อรรถกถาเล่มที่ ๔๕ ภาษาบาลีอักษรไทย
 นิทฺ.อ.๑ (สทฺธมฺมปชฺ.)

                      ๑๔. ตุวฏกสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา
    [๑๕๐] จุทฺทสเม ตุวฏกสุตฺตนิทฺเทเส ปุจฺฉามิ ตนฺติ อิทมฺปิ ตสฺมึเยว มหาสมเย
"กา นุ โข  อรหตฺตปฺปตฺติยา ปฏิปตฺตี"ติ อุปฺปนฺนจิตฺตานํ เอกจฺจานํ เทวตานํ
ตมตฺถํ ปกาเสตุํ ปุริมนเยเนว นิมฺมิตพุทฺเธน อตฺตานํ ปุจฺฉาเปตฺวา วุตฺตํ.
    ตตฺถ อาทิปุจฺฉาคาถาย ตาว ปุจฺฉามีติ เอตฺถ อทิฏฺโชตนาทิวเสน ปุจฺฉา
วิภชิตา. อาทิจฺจพนฺธูติ อาทิจฺจสฺส โคตฺตพนฺธุ. วิเวกํ สนฺติปทญฺจาติ วิเวกญฺจ
สนฺติปทญฺจ. กถํ ทิสฺวาติ เกน การเณน ทิสฺวา, กถํ ปวตฺตทสฺสโน หุตฺวาติ
วุตฺตํ โหติ.
    ติสฺโส ปุจฺฉาติ คณนปริจฺเฉโท. อทิฏฺโชตนาติ ยํ น ทิฏฺ น ปฏิวิทฺธํ,
ตสฺส ปากฏกรณตฺถาย ปุจฺฉา. ทิฏฺสํสนฺทนาติ ยํ าณจกฺขุนา ทิฏฺ, ตสฺส
ฆฏนตฺถาย. วิมติจฺเฉทนาติ ยา กงฺขา, ตสฺสา เฉทนตฺถํ. ๑- ปกติยา ลกฺขณํ
อญฺาตนฺติ ธมฺมานํ ตถลกฺขณํ ปกติยา น าตํ. อทิฏฺนฺติ น ทิฏฺ. "น
ทิฏฺนฺ"ติปิ ปาโ. อตุลิตนฺติ ตุลาย ตุลิตํ วิย น ตุลิตํ. อตีริตนฺติ ตีรณาย
น ตีริตํ. อวิภูตนฺติ น ปากฏํ. อวิภาวิตนฺติ ปญฺาย น วฑฺฒิตํ. ตสฺส าณายาติ
ตสฺส ธมฺมสฺส ลกฺขณชานนตฺถาย. ทสฺสนายาติ ทสฺสนตฺถาย. ตุลนายาติ ตุลนตฺถาย.
ตีรณายาติ ตีรณตฺถาย. วิภาวนายาติ วิภาวกรณตฺถาย. อญฺเหิ  ปณฺฑิเตหีติ
อญฺเหิ พุทฺธิสมฺปนฺเนหิ. สํสยปกฺขนฺโทติ สนฺเทหํ ปวิฏฺโ.
    มนุสฺสปุจฺฉาติ มนุสฺสานํ ปุจฺฉา. อมนุสฺสปุจฺฉาติ นาคสุปณฺณาทีนํ ปุจฺฉา.
คหฏฺาติ อวเสสคหฏฺา. ปพฺพชิตาติ ลิงฺควเสน วุตฺตา. นาคาติ สุผสฺสาทโย นาคา.
สุปณฺณาติ สุปณฺณสํยุตฺตวเสน. ๒- ยกฺขาติ ยกฺขสํยุตฺตวเสน ๓- จ เวทิตพฺพา.
อสุราติ ปหาราทาทโย. คนฺธพฺพาติ ปญฺจสิขคนฺธพฺพปุตฺตาทโย. มหาราชาโนติ จตฺตาโร
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ตสฺสาจฺเฉทนตฺถํ  ๒ สํ.ข. ๑๗/-/๒๐๙  ๓ สํ.ส. ๑๕/-/๒๔๘
มหาราชาโน. อหีนินฺทฺริยนฺติ สณฺานวเสน อวิกลินฺทฺริยํ. โส นิมฺมิโตติ โส ภควตา
นิมฺมิโต พุทฺโธ.
    โวทานตฺถปุจฺฉาติ วิเสสธมฺมปุจฺฉา. อตีตปุจฺฉาติ อตีเต ธมฺเม อารพฺภ ปุจฺฉา.
อนาคตาทีสุปิ เอเสว นโย. กุสลปุจฺฉาติ อนวชฺชธมฺมปุจฺฉา. อกุสลปุจฺฉาติ
สาวชฺชธมฺมปุจฺฉา. อพฺยากตปุจฺฉาติ ตทุภยวิปรีตธมฺมปุจฺฉา.
    อชฺเฌสามิ ตนฺติ ตํ อายาจามิ. ๑- กถยสฺสุ เมติ มยฺหํ กเถหิ. โคตฺตาตโกติ
โคตฺเตน าตโก. โคตฺตพนฺธูติ โคตฺตชฺฌตฺติโก. เอเกนากาเรนาติ เอเกน โกฏฺาเสน.
    สนฺติปทนฺติ สนฺติสงฺขาตํ นิพฺพานปทํ. เย ธมฺมา สนฺตาธิคมายาติ เย
สติปฏฺานาทโย ธมฺมา นิพฺพานปฏิลาภตฺถาย. สนฺติผุสนายาติ าณผสฺเสน
นิพฺพานผุสนตฺถาย. สจฺฉิกิริยายาติ ปจฺจกฺขกรณตฺถาย. มหนฺตํ สีลกฺขนฺธนฺติ มหนฺตํ
สีลราสึ. สมาธิกฺขนฺธาทีสุปิ เอเสว นโย. สีลกฺขนฺธาทโย โลกิยโลกุตฺตรา,
วิมุตฺติาณทสฺสนํ โลกิยเมว.
    ตโมกายสฺส ปทาลนนฺติ อวิชฺชาราสิสฺส วิทฺธํสนํ. วิปลฺลาสสฺส เภทนนฺติ
จตุพฺพิธวิปลฺลาสสฺส เภทนํ. ตณฺหาสลฺลสฺส อพฺพุหนนฺติ ตณฺหากณฺฏกสฺส ลุญฺจนํ.
อภิสงฺขารสฺส วูปสมนฺติ ปุญฺาทิอภิสงฺขารสฺส นิพฺพาปนํ. ภารสฺส นิกฺเขปนนฺติ
ปญฺจกฺขนฺธภารสฺส ปนํ. สํสารวฏฺฏสฺส อุปจฺเฉทนนฺติ สํสารปฺปวตฺตสฺส เฉทนํ.
สนฺตาปสฺส นิพฺพาปนนฺติ กิเลสสนฺตาปสฺส นิพฺพุติ. ปริฬาหสฺส ปฏิปสฺสทฺธินฺติ
กิเลสทรถสฺส สนฺนิสีทนํ. เทวเทโวติ เทวานํ อติเทโว.
    [๑๕๑] อถ ภควา ยสฺมา ยถา ปสฺสนฺโต กิเลเส อุปรุนฺธติ, ตถา ทิสฺวา
ตถา ปวตฺตทสฺสโน หุตฺวา ปรินิพฺพาติ, ตสฺมา ตมตฺถํ อาวิกโรนฺโต นานปฺปกาเรน
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อาณาเปมิ
ตํ เทวปริสํ กิเลสปฺปหาเน นิโยเชนฺโต "มูลํ ปปญฺจสงฺขายา"ติ อารภิตฺวา ปญฺจ
คาถา อภาสิ.
    ตตฺถ อาทิคาถาย ตาว สงฺเขปตฺโถ:- ปปญฺจสงฺขาติ ปปญฺจาติ สงฺขาตตฺตา
ปปญฺจา เอว ปปญฺจสงฺขา. ตสฺสา อวิชฺชาทโย กิเลสา มูลํ, ตํ ปปญฺจสงฺขาย
มูลํ อสฺมีติ ปวตฺตมานญฺจ สพฺพํ มนฺตาย อุปรุนฺเธ. ยา กาจิ อชฺฌตฺตตณฺหา
อุปฺปชฺเชยฺยุํ, ตาสํ วินยาย ปหานาย สทา สโต สิกฺเข อุปฏฺิตสฺสติ หุตฺวา
สิกฺเขยฺยาติ.
    อชฺฌตฺตสมุฏฺานา วาติ จิตฺเต อุปฺปนฺนา วา. ปุเรภตฺตนฺติ ทิวาภตฺตโต
ปุเรกาลํ. อจฺจนฺตสํโยคตฺเถ อุปโยควจนํ, อตฺถโต ปน ภุมฺมเมว ปุเรภตฺเตติ, เอส
นโย ปจฺฉาภตฺตาทีสุ. ปจฺฉาภตฺตนฺติ ทิวาภตฺตโต ปจฺฉากาลํ. ปุริมยามนฺติ รตฺติยา
ปมโกฏฺาสํ. มชฺฌิมยามนฺติ รตฺติยา ทุติยโกฏฺาสํ. ปจฺฉิมยามนฺติ รตฺติยา
ตติยโกฏฺาสํ. กาเฬติ กาฬปกฺเข. ชุเณฺหติ สุกฺกปกฺเข. วสฺเสติ จตฺตาโร
วสฺสานมาเส. เหมนฺเตติ จตฺตาโร เหมนฺตมาเส. คิเมฺหติ จตฺตาโร คิมฺหานมาเส.
ปุริเม วโยขนฺเธติ ปเม วโยโกฏฺาเส, ปมวเยติ อตฺโถ. ตีสุ จ วเยสุ
วสฺสสตายุกสฺส ปุริสสฺส เอเกกสฺมึ วเย จตุมาสาธิกานิ เตตฺตึส วสฺสานิ โหนฺติ.
    [๑๕๒] เอวํ ปมคาถายํ ตาว ตีหิ สิกฺขาหิ ยุตฺตํ ๑- เทสนํ อรหตฺตนิกูเฏน
เทเสตฺวา ปุน มานปฺปหานวเสน เทเสตุํ "ยํ กิญฺจี"ติ คาถมาห. ตตฺถ ยํ กิญฺจิ
ธมฺมมภิชญฺา อชฺฌตฺตนฺติ ยํ กิญฺจิ อุจฺจากุลีนตาทิกํ อตฺตโน คุณํ ชาเนยฺย.
อถ วาปิ พหิทฺธาติ อถ วา พหิทฺธาปิ อาจริยุปชฺฌายานํ คุณํ ชาเนยฺย. น
เตน ถามํ กุพฺเพถาติ เตน คุเณน มานํ น กเรยฺย.
    สตานนฺติ สนฺตคุณวนฺตานํ. สนฺตานนฺติ นิพฺพุตสนฺตานํ. ๒- น วุตฺตาติ น
กถิตา. นปฺปวุตฺตาติ น วิสฺสชฺชิตา.
@เชิงอรรถ: ๑ ก. ติสิกฺขายุตฺตํ  ๒ ก. นิพฺพุตมานานํ
    [๑๕๓] อิทานิสฺส อกรณวิธึ ทสฺเสนฺโต "เสยฺโย น เตนา"ติ คาถมาห.
ตสฺสตฺโถ:- เตน จ มาเนน "เสยฺโยหนฺ"ติ วา "นีโจหนฺ"ติ วา "สริกฺโขหนฺ"ติ
วา น มญฺเยฺย. เตหิ จ อุจฺจากุลีนตาทีหิ คุเณหิ ผุฏฺโ  อเนกรูเปหิ "อหํ
อุจฺจา กุลา ปพฺพชิโต"ติอาทินา นเยน อตฺตานํ วิกปฺเปนฺโต น ติฏฺเยฺยาติ.
    [๑๕๔] เอวํ มานปฺปหานวเสนปิ เทเสตฺวา อิทานิ สพฺพกิเลสูปสมวเสน
ทเสตุํ "อชฺฌตฺตเมวา"ติ คาถมาห. ตตฺถ อชฺฌตฺตเมว อุปสเมติ อตฺตนิเยว
ราคาทิสพฺพกิเลเส อุปสเมยฺย. น อญฺโต ภิกฺขุ สนฺติเมเสยฺยาติ เปตฺวา จ
สติปฏฺานาทีนิ อญฺเน อุปาเยน สนฺตึ น ปริเยเสยฺย. กุโต นิรตฺตํ วาติ
นิรตฺตํ กุโตเยว. ๑-
    น เอเสยฺยาติ สีลพฺพตาทีหิ น มคฺเคยฺย. น คเวเสยฺยาติ น โอโลเกยฺย.
น ปริเยเสยฺยาติ ปุนปฺปุนํ น อิกฺเขยฺย.
    [๑๕๕] อิทานิ อชฺฌตฺตํ อุปสนฺตสฺส ขีณาสวสฺส ตาทิภาวํ ทสฺเสนฺโต "มชฺเฌ
ยถา"ติ คาถมาห. ตสฺสตฺโถ:- ยถา มหาสมุทฺทสฺส อุปริเหฏฺิมภาคานํ เวมชฺฌสงฺขาเต
จตุโยชนสหสฺสปฺปมาเณ มชฺเฌ ปพฺพตนฺตเร ิตสฺส วา มชฺเฌ สมุทฺทสฺส
อูมิ โน ชายติ, ิโตว โส โหติ อวิกมฺปมาโน เอวํ อเนโช ขีณาสโว ลาภาทีสุ
ิโต อสฺส อวิกมฺปมาโน, โส ตาทิโส ราคาทิอุสฺสทํ ภิกฺขุ น กเรยฺย กุหิญฺจีติ.
    อุพฺเพเธนาติ เหฏฺาภาเคน. คมฺภีโรติ อุทกปิฏฺิโต ปฏฺาย จตุราสีติ-
โยชนสหสฺสานิ คมฺภีโร. ๒- "อุพฺเพโธ"ติปิ ปาโ, ตํ น สุนฺทรํ. เหฏฺาติ
อนฺโตอุทกํ. อุปรีติ อุทฺธํอุทกํ. มชฺเฌติ เวมชฺเฌ. น กมฺปตีติ ิตฏฺานโต น
จลติ. น วิกมฺปตีติ อิโต จิโต จ น จลติ. น จลตีติ นิจฺจลํ โหติ. น เวธตีติ น
ผนฺทติ. นปฺปเวธตีติ น ปริวตฺตติ. น สมฺปเวธตีติ น ปริพฺภมติ. อเนริโตติ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. กุโต นิรตฺตา วาติ นิรตฺตา กุโตเยว  ๒ ก. จตุราสีติโยชนสหสฺสคมฺภีโร
น เอริโต. อฆฏฺฏิโตติ อกฺโขโภ. ๑- อจลิโตติ น กมฺปิโต. อฬุลิโตติ น กลลีภูโต.
ตตฺร อูมิ โน ชายตีติ ตสฺมึ าเน วีจิ น อุปฺปชฺชติ.
    สตฺตนฺนํ ปพฺพตานํ อนฺตริกาสูติ ยุคนฺธราทีนํ สตฺตนฺนํ ปพฺพตานํ
อนฺตรนฺตรา. สีทนฺตราติ อนฺตมโส สิมฺพลีตูลมฺปิ เตสุ ปติตํ ๒- สีทตีติ สีทา,
ปพฺพตนฺตเร ชาตตฺตา อนฺตรา. ๓- "สีทนฺตรา"ติปิ ๔- ปาโ.
    [๑๕๖] อิทานิ เอวํ อรหตฺตนิกูเฏน เทสิตํ ธมฺมเทสนํ อพฺภานุโมทนฺโต
ตสฺส จ อรหตฺตสฺส อาทิปฏิปทํ ปุจฺฉนฺโต นิมฺมิตพุทฺโธ "อกิตฺตยี"ติ คาถมาห.
ตตฺถ อกิตฺตยีติ อาจิกฺขิ. วิวฏจกฺขูติ วิวเฏหิ อนาวรเณหิ ปญฺจหิ จกฺขูหิ
สมนฺนาคโต. สกฺขิธมฺมนฺติ สกายตฺตํ ๕- สยํ อภิญฺาตํ อตฺตปจฺจกฺขธมฺมํ.
ปริสฺสยวินยนฺติ ปริสฺสยวินยนํ. ๖- ปฏิปทํ วเทหีติ อิทานิ ปฏิปตฺตึ วเทหิ.
ภทฺทนฺเตติ ภทฺทํ ตว อตฺถูติ ภควนฺตํ อาลปนฺโต อาห. อถ วา ภทฺทํ สุนฺทรํ ตว
ปฏิปทํ วเทหีติปิ วุตฺตํ โหติ. ปาติโมกฺขํ อถ วาปิ สมาธินฺติ ตเมว ปฏิปทํ
ภินฺทิตฺวา ปุจฺฉติ. ปฏิปทนฺติ เอเตน วา มคฺคํ ปุจฺฉติ. อิตเรหิ สีลํ สมาธิญฺจ
ปุจฺฉติ. มํสจกฺขุนาปีติ สสมฺภาริกมํสจกฺขุนาปิ. ทิพฺพจกฺขุนาปีติ ทิพฺพสทิสตฺตา
ทิพฺพํ. เทวานํ หิ สุจริตกมฺมนิพฺพตฺตํ ปิตฺตเสมฺหรุธิราทีหิ ๗- อปลิพุทฺธํ
อุปกฺกิเลสวิมุตฺตตาย ทูเรปิ อารมฺมณสมฺปฏิจฺฉนสมตฺถํ ทิพฺพํ ปสาทจกฺขุ โหติ.
อิทญฺจาปิ วีริยภาวนาพลนิพฺพตฺตํ าณจกฺขุ ตาทิสเมวาติ ทิพฺพสทิสตฺตา ทิพฺพํ,
ทิพฺพวิหารวเสน ปฏิลทฺธตฺตา อตฺตนา จ ทิพฺพวิหารสนฺนิสฺสิตตฺตาปิ ทิพฺพํ,
อาโลกปริคฺคเหน มหาชุติกตฺตาปิ ทิพฺพํ, ติโรกุฑฺฑาทิคตรูปทสฺสเนน มหาคติกตฺตาปิ
ทิพฺพํ. ตํ สพฺพํ สทฺทสตฺถานุสาเรน เวทิตพฺพํ, ทสฺสนฏฺเน จกฺขุ, จกฺขุกิจฺจกรเณน
จกฺขุมิวาติปิ จกฺขุ, ทิพฺพญฺจ ตํ จกฺขุ จาติ ทิพฺพจกฺขุ, เตน ทิพฺพจกฺขุนาปิ
วิวฏจกฺขุ. อิทานิ
@เชิงอรรถ: ๑ สี. อกฺโขภิโต  ๒ ฉ.ม. ปติตปติตํ  ๓ สี. สีทนฺตรา  ๔ ฉ.ม. อนฺตรสีทาติปิ
@๕ ก. ปกาสตฺถํ  ๖ สี.,ก. ปริสฺสยวินยนาย, ม. อริสฺสวินยปฏิปทํ
@๗ ฉ.ม....รุหิราทีหิ
ปญฺจวิธํ จกฺขุํ วิตฺถาเรน กเถตุํ "กถํ ภควา มํสจกฺขุนาปิ วิวฏจกฺขู"ติอาทิมาห.
มํสจกฺขุมฺหิ ภควโต ปญฺจ วณฺณา สํวิชฺชนฺตีติ เอตฺถ สสมฺภาราทิกจกฺขุสฺมึ
พุทฺธสฺส ภควโต ปญฺจ โกฏฺาสา ปจฺเจกํ ปจฺเจกํ อุปลพฺภนฺติ.
    นีโล จ วณฺโณติ อุมาปุปฺผวณฺโณ. ปีตโก จ วณฺโณติ กณิการปุปฺผวณฺโณ.
โลหิตโก จ วณฺโณติ อินฺทโคปกวณฺโณ. กโณฺห จ วณฺโณติ อญฺชนวณฺโณ.
โอทาโต จ วณฺโณติ โอสธิตารกวณฺโณ. ยตฺถ จ อกฺขิโลมานิ ปติฏฺิตานีติ
ยสฺมึ าเน อกฺขิโลมานิ ปติฏฺหิตฺวา อุฏฺิตานิ. ตํ นีลํ โหติ สุนีลนฺติ
เอตฺถ นีลนฺติ สพฺพสงฺคาหกวเสน วุตฺตํ. สุนีลนฺติ อนฺตรวิรหิตํ สุฏฺุ
นีลํ. ปาสาทิกนฺติ ปสาทชนกํ. ทสฺสเนยฺยนฺติ ทสฺสนียํ. อุมาปุปฺผสมานนฺติ
ทกสีตลปุปฺผสทิสํ. ตสฺส ปรโตติ ตสฺส สมนฺตา พาหิรปสฺเส. ปีตกนฺติ สพฺพสงฺคาหกํ.
สุปีตกนฺติ อนฺตรวิรหิตํ สุฏฺุ ปีตกํ. อุภยโต จ อกฺขิกูฏานีติ เทฺว
จ อกฺขิโกฏิโย. โลหิตกานีติ สพฺพสงฺคาหกวเสน วุตฺตํ. สุโลหิตกานีติ
อปญฺายมานวิวรานิ สุฏฺุ โลหิตกานิ. มชฺเฌ กณฺหนฺติ อกฺขีนํ
มชฺฌิมฏฺานํ อญฺชนสทิสํ กณฺหํ. สุกณฺหนฺติ อนฺตรวิรหิตํ สุฏฺุ กณฺหํ. อลูขนฺติ
สสฺสิริกํ. ๑- สินิทฺธนฺติ ปณีตํ. อฬาริฏฺกสมานนฺติ ๒- อปนีตตจอฬาริฏฺกผลสทิสํ.
"อทฺทาริฏฺกสมานนฺ"ติปิ ปาฬิ. ตสฺสา ตินฺตกากสทิสนฺติ อตฺโถ. โอทาตนฺติ
สพฺพสงฺคาหกวเสน วุตฺตํ. สุโอทาตนฺติ อนฺตรวิรหิตํ รชตมณฺฑลสทิสํ สุฏฺุ โอทาตํ.
เสตํ ปณฺฑรนฺติ ทฺวีหิปิ อติโอทาตตํ ทสฺเสติ. ปากติเกน มํสจกฺขุนาติ
ปกติมํสจกฺขุนา. อตฺตภาวปริยาปนฺเนนาติ อตฺตภาวสนฺนิสฺสิเตน.
ปุริมสุจริตกมฺมาภินิพฺพตฺเตนาติ ปุริเมสุ ตตฺถ ตตฺถุปฺปนฺเนสุ อตฺตภาเวสุ
กายสุจริตาทิกมฺมุนา อุปฺปาทิเตน. สมนฺตา โยชนํ ปสฺสตีติ สมนฺตโต จตุคาวุตปฺปมาเณ
โยชเน ติโรกุฑฺฑาทิคตํ รูปํ อาวรณวิรหิตํ ปกติมํสจกฺขุนา ทกฺขติ.
    ทิวา เจว รตฺติญฺจาติ ทิวสภาเค จ รตฺติภาเค จ. จตุรงฺคสมนฺนาคโตติ
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ภทฺทกนฺติ สสฺสิรีกํ, ฉ.ม. ปาสาทิกํ  ๒ สี. ภทฺทริฏฺกสมานนฺติ, ฉ.ม.
@ภทฺทาริฏฺกสมานนฺติ
จตูหิ องฺเคหิ สมนฺนาคโต ปริปุณฺณอนฺธกาโร อาโลกวิรหิโต. สูริโย จ ๑-
อตฺถงฺคมิโตติ สูรภาวํ ชนยนฺโต อุฏฺิโต สูริโย วิคโต. กาฬปกฺโข จ อุโปสโถติ
กาฬปกฺเข จาตุทฺทสีอุโปสถทิวโส จ. ติพฺโพ จ วนสณฺโฑติ คหโน จ รุกฺขราสิ.
มหา จ กาฬเมโฆ ๒- อพฺภุฏฺิโตติ มหนฺโต กาฬเมโฆ อพฺภปฏโล จ อุฏฺิโต
โหติ. กุฑฺโฑ ๓- วาติ อิฏฺกาจโย วา. กวาฏํ วาติ ทฺวารวาตปานาทิกวาฏํ วา.
ปากาโร วาติ มตฺติกาทิปากาโร วา. ปพฺพโต วาติ ปํสุปพฺพตาทิปพฺพโต วา.
คจฺฉํ วาติ ตรุณคจฺฉาทิคจฺฉํ วา. ลตา วาติ กรวินฺทาทิลตา วา. ๔- อาวรณํ
รูปานํ ทสฺสนายาติ รูปารมฺมณานํ ทสฺสนตฺถาย ปฏิเสธํ นตฺถิ. ๕- เอกญฺเจ ติลผลํ
นิมิตฺตํ กตฺวาติ สเจ เอกํ ติลพีชํ สญฺาณํ กตฺวา. ติลวาเห ปกฺขิเปยฺยาติ เทฺว
สกเฏ ติลราสิมฺหิ ขิเปยฺย. เกจิ ปน "วาโห นาม กุมฺภาติเรกเทฺวสกฏนฺ"ติ วทนฺติ.
