฺตํ เหตํ
"ยโต โข มหานาม พุทฺธํ สรณํ คโต โหติ, ธมฺมํ สํฆํ สรณํ คโต โหติ.
เอตฺตาวตา  โข มหานาม อุปาสโก โหตี"ติ ๑-
      กสฺมา อุปาสโกติ รตนตฺตยํ ๒- อุปาสนโต. โส หิ พุทฺธํ อุปาสตีติ
อุปาสโก. ตถา ธมฺมํ สํฆํ.
      กิมสฺส สีลนฺติ ปญฺจ เวรมณิโย. ยถาห "ยโต โข มหานาม
อุปาสโก ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต โหติ, อทินฺนาทานา, กาเมสุมิจฺฉาจารา,
มุสาวาทา, สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺฐานา ปฏิวิรโต โหติ. เอตฺตาวตา โข มหานาม
อุปาสโก สีลวา โหตี"ติ. ๓-
      โก อาชีโวติ ปญฺจ มิจฺฉาวณิชฺชา ปหาย ธมฺเมน สเมน
ชีวิกกปฺปนํ. วุตฺตํ เหตํ "ปญฺจิมา ภิกฺขเว วณิชฺชา อุปาสเกน อกรณียา. กตมา
ปญฺจ? สตฺถวณิชฺชา สตฺตวณิชฺชา มํสวณิชฺชา มชฺชวณิชฺชา. อิมาโข
ภิกฺขเว ปญฺจ วณิชฺชา อุปาสเกน อกรณียา"ติ. ๔-
      กา วิปตฺตีติ ยา ตสฺเสว สีลสฺส จ อาชีวสฺส จ วิปตฺติ, อยมสฺส
วิปตฺติ. อปิจ ยาย เอส จณฺฑาโล เจว โหติ มลญฺจ ปฏิกิฏฺโฐ ๕- จ, สาปิสฺส
วิปตฺตีติ เวทิตพฺพา. เต จ  อตฺถโต อสฺสทฺธิยาทโย ปญฺจ ธมฺมา โหนฺติ. ยถาห
@เชิงอรรถ:  องฺ. อฏฺฐก. ๒๓/๑๑๕/๒๒๓ (สยา.), สํ. มหา. ๑๙/๑๐๓๓/๓๔๓ มหานามสุตฺต
@ ฉ.ม. รตนตฺตยสฺส   องฺ. อฏฺฐก. ๒๓/๑๑๕/๒๒๓ (สยา.) สํ. มหา. ๑๙/๑๐๓๓/๓๔๓
@ องฺ. ปญฺจก. ๒๒/๑๗๗/๒๓๒ (สยา.)    ฉ.ม. ปติกิฏฺโฐ ม. ปติกุฏฺโฐ
"ปญฺจหิ ภิกฺขเว ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต อุปาสโก อุปาสกจณฺฑาโล  จ โหติ
อุปาสกมลญฺจ อุปาสกปฏิกิฏฺโฐ จ. กตเมหิ ปญฺจหิ? อสฺสทฺโธ โหติ, ทุสฺสีโล
โหติ, โกตุหลมงฺคลิโก โหติ, มงฺคลํ ปจฺเจติ, โน กมฺมํ, อิโต จ พหิทฺธา
ทกฺขิเณยฺยํ ปริเยสติ, ตตฺถ จ ปุพฺพการํ กโรตี"ติ. ๑-
      กา สมฺปตฺตีติ สมฺปตฺติ. ยา จสฺส สีลสมฺปทา เจว
อาชีวสมฺปทา จ, สา สมฺปตฺติ เย จสฺส รตนภาวาทิกรา สทฺธาทโย ปญฺจ
ธมฺมา. ยถาห "ปญฺจหิ ภิกฺขเว ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต อุปาสโก อุปาสกรตนญฺจ
โหติ อุปาสกปทุมญฺจ อุปาสกปุณฺฑริกญฺจ. กตเมหิ ปญฺจหิ? สทฺโธ โหติ, สีลวา
โหติ, น โกตุหลมงฺคลิโก โหติ, กมฺมํ ปจฺเจติ, โน มงฺคลํ, น อิโต พหิทฺธา
ทกฺขิเณยฺยํ คเวสติ, อิธ จ ปุพฺพการํ กโรตี"ติ. ๒-
      อชฺชตคฺเคติ เอตฺถายํ อคฺคสทฺโท อาทิโกฏิโกฏฺฐาสเสฏฺเฐสุ ทิสฺสติ.