ตญฺเว ติลผลํ อุทฺธเรยฺยาติ ตํนิมิตฺตกตํ ติลพีชํเยว อุทฺธริตฺวา คเณฺหยฺย.
    ทิพฺเพน จกฺขุนาติ อิทํ วุตฺตตฺถเมว. วิสุทฺเธนาติ จุตูปปาตทสฺสเนน
ทิฏฺิวิสุทฺธิเหตุตฺตา วิสุทฺเธน. โย หิ จุติมตฺตเมว ปสฺสติ น อุปปาตํ, โส
อุจฺเฉททิฏฺึ คณฺหาติ. โย อุปปาตเมว ปสฺสติ น จุตึ, โส นวสตฺตปาตุภาวสสฺสตทิฏฺึ
คณฺหาติ. โย ปน ตทุภยํ ปสฺสติ, โส ยสฺมา ทุวิธมฺปิ ตํ ทิฏฺิคตมติวตฺตติ,
ตสฺมาสฺส ตํ ทสฺสนํ ทิฏฺิวิสุทฺธิเหตุ โหติ, อุภยญฺเจตํ พุทฺธปุตฺตา ปสฺสนฺติ.
เตน วุตฺตํ "จุตูปปาตทสฺสเนน ทิฏฺิวิสุทฺธิเหตุตฺตา วิสุทฺธนฺ"ติ. มนุสฺสูปจารํ
อติกฺกมิตฺวา รูปทสฺสเนน อติกฺกนฺตมานุสกํ, มานุสกํ วา มํสจกฺขุํ อติกฺกนฺตตฺตา
อติกฺกนฺตมานุสกนฺติ เวทิตพฺพํ.
    เตน ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต ปสฺสตีติ
มนุสฺสมํสจกฺขุนา วิย สตฺเต โอโลเกติ. จวมาเน อุปปชฺชมาเนติ เอตฺถ จุติกฺขเณ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วา  ๒ ก. อกาลเมโฆ  ๓ ฉ.ม. กุฏฺโฏ
@๔ สี. กรวิญฺฉาทิลตา วา, ก. กาฬวณฺณาทิลตา วา  ๕ ก. ปฏิเสธนนฺติ
อุปปตฺติกฺขเณ วา ทิพฺพจกฺขุนา ทฏฺุํ น สกฺกา. เย ปน อาสนฺนจุติกา อิทานิ
จวิสฺสนฺติ, เต จวมานา. เย จ คหิตปฏิสนฺธิกา สมฺปตินิพฺพตฺตาว, เต
อุปปชฺชมานาติ อธิปฺเปตา. เต เอวรูเป จวมาเน อุปปชฺชมาเน จ ปสฺสตีติ
ทสฺเสติ. หีเนติ โมหนิสฺสนฺทยุตฺตตฺตา หีเน. ตพฺพิปรีเต ปณีเต. สุวณฺเณติ
อโทสนิสฺสนฺทยุตฺตตฺตา อิฏฺกนฺตมนาปวณฺณยุตฺเต. ตพฺพิปรีเต ทุพฺพณฺเณ, อภิรูเป
วิรูเปติ อตฺโถ. สุคเตติ สุคติคเต, อโลภนิสฺสนฺทยุตฺตตฺตา วา อฑฺเฒ มหทฺธเน.
ทุคฺคเตติ ทุคฺคติคเต, โลภนิสฺสนฺทยุตฺตตฺตา วา ทลิทฺเท อปฺปนฺนปาเน.
ยถากมฺมูปเคติ ยํ ยํ กมฺมํ อุปจิตํ, เตน เตน อุปคเต. ตตฺถ ปุริเมหิ
"จวมาเน"ติอาทีหิ ทิพฺพจกฺขุกิจฺจํ วุตฺตํ. อิมินา ปน ปเทน ยถากมฺมูปคาณกิจฺจํ.
    ตสฺส จ าณสฺส อยมุปฺปตฺติกฺกโม:- อิธ ภิกฺขุ เหฏฺานิรยาภิมุขํ อาโลกํ
วฑฺเฒตฺวา เนรยิเก สตฺเต ปสฺสติ มหาทุกฺขมนุภวมาเน, ตํ ทสฺสนํ
ทิพฺพจกฺขุกิจฺจเมว. โส เอวํ มนสิ กโรติ "กินฺนุ โข กมฺมํ กตฺวา อิเม สตฺตา เอตํ
ทุกฺขมนุภวนฺตี"ติ, อถสฺส "อิทนฺนาม กตฺวา"ติ ตํ กมฺมารมฺมณํ าณมุปฺปชฺชติ.
ตถา อุปริเทวโลกาภิมุขํ อาโลกํ วฑฺเฒตฺวา นนฺทนวนมิสฺสกวนปารุสกวนาทีสุ ๑-
สตฺเต ปสฺสติ มหาสมฺปตฺติมนุภวมาเน. ตมฺปิ ทสฺสนํ ทิพฺพจกฺขุกิจฺจเมว. โส เอวํ
มนสิ กโรติ "กินฺนุ โข กมฺมํ กตฺวา อิเม สตฺตา เอตํ สมฺปตฺตึ อนุภวนฺตี"ติ.
อถสฺส "อิทนฺนาม กตฺวา"ติ ตํ กมฺมารมฺมณํ าณมุปฺปชฺชติ. อิทํ ยถากมฺมูปคาณํ.
นาม. อิมสฺส วิสุํ ปริกมฺมํ นาม นตฺถิ. ยถา จ อิมสฺส, เอวํ อนาคตํสาณสฺสาปิ.
ทิพฺพจกฺขุปาทกาเนว หิ อิมานิ ทิพฺพจกฺขุนา สเหว อิชฺฌนฺติ.
    อิเม วต โภนฺโตติอาทีสุ อิเมติ ทิพฺพจกฺขุนา ทิฏฺานํ นิทสฺสนวจนํ. วตาติ
อนุโสจนตฺเถ นิปาโต. โภนฺโตติ ภวนฺโต. ทุฏฺุ จริตํ, ทุฏฺ วา จริตํ
กิเลสปูติกตฺตาติ ทุจฺจริตํ, กาเยน ทุจฺจริตํ, กายโต วา อุปฺปนฺนํ ทุจฺจริตนฺติ
กายทุจฺจริตํ. อิตเรสุปิ เอเสว นโย. สมนฺนาคตาติ สมงฺคีภูตา.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม....ผารุสกวนาทีสุ
    อริยานํ อุปวาทกาติ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธพุทฺธสาวกานํ อริยานํ อนฺตมโส
คิหิโสตาปนฺนานมฺปิ อนตฺถกามา หุตฺวา อนฺติมวตฺถุนา วา คุณปริธํสเนน วา
อุปวาทกา, อกฺโกสกา ครหกาติ วุตฺตํ โหติ. ตตฺถ "นตฺถิ อิเมสํ สมณธมฺโม,
อสฺสมณา เอเต"ติ วทนฺโต อนฺติมวตฺถุนา อุปวทติ. "นตฺถิ อิเมสํ ฌานํ วา
วิโมกฺโข วา มคฺโค วา ผลํ วา"ติอาทีนิ วทนฺโต คุณปริธํสเนน อุปวทตีติ
เวทิตพฺโพ. โส จ ฌานํ วา อุปวเทยฺย อฌานํ วา, อุภยถาปิ อริยูปวาโทว
โหติ, อติภาริยํ กมฺมํ, อนนฺตริยกมฺมสทิสํ, สคฺคาวรณญฺจ มคฺคาวรณญฺจ, สเตกิจฺฉํ
ปน โหติ. ตสฺมา โย อริยํ อุปวทติ, เตน คนฺตฺวา สเจ อตฺตนา วุฑฺฒตโร
โหติ, อุกฺกุฏิกํ นิสีทิตฺวา "อหํ อายสฺมนฺตํ อิทญฺจิทญฺจ อวจํ, ตมฺเม ขมาหี"ติ
ขมาเปตพฺโพ. สเจ ปน นวกตโร โหติ, วนฺทิตฺวา อุกฺกุฏิกํ นิสีทิตฺวา อญฺชลึ
ปคฺคเหตฺวา "อหํ ภนฺเต ตุเมฺห อิทญฺจิทญฺจ อวจํ, ตมฺเม ขมถา"ติ ขมาเปตพฺโพ.
สเจปิ โส นกฺขมติ, ทิสาปกฺกนฺโต วา โหติ, สยํ วา คนฺตฺวา สทฺธิวิหาริเก
วา เปเสตฺวา ขมาเปตพฺโพ. สเจ นาปิ คนฺตุํ น เปเสตุํ สกฺกา โหติ, เย
ตสฺมึ วิหาเร ภิกฺขู วสนฺติ, เตสํ สนฺติกํ คนฺตฺวา สเจ นวกตรา โหนฺติ, อุกฺกุฏิกํ
นิสีทิตฺวา สเจ วุฑฺฒตรา, วุฑฺเฒ วุตฺตนเยเนว ปฏิปชฺชิตฺวา "อหํ ภนฺเต อสุกนฺนาม
อายสฺมนฺตํ อิทญฺจิทญฺจ อวจํ, ตํ ขมตุ เม โส อายสฺมา"ติ วตฺวา ขมาเปตพฺโพ. ๑-
สมฺมุขา อขมนฺเตปิ เอตเทว กาตพฺพํ. สเจ เอกจาริกภิกฺขุ โหติ, เนว ตสฺส
วสนฏฺานํ น คตฏฺานํ ปญฺายติ, เอกสฺส ปณฺฑิตสฺส ภิกฺขุโน สนฺติกํ คนฺตฺวา
"อหํ ภนฺเต อสุกํ นาม อายสฺมนฺตํ อิทญฺจิทญฺจ อวจํ, ตมฺเม อนุสฺสรโต อนุสฺสรโต
วิปฺปฏิสาโร โหติ, กึ กโรมี"ติ วตฺตพฺพํ. โส วกฺขติ "ตุเมฺห มา จินฺตยิตฺถ,
เถโร ตุมฺหากํ ขมติ, จิตฺตํ วูปสเมถา"ติ. เตนาปิ อริยสฺส คตทิสาภิมุเขน อญฺชลึ
ปคฺคเหตฺวา "ขมถา"ติ วตฺตพฺพํ. ยทิ โส ปรินิพฺพุโต โหติ, ปรินิพฺพุตมญฺจฏฺานํ
คนฺตฺวา ยาว สิวถิกํ คนฺตฺวาปิ ขมาเปตพฺโพ. เอวํ กเต เนว สคฺคาวรณํ น
มคฺคาวรณํ โหติ, ปากติกเมว โหตีติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ก. ขมาเปตพฺพํ
    มิจฺฉาทิฏฺิกาติ วิปรีตทสฺสนา. มิจฺฉาทิฏฺิกมฺมสมาทานาติ มิจฺฉาทิฏฺิวเสน
สมาทินฺนนานาวิธกมฺมา, เย จ มิจฺฉาทิฏฺิมูลเกสุ กายกมฺมาทีสุ อญฺเปิ
สมาทเปนฺติ. เอตฺถ จ วจีทุจฺจริตคฺคหเณเนว อริยูปวาเท, มโนทุจฺจริตคฺคหเณน
จ มิจฺฉาทิฏฺิยา สงฺคหิตายปิ อิเมสํ ทฺวินฺนํ ปุน วจนํ มหาสาวชฺชภาวทสฺสนตฺถนฺติ
เวทิตพฺพํ. มหาสาวชฺโช หิ อริยูปวาโท อนนฺตริยสทิโส. วุตฺตมฺปิ เจตํ:-
              "เสยฺยถาปิ สาริปุตฺต ภิกฺขุ สีลสมฺปนฺโน สมาธิสมฺปนฺโน ปญฺา-
         สมฺปนฺโน ทิฏฺเว ธมฺเม อญฺ อาราเธยฺย, เอวํ สมฺปทมิทํ สาริปุตฺต
         วทามิ. ตํ วาจํ อปฺปหาย ตํ จิตฺตํ อปฺปหาย ตํ ทิฏฺึ อปฺปฏินิสฺสชฺชิตฺวา
         ยถาภตํ นิกฺขิตฺโต เอวํ นิรเย"ติ. ๑-
มิจฺฉาทิฏฺิโต จ มหาสาวชฺชตรํ นาม อญฺ นตฺถิ. ยถาห:-
              "นาหํ ภิกฺขเว อญฺ เอกธมฺมมฺปิ สมนุปสฺสามิ, ยํ เอวํ มหาสาวชฺชํ
         ยถยิทํ ภิกฺขเว มิจฺฉาทิฏฺิ. มิจฺฉาทิฏฺิปรมานิ ภิกฺขเว วชฺชานี"ติ. ๒-
    กายสฺส เภทาติ อุปาทินฺนกฺขนฺธปริจฺจาคา. ปรํ มรณาติ ตทนนฺตราภิ-
นิพฺพตฺตกฺขนฺธคฺคหเณ. อถ วา กายสฺส เภทาติ ชีวิตินฺทฺริยสฺสุปจฺเฉทา. ปรํ มรณาติ
จุติจิตฺตโต อุทฺธํ. อปายนฺติ เอวมาทิ สพฺพํ นิรยเววจนเมว. นิรโย หิ
สคฺคโมกฺขเหตุภูตา ปุญฺสมฺมตา อยา อเปตตฺตา, สุขานํ วา อายสฺส อภาวา อปาโย.
ทุกฺขสฺส คติ ปฏิสรณนฺติ ทุคฺคติ, โทสพหุลตาย วา ทุฏฺเน กมฺมุนา นิพฺพตฺตา
คตีติ ทุคฺคติ. วิวสา นิปตนฺติ ตตฺถ ทุกฺกฏการิโนติ วินิปาโต, วินสฺสนฺตา วา
เอตฺถ นิปตนฺติ สมฺภิชฺชมานงฺคปจฺจงฺคาติปิ วินิปาโต. นตฺถิ เอตฺถ อสฺสาทสญฺิโต
อโยติ นิรโย.
    อถ วา อปายคฺคหเณน ติรจฺฉานโยนึ ทีเปติ, ติรจฺฉานโยนิ หิ อปาโย
@เชิงอรรถ: ๑ ม.มู. ๑๒/๑๔๙/๑๑๐  ๒ ฉ.ม. มหาสาวชฺชานีติ, องฺ.เอกก. ๒๐/๓๑๐/๓๕
สุคติโต ๑- อเปตตฺตา. น ทุคฺคติ, มเหสกฺขานํ นาคราชาทีนํ สมฺภวโต. ทุคฺคติคฺคหเณน
เปตฺติวิสยํ ทีเปติ, โส หิ อปาโย เจว ทุคฺคติ จ สุขโต ๒- อเปตตฺตา ทุกฺขสฺส
จ คติภูตตฺตา, น ตุ วินิปาโต, อสุรกายสทิสํ อวินิปติตตฺตา. วินิปาตคฺคหเณน
อสุรกายํ ทีเปติ. โส หิ ยถาวุตฺเตน อตฺเถน อปาโย เจว ทุคฺคติ จ สพฺพสมุสฺสเยหิ
จ วินิปติตตฺตา วินิปาโตติ วุจฺจติ. นิรยคฺคหเณน อวีจิอาทิอเนกปฺปการํ นิรยเมว
ทีเปตีติ. อุปปนฺนาติ อุปคตา, ตตฺถ อภินิพฺพตฺตาติ อธิปฺปาโย. วุตฺตวิปริยาเยน
สุกฺกปกฺโข เวทิตพฺโพ. อยํ ปน วิเสโส:- ตตฺถ สุคติคฺคหเณน มนุสฺสคติปิ
สงฺคยฺหติ. สคฺคคฺคหเณน เทวคติเยว. ตตฺถ สุนฺทรา คตีติ สุคติ. รูปาทีหิ วิสเยหิ
สุฏฺุ อคฺโคติ สคฺโค. โส สพฺโพปิ ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเน โลโกติ อยํ วจนตฺโถ.
อิติ ทิพฺเพน จกฺขุนาติอาทิ สพฺพํ นิคมนวจนํ.
    เอวํ ทิพฺเพน จกฺขุนา ปสฺสตีติ อยเมตฺถ สงฺเขปตฺโถ:- ทิพฺพจกฺขุาณํ
ปริตฺตปจฺจุปฺปนฺนอชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณวเสน จตูสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺตติ.
ยถากมฺมูปคาณํ ปริตฺตมหคฺคตอตีตอชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณวเสน ปญฺจสุ อารมฺมเณสุ
ปวตฺตติ. อนาคตํสาณํ ปริตฺตมหคฺคตอปฺปมาณมคฺคอนาคตอชฺฌตฺตพหิทฺธาน-
วตฺตพฺพารมฺมณวเสน อฏฺสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺตตีติ.
    อากงฺขมาโน จ ภควาติ ภควา อิจฺฉมาโน. เอกมฺปิ โลกธาตุํ ปสฺเสยฺยาติ
เอกํ จกฺกวาฬํ โอโลเกยฺย. สหสฺสิมฺปิ จูฬนิกนฺติ เอตฺถ ยาวตา จนฺทิมสูริยา
ปริหรนฺติ, ทิสา ภานฺติ วิโรจมานา, ตาว สหสฺสธา โลโก, ๓- เอตฺถ เต วตฺตตี
วโสติ อาคตฏฺาเน ๓- เอสา สหสฺสีจูฬนิกา นาม. จูฬนิกนฺติ ขุทฺทกํ. ทฺวิสหสฺสิมฺปิ
มชฺฌิมิกํ โลกธาตุนฺติ เอตฺถ สหสฺสจกฺกวาฬานํ สหสฺสภาเคน คเณตฺวา
ทสสตสหสฺสจกฺกวาฬปริมาณา ทฺวิสหสฺสี มชฺฌิมิกา โลกธาตุ นาม. เอตฺตเกน พุทฺธานํ
ชาติกฺเขตฺตํ นาม ทสฺสิตํ. โพธิสตฺตานํ หิ ปจฺฉิมภเว เทวโลกโต จวิตฺวา
มาตุกุจฺฉิยํ
@เชิงอรรถ: ๑ สี. สุขโต  ๒ ม. สุคติโต  ๓-๓ ฉ.ม. อิเม ปาา น ทิสฺสนฺติ
ปฏิสนฺธิคฺคหณทิวเส จ มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมนทิวเส จ มหาภินิกฺขมนทิวเส จ
สมฺโพธิธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนอายุสงฺขารโวสฺสชฺชนปรินิพฺพานทิวเสสุ จ เอตฺตกํ านํ
กมฺปติ. ติสหสฺสิมฺปิ. มหาสหสฺสิมฺปิ โลกธาตุนฺติ สหสฺสิโต ปฏฺาย ตติยาติ
ติสหสฺสี, ปมสหสฺสึ สหสฺสธา กตฺวา คณิตํ มชฺฌิมิกํ สหสฺสธา กตฺวา คณิตตฺตา
มหนฺเตหิ สหสฺเสหิ คณิตาติ มหาสหสฺสี. เอตฺตาวตา โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาฬปริมาโณ โลโก
ทสฺสิโต โหติ. คณกปุตฺตติสฺสตฺเถโร ปน เอวมาห "น หิ ติสหสฺสิมหาสหสฺสิโลกธาตุยา
เอตํ ปริมาณํ. อิทํ หิ อาจริยานํ สชฺฌายมูลกํ วาจาย ปริหีนฏฺานํ,
ทสโกฏิสตสหสฺสจกฺกวาฬปริมาณํ ปน านํ ติสหสฺสิมหาสหสฺสิโลกธาตุ นามา"ติ.
เอตฺตาวตา หิ ภควโต อาณากฺเขตฺตํ นาม ทสฺสิตํ. เอตสฺมึ หิ อนฺตเร
อาฏานาฏิยปริตฺตอิสิคิลิปริตฺตธชคฺคปริตฺตโพชฺฌงฺคปริตฺตขนฺธปริตฺตโมรปริตฺต-
เมตฺตปริตฺตรตนปริตฺตานํ ๑- ๒- ๓- ๔- ๕- ๖- ๗- ๘- อาณา ผรติ.
    ยาวตกํ วา ปน อากงฺเขยฺยาติ ยตฺตกํ วา อิจฺเฉยฺย. อิมินา วิสยกฺเขตฺตํ
ทสฺสิตํ. พุทฺธานํ หิ วิสยกฺเขตฺตสฺส ปมาณปริจฺเฉโท นาม นตฺถิ, นตฺถิกภาเว
จสฺส อิมํ อุปมํ อาหรนฺติ:- โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาเฬ หิ ๙- ยาว พฺรหฺมโลกา สาสเปหิ
ปูเรตฺวา สเจ โกจิ ปุรตฺถิมาย ทิสาย เอกจกฺกวาเฬ เอกํ สาสปํ ปกฺขิปนฺโต
คจฺเฉยฺย, ๑๐- สพฺเพปิ เต สาสปา ปริกฺขยํ คจฺเฉยฺยุํ, น เตฺวว ปุรตฺถิมาย ทิสาย
จกฺกวาฬานิ. ทกฺขิณาทีสุปิ เอเสว นโย. ตตฺถ พุทฺธานํ อวิสโย นาม นตฺถิ.
ตาวตกํ ปสฺเสยฺยาติ ตตฺตกํ โอโลเกยฺย. เอวํ ปริสุทฺธํ ภควโต ทิพฺพจกฺขูติ
ทิพฺพจกฺขุกถํ นิฏฺาเปสิ.
    กถํ ภควา ปญฺาจกฺขุนา วิวฏจกฺขูติ เกน ปกาเรน ปญฺาจกฺขุนา
อปิหิตจกฺขุ. มหาปญฺโ ปุถุปญฺโติอาทิกํ ตตฺถ อติโรจติ ยทิทํ ปญฺายาติ
ปริโยสานํ เหฏฺา วุตฺตตฺถเมว.
@เชิงอรรถ: ๑ ที.ปา. ๑๑/๒๗๕/๑๖๙  ๒ ม.อุ.  ๑๔/๑๓๓/๑๑๗  ๓ สํ.ส. ๑๕/๒๔๙/๒๖๓  ๔ สํ.มหา.
@๑๙/๙๗๘/๒๗๐  ๕ ขุ.ชา. ๒๗/๑๐๕/๕๖, องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๖๗/๘๓  ๖ ขุ.ชา. ๒๗/๑๗/๔๐
@๗ ขุ.สุ. ๒๕/๑/๑๓, ขุ.สุ. ๒๕/๑๔๓/๓๖๒  ๘ ขุ.ขุ. ๒๕/๑/๕, ขุ.สุ. ๒๕/๒๒๔/๓๗๖
@๙ ฉ.ม....จกฺกวาฬมฺหิ  ๑๐ ฉ.ม. อาคจฺเฉยฺย
    พุทฺธจกฺขุนาติ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตาเณน จ อาสยานุสยาเณน จ. อิเมสํ
ทฺวินฺนํ าณานํ พุทฺธจกฺขูติ นามํ, สพฺพญฺุตญฺาณสฺส สมนฺตจกฺขูติ, ติณฺณํ
มคฺคาณานํ ธมฺมจกฺขูติ. โลกํ โวโลเกนฺโต อทฺทส สตฺเตติ สตฺเต อทฺทกฺขิ.
อปฺปรชกฺเขติอาทีสุ เยสํ วุตฺตนเยเนว ปญฺาจกฺขุมฺหิ ราคาทิรชํ อปฺปํ, เต
อปฺปรชกฺขา. เยสํ ตํ มหนฺตํ, เต มหารชกฺขา. เยสํ สทฺธาทีนิ อินฺทฺริยานิ
ติกฺขานิ, เต ติกฺขินฺทฺริยา. เยสํ ตานิ มุทูนิ, เต มุทินฺทฺริยา. เยสํ เตเยว
สทฺธาทโย อาการา สุนฺทรา, เต สฺวาการา. เย กถิตการณํ สลฺลกฺเขนฺติ, สุเขน สกฺกา
โหนฺติ วิญฺาเปตุํ, เต สุวิญฺาปยา. เย ปรโลกญฺเจว วชฺชญฺจ ๑- ภยโต ปสฺสนฺติ,
เต ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวิโน นาม.
    อุปฺปลินิยนฺติ อุปฺปลวเน. อิตเรสุปิ เอเสว นโย. อนฺโต นิมุคฺคโปสีนีติ ยานิ
อนฺโตนิมุคฺคาเนว โปสิยนฺติ. อุทกํ อจฺจุคฺคมฺม ติฏฺนฺตีติ อุทกํ อติกฺกมิตฺวา
ติฏฺนฺติ. ตตฺถ ยานิ ยานิ อจฺจุคฺคมฺม ิตานิ, ตานิ ตานิ สูริยรสฺมิสมฺผสฺสํ
อาคมยมานานิ ิตานิ อชฺช ปุปฺผนกานิ. ยานิ สโมทกํ ิตานิ, ตานิ เสฺว ปุปฺผนกานิ.
ยานิ อุทกา อนุคฺคตานิ อนฺโตนิมุคฺคโปสีนิ, ตานิ ตติยทิวเสว ปุปฺผนกานิ. อุทกา ปน
อนุคฺคตานิ อญฺานิปิ สโรคอุปฺปลานิ นาม อตฺถิ, ยานิ เนว ปุปฺผิสฺสนฺติ,
มจฺฉกจฺฉปภกฺขาเนว ภวิสฺสนฺติ, ตานิ ปาฬึ นารูฬฺหานิ, อาหริตฺวา ปน
ทีเปตพฺพานีติ ทีปิตานิ.
    ยเถว หิ ตานิ จตุพฺพิธปุปฺผานิ, เอวเมว อุคฺฆฏิตญฺู วิปญฺจิตญฺู เนยฺโย
ปทปรโมติ จตฺตาโร ปุคฺคลา. ยสฺส ปุคฺคลสฺส อุทาหฏเวลาย ธมฺมาภิสมโย โหติ,
อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล อุคฺฆฏิตญฺู. ยสฺส ปุคฺคลสฺส สงฺขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน
อตฺเถ วิภชียมาเน ธมฺมาภิสมโย โหติ, อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล วิปญฺจิตญฺู. ยสฺส
ปุคฺคลสฺส อุทฺเทสโต ปริปุจฺฉโต โยนิโส มนสิกโรโต กลฺยาณมิตฺเต เสวโต ภชโต
@เชิงอรรถ: ๑ ก. วฏฺฏญฺจ
ปยิรุปาสโต ธมฺมาภิสมโย โหติ, อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล เนยฺโย. ยสฺส ปุคฺคลสฺส
พหุมฺปิ สุณโต พหุมฺปิ ภณโต พหุมฺปิ ธารยโต พหุมฺปิ วาจโต น ตสฺสํ ชาติยํ ๑-
ธมฺมาภิสมโย โหติ, อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ปทปรโม. ตตฺถ ภควา อุปฺปลวนาทิสทิสํ
ทสสหสฺสิโลกธาตุํ โอโลเกนฺโต อชฺช ปุปฺผนกานิ อุคฺฆฏิตญฺู, เสฺว ปุปฺผนกานิ
วิปญฺจิตญฺูติ เอวํ สพฺพาการโตว ๒- อทฺทส. ตตฺถ ติณฺณํ ปุคฺคลานํ อิมสฺมิญฺเว
อตฺตภาเว ภควโต ธมฺมเทสนา อตฺถํ สาเธติ, ปทปรมานํ อนาคตตฺถาย วาสนา
โหติ.
    ราคจริโตติอาทีสุ รชฺชนวเสน อารมฺมเณ จรณํ เอตสฺส อตฺถีติ ราคจริโต.
ทุสฺสนวเสน อารมฺมเณ จรณํ เอตสฺส อตฺถีติ โทสจริโต. มุยฺหนวเสน อารมฺมเณ
จรณํ เอตสฺส อตฺถีติ โมหจริโต. วิตกฺกนวเสน อูหนวเสน อารมฺมเณ จรณํ
เอตสฺส อตฺถีติ วิตกฺกจริโต. โอกปฺปนสทฺธาวเสน อารมฺมเณ จรณํ เอตสฺส อตฺถีติ
สทฺธาจริโต. าณเมว จรณํ, าเณน ๓- วา จรณํ, าณสฺส วา จรณํ, าณโต
วา จรณํ เอตสฺส อตฺถีติ าณจริโต. ราคจริตสฺสาติ ราคุสฺสทสฺส ราคพหุลสฺส.
ปรโตปิ เอเสว นโย.
    อสุภกถํ กเถตีติ อุทฺธุมาตกาทิทสวิธํ อสุภปฏิสํยุตฺตํ กถํ อาจิกฺขติ.
วุตฺตเญฺหตํ "อสุภา ภาเวตพฺพา ราคสฺส ปหานายา"ติ. ๔- เมตฺตาภาวนํ อาจิกฺขตีติ
เมตฺตาภาวนํ จิตฺตสิเนหนํ กเถติ. วุตฺตเญฺหตํ "เมตฺตา ภาเวตพฺพา พฺยาปาทสฺส
ปหานายา"ติ. ๔- อุทฺเทเสติ สชฺฌายเน. ปริปุจฺฉายาติ อฏฺกถาย. กาเลน
ธมฺมสฺสวเนติ ยุตฺตปฺปตฺตกาเล อุตฺตรึ ปริยตฺติธมฺมสฺสวเน. ธมฺมสากจฺฉายาติ
อญฺเหิ สทฺธึ สากจฺฉาย. ครุสํวาเสติ ครูนํ ปยิรุปาสเน. นิเวเสตีติ อาจริยานํ
สนฺติเก ปติฏฺาเปติ. อานาปานสฺสตึ อาจิกฺขตีติ อานาปานสฺสติสมฺปยุตฺตํ
กมฺมฏฺานํ กเถติ. วุตฺตเญฺหตํ "อานาปานสฺสติ ภาเวตพฺพา วิตกฺกุปจฺเฉทายา"ติ. ๔-
ปสาทนียํ นิมิตฺตํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ตาย ชาติยา  ๒ ฉ.ม. สพฺพาการโต จ  ๓ ก. าณโต  ๔ องฺ.นวก. ๒๓/๑/๒๙๒
อาจิกฺขตีติ จูฬเวทลฺลมหาเวทลฺลาทิปสาทชนกํ ๑- ๒- สุตฺตํ กเถติ. พุทฺธสุโพธินฺติ
พุทฺธสฺส ภควโต พุทฺธตฺตปฏิเวธํ. ธมฺมสุธมฺมตนฺติ นววิธโลกุตฺตรธมฺมสฺส สฺวากฺ-
ขาตตํ. สํฆสุปฺปฏิปตฺตินฺติ อฏฺวิธอริยสํฆสฺส สุปฺปฏิปนฺนตาทิสุฏฺุปฏิปตฺตึ.
สีลานิ จ อตฺตโนติ อตฺตโน สนฺตกสีลานิ จ. อาจิกฺขติ วิปสฺสนานิมิตฺตนฺติ
อุทยพฺพยาทิปฏิสํยุตฺตํ กเถติ. อนิจฺจาการนฺติ หุตฺวา อภาวาการํ. ทุกฺขาการนฺติ
อุทยพฺพยปฏิปีฬนาการํ. อนตฺตาการนฺติ อวสวตฺตนาการํ.
    เสเล ยถา ปพฺพตมุทฺธนิฏฺิโตติ เสลมเย เอกคฺฆเน ปพฺพตมุทฺธนิ ิโตว, น หิ
ตตฺถ ิตสฺส ทสฺสนตฺถํ อภิมุเข คีวุกฺขิปนปสารณาทิกิจฺจํ ๓- อตฺถิ. ตถูปมนฺติ
ตปฺปฏิภาคํ เสลปพฺพตูปมํ. อยมฺปเนตฺถ สงฺเขปตฺโถ:- ยถา เสลปพฺพตมุทฺธนิ ิโต
จกฺขุมา ปุริโส สมนฺตโต ชนตํ ปสฺเสยฺย. สุเมธ สุนฺทรปญฺ สพฺพญฺุตญฺาเณน
สมนฺตจกฺขุ ภควา ธมฺมมยํ ปญฺามยํ ปาสาทมารุยฺห สยํ อเปตโสโก โสกาวกิณฺณํ
ชาติชราภิภูตญฺจ ชนตํ อเวกฺขสฺสุ อุปธารย อุปปริกฺขาติ. ๔-
    อยมฺปเนตฺถ อธิปฺปาโย:- ยถา หิ ปพฺพตปาทสามนฺตา มหนฺตํ เขตฺตํ กตฺวา
ตตฺถ เกทารปาฬีสุ กุฏิโย กตฺวา รตฺตึ อคฺคึ ชาเลยฺยุํ, ๕- จตุรงฺคสมนฺนาคตญฺจ
อนฺธการํ อสฺส, อถ ตสฺส ปพฺพตสฺส มตฺถเก ตฺวา จกฺขุมโต ปุริสสฺส ภูมึ
โอโลกยโต เนว เขตฺตํ น เกทารปาฬิโย น กุฏิโย น ตตฺถ สยิตมนุสฺสา
ปญฺาเยยฺยุํ, กุฏิกาสุ ปน อคฺคิชาลมตฺตเมว ปญฺาเยยฺย. เอวํ ธมฺมปาสาทํ อภิรุยฺห
สตฺตกายํ โอโลกยโต ตถาคตสฺส เย เต อกตกลฺยาณา สตฺตา, เต เอกวิหาเร
ทกฺขิณชาณุปสฺเส นิสินฺนาปิ พุทฺธจกฺขุสฺส อาปาถํ นาคจฺฉนฺติ, รตฺตึ ขิตฺตสรา
วิย โหนฺติ. เย ปน กตกลฺยาณา เวเนยฺยปุคฺคลา, เต เอวสฺส ทูเรปิ ิตา
อาปาถํ อาคจฺฉนฺติ, เต เอว อคฺคิ วิย หิมวนฺตปพฺพโต วิย จ. วุตฺตมฺปิ เจตํ:-
@เชิงอรรถ: ๑ ม.มู. ๑๒/๔๖๐/๔๑๐  ๒ ม.มู. ๑๒/๔๔๙/๔๐๑  ๓ ก. รุกฺเข จ อภิรูหนาทิกิจฺจํ, ม.
@สมฺปสารณาทิกิจฺจํ  ๔ ฉ.ม. อุปธารยตุ อุปปริกฺขตุ  ๕ ฉ.ม. ชาเลยฺย
              "ทูเร สนฺโต ปกาเสนฺติ  หิมวนฺโตว ปพฺพโต
              อสนฺเตตฺถ น ทิสฺสนฺติ    รตฺติขิตฺตา ยถา สรา"ติ. ๑-
    สพฺพญฺุตญฺาณนฺติ เอตฺถ ปญฺจเนยฺยปถปฺปเภทํ สพฺพํ อญฺาสีติ สพฺพญฺู.
สงฺขตาสงฺขตาทิเภทา สพฺพธมฺมา หิ สงฺขาโร วิกาโร ลกฺขณํ นิพฺพานํ ปญฺตฺตีติ
ปญฺเจว เนยฺยปถา โหนฺติ. สพฺพญฺุสฺส ภาโว สพฺพญฺุตา, สพฺพญฺุตา เอว าณํ
"สพฺพญฺุตาาณนฺ"ติ วตฺตพฺเพ "สพฺพญฺุตญฺาณนฺ"ติ วุตฺตํ. สพฺพญฺูติ จ
กมสพฺพญฺู สกึสพฺพญฺู สตตสพฺพญฺู สตฺติสพฺพญฺู าตสพฺพญฺูติ ปญฺจวิธา
สพฺพญฺุโน สิยุํ. เตสุ กเมน สพฺพชานนกาลาสมฺภวโต กมสพฺพญฺุตา น โหติ.
สกึ สพฺพารมฺมณคฺคหณาภาวโต สกึสพฺพญฺุตา น โหติ, จกฺขุวิญฺาณาทิ-
นิยตารมฺมณจิตฺตสมฺภวโต ๒- ภวงฺคจิตฺตวิโรธโต ยุตฺติอภาวโต จ สตตสพฺพญฺุตา น
โหติ, ปริเสสโต สพฺพชานนสมตฺถตาย สตฺติสพฺพญฺุตา วา สิยา,
วิทิตสพฺพธมฺมตฺตา าตสพฺพญฺุตา วา, สตฺติสพฺพญฺุโน สพฺพชานนตฺตํ ๓- นตฺถีติ
ตมฺปิ น ยุชฺชติ, "น ตสฺส อทฺทิฏฺมิธตฺถิ กิญฺจิ ฯเปฯ สมนฺตจกฺขู"ติ วุตฺตตฺตา
าตสพฺพญฺุตา เอว ยุชฺชติ. เอวํ หิ สติ กิจฺจโต อสมฺโมหโต การณสิทฺธิโต
อาวชฺชนปฏิพทฺธโต สพฺพญฺุตเมว โหตีติ. เตน าเณนาติ เตน สพฺพชานนาเณน.
   ปุน อปเรน ปริยาเยน สพฺพญฺุภาวสาธนตฺถํ ๔- "น ตสฺสา"ติ คาถมาห. ตตฺถ น ตสฺส
อทฺทิฏฺมิธตฺถิ กิญฺจีติ ตสฺส ตถาคตสฺส อิธ อิมสฺมึ เตธาตุเก โลเก อิมสฺมึ
ปจฺจุปฺปนฺนกาเล วา ปญฺาจกฺขุนา อทิฏฺ นาม กิญฺจิ อปฺปมตฺตกมฺปิ น อตฺถิ น
สํวิชฺชติ. อตฺถีติ อิทํ วตฺตมานกาลิกํ อาขฺยาตปทํ, อิมินา ปจฺจุปฺปนฺนกาลิกสฺส
สพฺพธมฺมสฺส าตภาวํ ทสฺเสติ. คาถาพนฺธสุขตฺถํ ปเนตฺถ ทกาโร ปยุตฺโต. ๕-
อโถ อวิญฺาตนฺติ เอตฺถ อโถติ วจโนปาทาเน นิปาโต. อวิญฺาตนฺติ อตีตกาลิกํ
อวิญฺาตํ นาม กิญฺจิ ธมฺมชาตํ นาโหสีติ ปาเสโส. อพฺยยภูตสฺส
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ธ. ๒๕/๓๐๔/๖๙  ๒ ฉ.ม. จกฺขุวิญฺาณาทีนํ ยถารมฺมณจิตฺตสมฺภวโต
@๓ ก. สตฺติสพฺพญฺุตฺเต สพฺพชานนํ  ๔ ม. สพฺพญฺุตาณภาวสาธนตฺถํ  ๕ ก. ธกาโร
@สํยุตฺโต
อตฺถิสทฺทสฺส คหเณ ปาเสสํ วินาปิ ยุชฺชติเยว. อิมินา อตีตกาลิกสฺส สพฺพธมฺมสฺส
าตภาวํ ทสฺเสติ. อชานิตพฺพนฺติ อนาคตกาลิกํ อชานิตพฺพํ นาม ธมฺมชาตํ น
ภวิสฺสติ นตฺถิ วา. ๑- อิมินา อนาคตกาลิกสฺส สพฺพธมฺมสฺส าตภาวํ ทสฺเสติ.
ชานนกิริยาวิเสสมตฺตเมว วา เอตฺถ อกาโร. สพฺพํ อภิญฺาสิ ยทตฺถิ เนยฺยนฺติ
เอตฺถ ยํ เตกาลิกํ วา กาลวินิมุตฺตํ วา เนยฺยํ ชานิตพฺพํ กิญฺจิ ธมฺมชาตํ
อตฺถิ, ตํ สพฺพํ ตถาคโต อภิญฺาสิ อธิเกน สพฺพญฺุตญฺาเณน ชานิ ปฏิวิชฺฌิ,
เอตฺถ อตฺถิสทฺเทน เตกาลิกสฺส กาลวินิมุตฺตสฺส จ คหเณ ๒- อตฺถิสทฺโท อพฺยยภูโตเยว
ทฏฺพฺโพ. ตถาคโต เตน สมนฺตจกฺขูติ กาลวเสน โอกาสวเสน จ นิปฺปเทสตฺตา
สมนฺตา สพฺพโต ปวตฺตํ าณจกฺขุ อสฺสาติ สมนฺตจกฺขุ, เตน ยถาวุตฺเตน การเณน
ตถาคโต สมนฺตจกฺขุ สพฺพญฺูติ วุตฺตํ โหติ. อิมิสฺสา คาถาย ปุคฺคลาธิฏฺานาย
เทสนาย สพฺพญฺุตญฺาณํ สาธิตํ.
    น อิติหิติหนฺติ "เอวํ กิร อาสิ, เอวํ กิร อาสี"ติ น โหติ. น อิติกิรายาติ
"เอวํ กิร เอตนฺ"ติ น โหติ. น ปรมฺปรายาติ ปรมฺปรกถายปิ น โหติ. น
ปิฏกสมฺปทายาติ อมฺหากํ ปิฏกตนฺติยา สทฺธึ สเมตีติ ๓- น โหติ. น ตกฺกเหตูติ
ตกฺกคฺคาเหนปิ น โหติ. น อาการปริวิตกฺเกนาติ "สุนฺทรมิทํ การณนฺ"ติ เอวํ
การณปริวิตกฺเกนาปิ น โหติ. น ทิฏฺินิชฺฌานกฺขนฺติยาติ อมฺหากํ นิชฺฌายิตฺวา
ขมิตฺวา คหิตทิฏฺิยา สทฺธึ สเมตีติปิ น โหติ.
    อถ วาปิ สมาธินฺติ เอตฺถ สมาธินฺติ กุสลจิตฺเตกคฺคตา สมาธิ. เกนฏฺเน
สมาธีติ? สมาธานฏฺเน. กิมิทํ สมาธานํ นาม? เอการมฺมเณ จิตฺตเจตสิกานํ
สมํ สมฺมา จ อาธานํ, ปนนฺติ วุตฺตํ โหติ. ตสฺมา ยสฺส ธมฺมสฺส อานุภาเวน
เอการมฺมเณ จิตฺตเจตสิกา สมํ สมฺมา จ อวิกฺขิปฺปมานา อวิปฺปกิณฺณา จ หุตฺวา
ติฏฺนฺติ, อิทํ สมาธานนฺติ เวทิตพฺพํ. ตสฺส โข ปน สมาธิสฺส:-
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. นตฺถีติ  ๒ ฉ.ม. คหณา  ๓ ก. สเมตนฺติ
              ลกฺขณํ ตุ อวิกฺเขโป     วิกฺเขปทฺธํสนํ รโส
              อกมฺปนมุปฏฺานํ        ปทฏฺานํ สุขํ ปน. ๑-
    สมาธิ อนาวิลอจลภาเวน อารมฺมเณ ติฏฺตีติ ิติ. ปรโต ปททฺวยํ
อุปสคฺควเสน วฑฺฒิตํ. อปิ จ สมฺปยุตฺตธมฺเม อารมฺมณมฺหิ สมฺปิณฺเฑตฺวา ติฏฺตีติ
สณฺิติ. อารมฺมณํ โอคาเหตฺวา อนุปวิสิตฺวา ติฏฺตีติ อวฏฺิติ. กุสลปกฺเข หิ
จตฺตาโรว ธมฺมา อารมฺมณํ โอคาหนฺติ สทฺธา สติ สมาธิ ปญฺาติ. เตเนว
สทฺธา "โอกปฺปนา"ติ วุตฺตา, สติ "อปิลาปนตา"ติ, สมาธิ "อวฏฺิตี"ติ, ปญฺา
"ปริโยคาหนา"ติ. อกุสลปกฺเข ปน ตโย ธมฺมา อารมฺมณํ โอคาหนฺติ ตณฺหา
ทิฏฺิ อวิชฺชาติ. เตเนเวเต "โอฆา"ติ วุตฺตา. จิตฺเตกคฺคตา ปเนตฺถ น พลวตี
โหติ. ยถา หิ รชุฏฺานฏฺาเน อุทเกน สิญฺจิตฺวา สมฺมฏฺเ โถกเมว กาลํ รโช
สนฺนิสีทติ, สุกฺเข สุกฺเข ๒- ปุน ปกติภาเวเนว วุฏฺาติ, เอวเมว อกุสลปกฺเข
จิตฺเตกคฺคตา น พลวตี โหติ.
    อุทฺธจฺจวิจิกิจฺฉาวเสน ปวตฺตสฺส วิสาหารสฺส ปฏิปกฺขโต อวิสาหาโร.
อุทฺธจฺจวิจิกิจฺฉาวเสเนว คจฺฉนฺตํ จิตฺตํ วิกฺขิปติ นาม. อยํ ปน ตถาวิโธ
วิกฺเขโป น โหตีติ อวิกฺเขโป. อุทฺธจฺจวิจิกิจฺฉาวเสเนว จิตฺตํ วิสาหฏํ นาม โหติ,
อิโต จิโต จ สาริยติ, ๓- อยํ ปน เอวํ อวิสาหฏมานสสฺส ภาโวติ อวิสาหฏมานสตา.
สมโถติ ติวิโธ สมโถ จิตฺตสมโถ อธิกรณสมโถ สพฺพสงฺขารสมโถติ. ตตฺถ
อฏฺสุ สมาปตฺตีสุ จิตฺเตกคฺคตา จิตฺตสมโถ นาม. ตํ หิ อาคมฺม จิตฺตจลนํ
จิตฺตวิปฺผนฺทิตํ สมฺมติ วูปสมฺมติ, ตสฺมา โส "จิตฺตสมโถ"ติ วุจฺจติ.
สมฺมุขาวินยาทิสตฺตวิโธ สมโถ อธิกรณสมโถ นาม. ตํ หิ อาคมฺม ตานิ ตานิ อธิกรณานิ
สมฺมนฺติ วูปสมฺมนฺติ, ตสฺมา โส "อธิกรณสมโถ"ติ วุจฺจติ. ยสฺมา ปน สพฺเพ สงฺขารา
นิพฺพานํ อาคมฺม สมฺมนฺติ วูปสมฺมนฺติ, ตสฺมา ตํ "สพฺพสงฺขารสมโถ"ติ วุจฺจติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ปฏิสํ.อ. ๑/๑๙  ๒ ฉ.ม. สุกฺขนฺเต สุกฺขนฺเต  ๓ ฉ.ม. หรียติ
อิมสฺมึ อตฺเถ จิตฺตสมโถ อธิปฺเปโต. สมาธิลกฺขเณ อินฺทฏฺ กาเรตีติ
สมาธินฺทฺริยํ. อุทฺธจฺเจ น กมฺปตีติ สมาธิพลํ. สมฺมาสมาธีติ ยาถาวสมาธิ
นิยฺยานิกสมาธิ.
    [๑๕๗] อถ ๑- ภควา ยสฺมา อินฺทฺริยสํวโร สีลสฺส รกฺขา, ยสฺมา วา
อิมินานุกฺกเมน เทสิยมานา อยํ เทสนา ตาสํ เทวตานํ สปฺปายา, ตสฺมา
อินฺทฺริยสํวรโต ปภุติ ปฏิปทํ ทสฺเสนฺโต "จกฺขูหี"ติอาทิมารทฺโธ. ๒- ตตฺถ จกฺขูหิ
เนว โลลสฺสาติ อทิฏฺทกฺขิตพฺพาทิวเสน จกฺขูหิ โลโล เนว อสฺส. คามกถาย อาวรเย
โสตนฺติ ติรจฺฉานกถาย โสตํ อาวเรยฺย.
    จกฺขุโลลิเยนาติ จกฺขุทฺวาเร อุปฺปนฺนโลลวเสน จกฺขุโลลิเยน. อทิฏฺ
ทกฺขิตพฺพนฺติ อทิฏฺปุพฺพํ รูปารมฺมณํ ปสฺสิตุํ ยุตฺตํ. ทิฏฺ สมติกฺกมิตพฺพนฺติ
ทิฏฺปุพฺพํ รูปารมฺมณํ อติกฺกมิตุํ ยุตฺตํ. อาราเมน อารามนฺติ
ปุปฺผารามาทิอาราเมน ผลารามาทึ วา ปุปฺผารามาทึ วา. ทีฆจาริกนฺติ ทีฆจรณํ.
อนวฏฺิตจาริกนฺติ อสนฺนิฏฺานจรณํ. อนุยุตฺโต โหติ รูปทสฺสนายาติ
รูปารมฺมณทสฺสนตฺถาย ปุนปฺปุนํ ยุตฺโต โหติ.
    อนฺตรฆรํ ปวิฏฺโติ อุมฺมารพฺภนฺตรํ ปวิฏฺโ. วีถึ ปฏิปนฺโนติ อนฺตรวีถึ
โอติณฺโณ. ฆรมุขานิ โอโลเกนฺโตติ ฆรทฺวารานิ อวโลเกนฺโต. อุทฺธํ อุลฺโลเกนฺโตติ
อุปริทิสํ อุทฺธํมุโข หุตฺวา วิโลเกนฺโต.
    จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวาติ การณวเสน จกฺขูติ ลทฺธโวหาเรน รูปทสฺสนสมตฺเถน
จกฺขุวิญฺาเณน รูปํ ทิสฺวา. โปราณา ปนาหุ:- "จกฺขุ รูปํ น ปสฺสติ อจิตฺตกตฺตา,
จิตฺตํ น ปสฺสติ อจกฺขุกตฺตา. ทฺวารารมฺมณสงฺฆฏฺเฏ ปน ๓- ปสาทวตฺถุเกน
จิตฺเตน ปสฺสติ. อีทิสี ปเนสา `ธนุนา วิชฺฌตี'ติอาทีสุ วิย สสมฺภารกถา
นาม โหติ. ตสฺมา จกฺขุวิญฺาเณน รูปํ ทิสฺวาติ อยเมตฺถ อตฺโถ"ติ. นิมิตฺตคฺคาหีติ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อถสฺส  ๒ ฉ.ม....อาทิ อารทฺโธ  ๓ ม. ทฺวารารมฺมณสงฺฆฏฺฏเนน
อิตฺถิปุริสนิมิตฺตํ วา สุภนิมิตฺตาทิกํ วา กิเลสวตฺถุภูตํ นิมิตฺตํ ฉนฺทราควเสน
คณฺหาติ, ทิฏฺมตฺเตเยว น สณฺาติ. อนุพฺยญฺชนคฺคาหีติ กิเลสานํ อนุพฺยญฺชนโต ๑-
ปากฏภาวกรณโต อนุพฺยญฺชนนฺติ ลทฺธโวหารํ หตฺถปาทหสิตกถิตอาโลกิตวิโลกิตาทิเภทํ ๒-
อาการํ คณฺหาติ. ยตฺวาธิกรณเมนนฺติอาทิมฺหิ ยํการณา ยสฺส จกฺขุนฺทฺริยาสํวรสฺส
เหตุ เอตํ ปุคฺคลํ สติกวาเฏน จกฺขุนฺทฺริยํ อสํวุตํ อปิหิตจกฺขุทฺวารํ หุตฺวา
วิหรนฺตํ เอเต อภิชฺฌาทโย ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ อนุปฺปพนฺเธยฺยุํ อชฺโฌตฺถเรยฺยุํ.
ตสฺส สํวราย น ปฏิปชฺชตีติ ตสฺส จกฺขุนฺทฺริยสฺส สติกวาเฏน ปิทหนตฺถาย
น ปฏิปชฺชติ. เอวํภูโตเยว จ น รกฺขติ จกฺขุนฺทฺริยํ. น จกฺขุนฺทฺริเย สํวรํ
อาปชฺชตีติปิ วุจฺจติ. ตตฺถ กิญฺจาปิ จกฺขุนฺทฺริเย สํวโร วา อสํวโร วา นตฺถิ.
น หิ จกฺขุปฺปสาทํ นิสฺสาย สติ วา มุฏฺสฺสจฺจํ วา อุปฺปชฺชติ. อปิ จ ยทา
รูปารมฺมณํ จกฺขุสฺส อาปาถํ อาคจฺฉติ, ตทา ภวงฺเค ทฺวิกฺขตฺตุํ อุปฺปชฺชิตฺวา
นิรุทฺเธ กิริยามโนธาตุ อาวชฺชนกิจฺจํ สาธยมานา อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌติ, ตโต
จกฺขุวิญฺาณํ ทสฺสนกิจฺจํ, ตโต วิปากมโนธาตุ ๓- สมฺปฏิจฺฉนกิจฺจํ, ตโต
วิปากาเหตุกมโนวิญฺาณธาตุ สนฺตีรณกิจฺจํ, ตโต กิริยาเหตุกมโนวิญฺาณธาตุ
โวฏฺพฺพนกิจฺจํ สาธยมานา อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌติ, ตทนนฺตรํ ชวนํ ชวติ.
    ตตฺราปิ เนว ภวงฺคสมเย น อาวชฺชนาทีนํ อญฺตรสมเย สํวโร วา อสํวโร
วา อตฺถิ. ชวนกฺขเณ ปน สเจ ทุสฺสีลฺยํ วา มุฏฺสฺสจฺจํ วา อญฺาณํ วา
อกฺขนฺติ วา โกสชฺชํ วา อุปฺปชฺชติ, อสํวโร โหติ. เอวํ โหนฺโต ปน โส
"จกฺขุนฺทฺริเย อสํวโร"ติ วุจฺจติ. กสฺมา? ยสฺมา ตสฺมึ อสํวเร สติ ทฺวารมฺปิ
อคุตฺตํ โหติ, ภวงฺคมฺปิ อาวชฺชนาทีนิปิ วีถิจิตฺตานิ. ยถา กึ? ยถา นคเร
จตูสุ ทฺวาเรสุ อสํวุเตสุ กิญฺจาปิ อนฺโตฆรทฺวารโกฏฺกคพฺภาทโย สํวุตา, ตถาปิ
อนฺโตนคเร สพฺพํ ภณฺฑํ อรกฺขิตํ อโคปิตเมว โหติ. นครทฺวาเรน หิ ปวิสิตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อนุอนุพฺยญฺชนโต  ๒ ฉ.ม....สิตหสิต...  ๓ ฉ.ม. มโนธาตุ
โจรา ยทิจฺฉนฺติ ตํ กเรยฺยุํ, เอวเมว ชวเน ทุสฺสีลฺยาทีสุ อุปฺปนฺเนสุ ตสฺมึ
อสํวเร สติ ทฺวารมฺปิ อคุตฺตํ โหติ ภวงฺคมฺปิ อาวชฺชนาทีนิปิ วีถิจิตฺตานิ.
    สทฺธาเทยฺยานีติ กมฺมญฺจ ผลญฺจ อิธโลกญฺจ ปรโลกญฺจ สทฺทหิตฺวา ทินฺนานิ.
"อยํ เม าตีติ วา, มิตฺโตติ วา, อิทํ วา ปฏิกริสฺสติ, อิทํ วาเนน กตปุพฺพนฺ"ติ
วา เอวํ น ทินฺนานีติ อตฺโถ. เอวํ ทินฺนานิ หิ น สทฺธาเทยฺยานิ นาม
โหนฺติ. โภชนานีติ จ เทสนาสีสมตฺตเมตํ, อตฺถโต ปน สทฺธาเทยฺยานิ โภชนานิ
ภุญฺชิตฺวา จีวรานิ ปารุปิตฺวา เสนาสนานิ เสวมานา คิลานปจฺจยเภสชฺชํ
ปริภุญฺชมานาติ สพฺพเมตํ วุตฺตเมว โหติ.
    เสยฺยถิทนฺติ นิปาโต. ตสฺสตฺโถ, กตโม โสติ. นจฺจํ นาม ยํ กิญฺจิ นจฺจํ,
ตํ มคฺคํ คจฺฉนฺเตนาปิ คีวํ ปสาเรตฺวา ทฏฺุํ น วฏฺฏติ. คีตนฺติ ยํ กิญฺจิ
คีตํ. วาทิตนฺติ ยํ กิญฺจิ วาทิตํ. เปกฺขนฺติ นฏสมชฺชํ. อกฺขานนฺติ
ภารตรามายนาทิกํ. ยสฺมึ าเน กถียติ, ตตฺถ คนฺตุมฺปิ น วฏฺฏติ. ปาณิสฺสรนฺติ
กํสตาฬํ, "ปาณิตาฬนฺ"ติปิ วทนฺติ. เวตาฬนฺติ ฆนตาฬํ, "มนฺเตน
มตสรีรุฏฺาปนนฺ"ติปิ เอเก. กุมฺภถูณนฺติ จตุรสฺสอมฺพณกตาฬํ, "ภุมฺภสทฺทนฺ"ติปิ
เอเก. โสภนกนฺติ นฏานํ อพฺโภกิรณํ, โสภนกรํ วา, ๑- ปฏิภานจิตฺตนฺติ วุตฺตํ โหติ.
จณฺฑาลนฺติ อโยคุฬกีฬา, "จณฺฑาลานํ สาณโธวนกีฬา"ติปิ วทนฺติ. วํสนฺติ เวณุํ
อุสฺสาเปตฺวา กีฬนํ.
    โธวนนฺติ อฏฺิโธวนํ, เอกจฺเจสุ กิร ชนปเทสุ กาลกเต าตเก น ฌาเปนฺติ,
นิขณิตฺวา เปนฺติ. อถ เตสํ ปูติภูตํ กายํ ตฺวา นีหริตฺวา อฏฺีนิ โธวิตฺวา
คนฺเธหิ มกฺเขตฺวา เปนฺติ. เต นกฺขตฺตกาเล เอกสฺมึ าเน อฏฺีนิ เปตฺวา
เอกสฺมึ าเน สุราทีนิ ปาเปตฺวา ๒- โรทนฺตา ปริเทวนฺตา สุรํ ปิวนฺติ. วุตฺตมฺปิ
เจตํ "อตฺถิ ภิกฺขเว ทกฺขิเณสุ ชนปเทสุ โธวนํ นาม, ตตฺถ โหติ อนฺนมฺปิ
@เชิงอรรถ: ๑ ม. โสภนาการกตํ วา  ๒ ฉ.ม. เปตฺวา
ปานมฺปิ ขชฺชมฺปิ โภชฺชมฺปิ เลยฺยมฺปิ เปยฺยมฺปิ นจฺจมฺปิ คีตมฺปิ วาทิตมฺปิ.
อตฺเถตํ ภิกฺขเว โธวนํ, เนตํ นตฺถีติ วทามี"ติ. ๑- เอกจฺเจ ปน "อินฺทชาเลน
อฏฺิโธวนํ โธวนนฺ"ติ วทนฺติ. หตฺถิยุทฺธาทีสุ ภิกฺขุโน เนว หตฺถิอาทีหิ สทฺธึ
ยุชฺฌิตุํ, น เต ยุชฺฌาเปตุํ, น ยุชฺฌนฺเต ทฏฺุํ วฏฺฏติ. นิพฺพุทฺธนฺติ มลฺลยุทฺธํ.
อุยฺโยธิกนฺติ ยตฺถ สมฺปหาโร ทิยฺยติ. พลคฺคนฺติ พลคณนฏฺานํ. เสนาพฺยูหนฺติ
เสนานิเวโส, สกฏพฺยูหาทิวเสน เสนาย นิเวสนํ. อนีกทสฺสนนฺติ "ตโย หตฺถี ปจฺฉิมํ
หตฺถานีกนฺ"ติอาทินา ๒- นเยน วุตฺตสฺส อนีกสฺส ทสฺสนํ.
    น นิมิตฺตคฺคาหี โหตีติ ฉนฺทราควเสน วุตฺตปฺปการํ นิมิตฺตํ น คณฺหาติ.
เอวํ เสสปทานิปิ วุตฺตปฏิปกฺขนเยน เวทิตพฺพานิ. ยถา จ เหฏฺา ชวเน
ทุสฺสีลฺยาทีสุ อุปฺปนฺเนสุ ตสฺมึ อสํวเร สติ ทฺวารมฺปิ อคุตฺตํ โหติ, ภวงฺคมฺปิ
อาวชฺชนาทีนิปิ วีถิจิตฺตานีติ วุตฺตํ, เอวมิธ ตสฺมึ สีลาทีสุ อุปฺปนฺเนสุ
ทฺวารมฺปิ คุตฺตํ โหติ, ภวงฺคมฺปิ อาวชฺชนาทีนิปิ วีถิจิตฺตานิ. ยถา กึ? ยถา
นครทฺวาเรสุ สํวุเตสุ กิญฺจาปิ อนฺโตฆราทโย อสํวุตา โหนฺติ, ตถาปิ อนฺโตนคเร
สพฺพํ ภณฺฑํ สุรกฺขิตํ สุโคปิตเมว โหติ, นครทฺวาเรสุ ปิหิเตสุ โจรานํ ปเวโส
นตฺถิ. เอวเมว ชวเน สีลาทีสุ อุปฺปนฺเนสุ ทฺวารมฺปิ คุตฺตํ โหติ, ภวงฺคมฺปิ
อาวชฺชนาทีนิปิ วีถิจิตฺตานิ. ตสฺมา ชวนกฺขเณ อุปฺปชฺชมาโนปิ "จกฺขุนฺทฺริเย
สํวโร"ติ วุตฺโต. อิโต ปรํ เหฏฺา จ อุปริ จ วุตฺตวิปริยาเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
    วิสูกทสฺสนาติ ปฏาณีทสฺสนโต. คามกถาติ คามวาสีนํ กถา. พาตฺตึสาติ ทฺวตฺตึส.
อนิยฺยานิกตฺตา สคฺคโมกฺขมคฺคานํ ติรจฺฉานภูตา กถาติ ติรจฺฉานกถา. ตตฺถ ราชานํ
อารพฺภ "มหาสมฺมโต มนฺธาตา ธมฺมาโสโก เอวํ มหานุภาโว"ติอาทินา นเยน
ปวตฺตา กถา ราชกถา. เอส นโย โจรกถาทีสุ. เตสุ "อสุโก ราชา อภิรูโป
ทสฺสนีโย"ติอาทินา นเยน เคหสิตกถาว ติรจฺฉานกถา โหติ. "โสปิ
@เชิงอรรถ: ๑ องฺ.ทสก. ๒๔/๑๐๗/๑๗๕  ๒ วิ.มหาวิ. ๒/๓๒๔/๒๖๘
นาม เอวํ มหานุภาโว ขยํ คโต"ติ เอวํ ปวตฺตา ปน กมฺมฏฺานภาเว ติฏฺติ.
โจเรสุปิ "มูลเทโว เอวํ มหานุภาโว, เมฆมาโล เอวํ มหานุภาโว"ติ เตสํ กมฺมํ
ปฏิจฺจ "อโห สูรา"ติ เคหสิตกถาว ติรจฺฉานกถา. ยุทฺเธปิ ภารตยุทฺธาทีสุ "อสุเกน
อสุโก เอวํ มาริโต เอวํ วิทฺโธ"ติ กามสฺสาทวเสเนว กถา ติรจฺฉานกถา. "เตปิ
นาม ขยํ คตา"ติ เอวํ ปวตฺตา ปน สพฺพตฺถ กมฺมฏฺานเมว โหติ.
    อปิ จ อนฺนาทีสุ "เอวํ วณฺณวนฺตํ คนฺธวนฺตํ รสวนฺตํ ผสฺสสมฺปนฺนํ ขาทิมฺห
ภุญฺชิมฺห ปิวิมฺหา ปริภุญฺชิมฺหา"ติ กามสฺสาทวเสน กเถตุํ น วฏฺฏติ, สาตฺถกํ
ปน กตฺวา "ปุพฺเพ เอวํ วณฺณาทิสมฺปนฺนํ อนฺนํ ปานํ วตฺถํ สยนํ มาลํ คนฺธํ
สีลวนฺตานํ อทมฺห, เจติยปูชํ อกริมฺหา"ติ กเถตุํ วฏฺฏติ. าติกถาทีสุ ปน "อมฺหากํ
าตกา สูรา สมตฺถา"ติ วา, "ปุพฺเพ มยํ เอวํ วิจิเตฺรหิ ยาเนหิ วิจริมฺหา"ติ
วา อสฺสาทวเสน วตฺตุํ น วฏฺฏติ, สาตฺถกํ ปน กตฺวา "เตปิ โน าตกา
ขยํ คตา"ติ วา, "ปุพฺเพ มยํ เอวรูปา อุปาหนา สํฆสฺส อทมฺหา"ติ วา กเถตุํ
วฏฺฏติ. คามกถาปิ สุนิวิฏฺทุนฺนิวิฏฺสุภิกฺขทุพฺภิกฺขาทิวเสน "อสุกคามวาสิโน
สูรา สมตฺถา"ติ วา เอวํ อสฺสาทวเสน วตฺตุํ น วฏฺฏติ, สาตฺถกํ ปน กตฺวา
"สทฺธา ปสนฺนา"ติ วา, "ขยวยํ คตา"ติ วา วตฺตุํ วฏฺฏติ.
    นิคมนครชนปทกถาสุปิ เอเสว นโย. อิตฺถิกถาปิ วณฺณสณฺานาทีนิ ปฏิจฺจ
อสฺสาทวเสน น วฏฺฏติ, "สทฺธา ปสนฺนา, ขยวยํ คตา"ติ เอวเมว วฏฺฏติ.
สูรกถาปิ "นนฺทิมิตฺโต นาม โยโธ สูโร อโหสี"ติ อสฺสาทวเสน น วฏฺฏติ.
"สทฺโธ อโหสิ, ขยวยํ คโต"ติ เอวเมว วฏฺฏติ. วิสิขากถาปิ "อสุกา วิสิขา
สุนิวิฏฺา ทุนฺนิวิฏฺา สูรา สมตฺถา"ติ อสฺสาทวเสน น วฏฺฏติ. "สทฺธา ปสนฺนา,
ขยวยํ คตา"อิจฺเจว วฏฺฏติ.
    กุมฺภฏฺานกถาติ อุทกฏฺานกถา, ๑- "อุทกติตฺถกถา"ติปิ วุจฺจติ, กุมฺภทาสิกถา
@เชิงอรรถ: ๑ สี. กุฏฏฺานกถา
วา, สาปิ "ปาสาทิกา, นจฺจิตุํ คายิตุํ เฉกา"ติ อสฺสาทวเสน น วฏฺฏติ, "สทฺธา
ปสนฺนา"ติอาทินา นเยน วฏฺฏติ. ปุพฺพเปตกถาติ อตีตาติกถา. ตตฺถ
วตฺตมานาติกถาสทิโสว วินิจฺฉโย.
    นานตฺตกถาติ ปุริมปจฺฉิมกถาหิ วิมุตฺตา อวเสสา นานาสภาวา นิรตฺถกกถา.
โลกกฺขายิกาติ อยํ โลโก เกน นิมฺมิโต? อสุเกน นาม นิมฺมิโต. กาโก เสโต
อฏฺีนํ เสตตฺตา, พลากา รตฺตา โลหิตสฺส รตฺตตฺตาติ เอวมาทิกา
โลกายตวิตณฺฑสลฺลาปกถา.
    สมุทฺทกฺขายิกา นาม กสฺมา สมุทฺโท สาคโร? สาครเทเวน ขตตฺตา สาคโร,
"ขโต เม"ติ หตฺถมุทฺธาย สยํ นิเวทิตตฺตา สมุทฺโทติ เอวมาทิกา นิรตฺถกา
สมุทฺทกฺขานกถา. ภโวติ วุฑฺฒิ. อภโวติ หานิ. อิติ ภโว อิติ อภโวติ ยํ วา
ตํ วา นิรตฺถกการณํ วตฺวา ปวตฺติตกถา อิติภวาภวกถา.
    อาวเรยฺยาติ อาวรณํ กเรยฺย. นิวาเรยฺยาติ อารมฺมณโต วาเรยฺย. สํวเรยฺยาติ
สมฺมา นิสฺเสสํ กตฺวา วาเรยฺย. รกฺเขยฺยาติ รกฺขํ กเรยฺย. โคเปยฺยาติ สงฺโคเปยฺย.
ปิทเหยฺยาติ ปิทหนํ กเรยฺย. ปจฺฉินฺเทยฺยาติ โสตํ ฉินฺเทยฺย.
    เตน เตน น ตุสฺสนฺตีติ เตน เตน อมฺพิลาทิรเสน ๑- น สนฺโตสํ อาปชฺชนฺติ.
อปราปรํ ปริเยสนฺตีติ อุปรูปริ คเวสนฺติ.
    [๑๕๘] ผสฺเสนาติ โรคผสฺเสน. ภวญฺจ นาภิชปฺเปยฺยาติ ตสฺส ผสฺสสฺส
วิโนทนตฺถาย กามภวาทิภวญฺจ น ปตฺเถยฺย. เภรเวสุ จ น สมฺปเวเธยฺยาติ ตสฺส
ผสฺสสฺส ปจฺจยภูเตสุ สีหพฺยคฺฆาทีสุ เภรเวสุ จ น สมฺปเวเธยฺย, อวเสเสสุ วา
ฆานินฺทฺริยมนินฺทฺริยวิสเยสุ น สมฺปเวเธยฺย. เอวํ ปริปูโร อินฺทฺริยสํวโร จ
วุตฺโต ๒- โหติ. ปุริเมหิ วา อินฺทฺริยสํวรํ ทสฺเสตฺวา อิมินา "อรญฺเ วสตา
เภรวํ ทิสฺวา วา สุตฺวา วา นปฺปเวธิตพฺพนฺ"ติ ทสฺเสติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อมฺพิลาทินา รเสน  ๒ สี.,ก. คุตฺโต
    เอเกนากาเรนาติ เอเกน การเณน. ภยมฺปิ เภรวมฺปิ ตญฺเวาติ ภยนฺติ
จ เภรวนฺติ จ ขุทฺทกมฺปิ มหนฺตมฺปิ อุตฺตาสนิมิตฺตเมว. ตเมวตฺถํ ทสฺเสตุํ
"วุตฺตเญฺหตนฺ"ติอาทิมาห. ภยนฺติ ตปฺปจฺจยา อุปฺปนฺนภยํ. ภยานกนฺติ
อาการนิทฺเทโส. ฉมฺภิตตฺตนฺติ ภยวเสน คตฺตจลนํ. โลมหํโสติ โลมานํ หํสนํ
อุทฺธคฺคภาโว. อิมินา ปททฺวเยน กิจฺจโต ภยํ ทสฺเสตฺวา ปุน "เจตโส อุพฺเพโค
อุตฺราโส"ติ สภาวโต ทสฺเสติ. อุพฺเพโคติ ภีรุโก. ๑- อุตฺราโสติ จิตฺตกฺโขโภ.
ชาติภยนฺติ ชาตึ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนภยํ. เสเสสุปิ เอเสว นโย. ราชโต อุปฺปนฺนํ ภยํ
ราชภยํ. เสเสสุปิ เอเสว นโย. อตฺตานุวาทภยนฺติ ปาปกมฺมิโน อตฺตานํ อนุวทนฺตสฺส
อุปฺปชฺชนกภยํ. ปรานุวาทภยนฺติ ปรสฺส อนุวาทโต อุปฺปชฺชนกภยํ.
    ทณฺฑภยนฺติ อาคาริกสฺส รญฺา ปวตฺติตทณฺฑํ, อนาคาริกสฺส วินยทณฺฑํ
ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชนกภยํ. ทุคฺคติภยนฺติ จตฺตาโร อปาเย ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชนกภยํ.
อูมิภยนฺติ มหาสมุทฺเท อุทกํ โอโรหนฺตสฺส ปตฺตภยํ. ๒- มหาสมุทฺเท กิร มหินฺทวีจิ
นาม สฏฺิโยชนานิ อุคฺคจฺฉติ, ตรงฺควีจิ ๓- นาม ปณฺณาส โยชนานิ, โรหณวีจิ
นาม จตฺตาลีสโยชนานิ อุคฺคจฺฉติ. เอวรูปา อูมิโย ปฏิจฺจ ปวตฺตภยํ อูมิภยํ.
กุมฺภีลโต ปวตฺตํ ภยํ ภุมฺภีลภยํ. อุทกาวฏฺฏโต ภยํ อาวฏฺฏภยํ. สุสุกา วุจฺจติ
จณฺฑมจฺโฉ, ตโต ภยํ สุสุกาภยํ. อาชีวิกภยนฺติ ชีวิตวุตฺติโต ภยํ อาชีวิกภยํ.
อสิโลกภยนฺติ ครหโต ภยํ.
    [๑๕๙] ลทฺธา น สนฺนิธึ กยิราติ เอเตสํ อนฺนาทีนํ ยํ กิญฺจิ ธมฺเมน
ลภิตฺวา "อรญฺเ จ เสนาสเน วสตา ทุลฺลภนฺ"ติ จินฺเตตฺวา สนฺนิธึ น กเรยฺย.
    โอทโนติ สาลิ วีหิ ยโว โคธุโม กงฺคุ วรโก กุทฺรูสโกติ สตฺตนฺนํ ธญฺานํ
ธญฺานุโลมานญฺจ ตณฺฑุเลหิ นิพฺพตฺโต. กุมฺมาโสติ ยเวหิ นิพฺพตฺโต. สตฺตูติ
สาลิอาทีหิ กตสตฺตุ. มจฺโฉ ทกสมฺภโว. มํสํ ปากฏเมว. อมฺพปานนฺติ อาเมหิ
@เชิงอรรถ: ๑ สี. อุพฺเพโคติ ตุริโต  ๒ ฉ.ม. ปวตฺตภยํ  ๓ สี.,ก. คงฺคาวีจิ
วา ปกฺเกหิ วา อมฺเพหิ กตปานํ. ตตฺถ อาเมหิ กโรนฺเตน อมฺพตรุณานิ ภินฺทิตฺวา
อุทเก ปกฺขิปิตฺวา อาตเป อาทิจฺจปาเกน ปจิตฺวา ปริสฺสาเวตฺวา ตทหุ ปฏิคฺคหิเตหิ
มธุสกฺกรกปฺปูราทีหิ โยเชตฺวา กาตพฺพํ. ชมฺพุปานนฺติ ชมฺพุผเลหิ กตปานํ.