"อชฺชตคฺเค สมฺม โทวาริก อาวรามิ ทฺวารํ นิคณฺฐานํ นิคณฺฐีนนฺ"ติ ๓- อาทีสุ
อาทิมฺหิ ทิสฺสติ. "เตเนว องฺคุลคฺเคน ตํ องฺคุลคฺคํ ปรามเสยฺย. ๔- อุจฺฉคฺคํ
เวฬคฺคนฺ"ติ อาทีสุ โกฏิยํ. "อมฺพิลคฺคํ วา มธุรคฺคํ วา ติตฺตกคฺคํ วา. ๕-
อนุชานามิ ภิกฺขเว วิหารคฺเคน วา ปริเวณคฺเคน วา ภาเชตุนฺ"ติ ๖- อาทีสุ
โกฏฺฐาเส. "ยาวตา  ภิกฺขเว สตฺตา อปทา วา ฯเปฯ ตถาคโต เตสํ
อคฺคมกฺขายตี"ติ ๗- อาทีสุ เสฏฺเฐ. อิธ ปนายํ อาทิมฺหิ ทฏฺฐพฺโพ. ตสฺมา
อชฺชคฺเคติ อชฺชตํ อาทึ กตฺวาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อชฺชตนฺติ
อชฺชภาวํ. อชฺชทคฺเคติ วา ปาโฐ, ทกาโร ปทสนฺธิกโร. อชฺช อคฺคํ กตฺวาติ
อตฺโถ. ๘-
      ปาณุเปตนฺติ ปาเณหิ อุเปตํ ยาว เม ชีวิตํ ปวตฺตติ, ตาว อุเปตํ
อนญฺญสตฺถุกํ ตีหิ สรณคมเนหิ สรณคตํ อุปาสกํ กปฺปิยการกํ มํ ภควา ธาเรตุ
@เชิงอรรถ:  องฺ. ปญฺจก. ๒๒/๑๗๕/๒๓๐         อ. ปญฺจก. ๒๒/๑๗๕/๒๓๐
@ ม.ม. ๑๓/๗๐/๔๗ อุปาลิวาทสุตฺต     อภิ. กถา. ๓๗/๑๐๗๓/๓๔๓
@ สํ. มหา. ๑๙/๓๗๔/๑๓๑ สูทสุตฺต     วิ. จูฬ. ๗/๓๑๘/๘๙
@ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๓๔/๓๙, สํ. มหา. ๑๙/๑๓๙/๓๙, ขุ. อิติ. ๒๕/๙๐/๓๐๘
@  อคฺคปฺปสาทสุตฺต                  ม. อชฺช อคฺคนฺติ อตฺโถ.
ชานาตุ. อหํ หิ สเจปิ เม ติขิเณน อสินา สีสํ ฉินฺเทยฺย, เนว พุทฺธํ "น
พุทฺโธ"ติ วา, ธมฺมํ "น ธมฺโม"ติ วา, สํฆํ "น สํโฆ"ติ วา วเทยฺยนฺติ.
      เอวํ อตฺตสนฺนิยฺยาตเนน สรณํ คนฺตฺวา อตฺตนา กตํ อปราธํ
ปกาเสนฺโต "อจฺจโย มํ ภนฺเต"ติ อาทิมาห.
      ตตฺถ อจฺจโยติ อปราโธ. มํ อจฺจคมาติ มํ อติกฺกมฺม อภิภวิตฺวา
ปวตฺโต. ธมฺมิกํ ธมฺมราชานนฺติ เอตฺถ ธมฺมํ จรตีติ ธมฺมิโก. ธมฺเมเนว ราชา
ชาโต, น ปิตุฆาตนาทินา อธมฺเมนาติ ธมฺมราชา. ชีวิตา โวโร เปสินฺติ ชีวิตา
วิโยเชสึ. ปฏิคฺคณฺหาตูติ ขมตุ. อายตึ สํวรายาติ อนาคเต สํวรตฺถาย. ปุน
เอวรูปสฺส อปราธสฺส โทสสฺส ขลิตสฺส อกรณตฺถาย.
      [๒๕๑] ตคฺฆาติ เอกํเส นิปาโต. ยถาธมฺมํ ปฏิกโรสีติ ยถา
ธมฺโม ฐิโต, ตเถว กโรสิ, ขมาเปสีติ วุตฺตํ โหติ. ตนฺเต มยํ ปฏิคฺคณฺหามาติ
ตํ ตว อปราธํ มยํ ขมาม. วุฑฺฒิ เหสา มหาราช อริยสฺส วินเยติ เอสา
มหาราช อริยสฺส วินเย พุทฺธสฺส ภควโต สาสเน วุฑฺฒิ นาม. กตมา? ยายํ
อจฺจยํ อจฺจยโต ทิสฺวา ยถาธมฺมํ ปฏิกริตฺวา อายตึ สํวราปชฺชนา, เทสนํ ปน
ปุคฺคลาธิฏฺฐานํ กโรนฺโต "โย อจฺจยํ อจฺจยโต ทิสฺวา ยถาธมฺมํ ปฏิกโรติ,
อายตึ สํวรํ อาปชฺชตี"ติ อาห.