โจจปานนฺติ อฏฺิกกทลิผเลหิ กตปานํ. โมจปานนฺติ อนฏฺิเกหิ กทลิผเลหิ กตปานํ.
มธุกปานนฺติ มธุกานํ ชาติรเสน กตปานํ. ตมฺปน อุทกสมฺภินฺนํ วฏฺฏติ, สุทฺธํ
น วฏฺฏติ. มุทฺทิกปานนฺติ มุทฺทิกา อุทเก มทฺทิตฺวา อมฺพปานํ วิย กตปานํ.
สาลูกปานนฺติ รตฺตุปฺปลนีลุปฺปลาทีนํ สาลูเก มทฺทิตฺวา กตปานํ. ผารุสกปานนฺติ
ผารุสเกหิ อมฺพปานํ วิย กตปานํ. โกสมฺพปานนฺติ โกสมฺพผเลหิ กตปานํ.
โกลปานนฺติ โกลผเลหิ กตปานํ. พทรปานนฺติ มหาโกลผเลหิ อมฺพปานํ วิย กตปานํ.
อิมานิ เอกาทส ปานานิ, ตานิปิ อาทิจฺจปกฺกานิปิ วฏฺฏนฺติ.
    ฆฏปานนฺติ สปฺปิปานํ. เตลปานนฺติ ติลเตลาทิปานํ. ปโยปานนฺติ ขีรปานํ.
ยาคุปานนฺติ อมฺพิลาทิยาคุปานํ. ๑- รสปานนฺติ สากาทิรสปานํ. ปิฏฺขชฺชกนฺติ
สตฺตนฺนํ ตาว ธญฺานํ ธญฺานุโลมานํ อปรณฺณานญฺจ ปิฏฺ ปนสปิฏฺ ลพุชปิฏฺ
อมฺพาฏกปิฏฺ สาลปิฏฺ ขีรวลฺลิปิฏฺญฺจาติ เอวมาทีนํ ปิฏฺเหิ กตํ
ปิฏฺขชฺชกํ. ปูวขชฺชกมฺปิ เอเตหิเยว กตํ. มูลขชฺชกนฺติ มูลกมูลํ ขารกมูลํ
จุจฺจุมูลนฺติ เอวมาทิ. ตจขชฺชกนฺติ อุจฺฉุตจาทโย. ปตฺตขชฺชกนฺติ
นิมฺพปณฺณกุฏชปณฺณปโฏลปณฺณสุลสปณฺณาทโย. ปุปฺผขชฺชกนฺติ
มูลกปุปฺผขารกปุปฺผเสตวรณสิคฺคุอุปฺปลปทุมกาทโย. ผลขชฺชกนฺติ
ปนสลพุชตาลนาฬิเกรอมฺพาฏกตินฺติณิกมาตุลุงฺคกปิฏฺผลอลาพุกุมฺภณฺฑ-
ปุสฺสผลติมฺพรุสกติปุสวาติงฺคณโจจโมจมธุกาทีนํ ผลานํ ขชฺชกํ.
    น  กุหนายาติ น วิมฺหาปนาย. น ลปนายาติ ปจฺจยตฺถํ น ลปนาย.
วิหารํ อาคเต มนุสฺเส ทิสฺวา "กิมตฺถาย โภนฺโต อาคตา"ติ ภิกฺขู นิมนฺเตตุนฺติ.
"ยทิ เอวํ คจฺฉถ, อหํ ปจฺฉโต คเหตฺวา อาคจฺฉามี"ติ เอวํ น ลปนาย. อถ
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,ฉ.ม. สีตลาทิยาคุปานํ
วา อตฺตานํ อุปเนตฺวา "อหํ ติสฺโส, มยิ ราชา ปสนฺโน, มยิ อสุโก ราชา
อสุโก จ ราชมหามตฺโต ปสนฺโน"ติ เอวํ น ลปนาย. น เนมิตฺติกตายาติ เยน
เกนจิ ปเรสํ ปจฺจยทานสญฺาชนเกน กายวจีกมฺเมน น เนมิตฺติกตาย. น
นิปฺเปสิกตายาติ ยา ปเรสํ อกฺโกสนาทิกิริยา ยสฺมา เวฬุเปสิกา วิย อพฺภงฺคํ
ปรสฺส คุณํ นิปฺเปเสติ นิปุญฺฉติ, ยสฺมา วา คนฺธชาตํ นิปิสิตฺวา คนฺธมคฺคนา
วิย ปรคุเณ นิปิสิตฺวา วิจุณฺเณตฺวา เอสา ลาภมคฺคนา โหติ, ตสฺมา "นิปฺเปสิกตา"ติ
วุจฺจติ. น เอวรูปาย นิปฺเปสิกตาย. น ลาเภน ลาภํ นิชิคึสนตายาติ ๑- เอตฺถ
นิชิคึสนตาติ มคฺคนา, อญฺโต ลทฺธํ หิ อญฺตฺถ หรณวเสน ลาเภน ลาภมคฺคนา
นาม โหติ. น เอวรูปาย ลาเภน ลาภมคฺคนาย.
    น ทารุทาเนนาติ น ปจฺจยเหตุเกน ทารุทาเนน วิหาเร อุฏฺิตํ หิ อรญฺโต ๒-
วา อาหริตฺวา รกฺขิตโคปิตํ ทารุํ "เอวํ เม ปจฺจยํ ทสฺสนฺตี"ติ อุปฏฺากานํ
ทาตุํ น วฏฺฏติ. เอวํ หิ ชีวิกํ กปฺเปนฺโต อเนสนาย มิจฺฉาชีเวน ชีวติ, โส
ทิฏฺเว ธมฺเม ครหํ ปาปุณาติ, สมฺปราเย จ อปายปริปูรโก โหติ. อตฺตโน
ปุคฺคลิกํ ทารุํ กุลสงฺคหตฺถาย ททนฺโต กุลทูสกทุกฺกฏํ อาปชฺชติ, ปรปุคฺคลิกํ
เถยฺยจิตฺเตน ททมาโน ๓- ภณฺฑคฺเฆน กาเรตพฺโพ. สํฆิเกปิ เอเสว นโย. สเจ ปน
ตํ อิสฺสรตาย เทติ, ครุภณฺฑวิสฺสชฺชนํ อาปชฺชติ. กตรํ ปน ทารุ ครุภณฺฑํ
โหติ, กตรํ น โหตีติ? ยํ ตาว อโรปิมํ สยํ ชาตํ, ตํ สํเฆน ปริจฺฉินฺนฏฺาเนเยว
ครุภณฺฑํ, ตโต ปรํ น ครุภณฺฑํ. โรปิมฏฺาเน จ สพฺเพน สพฺพํ ครุภณฺฑํ,
ปมาณโต สูจิทณฺฑกปฺปมาณํ ครุภณฺฑํ.
    น เวฬุทาเนนาติอาทีสุปิ น เวฬุทาเนนาติ น ปจฺจยเหตุเกน เวฬุทาเนนาติอาทิ
สพฺพํ น ทารุทาเนนาติ เอตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. เวฬุ ปน ปมาณโต
เตลนาฬิปฺปมาโณ ครุภณฺฑํ, น ตโต เหฏฺา. มนุสฺสา วิหารํ คนฺตฺวา เวฬุํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. นิชิคีสนตายาติ. เอวมุปริปิ  ๒ สี.,ก. อญฺโต  ๓ ฉ.ม. ททนฺโต
ยาจนฺติ, ภิกฺขู "สํฆิโก"ติ ทาตุํ น วิสหนฺติ, มนุสฺสา ปุนปฺปุนํ ยาจนฺติ วา
ตชฺเชนฺติ วา, ตทา ภิกฺขูหิ "ทณฺฑกมฺมํ กตฺวา คณฺหถา"ติ วตฺตุํ วฏฺฏติ, เวฬุทานํ
นาม น โหติ. สเจ เต ทณฺฑกมฺมตฺถาย วาสิผรสุอาทีนิ วา ขาทนียํ วา
โภชนียํ วา เทนฺติ, คเหตุํ น วฏฺฏติ.
    วินยฏฺกถายํ ปน "ทฑฺฒเคหา มนุสฺสา คณฺหิตฺวา คจฺฉนฺตา น
วาเรตพฺพา"ติ วุตฺตํ. สเจ สํฆสฺส เวฬุคุมฺเพ เวฬุทูสิกา อุปฺปชฺชติ, ตํ
อโกฏฺฏาเปนฺตานํ เวฬุ นสฺสติ. "กึ กาตพฺพนฺ"ติ ภิกฺขาจาเร มนุสฺสานํ
อาจิกฺขิตพฺพํ. สเจ โกฏฺเฏตุํ น อิจฺฉนฺติ, "สมฺภาคํ ลภิสฺสถา"ติ วตฺตพฺพา. น
อิจฺฉนฺติเยว, "เทฺว โกฏฺาเส ลภิสฺสถา"ติ วตฺตพฺพา. เอวมฺปิ อนิจฺฉนฺเตสุ นฏฺเน
อตฺโถ นตฺถิ, "ตุมฺหากํ ขเณ สติ ทณฺฑกมฺมํ กริสฺสถ, โกฏฺเฏตฺวา คณฺหถา"ติ
วตฺตพฺพา, เวฬุทานํ นาม น  โหติ. เวฬุคุมฺเพ อคฺคิมฺหิ อุฏฺิเตปิ อุทเกน
วุยฺหมานเวฬูสุปิ เอเสว นโย.
    ปตฺตทาเน ครุภณฺฑตาย อยํ วินิจฺฉโย:- ปตฺตมฺปิ หิ ยตฺถ วิกฺกายติ,
คนฺธการาทโย ๑- คนฺธปลิเวนาทีนํ อตฺถาย คณฺหนฺติ, ตาทิเส ทุลฺลภฏฺาเนเยว
ครุภณฺฑํ โหติ. เอส ตาว กึสุกปตฺตกณฺณปิฬนฺธนตาลปตฺตาทีสุ วินิจฺฉโย.
ตาลปณฺณมฺปิ อิมสฺมึเยว าเน กเถตพฺพํ:- ตาลปณฺณมฺปิ หิ สยํ ชาเต ตาลวเน
สํเฆน ปริจฺฉินฺนฏฺาเนเยว ครุภณฺฑํ, น ตโต ปรํ, โรปิมตาเลสุ สพฺพมฺปิ
ครุภณฺฑํ, ตสฺส ปมาณํ เหฏฺิมโกฏิยา อฏฺงฺคุลปฺปมาโณปิ ริตฺตโปตฺถโก. ติณมฺปิ
เอตฺเถว ปกฺขิปิตฺวา กเถตพฺพํ. ยตฺถ ปน ติณํ นตฺถิ, ตตฺถ ตาลนาฬิเกรปณฺณาทีหิปิ
ฉาเทนฺติ. ตสฺมา ตานิปิ ติเณเนว สงฺคหิตานิ. อิติ มุญฺชปลาลาทีสุ ยํ กิญฺจิ
มุฏฺิปฺปมาณํ ติณํ. นาฬิเกรปณฺณาทีสุ จ เอกปณฺณมฺปิ สํฆสฺส ทินฺนํ วา ตตฺถ
ชาตํ วา พหิอาราเม สํฆสฺส ติณวตฺถุมฺหิ ชาตติณํ วา รกฺขิตโคปิตํ วา ครุภณฺฑํ
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,ก. คนฺธิกาทโย
โหติ. ตํ ปน สํฆกมฺเม จ เจติยกมฺเม จ กเต อติเรกํ ปุคฺคลิกกมฺเม ทาตุํ
วฏฺฏติ. เหฏฺา วุตฺตทารุเวฬูสุปิ เอเสว นโย.
    ปุปฺผทาเน "เอตฺตเกสุ รุกฺเขสุ ปุปฺผานิ วิสฺสชฺชิตฺวา ยาคุภตฺตตฺถาย
อุปเนนฺตุ, เอตฺตเกสุ เสนาสนปฏิสงฺขรเณ อุปเนนฺตู"ติ เอวํ นิยมิตฏฺาเนเยว
ปุปฺผานิ ครุภณฺฑานิ โหนฺติ. ยทิ สามเณรา ปุปฺผานิ โอจินิตฺวา ราสึ กโรนฺติ,
ปญฺจงฺคสมนฺนาคโต ปุปฺผภาชโก ภิกฺขุ ภิกฺขุสํฆํ คเณตฺวา โกฏฺาเส กโรติ. โส
สมฺปตฺตปริสาย สํฆํ อนาปุจฺฉิตฺวาว ทาตุํ ลภติ. อสมฺมเตน ปน อาปุจฺฉิตฺวาว
ทาตพฺพํ. ภิกฺขุโน ปน กสฺส ปุปฺผานิ ทาตุํ ลพฺภติ, กสฺส น ลพฺภตีติ? มาตาปิตูนํ
เคหํ หริตฺวาปิ เคหโต ปกฺโกสาเปตฺวาปิ "วตฺถุปูชํ กโรถา"ติ ทาตุํ ลพฺภติ,
ปิฬนฺธนตฺถาย ๑- น ลพฺภติ. เสสาตีนํ ปน หริตฺวา น ทาตพฺพํ, ปกฺโกสาเปตฺวา
ปูชนตฺถาย ทาตพฺพํ. เสสชนสฺส ปูชนฏฺานํ สมฺปตฺตสฺส อปจฺจาสึสนฺเตน ทาตพฺพํ,
ปุปฺผทานํ นาม น โหติ.
    วิหาเร พหูนิ ปุปฺผานิ ปุปฺผนฺติ, ภิกฺขุนา ปิณฺฑาย จรนฺเตน มนุสฺเส ทิสฺวา
"วิหาเร พหูนิ ปุปฺผานิ ปูเชถา"ติ วตฺตพฺพํ, วจนมตฺเต โทโส นตฺถิ, "มนุสฺสา
ขาทนียโภชนียํ อาทาย อาคมิสฺสนฺตี"ติ จิตฺเตน ปน น วตฺตพฺพํ. สเจ วทติ,
ขาทนียโภชนียํ น ปริภุญฺชิตพฺพํ. มนุสฺสา อตฺตโน ธมฺมตาย "วิหาเร ปุปฺผานิ
อตฺถี"ติ ปุจฺฉิตฺวา "อสุกทิวเส วิหารํ อาคมิสฺสาม, สามเณรานํ ปุปฺผานิ โอจินิตุํ
มา เทถา"ติ วทนฺติ. ภิกฺขุ สามเณรานํ กเถตุํ ปมุฏฺโ, สามเณเรหิ ปุปฺผานิ
โอจิตานิ, มนุสฺสา ภิกฺขู ๒- อุปสงฺกมิตฺวา มยํ ตุมฺหากํ อสุกทิวเส เอวํ
อาโรจยิมฺห "สามเณรานํ ปุปฺผานิ โอจินิตุํ มา เทถา"ติ, กสฺมา น วารยิตฺถาติ? "สติ
เม ปมุฏฺา, ปุปฺผานิ โอจินิตมตฺตาเนว, น ตาว ปูชา กตา"ติ วตฺตพฺพํ, "คณฺหถ
ปูเชถา"ติ น วตฺตพฺพํ. สเจ วทติ, อามิสํ น ปริภุญฺชิตพฺพํ. อปโร ภิกฺขุ
@เชิงอรรถ: ๑ ก. สิวลิงฺคขนฺธตฺถาย  ๒ ฉ.ม. ภิกฺขุํ
สามเณรานํ อาจิกฺขติ "อสุกคามวาสิโน `ปุปฺผานิ มา โอจินิตฺถา'ติ อาหํสู"ติ
มนุสฺสาปิ อามิสํ อาหริตฺวา ทานํ ทตฺวา วทนฺติ "อมฺหากํ มนุสฺสา น พหุกา,
สามเณเร อเมฺหหิ สห ปุปฺผานิ โอจินิตุํ อาณาเปถา"ติ. "สามเณเรหิ ภิกฺขา
ลทฺธา. เย ภิกฺขาจารํ น คจฺฉนฺติ, เต สยเมว ชานิสฺสนฺติ อุปาสกา"ติ วตฺตพฺพํ.
เอตฺตกํ นยํ ลภิตฺวา สามเณเร ปุตฺเต วา ภาติเก วา กตฺวา ปุปฺผานิ โอจินาเปตุํ
โทโส นตฺถิ, ปุปฺผทานํ นาม น โหติ.
    ผลทาเน ผลมฺปิ ปุปฺผํ วิย นิยมิตเมว ครุภณฺฑํ โหติ. วิหาเร พหุกมฺหิ
ผลาผเล สติ อผาสุกมนุสฺสา อาคนฺตฺวา ยาจนฺติ, ภิกฺขู "สํฆิกนฺ"ติ ทาตุํ น
อุสฺสหนฺติ, มนุสฺสา วิปฺปฏิสาริโน อกฺโกสนฺติ ปริภาสนฺติ, ตตฺถ กึ กาตพฺพนฺติ?
ผเลหิ วา รุกฺเขหิ วา ปริจฺฉินฺทิตฺวา กติกา กาตพฺพา "อสุเก จ รุกฺเข อสุเก
จ รุกฺเข เอตฺตกานิ ผลานิ คณฺหนฺตา, เอตฺตเกสุ วา รุกฺเขสุ ผลานิ คณฺหนฺตา
น วาเรตพฺพา"ติ. โจรา วา อิสฺสรา วา พลกฺกาเรน คณฺหนฺตา น วาเรตพฺพา.
กุทฺธา หิ เต สกลวิหารมฺปิ นาเสยฺยุํ, อาทีนโว ปน กเถตพฺโพติ.
    สินานทาเน สินานจุณฺณานิ โกฏฺฏิตานิ น ครุภณฺฑานิ, อโกฏฺฏิโต รุกฺเข
ิโตว รุกฺขตโจ ครุภณฺฑํ, จุณฺณํ ปน อคิลานสฺส รชนนิปกฺกํ วฏฺฏติ. คิลานสฺส
ยํ กิญฺจิ จุณฺณํ ทาตุํ วฏฺฏติเยว.
    น จุณฺณทาเนนาติ วุตฺตนเยน น ๑- สิรีสจุณฺณาทีนํ ทาเนน. มตฺติกาทาเน
มตฺติกา หิ ยตฺถ ทุลฺลภา โหติ, ตตฺเถว ครุภณฺฑํ. สาปิ เหฏฺิมโกฏิยา
ตึสปลคุฬปิณฺฑปฺปมาณาว, ตโต เหฏฺา น ครุภณฺฑนฺติ.
    ทนฺตกฏฺทาเน ทนฺตกฏฺ อจฺฉินฺนกเมว ครุภณฺฑํ. เยสํ สามเณรานํ สํฆโต
ทนฺตกฏฺวาโร ปาปุณาติ, เต อตฺตโน อาจริยุปชฺฌายานํ ปาฏิเยกฺกํ ทาตุํ น
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. นสทฺโท น ทิสฺสติ
ลภนฺติ. เยหิ ปน "เอตฺตกานิ ทนฺตกฏฺานิ อาหริตพฺพานี"ติ ปริจฺฉินฺทิตฺวา วารา
คหิตา, เต อติเรกานิ อาจริยุปชฺฌายานํ ทาตุํ ลภนฺติ. เอเกน ภิกฺขุนา
ทนฺตกฏฺมาฬกโต พหูนิ ทนฺตกฏฺานิ น คเหตพฺพานิ, เทวสิกํ เอเกกเมว คเหตพฺพํ.
ปาฏิเยกฺกํ วสนฺเตนาปิ ภิกฺขุสํฆํ คณยิตฺวา ๑- ยตฺตกานิ อตฺตโน ปาปุณนฺติ,
ตตฺตกาเนว คเหตฺวา คนฺตพฺพํ. อนฺตรา อาคนฺตุเกสุ วา อาคเตสุ ทิสํ วา
ปกฺกมนฺเตสุ อาหริตฺวา คหิตฏฺาเนเยว เปตพฺพานิ. น มุโขทกทาเนนาติ น
มุขโธวนอุทกทาเนน.
    น จาฏุกมฺยตายาติอาทีสุ จาฏุกมฺยตา วุจฺจติ อตฺตานํ ทาสํ วิย นีจฏฺาเน
เปตฺวา ปรสฺส ขลิตวจนมฺปิ สณฺเปตฺวา ปิยกามตาย ปคฺคยฺหวจนํ. น
มุคฺคสูปตายาติ ๒- น มุคฺคสูปสมานตาย. มุคฺคสูปสมานตาติ สจฺจาลิเกน ชีวิกํ
กปฺปนตาย เอตํ อธิวจนํ. ยถา หิ มุคฺคสูเป ปจฺจนฺเต พหู มุคฺคา ปากํ คจฺฉนฺติ
โถกา น คจฺฉนฺติ, เอวเมว สจฺจาลิเกน ชีวิกกปฺปเก ปุคฺคเล พหุํ อลิกํ โหติ, อปฺปกํ
สจฺจํ. ยถา วา มุคฺคสูปสฺส อปวิสนฏฺานํ นาม นตฺถิ, เอวเมว สจฺจาลิกวุตฺติโน
ปุคฺคลสฺส อปฺปติฏฺานํ นาม นตฺถิ. สิงฺฆาฏกํ วิย อิจฺฉิติจฺฉิตฏฺานสฺส
ปติฏฺาติ. เตนสฺส สา มุสาวาทิตา "มุคฺคสูปตา"ติ วุตฺตา. น ปาริภฏฺยตายาติ น
ปริภฏกมฺมภาเวน. ปริภฏสฺส หิ กมฺมํ ปาริภฏฺยํ, ตสฺส ภาโว ปาริภฏฺยตา,
อลงฺการกรณาทีหิ ทารกกีฬาปนสฺเสตํ อธิวจนํ. น ปีมทฺทิกตายาติ น สหสา ฆรํ
ปวิสิตฺวา ปีเก นิสีทนกตาย.
    น วตฺถุวิชฺชายาติอาทีสุ วตฺถุวิชฺชา นาม คามนิคมนคราทีนํ
สุนิวิฏฺทุนฺนิวิฏฺชานนสตฺถํ. ติรจฺฉานวิชฺชา นาม อนิยฺยานิกตฺตา
สคฺคโมกฺขมคฺคานํ ติรจฺฉานภูตา องฺคสตฺถนิมิตฺตาทิกา อวเสสา วิชฺชา. องฺควิชฺชา
นาม อิตฺถิปุริสานํ สุภคทุพฺภคลกฺขณชานนํ. นกฺขตฺตวิชฺชา นาม นกฺขตฺตานํ
โยคชานนสตฺถํ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. คาหยิตฺวา  ๒ ฉ.ม. น มุคฺคสูปฺยตายาติ. เอวมุปริปิ
    น ทูตคมเนนาติ น ทูเตยฺยํ กตฺวา คมเนน. น ปหิณคมเนนาติ น คิหีนํ ๑-
สาสนํ คเหตฺวา ฆรา ฆรํ ปหิตสฺส คมเนน. น ชงฺฆเปสนิเยนาติ น ๒-
คามนฺตรเทสนฺตราทีสุ เตสํ เตสํ คิหีนํ สาสนปฏิสาสนํ หรเณน. อิทํ หิ
ชงฺฆเปสนิยํ นาม อตฺตโน มาตาปิตูนํ, เย จสฺส มาตาปิตโร อุปฏฺหนฺติ, เตสํ สาสนํ
คเหตฺวา กตฺถจิ คมนวเสน วฏฺฏติ. เจติยสฺส วา สํฆสฺส วา อตฺตโน วา กมฺมํ กโรนฺตานํ
วฑฺฒกีนมฺปิ สาสนํ หริตุํ วฏฺฏติ. มนุสฺสา "ทานํ ทสฺสาม, ปูชํ กริสฺสาม,
ภิกฺขุสํฆสฺส อาจิกฺขถา"ติ จ วทนฺติ, "อสุกตฺเถรสฺส นาม เทถา"ติ ปิณฺฑปาตํ วา
เภสชฺชํ วา จีวรํ วา เทนฺติ, "วิหาเร ปูชํ กโรถา"ติ มาลาคนฺธวิเลปนาทีนิ
วา ธชปฏากาทีนิ วา นิยฺยาเตนฺติ. สพฺพํ หริตุํ วฏฺฏติ, ชงฺฆเปสนิยํ นาม น โหติ.
เสสสาสนํ คเหตฺวา คจฺฉนฺตสฺส ปทวาเร ปทวาเร ทุกฺกฏํ. ๓-
    น เวชฺชกมฺเมนาติ น เวชฺเชน หุตฺวา กายติกิจฺฉนาทิเภสชฺชกรเณน. เภสชฺชํ
ปน ปญฺจนฺนํ สหธมฺมิกานํ กาตพฺพํ ภิกฺขุสฺส ภิกฺขุนิยา สิกฺขมานาย สามเณรสฺส
สามเณริยา. สมสีลสทฺธาปญฺานํ หิ เอเตสํ ตีสุ สิกฺขาสุ ยุตฺตานํ เภสชฺชํ อกาตุํ
น ลพฺภติ. มาตาปิตูนํ ตทุปฏฺากานํ อตฺตโน เวยฺยาวจฺจกรสฺส ปณฺฑุปลาสสฺสาติ
เอเตสํ ปญฺจนฺนมฺปิ กาตุํ วฏฺฏติ. เชฏฺภาตุ กนิฏฺภาตุ เชฏฺภาตุเชฏฺภคินิยา
กนิฏฺภคินิยา จูฬมาตุยา มหามาตุยา จูฬปิตุโน มหาปิตุโน ปิตุจฺฉาย มาตุจฺฉายาติ
เอเตสํ ปน ทสนฺนมฺปิ กโรนฺเตน เตสํเยว สนฺตกํ เภสชฺชํ คเหตฺวา เกวลํ โยเชตฺวา
ทาตพฺพํ. สเจ นปฺปโหติ, อตฺตโน สนฺตกํ ตาวกาลิกํ ทาตพฺพํ. เอเตสํ ปุตฺตปรมฺปรา
ยาว สตฺตมา กุลปริวฏฺฏา, ตาว จตฺตาโร ปจฺจเย อาหราเปนฺตสฺส อกตวิญฺตฺติ
วา เภสชฺชํ กโรนฺตสฺส เวชฺชกมฺมํ วา กุลทูสกาปตฺติ วา น โหติ.
    น ปิณฺฑปฏิปิณฺฑเกนาติ เอตฺถ ปิณฺฑปาโต กสฺส ทาตพฺโพ, กสฺส น
ทาตพฺโพ? มาตาปิตูนํ ตทุปฏฺากานํ เวยฺยาวจฺจกรสฺส ปณฺฑุปลาสสฺส สมฺปตฺตสฺส
@เชิงอรรถ: ๑ ก. น คิหิโน  ๒ ฉ.ม. นสทฺโท น ทิสฺสติ  ๓ สี.,ฉ.ม. โทโส
ทามริกโจรสฺส อิสฺสรสฺสาปิ ทาตพฺโพ. เอเตสํ ทตฺวา ปจฺฉา ลทฺธมฺปิ
ปิณฺฑปฏิปิณฺฑํ นาม น โหติ. น ทานานุปฺปทาเนนาติ อตฺตโน ทินฺนกานํ น ปุน
ทาเนน. ธมฺเมนาติ ธมฺเมน อุปฺปนฺนํ. สเมนาติ กายสุจริตาทินา. ลทฺธาติ กาเยน
ลทฺธา. ลภิตฺวาติ จิตฺเตน ปาปุณิตฺวา. อธิคนฺตฺวาติ สมฺปาปุณิตฺวา. วินฺทิตฺวาติ
าเณน วินฺทิตฺวา. ปฏิลภิตฺวาติ ปุนปฺปุนํ ลภิตฺวา.
    อนฺนสนฺนิธินฺติ เอตฺถ ทุวิธา อนฺนกถา วินยวเสน จ สลฺเลขวเสน จ.
วินยวเสน ตาว ยํ กิญฺจิ อนฺนํ อชฺช ปฏิคฺคหิตํ อปรชฺชุ สนฺนิธิกรณํ ๑- โหติ,
ตสฺส ปริโภเค ปาจิตฺติยํ. อตฺตนา ลทฺธํ ปน สามเณรานํ ทตฺวา เตหิ ลทฺธํ
ปาเปตฺวา ทุติยทิวเส ภุญฺชิตุํ วฏฺฏติ, สลฺเลโข ปน น โหติ.
    ปานสนฺนิธิมฺหิปิ เอเสว นโย. เอตฺถ ปานํ นาม อมฺพปานาทีนิ อฏฺ
ปานานิ, ยานิ เจ เตสํ อนุโลมานิ.
    วตฺถสนฺนิธินฺติอาทิมฺหิ อนธิฏฺิตาวิกปฺปิตํ สนฺนิธิ จ โหติ สลฺเลขญฺจ
โกเปติ. อยํ ปริยาย กถาว, นิปฺปริยายโต ปน ติจีวรสนฺตุฏฺเน ภวิตพฺพํ, จตุตฺถํ
ลภิตฺวา อญฺสฺส ทาตพฺพํ. สเจ ยสฺส กสฺสจิ ทาตุํ น สกฺโกติ, ยสฺส ปน ทาตุกาโม
โหติ, โส อุทฺเทสตฺถาย วา ปริปุจฺฉตฺถาย วา คโต, อาคตมตฺเต ทาตพฺพํ,
อทาตุํ น วฏฺฏติ. จีวเร ปน อปฺปโหนฺเต สติยา ปจฺจาสาย อนุญฺาตกาลํ
เปตุํ วฏฺฏติ. สูจิสุตฺตจีวรการกานํ อลาเภน ตโต ปรมฺปิ วินยกมฺมํ กตฺวา เปตุํ
วฏฺฏติ. "อิมสฺมึ ชิณฺเณ ปุน อีทิสํ กุโต ลภิสฺสามี"ติ ปน เปตุํ น วฏฺฏติ,
สนฺนิธิ จ โหติ, สลฺเลขญฺจ วิโกเปติ.
    ยานสนฺนิธิมฺหิ ยานํ นาม วยฺหํ รโถ สกฏํ สนฺธมานิกา ๒- สิวิกา ปาฏงฺกีติ
เนตํ ปพฺพชิตสฺส ยานํ. อุปาหนา ปน ปพฺพชิตสฺส ยานํเยว. เอกภิกฺขุสฺส หิ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สนฺนิธิการกํ  ๒ ฉ.ม. สนฺทมานิกา
เอโก อรญฺตฺถาย, เอกา โธตปาทกตฺถายาติ อุกฺกํสโต เทฺว อุปาหนสงฺฆาฏา
วฏฺฏนฺติ, ตติยํ ลภิตฺวา อญฺสฺส ทาตพฺโพ, "อิมสฺมึ ชิณฺเณ อญฺ กุโต
ลภิสฺสามี"ติ หิ เปตุํ น วฏฺฏติ, สนฺนิธิ จ โหติ, สลฺเลขญฺจ วิโกเปติ.
    สยนสนฺนิธิมฺหิ สยนนฺติ มญฺโจ. เอกสฺส ภิกฺขุโน เอโก คพฺเภ เอโก
ทิวาฏฺาเนติ อุกฺกํสโต เทฺว มญฺจา วฏฺฏนฺติ, ตโต อุตฺตริ ลภิตฺวา อญฺสฺส
ภิกฺขุโน วา คณสฺส วา ทาตพฺโพ, อทาตุํ น วฏฺฏติ, สนฺนิธิ เจว โหติ,
สลฺเลขญฺจ กุปฺปติ.
    คนฺธสนฺนิธิมฺหิ ภิกฺขุโน กณฺฑุกจฺฉุฉวิโทสาทิอาพาเธ สติ คนฺโธ วฏฺฏติ.
เตน คนฺเธน ตสฺมึ โรเค วูปสนฺเต อญฺเสํ วา อาพาธิกานํ ทาตพฺโพ. ทฺวาเร
ปญฺจงฺคุลฆรธูปนาทีสุ วา อุปเนตพฺโพ. "ปุน โรเค สติ ภวิสฺสตี"ติ เปตุํ น
วฏฺฏติ, คนฺธสนฺนิธิ จ โหติ, สลฺเลขญฺจ โกเปติ.
    อามิสนฺติอาทิ อนฺนาทิวุตฺตาวเสสํว ทฏฺพฺพํ. เสยฺยถิทํ? อิเธกจฺโจ ภิกฺขุ
"ตถารูเป กาเล อุปการาย ภวิสฺสนฺตี"ติ ติลตณฺฑุลมุคฺคมาสนาฬิเกรโลณมจฺฉมํส-
วลฺลูรสปฺปิเตลคุฬภาชนาทีนิ อาหราเปตฺวา เปติ. โส วสฺสกาเล กาลสฺเสว
สามเณเรหิ ยาคุํ ปจาเปตฺวา ปริภุญฺชิตฺวา "สามเณร อุทกกทฺทเม ทุกฺขํ คามํ
ปวิสิตุํ, คจฺฉ อสุกกุลํ คนฺตฺวา มยฺหํ วิหาเร นิสินฺนภาวํ อาโรเจหิ, อสุกกุลโต
ทธิอาทีนิ อาหรา"ติ เปเสติ. ภิกฺขูหิ "กึ ภนฺเต คามํ ปวิสถา"ติ วุตฺเตปิ
"ทุปฺปเวโส อาวุโส อิทานิ คาโม"ติ วทติ. เต "โหตุ ภนฺเต อจฺฉถ ตุเมฺห, มยํ
ภิกฺขํ ปริเยสิตฺวา อาหริสฺสามา"ติ คจฺฉนฺติ. อถ สามเณโรปิ ทธิอาทีนิ อาหริตฺวา
ภตฺตญฺจ พฺยญฺชนญฺจ สมฺปาเทตฺวา อุปเนติ, ตํ ภุญฺชนฺตสฺเสว อุปฏฺากา ภตฺตํ
ปหิณนฺติ, ตโตปิ มนาปํ มนาปํ ภุญฺชติ. อถ ภิกฺขู ปิณฺฑปาตํ คเหตฺวา อาคจฺฉนฺติ,
ตโตปิ มนาปํ มนาปํ คีวายามกํ ภุญฺชติเยว. เอวํ จตุมาสมฺปิ วีตินาเมติ. อยํ
วุจฺจติ ภิกฺขุ "มุณฺฑกุฏุมฺพิกชีวิกํ ชีวติ, น สมณชีวิกนฺ"ติ. เอวรูโป
อามิสสนฺนิธิ นาม โหติ.
    ภิกฺขุโน ปน วสนฏฺาเน เอกา ตณฺฑุลนาฬิ เอโก คุฬปิณฺโฑ จตุภาคมตฺตํ
สปฺปีติ เอตฺตกํ นิเธตุํ วฏฺฏติ อกาเล สมฺปตฺตโจรานํ อตฺถาย. เตหิ เอตฺตกมฺปิ
อามิสปฏิสนฺถารํ อลภนฺตา ชีวิตาปิ โวโรเปยฺยุํ, ตสฺมา สเจปิ เอตฺตกํ นตฺถิ,
อาหราเปตฺวาปิ เปตุํ วฏฺฏติ. อผาสุกกาเล จ ยเทตฺถ กปฺปิยํ, ตํ อตฺตนาปิ
ปริภุญฺชิตุํ วฏฺฏติ. กปฺปิยกุฏิยํ ปน พหุํ เปนฺตสฺสาปิ สนฺนิธิ นาม นตฺถิ.
    [๑๖๐] ฌายี น ปาทโลลสฺสาติ ฌานาภิรโต จ น จ ปาทโลโล อสฺส.
วิรเม กุกฺกุจฺจา นปฺปมชฺเชยฺยาติ หตฺถกุกฺกุจฺจาทิกุกฺกุจฺจํ วิโนเทยฺย,
สกฺกจฺจการิตาย เจตฺถ นปฺปมชฺเชยฺย.
    เอกคฺคมนุยุตฺโตติ ๑- เอกีภาวํ อนุยุตฺโต. สทตฺถครุโกติ ๒- อุตฺตมตฺถครุโก.
"สกตฺถครุโก"ติ วา ปาโ.
    ปฏิสลฺลานาราโมติ อารมณํ อาราโม, ตโต ตโต อารมฺมณโต ปฏิสํหริตฺวา
เอกีภาเว ปฏิสลฺลาเน อาราโม ยสฺส โส ปฏิสลฺลานาราโม. อสฺสาติ ภเวยฺย.
ตสฺมึ รโตติ ปฏิสลฺลานรโต. เอเตหิ สีเลสุ ปริปูรการิตํ ทสฺเสติ. ตํ กิสฺส เหตุ?
สีลวิปนฺนสฺส เอกคฺคตาปิ น สมฺปชฺชติ. อชฺฌตฺตํ เจโตสมถมนุยุตฺโตติ อตฺตโน
จิตฺตสมเถ ยุตฺโต. เอตฺถ หิ อชฺฌตฺตนฺติ วา อตฺตโนติ วา เอตํ เอกตฺถํ, พฺยญฺชนเมว
นานํ. ภุมฺมตฺเถ ปเนตํ อุปโยควจนํ. อนูติ อิมินา อุปสคฺเคน โยเค สิทฺธํ.
    อนิรากตชฺฌาโนติ พหิ อนีหตชฺฌาโน อวินาสิตชฺฌาโน วา. นีหรณวินาสตฺถํ
หิ อิทํ นิรากรณํ นาม. "ถมฺภํ นิรงฺกตฺวา ๓- นิวาตวุตฺตี"ติอาทีสุ ๔- จสฺส ปโยโค
ทฏฺพฺโพ. วิปสฺสนาย สมนฺนาคโตติ สตฺตวิธาย อนุปสฺสนาย ยุตฺโต. สตฺตวิธา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เอกตฺตมนุยุตฺโตติ  ๒ ฉ.ม. ปรมตฺถครุโกติ  ๓ สี. นิรากตฺวา  ๔ ขุ.สุ.
@๒๕/๓๒๙/๓๙๖
อนุปสฺสนา นาม อนิจฺจานุปสฺสนา ทุกฺขานุปสฺสนา อนตฺตานุปสฺสนา
นิพฺพิทานุปสฺสนา วิราคานุปสฺสนา นิโรธานุปสฺสนา ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาติ. ตา
วิสุทฺธิมคฺเค ๑- วิตฺถาริตา. พฺรูเหตา สุญฺาคารานนฺติ วฑฺเฒตา สุญฺาคารานํ.
เอตฺถ จ สมถวิปสฺสนาวเสน กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา รตฺตินฺทิวํ สุญฺาคารํ ปวิสิตฺวา
นิสีทมาโน ภิกฺขุ "พฺรูเหตา สุญฺาคารานนฺ"ติ เวทิตพฺโพ. เอกภูมกาทิเภเท
ปาสาเท กุรุมาโนปิ สุญฺาคารานํ พฺรูเหตาติ ทฏฺพฺโพ.
    สกฺกจฺจการีติอาทีสุ ทานาทีนํ กุสลธมฺมานํ ภาวนาย ปุคฺคลสฺส วา
เทยฺยธมฺมสฺส วา สกฺกจฺจการิตาวเสน สกฺกจฺจการี. อสฺสาติ ภเวยฺย. สตตภาโว
สาตจฺจํ, สาตจฺจการิตาวเสน สาตจฺจการี. นิรนฺตรการิตาย อฏฺิตการี. ยถา นาม
กกณฺฏโก โถกํ คนฺตฺวา โถกํ ติฏฺติ, น นิรนฺตรํ คจฺฉติ, เอวเมว โย ปุคฺคโล
เอกทิวสํ ทานํ ทตฺวา ปูชํ วา กตฺวา ธมฺมํ วา สุตฺวา สมณธมฺมํ วา กตฺวา ปุน
จิรสฺสํ กโรติ, ตํ น นิรนฺตรํ ปวตฺเตติ. โส "อสาตจฺจการี, ิตการี"ติ วุจฺจติ.
โย ปน เอวํ น โหติ, โส อฏฺิตการี. อโนลีนวุตฺติโกติ นิรนฺตรกรณสงฺขาตสฺส
วิปฺผารสฺส อตฺถิตาย น โอลีนวุตฺติโก. อนิกฺขิตฺตจฺฉนฺโทติ กุสลกิริยาย
วีริยจฺฉนฺทสฺส อนิกฺขิตฺตภาเวน อนิกฺขิตฺตจฺฉนฺโท. อนิกฺขิตฺตธุโรติ วีริยธุรสฺส
อโนโรปโก, อโนสกฺกิตมานโสติ อตฺโถ.
    อปฺปฏิวานีติ อนิวตฺตนํ. อธิฏฺานนฺติ กุสลกรเณ ปติฏฺาภาโว. อนุโยโคติ
อนุยุญฺชนํ. อปฺปมาโทติ สติยา อวิปฺปวาโส.
    [๑๖๑] ตนฺทึ มายํ หสํ ๒- ขิฑฺฑนฺติ อาลสิยญฺจ มายญฺจ หสญฺจ กายิกํ
วาจสิกํ ขิฑฺฑญฺจ. สวิภูสนฺติ สทฺธึ วิภูสาย.
    รตฺตินฺทิวํ ฉโกฏฺาสํ กริตฺวาติ ปุริมยามมชฺฌิมยามปจฺฉิมยามวเสน รตฺตึ ตโย
@เชิงอรรถ: ๑ วิสุทฺธิ. ๓/๒๖๑ (สฺยา)  ๒ ฉ.ม. หสฺสํ. เอวมุปริปิ
ตถา ทิวาติ ฉพฺพิธํ โกฏฺาสํ กตฺวา. ปญฺจโกฏฺาสํ ชคฺเคยฺยาติ ๑- รตฺตึ
มชฺฌิมยามํ วิสฺสชฺชิตฺวา อวเสสปญฺจโกฏฺาเสสุ น นิทฺทํ โอกฺกเมยฺย. เอกโกฏฺาสํ
นิปชฺเชยฺยาติ เอกํ มชฺฌิมยามโกฏฺาสํ สโต สมฺปชาโน นิปชฺชิตฺวา นิทฺทํ
โอกฺกเมยฺย.
    อิธ ภิกฺขุ ทิวสมฺปิ ปุพฺพเณฺห มชฺฌเนฺห สายเนฺหติ ตโยปิ ทิวสโกฏฺาสา
คหิตา. จงฺกเมน นิสชฺชายาติ สกลํ ทิวสํ อิมินา อิริยาปถทฺวเยน วิหรนฺโต จิตฺตสฺส
อาวรณโต อาวรณีเยหิ ธมฺเมหิ ปญฺจหิ นีวรเณหิ สพฺพากุสลธมฺเมหิ วา. จิตฺตํ
ปริโสเธยฺยาติ เตหิ ธมฺเมหิ จิตฺตํ วิโสเธยฺย ปริโสเธยฺย. ๒- านํ ปเนตฺถ
กิญฺจาปิ น คหิตํ, จงฺกมนิสชฺชาสนฺนิสฺสิตํ ปน กตฺวา คเหตพฺพเมว. ปมํ ยามนฺติ
สกลสฺมิมฺปิ ปมยาเม.
    เสยฺยนฺติ เอตฺถ กามโภคีเสยฺยา เปตเสยฺยา สีหเสยฺยา ตถาคตเสยฺยาติ จตสฺโส
เสยฺยา. ตตฺถ "เยภุยฺเยน ภิกฺขเว กามโภคี วาเมน ปสฺเสน เสนฺตี"ติ ๓- อยํ
กามโภคีเสยฺยา. เตสุ หิ เยภุยฺเยน ทกฺขิณปสฺเสน สยาโน นาม นตฺถิ. "เยภุยฺเยน
ภิกฺขเว เปตา อุตฺตานา เสนฺตี"ติ ๓- อยํ เปตเสยฺยา. อปฺปมํสโลหิตตฺตา หิ
อฏฺิสงฺฆาฏฆฏฺฏิตา เอเกน ปสฺเสน สยิตุํ น สกฺโกนฺติ, อุตฺตานาว เสนฺติ. "สีโห
ภิกฺขเว มิคราชา ทกฺขิณปสฺเสน เสยฺยํ กปฺเปติ ฯเปฯ อตฺตมโน โหตี"ติ ๓- อยํ
สีหเสยฺยา. เตชุสฺสทตฺตา หิ สีโห มิคราชา เทฺว ปุริมปาเท เอกสฺมึ ปจฺฉิมปาเท
เอกสฺมึ าเน เปตฺวา นงฺคุฏฺ อนฺตรสตฺถิมฺหิ ปกฺขิปิตฺวา ปุริมปาทปจฺฉิมปาท-
นงฺคุฏฺานํ ิโตกาสํ สลฺลกฺเขตฺวา ทฺวินฺนํ ปุริมปาทานํ มตฺถเก สีสํ เปตฺวา
สยติ. ทิวสมฺปิ สยิตฺวา ปพุชฺฌมาโน น อุตฺรสฺโต ปพุชฺฌติ, สีสํ ปน อุกฺขิปิตฺวา
ปุริมปาทาทีนํ ิโตกาสํ สลฺลกฺเขติ. สเจ กิญฺจิ านํ วิชหิตฺวา ิตํ โหติ, "นยิทํ
ตุยฺหํ ชาติยา, น สูรภาวสฺส อนุรูปนฺ"ติ อนตฺตมโน หุตฺวา ตตฺเถว สยติ, น
โคจราย ปกฺกมติ. อวิชหิตฺวา ิเต ปน "ตุยฺหํ ชาติยา จ สูรภาวสฺส จ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปฏิชคฺเคยฺยาติ  ๒ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ  ๓ องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๒๔๖/๒๗๒
อนุรูปมิทนฺ"ติ หฏฺตุฏฺโ อุฏฺาย สีหวิชมฺภิตํ วิชมฺภิตฺวา เกสรภารํ วิธุนิตฺวา
ติกฺขตฺตุํ สีหนาทํ นทิตฺวา โคจราย ปกฺกมติ. จตุตฺถชฺฌานเสยฺยา ปน ตถาคตเสยฺยาติ
วุจฺจติ. ตาสุ อิธ สีหเสยฺยา อาคตา. อยํ หิ เตชุสฺสทอิริยาปถตฺตา อุตฺตมเสยฺยา
นาม.
    ปาเท ปาทนฺติ ทกฺขิณปาเท วามปาทํ. อจฺจาธายาติ อติอาธาย อีสกํ
อติกฺกมฺม เปตฺวา. โคปฺผเกน หิ โคปฺผเก, ชาณุนา วา ชาณุมฺหิ สงฺฆฏฺฏิยมาเน
อภิณฺหํ เวทนา อุปฺปชฺชติ, จิตฺตํ เอกคฺคํ น โหติ, เสยฺยา อผาสุ โหติ. ยถา
ปน น สงฺฆฏฺเฏติ, เอวํ อติกฺกมฺม ปิเต เวทนา นุปฺปชฺชติ, จิตฺตํ เอกคฺคํ
โหติ, เสยฺยา ผาสุ โหติ. เตน วุตฺตํ "ปาเท ปาทํ อจฺจาธายา"ติ. สโต สมฺปชาโนติ
สติยา เจว สมฺปชานปญฺาย จ สมนฺนาคโต หุตฺวา. อิมินา สุปริคฺคหิตสติสมฺปชญฺ ๑-
กถิตํ. อุฏฺานสญฺ มนสิกริตฺวาติ "อสุกเวลาย นาม อุฏฺหิสฺสามี"ติ เอวํ
อุฏฺานเวลาปริจฺเฉทกํ อุฏฺานสญฺ จิตฺเต เปตฺวา. เอวํ กตฺวา นิปนฺโน
หิ ยถาปริจฺฉินฺนกาเลเยว อุฏฺาติ.
    วีริยินฺทฺริยนิทฺเทเส เจตสิโกติ อิทํ วีริยสฺส นิยมโต เจตสิกภาวทีปนตฺถํ
วุตฺตํ, อิทํ หิ วีริยํ "ยทปิ ภิกฺขเว กายิกํ วีริยํ, ตทปิ วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค,
ยทปิ เจตสิกํ วีริยํ, ตทปิ วีริยสมฺโพชฺฌงฺโคติ. อิติหิทํ อุทฺเทสํ คจฺฉตี"ติ
เอวมาทีสุ สุตฺเตสุ ๒- จงฺกมาทีนิ กโรนฺตสฺส อุปฺปชฺชนตาย กายิกนฺติ วุจฺจมานมฺปิ
กายวิญฺาณํ วิย กายิกํ นาม นตฺถิ, เจตสิกเมว ปเนตนฺติ ทีเปตุํ "เจตสิโก"ติ
วุตฺตํ. วีริยารมฺโภติ วีริยสงฺขาโต อารมฺโภ. อยํ หิ อารมฺภสทฺโท กมฺเม อาปตฺติยํ
กิริยาย วีริเย หึสายํ วิโกปเนติ อเนเกสุ อตฺเถสุ อาคโต.
             "ยํ กิญฺจิ ทุกฺขํ สมฺโภติ  สพฺพํ อารมฺภปจฺจยา
             อารมฺภานํ นิโรเธน    นตฺถิ ทุกฺขสฺส สมฺภโว"ติ ๓-
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สุปริคฺคาหกํ สติสมฺปชญฺ  ๒ สํ.มหา. ๑๙/๒๓๓/๙๙  ๓ ขุ.สุ. ๒๕/๗๕๐/๔๘๑
เอตฺถ หิ กมฺมํ อารมฺโภติ อาคตํ. "อารมฺภติ จ วิปฺปฏิสารี จ โหตี"ติ ๑- เอตฺถ
อาปตฺติ. "มหายญฺา มหารมฺภา, น เต โหนฺติ มหปฺผลา"ติ ๒- เอตฺถ
ยูปุสฺสาปนาทิกิริยา. "อารมฺภถ นิกฺกมถ, ยุญฺชถ พุทฺธสาสเน"ติ ๓- เอตฺถ วีริยํ.