      [๒๕๒] เอวํ วุตฺเตติ เอวํ ภควตา วุตฺเต. หนฺท จทานิ มยํ
ภนฺเตติ เอตฺถ หนฺทาติ ววสฺสคฺคตฺเถ ๑- นิปาโต. โส หิ คมนวจสายํ ๒- กตฺวา
เอวมาห. พหุกิจฺจาติ พลวกิจฺจา. พหุกรณียาติ ตสฺเสว เววจนํ. ยสฺสทานิ
ตฺวนฺติ ยสฺส อิทานิ ตฺวํ มหาราช คมนสฺส กาลํ มญฺญสิ ชานาสิ, ตสฺส กาลํ
ตฺวเมว ชานาสีติ วุตฺตํ โหติ. ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามีติ ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ
กตฺวา ทสนขสโมธานสมุชฺชลํ อญฺชลึ สิรสิ ปติฏฺฐเปตฺวา ยาว ทสฺสนวิสยา ๓-
ภควโต อภิมุโขว ปฏิกฺกมิตฺวา ทสฺสนวิชหนฏฺฐานภูมิยํ ปญฺจปติฏฺฐิเตน วนฺทิตฺวา
ปกฺกามิ.
@เชิงอรรถ:  ก. วจสายตฺเถ       สี. คมนววสฺสายํ       ฉ.ม. ทสฺสนวิสยํ
       [๒๕๓] ขตายํ ภิกฺขเว ราชาติ ขโต อยํ ภิกฺขเว ราชา.
อุปหตายนฺติ อุปหโต อยํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ:- อยํ ภิกฺขเว ราชา ขโต
อุปหโต ภินฺนปติฏฺโฐ ชาโต, ตถาเนน อตฺตนาว อตฺตา ขโต, ยถา
อตฺตโนว ปติฏฺฐา น ชาโตติ. วิรชนฺติ ราครชาทิวิรหิตํ. ราคมลาทีนํเยว
วิคตตฺตา วีตมลํ. ธมฺมจกฺขุนฺติ ธมฺเมสุ วา จกฺขุํ, อญฺเญสุ
ฐาเนสุ ติณฺณํ มคฺคานํ เอตํ อธิวจนํ. อิธ ปน โสตาปตฺติมคฺคสฺเสว. อิทํ วุตฺตํ
โหติ:- สเจ อิมินา ปิตา ฆาติโต นาภวิสฺส, อิทานิ อิเธวาสเน นิสินฺโน
โสตาปตฺติมคฺคํ ปตฺโต อภวิสฺส, ปาปมิตฺตสํสคฺเคน ปนสฺส อนฺตราโย ชาโต.
เอวํ สนฺเตปิ, ยสฺมา อยํ ตถาคตํ อุปสงฺกมิตฺวา รตนตฺตยํ สรณํ คโต ตสฺมา
มม จ สาสนสฺส มหนฺตตาย ยถา นาม โกจิ กสฺสจิ วธํ กตฺวา ปุปฺผมุฏฺฐิมตฺเตน
ทณฺเฑน มุจฺเจยฺย, เอวเมว โลหกุมฺภิยํ นิพฺพตฺติตฺวา ตึสวสฺสสหสฺสานิ อโธ
ปปตนฺโต เหฏฺฐิมตลํ ปตฺวา ตึสวสฺสสหสฺสานิ อุทฺธํ คจฺฉนฺโต ปุนปิ อุปริมตลํ
ปาปุณิตฺวา มุจฺจิสฺสตีติ อิทํปิ กิร ภควตา วุตฺตเมว, ปาลิยํ ปน น อารุฬหํ.
      อิทํ ปน สุตฺตํ สุตฺวา รญฺญา โกจิ อานิสํโส ลทฺโธติ? มหานิสํโส
ลทฺโธ. อยํ หิ ปิตุ มาริตกาลโต ปฏฺฐาย เนว รตฺตึ น ทิวานิทฺทํ ลภติ,
สตฺถารํ ปน อุปสงฺกมิตฺวา อิมาย มธุราย โอชวนฺติยา ธมฺมเทสนาย สุตกาลโต
ปฏฺฐาย นิทฺทํ อุเปติ. ๑- ติณฺณํ รตนานํ มหาสกฺการํ อกาสิ. โปถุชฺชนิกาย
สทฺธาย สมนฺนาคโต นาม อิมินา รญฺญา สทิโส นาโหสิ. อนาคเต ปน
ชีวิตวิเสโส ๒- นาม ปจฺเจกพุทฺโธ  หุตฺวา ปรินิพฺพายิสฺสตีติ. อิทมโวจ ภควา.
อตฺตมนา เต ภิกฺขู  ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทุนฺติ.
                  อิติ สุมงฺคลวิลาสินิยา ทีฆนิกายฏฺฐกถาย
                     สามญฺญผลสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                       -----------------
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ลภิ, ม. ลภติ         ฉ.ม. วิชิตาวี, อิ. วิทิตวิเสโส


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔ หน้า ๑๒๑-๒๑๔. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=4&A=3185&modeTY=2              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=4&A=3185&modeTY=2              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=9&i=91              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=9&A=1072              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=9&A=1199              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=9&A=1199              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๙ http://84000.org/tipitaka/read/?index_9

อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]