"สมณํ โคตมํ อุทฺทิสฺส ปาณํ อารมฺภนฺตี"ติ ๔- เอตฺถ หึสา. "พีชคามภูตคามสมารมฺภา
ปฏิวิรโต โหตี"ติ ๕- เอตฺถ เฉทนภญฺชนาทิกํ วิโกปนํ. อิธ ปน วีริยเมว อธิปฺเปตํ.
เตนาห "วีริยารมฺโภติ วีริยสงฺขาโต อารมฺโภ"ติ. วีริยํ หิ อารมฺภนวเสน อารมฺโภติ
วุจฺจติ. อิทมสฺส สภาวปทํ. โกสชฺชโต นิกฺขมนวเสน นิกฺกโม. ปรํ ปรํ านํ
อกฺกมนวเสน ปรกฺกโม. อุคฺคนฺตฺวา ยมนวเสน อุยฺยาโม. วายมนวเสน วายาโม.
อุสฺสหนวเสน อุสฺสาโห. อธิมตฺตุสฺสหนวเสน อุสฺโสฬฺหี. ถิรภาวฏฺเน ถาโม.
จิตฺตเจตสิกานํ ธารณวเสน อวิจฺเฉทโต วา ปวตฺตนวเสน กุสลสนฺตานํ ธาเรตีติ ธิติ.
    อปโร นโย:- นิกฺกโม เจโส กามานํ ปนุทนาย. ปรกฺกโม เจโส
พนฺธนจฺเฉทาย. อุยฺยาโม เจโส โอฆสฺส นิตฺถรณาย. วายาโม เจโส ปารํ
คมนฏฺเน. อุสฺสาโห เจโส ปุพฺพงฺคมฏฺเน. อุสฺโสฬฺหี เจโส อธิมตฺตฏฺเน. ถาโม
เจโส ปลิฆุคฺฆาตนตาย. ธิติ เจสา ๖- อฏฺิตการิตายาติ.
    "กามํ ตโจ จ นฺหารุ จ, อฏฺิ จ อวสิสฺสตู"ติ ๗- เอวํ ปวตฺติกาเล
อสิถิลปรกฺกมวเสน อสิถิลปรกฺกมตา, ถิรปรกฺกโม ทพฺหปรกฺกโมติ อตฺโถ. ยสฺมา ปเนตํ
วีริยํ กุสลกมฺมกรณฏฺาเน ฉนฺทํ น นิกฺขิปติ, ธุรํ น นิกฺขิปติ, น โอตาเรติ
น วิสฺสชฺเชติ, อโนสกฺกิตมานสตํ อาวหติ, ตสฺมา "อนิกฺขิตฺตจฺฉนฺทตา
อนิกฺขิตฺตธุรตา"ติ วุตฺตํ. ยถา ปน ตชฺชาติเก คงฺคาตีเร ๘- อุทกสมฺภินฺนฏฺาเน
ธุรวาหโคณํ "คณฺหถา"ติ วทนฺติ, โส ชาณุนา ภูมึ อุปฺปีเฬตฺวาปิ ธุรํ วหติ, ภูมิยํ
ปติตุํ
น เทติ, เอวเมว วีริยํ กุสลกมฺมกรณฏฺาเน ธุรํ น นิกฺขิปติ ๙- ปคฺคณฺหาติ,
@เชิงอรรถ: ๑ องฺ.ปญฺจก. ๒๒/๑๔๒/๑๘๕ (สฺยา), อภิ.ปุ. ๓๖/๑๙๑/๑๗๙  ๒ สํ.ส. ๑๕/๑๒๐/๙๒,
@องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๓๙/๔๗  ๓ สํ.ส. ๑๕/๑๘๕/๑๘๘, อภิ.ก. ๓๗/๓๓๓/๑๗๕  ๔ ม.ม. ๑๓/๕๑/๓๔
@๕ ที.สี. ๙/๑๐/๕, ม.มู. ๑๒/๒๙๓/๒๕๗  ๖ ฉ.ม. เจโส  ๗ องฺ.ทุก. ๒๐/๕/๕๐  ๘ ฉ.ม.
@อยํ ปาโ น ทิสฺสติ  ๙ ม. ธุรํ อุกฺขิปติ
ตสฺมา "ธุรสมฺปคฺคาโห"ติ วุตฺตํ. ปคฺคหลกฺขเณ อินฺทฏฺ กาเรตีติ วีริยินฺทฺริยํ.
โกสชฺเช น กมฺปตีติ วีริยพลํ. ยาถาวนิยฺยานิกกุสลวายามตาย สมฺมาวายาโม.
    ตนฺทีติ ชาติอาลสิยํ. ตนฺทิยนาติ ตนฺทิยนากาโร. ตนฺทิมนกตาติ ตนฺทิยา
อภิภูตจิตฺตตา. อลสสฺส ภาโว  อาลสฺยํ, อาลสฺยายนากาโร อาลสฺยายนา.
อาลสฺยายิตสฺส ภาโว อาลสฺยายิตตฺตํ. อิติ สพฺเพหิปิ อิเมหิ ปเทหิ กิเลสวเสน
กายาลสิยํ กถิตํ.
    วญฺจนิกา จริยาติ วญฺจนิกา กิริยา. มา มํ ชญฺาติ วาจํ ภาสตีติ ชานํเยว
ปณฺณตฺตึ วีติกฺกมนฺโต ภิกฺขุ ภาริยํ กโรติ, อมฺหากํ ปน วีติกฺกมฏฺานํ นาม
นตฺถีติ อุปสนฺโต วิย ภาสติ. กาเยน ปรกฺกมตีติ "มยา กตํ อิทํ ปาปกมฺมํ,
มา เกจิ ชานึสู"ติ กาเยน วตฺตํ กโรติ. วิชฺชมานโทสปฏิจฺฉาทนโต จกฺขุโมหนมายา
วิยาติ มายา, มายาวิโน ภาโว มายาวิตา. กตฺวา ปาปํ ปุน ปฏิจฺฉาทนโต
อติ อสฺสรติ เอตาย สตฺโตติ อจฺจสรา. กายวาจากิริยาหิ ๑- อญฺถา ทสฺสนโต
วญฺเจตีติ วญฺจนา. เอตาย สตฺตา นิกโรนฺตีติ นิกติ, มิจฺฉา กโรนฺตีติ อตฺโถ.
"นาหํ เอวํ กโรมี"ติ ปาปานํ นิกฺขิปนโต ๒- นิกิรณา. "นาหํ เอวํ กโรมี"ติ
ปริวชฺชนโต ปริหรณา. กายาทีหิ สํวรณโต คูหนา. สพฺพโต ภาเคน คูหนา ปริคูหนา.
ติณปณฺเณหิ วิย คูถํ กายวจีกมฺเมหิ ปาปํ ฉาทิยตีติ ฉาทนา. สพฺพโต ภาเคน ฉาทนา
ปริจฺฉาทนา. น อุตฺตานํ กตฺวา ทสฺเสตีติ อนุตฺตานีกมฺมํ. น ปากฏํ กตฺวา
ทสฺเสตีติ อนาวิกมฺมํ. สุฏฺุ ฉาทนา โวจฺฉาทนา. กตปาปปฏิจฺฉาทนวเสน ปุนปิ
ปาปสฺส กรณโต ปาปกิริยา. อยํ วุจฺจตีติ อยํ กตปฏิจฺฉาทนลกฺขณา มายา นาม วุจฺจติ.
ยาย สมนฺนาคโต ปุคฺคโล ภสฺมาปฏิจฺฉนฺโน วิย องฺคาโร, อุทกปฏิจฺฉนฺโน วิย ขาณุ,
ปิโลติกาปลิเวิตํ วิย จ สตฺถํ โหติ. อติเวลํ ทนฺตวิทํสกํ หสตีติ ปมาณาติกฺกนฺตํ
ทนฺตํ วิวริตฺวา ปเรสํ ทสฺเสตฺวา หาสํ โสมนสฺสํ อุปฺปาเทตฺวา หสติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ม. ตถกิริยาหิ  ๒ ม. วิกฺขิปนโต
    กายิกา จ ขิฑฺฑาติ กาเยน ปวตฺตา กีฬา. เอเสว นโย วาจสิกายปิ.
หตฺถีหิปิ กีฬนฺตีติ หตฺถีหิ กีฬิตตฺถาย ปุรโต ธาวนอาธาวนปิฏฺนิสีทนาทิกีฬาย
กีฬนฺติ. เอส ๑- นโย อสฺสรเถสุปิ. อฏฺปเทปิ กีฬนฺตีติ เอเกกาย ปนฺติยา อฏฺ
อฏฺ ปทานิ อสฺสาติ อฏฺปทํ, ตสฺมึ อฏฺปเท. ทสปเทปิ เอเสว นโย. อากาเสปีติ
อฏฺปททสปเทสุ วิย อากาเสเยว กีฬนฺติ. ปริหารปเถปีติ ภูมิยํ นานาปถมณฺฑลํ
กตฺวา ตตฺถ ปริหริตพฺพปถํ ปริหรนฺตา กีฬนฺติ. สนฺติกายปิ  กีฬนฺตีติ สนฺติกกีฬาย
กีฬนฺติ, เอกชฺฌํ ปิตา สาริโย วา ปาสาณสกฺขราโย วา อจาเลนฺตา นเขเนว
อปเนนฺติ จ อุปเนนฺติ จ. สเจ ตตฺถ กาจิ จลติ, ปราชโย โหติ. ๒-
    ขลิกายาติ ชูตผลเก ปาสกกีฬาย กีฬนฺติ. ฆฏิกายาติ ฆฏิกา วุจฺจติ ทีฆทณฺฑเกน
รสฺสทณฺฑกํ ปหรณกีฬา, ตาย กีฬนฺติ. สลากหตฺเถนาติ ลาขาย วา มญฺชฏฺิยา วา
ปิฏฺโทเกน วา สลากหตฺถํ เตเมตฺวา "กึ โหตู"ติ ภูมิยํ วา ภิตฺติยํ วา ตํ ปหริตฺวา
หตฺถิอสฺสาทิรูปานิ ทสฺเสนฺตา กีฬนฺติ. อกฺเขนาติ คุเฬน. ปงฺกจีเรนาติ ปงฺกจีรํ
วุจฺจติ ปณฺณนาฬิกา, ตํ ธมนฺตา กีฬนฺติ. วงฺกเกนาติ คามทารกานํ กีฬนเกน
ขุทฺทกนงฺคเลน. โมกฺขจิกายาติ สมฺปริวตฺตกกีฬาย, อากาเส วา ทณฺฑกํ คเหตฺวา
ภูมิยํ วา สีสํ เปตฺวา เหฏฺุปริยภาเวน ปริวตฺตนฺตา กีฬนฺตีติ วุตฺตํ โหติ.
จิงฺคุลเกนาติ จิงฺคุลกํ วุจฺจติ ตาลปณฺณาทีหิ กตํ วาตปฺปหาเรน ปริพฺภมนจกฺกํ,
เตน กีฬนฺติ. ปตฺตาฬฺหเกนาติ ปตฺตาฬฺหกํ วุจฺจติ ปณฺณนาฬิ, ตาย วาลิกาทีนิ
มินนฺตา กีฬนฺติ. รถเกนาติ ขุทฺทกรเถน. ธนุเกนาติ ขุทฺทกธนุนา. อกฺขริกายาติ
อกฺขริกา วุจฺจติ อากาเส วา ปิฏฺิยํ วา อกฺขรชานนกีฬา, ตาย กีฬนฺติ.
มเนสิกายาติ มเนสิกา วุจฺจติ มนสา จินฺติตชานนกีฬา, ตาย กีฬนฺติ. ยถาวชฺเชนาติ
ยถาวชฺชํ วุจฺจติ กาณกุณิขญฺชาทีนํ ๓- ยํ ยํ วชฺชํ, ตํ ตํ ปโยเชตฺวา ทสฺสนกีฬา,
ตาย กีฬนฺติ. มุขเภริกนฺติ มุขสทฺเทน เภรี วิย วาทนํ. มุขาลมฺพรนฺติ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เอเสว  ๒ ฉ.ม. โหตีติ  ๓ ฉ.ม....ขุชฺชาทีนํ
มุขานุลิตฺตเภริสทฺทกรณํ. มุขเทณฺฑิมกนฺติ ๑- มุเขน ปหตเภริสทฺทกรณํ.
มุขวลิมกนฺติ โอฏฺมํสํ ๒- ชิวฺหํ ๓- กตฺวา สทฺทกรณํ. "มุขตลิกนฺ"ติปิ ๔- ปาโ,
มุขํ ปริวตฺเตตฺวา ธมฺนํ. มุขเภรุฬกนฺติ มุเขน เภริวาทนํ. นาฏกนฺติ อภินยํ
ทสฺเสตฺวา อุคฺคณฺหาปนํ. "นฏฺฏกนฺ"ติปิ ปาโ. ลาปนฺติ ๕- อุกฺกุฏฺิตกรณํ.
คีตนฺติ คายนํ. ทวกมฺมนฺติ หสฺสกีฬากรณํ. อยํ วาจสิกา ขิฑฺฑาติ อยํ กีฬา วาจาย
ชาตา วจีทฺวาเร อุปฺปนฺนา.
    เกสา จ มสฺสุ จาติอาทีสุ เกสานํ กตฺตริกาย านาติริตฺตานิ อกตฺวา กตฺตริกาย
เฉทนํ มสฺสูนํ ทาิกํ เปตฺวา กปฺปาสนญฺจ เอกโตวณฺฑิกาทิมาลา จ มูลคนฺธาทิคนฺธา จ
ฉวิราคกรณวิเลปนา ๖- จ. คีวาทีสุ ปิฬนฺธนอาภรณา จ สีเส ปฏิมุญฺจนปสาธนปิฬนฺธนา
จ สรีรนิวาสนวิจิตฺรวตฺถา จ สํเวลฺลิยพนฺธนปสาธนญฺจ. "ปราสนนฺ"ติปิ ๗- ปาโ.
สีสเวนปฏสงฺขาตเวนญฺจ.
    อุจฺฉาทนาทีสุ มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขนฺตทารกานํ สรีรคนฺโธ ทฺวาทสมตฺตวสฺสกาเล
นสฺสติ, เตสํ สรีรคนฺธหรณตฺถาย หลิทฺทจุณฺณาทีหิ ๘- อุจฺฉาเทนฺติ, เอวรูปํ
อุจฺฉาทนํ น วฏฺฏติ. ปุญฺวนฺเต ปน ทารเก อูรูสุ นิปชฺชาเปตฺวา เตเลน มกฺเขตฺวา
หตฺถปาทอูรุนาภิอาทีนํ สณฺานสมฺปาทนตฺถํ ปริมทฺทนฺติ, เอวรูปํ ปริมทฺทนํ น
วฏฺฏติ.
    นฺหาปนนฺติ เตสํเยว ทารกานํ คนฺธาทีหิ นฺหาปนํ. สมฺพาหนนฺติ มหามลฺลานํ
วิย หตฺถปาเท มุคฺคราทีหิ ปหริตฺวา พาหุวฑฺฒนํ. อาทาสนฺติ ยํ กิญฺจิ อาทาสํ
ปริหริตุํ น วฏฺฏติ. อญฺชนํ อลงฺการญฺชนเมว. มาลาติ พทฺธมาลา วา อพทฺธมาลา วา. ๙-
วิเลปนนฺติ ยํ กิญฺจิ ฉวิราคกรณํ. มุขจุณฺณกํ มุขเลปนนฺติ มุเข กาฬปีฬกาทีนํ
หรณตฺถาย มตฺติกากกฺกํ เทนฺติ. เตน โลหิเต จลิเต สาสปกกฺกํ เทนฺติ,
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. มุขฑิณฺฑิมกนฺติ  ๒ สี.,ก. โอฏฺมํเส  ๓ ฉ.ม. ชิมฺหํ
@๔ สี.,ก. มุขจาลิกนฺติปิ  ๕ ก. ลาสนฺติ  ๖ ฉ.ม. ฉวิกรณวิเลปนา
@๗ สี. รสนนฺติปิ  ๘ สี.,ฉ.ม. คนฺธจุณฺณาทีหิ  ๙ สี. คนฺถิตมาลา วา อคนฺถิตมาลา
@วา
เตน โทเส ขาทิเต ติลกกฺกํ เทนฺติ, เตน โลหิเต สนฺนิสินฺเน หลิทฺทิกกฺกํ เทนฺติ,
เตน ฉวิวณฺเณ อารูเฬฺห มุขจุณฺณเกน มุขํ จุณฺเณนฺติ, ตํ สพฺพํ น วฏฺฏติ.
    หตฺถพนฺธาทีสุ หตฺเถ วิจิตฺรสงฺขกปาลาทีนิ พนฺธิตฺวา วิจรนฺติ, ตํ วา อญฺ
วา สพฺพมฺปิ หตฺถาภรณํ น วฏฺฏติ. อปเร สิขํ พนฺธิตฺวา วิจรนฺติ,
สุวณฺณจีรกมุตฺตาวลิอาทีหิ จ ตํ ปริกฺขิปนฺติ, ตํ สพฺพํ น วฏฺฏติ. อปเร
จตุหตฺถทณฺฑํ วา อญฺ วา ปน อลงฺกตทณฺฑํ คเหตฺวา วิจรนฺติ, ตถา
อิตฺถิปุริสรูปาทิวิจิตฺตํ เภสชฺชนาฬิกํ สุปริกฺขิตฺตํ วามอํเสเยว ๑-
โอลคฺเคนฺติ, อปเร อเนกจิตฺรโกสํ อติติขิณํ อสึ, ปญฺจวณฺณสุตฺตสิพฺพิตํ
มกรทนฺตกาทิวิจิตฺตํ ฉตฺตํ, สุวณฺณรชตาทิวิจิตฺรา โมรปิญฺฉาทิปริกฺขิตฺตา
อุปาหนา, เกจิ รตนมตฺตายามํ จตุรงฺคุลวิตฺถตํ เกสนฺตปริจฺเฉทํ ทสฺเสตฺวา เมฆมุเข
วิชฺชุลตํ วิย นลาเฏ อุณฺหีสปฏฺฏํ พนฺธิตฺวา จูฬามณึ ธาเรนฺติ, จามรวาลวีชนึ
ธาเรนฺติ, ตํ สพฺพํ น วฏฺฏติ.
    อิมสฺส วา ปูติกายสฺสาติ อิมสฺส จาตุมหาภูตมยสฺส กุณปสรีรสฺส. เกฬนาติ
กีฬาปนา. ปริเกฬนาติ สพฺพโต ภาเคน กีฬาปนา. เคธิตตาติ อภิกงฺขิตตา.
เคธิตตฺตนฺติ คิทฺธภาโว อภิกงฺขิตภาโว. จปลตาติ อลงฺการกรณํ. จาปลฺยนฺติ
จปลภาวํ.
    สวิภูสนฺติอาทีสุ วิภูสาย สห สวิภูสํ. ฉวิราคกรณสงฺขาเตน ปริวาเรน สห
สปริวารํ. ปริภณฺเฑน สห สปริภณฺฑํ. ปริกฺขาเรน สห สปริกฺขารํ.
    [๑๖๒] อาถพฺพณนฺติ อาถพฺพณิกมนฺตปฺปโยคํ. สุปินนฺติ สุปินสตฺถํ. ลกฺขณนฺติ
มณิลกฺขณาทึ. โน วิทเหติ นปฺปโยเชยฺย. วิรุตญฺจาติ มิคาทีนํ วฏฺเฏตฺวา วสฺสิตํ.
    อาถพฺพณิกาติ ปรูปฆาตมนฺตชานนกา. อาถพฺพณํ ปโยเชนฺตีติ อาถพฺพณิกา
กิร สตฺตาหํ อโลณกํ ภุญฺชิตฺวา ทพฺเพ อตฺถริตฺวา ปวิยํ สยมานา ตปํ จริตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วามปสฺเส
สตฺตเม ทิวเส สุสานภูมึ สชฺเชตฺวา สตฺตเม ปเท ตฺวา หตฺถํ วฏฺเฏตฺวา วฏฺเฏตฺวา
มุเขน วิชฺชํ ปริชปฺปนฺติ, อถ เตสํ กมฺมํ สมิชฺฌติ. เอวรูปํ สนฺธาย "อาถพฺพณํ
ปโยเชนฺตี"ติ อาห. ตตฺถ ปโยเชนฺตีติ ยุตฺตปฺปยุตฺตา โหนฺติ. นคเร วา รุทฺเธติ
นคเร สมนฺตโต รุนฺธิตฺวา อาวริตฺวา คหิเต. สงฺคาเม วา ปจฺจุปฏฺิเตติ รเณ
วา อุปคนฺตฺวา ิเต. ปจฺจตฺถิเกสุ ปจฺจามิตฺเตสูติ ปจฺจนีกภูเตสุ ๑- เวรีสุ. อีตึ
อุปฺปาเทนฺตีติ สรีรจลนํ กมฺปนํ, ตสฺส อุปฺปาทนํ กโรนฺติ. อุปทฺทวนฺติ กายปีฬนํ
กโรนฺติ. โรคนฺติ พฺยาธึ. ปชฺชรกนฺติ ชรํ. สูลนฺติ อุทฺธุมาตกํ. วิสูจิกนฺติ
วิชฺฌนํ. ปกฺขนฺทิกนฺติ โลหิตปกฺขนฺทิกํ. กโรนฺตีติ อุปฺปาเทนฺติ.
    สุปินปากาติ สุปินพฺยากรณกา. อาทิสนฺตีติ พฺยากโรนฺติ. โย ปุพฺพณฺหสมยํ
สุปินํ ปสฺสตีติอาทีสุ อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํ, ปุพฺพณฺหสมเยติ อตฺโถ. เอวํ
วิปาโก โหตีติ อิฏฺานิฏฺวเสน เอวรูโป วิปาโก โหติ. อวกุชฺช นิปนฺโนติ อโธมุโข
หุตฺวา นิปนฺโน ปสฺสติ. เอวํ สุปินปากา สุปินํ อาทิสนฺติ.
    ตญฺจ ปน สุปินํ ปสฺสนฺโต จตูหิ การเณหิ ปสฺสติ ธาตุกฺโขภโต วา
อนุภูตปุพฺพโต วา เทวโตปสํหารโต วา ปุพฺพนิมิตฺตโต วาติ. ตตฺถ ปิตฺตาทีนํ
โขภกรณปจฺจยโยเคน ขุภิตธาตุโก ธาตุกฺโขภโต สุปินํ ปสฺสติ, ปสฺสนฺโต จ
นานาวิธํ สุปินํ ปสฺสติ. อนุภูตปุพฺพโต ปสฺสนฺโต ปุพฺเพ อนุภูตปุพฺพํ อารมฺมณํ
ปสฺสติ. เทวโตปสํหารโต ปสฺสนฺโต เทวตานํ อานุภาเวน อารมฺมณานิ ปสฺสติ.
ปุญฺนิมิตฺตโต ๒- ปสฺสนฺโต ปุญฺาปุญฺวเสน อุปฺปชฺชิตุกามสฺส อตฺถสฺส วา
อนตฺถสฺส วา ปุพฺพนิมิตฺตภูตํ สุปินํ ปสฺสติ. ตตฺถ ยํ ธาตุกฺโขภโต อนุภูตปุพฺพโต
จ สุปินํ ปสฺสติ, น ตํ สจฺจํ โหติ. ยํ เทวโตปสํหารโต ปสฺสติ, ตํ สจฺจํ
วา โหติ อลิกํ วา. กุทฺธา หิ เทวตา อุปาเยน วินาเสตุกามา วิปรีตมฺปิ
กตฺวา ทสฺเสนฺติ. ยํ ปน ปุพฺพนิมิตฺตโต ปสฺสติ, ตํ เอกนฺตสจฺจเมว โหติ. เอเตสํ
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,ฉ.ม. ปฏาณีภูเตสุ  ๒ ก. ปุพฺพนิมิตฺตโต
จตุนฺนํ มูลการณานํ สํสคฺคเภทโตปิ สุปินเภโท โหติเยว. ตญฺจ ปเนตํ จตุพฺพิธํ
สุปินํ เสกฺขปุถุชฺชนา ปสฺสนฺติ อปฺปหีนวิปลฺลาสตฺตา. อเสกฺขา น ปสฺสนฺติ
ปหีนวิปลฺลาสตฺตา.
    กึ ปเนตํ ปสฺสนฺโต สุตฺโต ปสฺสติ, อุทาหุ ปฏิพุทฺโธ, อุทาหุ เนว สุตฺโต
น ปฏิพุทฺโธติ? กิญฺเจตฺถ:- ยทิ ตาว สุตฺโต ปสฺสติ, อภิธมฺมวิโรโธ อาปชฺชติ.
ภวงฺคจิตฺเตน หิ สุปติ, ตํ รูปนิมิตฺตาทิอารมฺมณํ ราคาทิสมฺปยุตฺตํ วา น โหติ,
สุปินํ ปสฺสนฺตสฺส จ อีทิสานิ จิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติ. อถ ปฏิพุทฺโธ ปสฺสติ,
วินยวิโรโธ อาปชฺชติ. ยํ หิ ปฏิพุทฺโธ ปสฺสติ, ตํ สพฺโพหาริกจิตฺเตน ปสฺสติ,
สพฺโพหาริกจิตฺเตน จ กเต วีติกฺกเม อนาปตฺติ นาม นตฺถิ, สุปินํ ปสฺสนฺเตน
ปน กเต วีติกฺกเม เอกนฺตมนาปตฺติ เอว. อถ เนว สุตฺโต น ปฏิพุทฺโธ ปสฺสติ,
โก ๑- นาม ปสฺสติ. เอวญฺจ สติ สุปินสฺส อภาโวว อาปชฺชติ, น อภาโว. กสฺมา?
ยสฺมา กปินิทฺทาปเรโต ปสฺสติ. วุตฺตเญฺหตํ "มชฺฌูปคโต มหาราช กปินิทฺทาปเรโต
สุปินํ ปสฺสตี"ติ.
    กปินิทฺทาปเรโตติ มกฺกฏนิทฺทายุตฺโต. ยถา หิ มกฺกฏสฺส นิทฺทา ลหุปริวตฺตา
โหติ, เอวํ ยา นิทฺทา ปุนปฺปุนํ กุสลาทิจิตฺตโวกิณฺณตฺตา ลหุวิปริวตฺตา. ยสฺสา
ปวตฺติยํ ปุนปฺปุนํ ภวงฺคโต อุตฺตรณํ โหติ, ตาย ยุตฺโต สุปินํ ปสฺสติ.
เตนายํ สุปิโน กุสโลปิ โหติ อกุสโลปิ อพฺยากโตปิ. ตตฺถ สุปินนฺเต
เจติยวนฺทนธมฺมสฺสวนธมฺมเทสนาทีนิ กโรนฺตสฺส กุสโล, ปาณาติปาตาทีนิ กโรนฺตสฺส
อกุสโล, ทฺวีหิ อนฺเตหิ มุตฺโต อาวชฺชนตทารมฺมณกฺขเณ อพฺยากโตติ เวทิตพฺโพ.
สฺวายํ ทุพฺพลวตฺถุกตฺตา เจตนาย ปฏิสนฺธึ อากฑฺฒิตุํ อสมตฺโถ, ปวตฺเต ปน อญฺเหิ
กุสลากุสเลหิ อุปตฺถมฺภิโต วิปากํ เทติ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,ก. น โกจิ
    มณิลกฺขณาทีสุ เอวรูโป มณิ ปสตฺโถ, เอวรูโป อปฺปสตฺโถ, สามิโน
อาโรคฺยอิสฺสริยาทีนํ เหตุ โหติ, น โหตีติ เอวํ วณฺณสณฺานาทิวเสน มณิอาทีนํ
ลกฺขณํ อาทิสนฺตีติ อตฺโถ. ตตฺถ อาวุธลกฺขณนฺติ เปตฺวา อสิอาทีนิ อวเสสํ อาวุธํ.
อิตฺถิลกฺขณาทีนิปิ ยมฺหิ กุเล อิตฺถิปุริสาทโย วสนฺติ, ตสฺส วุฑฺฒิหานิวเสเนว
เวทิตพฺพานิ. อชลกฺขณาทีสุ ปน "เอวรูปานํ อชาทีนํ มํสํ ขาทิตพฺพํ, เอวรูปานํ
น ขาทิตพฺพนฺ"ติ อยมฺปิ วิเสโส เวทิตพฺโพ.
    อปิ เจตฺถ โคธาลกฺขเณ จิตฺตกมฺมปิฬนฺธนาทีสุปิ "เอวรูปาย โคธาย สติ
อิทํ นาม โหตี"ติ อยมฺปิ วิเสโส เวทิตพฺโพ. กณฺณิกาลกฺขณํ ปิฬนฺธนกณฺณิกายปิ
เคหกณฺณิกายปิ วเสน เวทิตพฺพํ. กจฺฉปลกฺขณมฺปิ โคธลกฺขณสทิสเมว. มิคลกฺขณํ
สพฺพสงฺคาหิกํ สพฺพจตุปฺปทานํ ลกฺขณวเสน วุตฺตํ. เอวํ ลกฺขณปากา ลกฺขณํ
อาทิสนฺตีติ เอวํ ลกฺขณสตฺถวาจกา ลกฺขณํ อาทิสนฺติ กเถนฺติ.
    นกฺขตฺตานีติ กตฺติกาทีนิ อฏฺวีสติ นกฺขตฺตานิ. อิมินา นกฺขตฺเตน ฆรปฺปเวโส
กาตพฺโพติ เคหปฺปเวสมงฺคลํ กาตพฺพํ. มกุฏํ พนฺธิตพฺพนฺติ ปสาธนมงฺคลํ กาตพฺพํ.
วาเรยฺยนฺติ "อิมสฺส ทารกสฺส อสุกกุลโต อสุกนกฺขตฺเตน ทาริกํ อาเนถา"ติ
อาวาหกรณญฺจ "อิมํ ทาริกํ อสุกสฺส นาม ทารกสฺส อสุกนกฺขตฺเตน เทถ, เอวํ เอเตสํ
วุฑฺฒิ ภวิสฺสตี"ติ วิวาหกรณญฺจ วตฺวา วาเรยฺยสงฺขาตํ อาวาหวิวาหมงฺคลํ
กาตพฺพนฺติ อาทิสนฺติ. พีชนีหาโรติ พีชานํ วปฺปตฺถาย พหิ นีหรณํ.
"นิหโร"ติปิ ๑- ปาฬิ. มิคจกฺกนฺติ ๒- อิทํ สพฺพสงฺคาหิกนามํ, สพฺพสกุณจตุปฺปทานํ
รุตาณวเสเนว วุตฺตํ. มิคจกฺกปากาติ ๓- สกุณจตุปฺปทานํ สทฺทพฺยากรณกา.
มิคจกฺกํ อาทิสนฺตีติ เตสํ สทฺทํ สุตฺวา พฺยากโรนฺติ. รุตนฺติ สทฺทํ. "รุทนฺ"ติ
วา ปาฬิ. วสฺสิตนฺติ วาจํ. คพฺภกรณียาติ วินสฺสมานสฺส คพฺภสฺส ปุน อวินาสาย
โอสธทาเนน คพฺภสณฺานการกา. คพฺโภ หิ วาเตน ปาณเกหิ กมฺมุนา จาติ
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,ก. นิหาโรติ  ๒ ฉ.ม. มิควากฺกนฺติ. เอวมุปริปิ  ๓ ฉ.ม. มิควากฺกปากาติ
ตีหิ การเณหิ วินสฺสติ. ตตฺถ วาเตน วินสฺสนฺเต วาตวินาสนํ สีตลํ เภสชฺชํ
เทติ. ปาณเกหิ วินสฺสนฺเต ปาณกานํ ปฏิกมฺมํ กโรติ. กมฺมุนา วินสฺสนฺเต ปน
พุทฺธาปิ ปฏิพาหิตุํ น สกฺโกนฺติ. ตสฺมา น ตํ อิธ คหิตํ. สาลากิยนฺติ
สลากเวชฺชกมฺมํ. สลฺลกตฺติยนฺติ สลฺลกตฺตเวชฺชกมฺมํ. กายติกิจฺฉนฺติ
มูลเภสชฺชาทีนิ โยเชตฺวา กายติกิจฺฉเวชฺชกมฺมํ. ภูติยนฺติ ภูตเวชฺชกมฺมํ.
โกมารกเวชฺชนฺติ ๑- โกมารกเวชฺชกมฺมํ. กุหาติ วิมฺหาปกา. ถทฺธาติ ทารุกฺขณฺฑํ
วิย ถทฺธสรีรา. ลปาติ ปจฺจยปฏิพทฺธวจนกา. สิงฺคีติ มณฺฑนปกติกา. อุนฺนฬาติ
อุคฺคตมานนฬา. อสมาหิตาติ อุปจารปฺปนาสมาธิวิรหิตา.
    น  คเณฺหยฺยาติอาทีสุ อุทฺเทสคฺคหณวเสน น คเณฺหยฺย. สชฺฌายวเสน น
อุคฺคเณฺหยฺย. จิตฺเต ปนวเสน น ธาเรยฺย. สมีปํ กตฺวา ปนวเสน น อุปธาเรยฺย.
อุปปริกฺขาวเสน น อุปลกฺเขยฺย. อญฺเสํ วาจนวเสน นปฺปโยเชยฺย.
    [๑๖๓] เปสุเณยฺยนฺติ ๒- เปสุญฺ. เสสนิทฺเทโส จ วุตฺตตฺโถเยว.
    [๑๖๔] กยวิกฺกเยติ ปญฺจหิ สหธมฺมิเกหิ สทฺธึ วญฺจนวเสน วา อุทยปตฺถนาวเสน
วา น ติฏฺเยฺย. อุปวาทํ ภิกฺขุ น กเรยฺยาติ อุปวาทกเร กิเลเส
อนิพฺพตฺเตนฺโต อตฺตนิ ปเรหิ สมณพฺราหฺมเณหิ อุปวาทํ น ชเนยฺย. คาเม จ
นาภิสชฺเชยฺยาติ คาเม จ คิหิสํสคฺคาทีหิ นาภิสชฺเชยฺย. ลาภกมฺยา ชนํ น
ลปเยยฺยาติ ลาภกมฺยตาย ๓- ชนํ น ลปเยยฺย.
    เย กยวิกฺกยา วินเย ปฏิกฺขิตฺตาติ เย ทานปฏิคฺคหณวเสน กยวิกฺกยสิกฺขาปเท ๔-
น วฏฺฏตีติ ปฏิกฺขิตฺตา, อิธาธิปฺเปตํ กยวิกฺกยํ ทสฺเสตุํ "ปญฺจนฺนํ สทฺธึ ปตฺตํ
วา จีวรํ วา"ติอาทิมาห. ตตฺถ ปญฺจนฺนํ สทฺธินฺติ ปญฺจหิ สหธมฺมิเกหิ สห. ปญฺจ
สหธมฺมิกา นาม ภิกฺขุภิกฺขุนีสิกฺขมานสามเณรสามเณริโย. วญฺจนิยํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. โกมารภจฺจนฺติ  ๒ ฉ.ม. เปสุณิยนฺติ  ๓ ฉ.ม. ลาภกามตาย  ๔ วิ.มหาวิ.
@๒/๕๙๓/๖๕
วาติ ปฏิรูปกํ ทสฺเสตฺวา วญฺจนิยํ วา. อุทยํ วา ปตฺถยนฺโตติ วุฑฺฒึ ปตฺเถนฺโต
วา. ปริวตฺเตตีติ ปริวตฺตนํ กโรติ.
    อิทฺธิมนฺโตติ อิชฺฌนปฺปภาววนฺโต. ทิพฺพจกฺขุกาติ ทิพฺพสทิสาณจกฺขุกา. อถ
วา ทิพฺพวิหารสนฺนิสฺสเยน ลทฺธาณจกฺขุกา. ปรจิตฺตวิทุโนติ อตฺตโน จิตฺเตน
ปเรสํ จิตฺตชานนกา. เต ทูรโตปิ ปสฺสนฺตีติ เอกโยชนโตปิ ๑- โยชนสตโตปิ
โยชนสหสฺสโตปิ ๒- โยชนสตสหสฺสโตปิ จกฺกวาฬโตปิ เทฺวตีณิจตฺตาริปญฺจทสวีสติ-
จตฺตาลีสสหสฺสโตปิ ตโต อติเรกโตปิ จกฺกวาฬโต ปสฺสนฺติ ทกฺขนฺติ. อาสนฺนาปิ
น ทิสฺสนฺตีติ สมีเป ิตาปิ นิสินฺนาปิ น ปญฺายนฺติ. เจตสาปิ จิตฺตํ ปชานนฺตีติ
อตฺตโน จิตฺเตนปิ ปเรสํ จิตฺตํ ปชานนฺติ. เทวตาปิ โข สนฺติ อิทฺธิมนฺตินิโยติ
เทวตาปิ เอวํ สํวิชฺชนฺติ อิชฺฌนปฺปภาววนฺตินิโย. ปรจิตฺตวิทุนิโยติ ปเรสํ จิตฺตํ
ชานนฺติโย. โอฬาริเกหิ วา กิเลเสหีติ กายทุจฺจริตาทิเกหิ วา อุปตาเปหิ. มชฺฌิเมหิ
วาติ กามวิตกฺกาทิเกหิ วา. สุขุเมหิ วาติ าติวิตกฺกาทิเกหิ วา. กายทุจฺจริตาทโย
กมฺมปถวเสน, กามวิตกฺกาทโย วฏฺฏมูลกกิเลสวเสน เวทิตพฺพา.
    าติวิตกฺกาทีสุ "มยฺหํ าตโย สุขชีวิโน สมฺปตฺติยุตฺตา"ติ เอวํ
ปญฺจกามคุณสนฺนิสฺสิเตน เคหสนฺนิสฺสิตเปเมน าตเก อารพฺภ อุปฺปนฺนวิตกฺโก
าติวิตกฺโก. "มยฺหํ าตโย ขยํ คตา วยํ คตา สทฺธา ปสนฺนา"ติ เอวํ ปวตฺโต ปน
าติวิตกฺโก นาม น โหติ.
    "อมฺหากํ ชนปโท สุภิกฺโข สมฺปนฺนสสฺโส"ติ ตุฏฺมานสสฺส เคหสฺสิตเปมวเสเนว
อุปฺปนฺนวิตกฺโก ชนปทวิตกฺโก นาม. "อมฺหากํ ชนปเท มนุสฺสา สทฺธา ปสนฺนา
ขยํ คตา วยํ คตา"ติ เอวํ ปวตฺโต ปน ชนปทวิตกฺโก นาม น โหติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ม. เอกโยชนโตปิ ทสโยชนโตปิ  ๒ ม. โยชนสหสฺสโตปิ โยชนทสสหสฺสโตปิ
    อมรตฺตาย วิตกฺโก, อมโร วา วิตกฺโกติ อมรวิตกฺโก. ตตฺถ
อุกฺกุฏิกปฺปธานาทีหิ ทุกฺเข นิชิณฺเณ ๑- สมฺปราเย อตฺตา สุขี โหติ. อมโรติ
ทุกฺกรการิกํ กโรนฺตสฺส ตาย ทุกฺกรการิกาย ปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก อมรตฺตาย วิตกฺโก
นาม. ทิฏฺิคติโก ปน "สสฺสตํ วเทสี"ติอาทีนิ ปุฏฺโ "เอวนฺติปิ เม โน, ตถาติปิ
เม โน, อญฺถาติปิ เม โน, โนติปิ เม โน, โน โนติปิ เม โน"ติ วิกฺเขปํ
อาปชฺชติ, ตสฺส โส ทิฏฺิคตปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก, ยถา อมโร นาม มจฺโฉ อุทเก
คเหตฺวา มาเรตุํ น สกฺกา, อิโต จิโต จ ธาวติ คาหํ น คจฺฉติ, เอวเมว
เอกสฺมึ ปกฺเข อสณฺหนโต น มรตีติ อมโร นาม โหติ, ตํ ทุวิธมฺปิ เอกโต
กตฺวา "อมรวิตกฺโก"ติ วุตฺตํ.
    ปรานุทฺทยตาปฏิสญฺุตฺโตติ อนุทฺทยตาปฏิรูปเกน เคหสฺสิตเปเมน ปฏิสํยุตฺโต.
อุปฏฺาเกสุ นนฺทเกสุ โสจนฺเตสุ จ เตหิ สทฺธึ ทฺวิคุณํ ๒- นนฺทติ ทฺวิคุณํ โสจติ,
เตสุ สุขิเตสุ ทฺวิคุณํ สุขิโต โหติ, ทุกฺขิเตสุ ทฺวิคุณํ ทุกฺขิโต โหติ.
อุปฺปนฺเนสุ กิจฺจกรณีเยสุ อตฺตนา โวโยคํ อาปชฺชติ. ตานิ ตานิ กิจฺจานิ สาเธนฺโต
ปญฺตฺตึ วีติกฺกมติ, สลฺเลขํ โกเปติ. โย ตสฺมึ สํสฏฺวิหาเร ตสฺมึ วา
โวโยคาปชฺชเน เคหสฺสิโต วิตกฺโก, อยํ ปรานุทฺทยตาปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก นาม.
    ลาภสกฺการสิโลกปฏิสญฺุตฺโตติ จีวราทิลาเภน เจว สกฺกาเรน จ กิตฺติสทฺเทน
จ สทฺธึ อารมฺมณกรณวเสน ปฏิสํยุตฺโต. อนวญฺตฺติปฏิสญฺุตฺโตติ "อโห วต มํ ปเร น
อวชาเนยฺยุํ, น โจเทตฺวา วิเหเตฺวา ๓- กเถยฺยุนฺ"ติ เอวํ อนวญฺาตภาวปตฺถนาย
สทฺธึ อุปฺปชฺชนกวิตกฺโก. โส ตสฺมึ "มา มํ ปเร อวชานึสู"ติ อุปฺปนฺนจิตฺเต ๔-
ปญฺจกามคุณสงฺขาตเคหนิสฺสิโต หุตฺวา อุปฺปนฺนวิตกฺโก อนวญฺตฺติปฏิสํยุตฺโต
วิตกฺโก.
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,ม.,ก. นิทฺทุกฺเข นิชฺชิณฺเณ  ๒ ฉ.ม. ทิคุณํ. เอวมุปริปิ
@๓ ฉ.ม. โสเธตฺวา วิโสเธตฺวา  ๔ ฉ.ม. อุปฺปนฺเน วิตกฺเก
    ตตฺร ตตฺร สชฺชตีติ เตสุ เตสุ อารมฺมเณสุ ลคฺคติ. ตตฺร ตตฺร คณฺหาตีติ
วุตฺตปฺปการํ อารมฺมณํ ปวิสติ. พชฺฌตีติ เตหิ เตหิ อารมฺมเณหิ สทฺธึ พชฺฌติ
เอกีภวติ. อนยพฺยสนนฺติ ตตฺถ ตตฺถ อวุฑฺฒึ วินาสํ. อาปชฺชตีติ ปาปุณาติ.
    อามิสจกฺขุกสฺสาติ จีวราทิอามิสโลลสฺส. โลกธมฺมครุกสฺสาติ โลกุตฺตรธมฺมํ
มุญฺจิตฺวา รูปาทิโลกธมฺมเมว ครุํ กตฺวา จรนฺตสฺส. อาลปนาติ วิหารํ อาคเต
มนุสฺเส ทิสฺวา "กิมตฺถาย โภนฺโต อาคตา, กึ ภิกฺขู นิมนฺเตตุํ, ยทิ เอวํ คจฺฉถ,
อหํ ปจฺฉโต ภิกฺขู คเหตฺวา อาคจฺฉามี"ติ เอวํ อาทิโตว ลปนา. อถ วา อตฺตานํ
อุปเนตฺวา "อหํ ติสฺโส, มยิ ราชา ปสนฺโน, มยิ อสุโก จ อสุโก จ ราชมหามตฺโต
ปสนฺโน"ติ เอวํ อตฺตุปนายิกา ลปนาติ อาลปนา. ลปนาติ ปุฏฺสฺส สโต
วุตฺตปฺปการเมว ลปนํ.
    สลฺลปนาติ คหปติกานํ อุกฺกณฺเน ภีตสฺส โอกาสํ ทตฺวา สุฏฺุ ลปนา.
อุลฺลปนาติ "มหากุฏุมฺพิโก มหานาวิโก มหาทานปตี"ติ เอวํ อุทฺธํ กตฺวา ลปนา.
สมุลฺลปนาติ สพฺพโต ภาเคน อุทฺธํ กตฺวา ลปนา. อุนฺนหนาติ "อุปาสกา ปุพฺเพ
อีทิเส กาเล นวทานํ เทถ, อิทานิ กึ น เทถา"ติ เอวํ ยาว "ทสฺสาม ภนฺเต,
โอกาสํ น ลภามา"ติอาทีนิ วทนฺติ, ตาว อุทฺธํ ๑- นหนา, เวนาติ วุตฺตํ โหติ. อถ วา
อุจฺฉุหตฺถํ ทิสฺวา "กุโต อาภตํ อุปาสกา"ติ ปุจฺฉติ. อุจฺฉุเขตฺตโต ภนฺเตติ.
กึ ตตฺถ อุจฺฉุ มธุรนฺติ. ขาทิตฺวา ภนฺเต ชานิตพฺพนฺติ. น อุปาสกา "ภิกฺขุสฺส
อุจฺฉุํ เทถา"ติ วตฺตุํ วฏฺฏตีติ ยา เอวรูปา นิพฺเพเนฺตสฺสาปิ นิเวนกกถา, สา
อุนฺนหนา. สพฺพโต ภาเคน ปุนปฺปุนํ อุนฺนหนา สมุนฺนหนา. อุกฺกาจนาติ "เอตํ
กุลํ มํเยว ชานาติ, สเจ เอตฺถ เทยฺยธมฺโม อุปฺปชฺชติ, มยฺหํเยว เทตี"ติ เอวํ
อุกฺขิปิตฺวา กาจนา อุกฺกาจนา, อุทฺทีปนาติ วุตฺตํ โหติ. สพฺพโต ภาเคน ปน
ปุนปฺปุนํ อุกฺกาจนา สมุกฺกาจนา. อนุปฺปิยภาณิตาติ ปจฺจยวเสน ปุนปฺปุนํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อุทฺธํ อุทฺธํ
ปิยวจนภณนา. สณฺหวาจตาติ มุทุวจนตา. สขิลวาจตาติ มนฺทปฺปมาณยุตฺตวจนตา,
สิถิลวจนตา วา. เมตฺตวาจกตาติ ๑- อลฺลียวจนตา. อผรุสวาจตาติ มธุรวจนตา.
    โปราณํ ๒- มาตาเปตฺติกนฺติ ปุเร อุปฺปนฺนํ มาตาปิตูนํ สนฺตกํ. อนฺตรหิตนฺติ
ปฏิจฺฉนฺนํ ติโรภูตํ. ายามีติ ปากโฏ โหมิ. อสุกสฺส กุลูปโกติ อสุกสฺส อมจฺจสฺส
กุลปยิรุปาสโก. อสุกายาติ อสุกาย อุปาสิกาย. มํ อุสฺสชฺชิตฺวาติ ๓- มํ
วิสฺสชฺชิตฺวา.
    [๑๖๕] ปยุตฺตนฺติ จีวราทีหิ สมฺปยุตฺตํ, ตทตฺถํ วา ปโยชิตํ. อิมิสฺสา คาถาย
นิทฺเทโส สพฺโพ เหฏฺา วุตฺตนโยว.
    [๑๖๖] โมสวชฺเช น นิยฺเยถาติ มุสาวาเท น นิยฺเยถ. ชีวิเตนาติ ชีวิกาย.
    สโติ อสนฺตคุณทีปนโต น สมฺมา ภาสิตา. สพฺพโต ภาเคน สโ ปริสโ. ยํ ตตฺถาติ
ยํ ตสฺมึ ปุคฺคเล. สนฺติ อสนฺตคุณทีปนํ เกราฏิยํ. สตาติ สากาโร. สาเยฺยนฺติ
สภาโว. กกฺกรตาติ ปทุมนาฬสฺส วิย อปรามสนกฺขโม ผรุสภาโว. กกฺกริยนฺติปิ ตสฺเสว
เววจนํ. ปริกฺขตฺตตา ปาริกฺขตฺติยนฺติ ปททฺวเยน นิขณิตฺวา ปิตํ วิย ทฬฺหเกราฏิยํ
วุตฺตํ. เกจิ ปน "กกฺกรตาติ สมฺภาวยิตฺวา วจนํ. กกฺกริยนฺติ สมฺภาวยิตฺวา
วจนภาโว. ปริกฺขตฺตตาติ อลงฺกรณากาโร. ปาริกฺขตฺติยนฺติ อลงฺกรณภาโว"ติ อตฺถํ
วณฺณยนฺติ. อิทํ วุจฺจตีติ อิทํ อตฺตโน อวิชฺชมานคุณปฺปกาสนลกฺขณํ สาเยฺยํ นาม
วุจฺจติ. เยน สมนฺนาคตสฺส ปุคฺคลสฺส กุจฺฉึ วา ปิฏฺึ วา ชานิตุํ น สกฺกา.
             "วาเมน สูกโร โหติ    ทกฺขิเณน อชามิโค
              สเรน เอฬโก ๔- โหติ  วิสาเณน ชรคฺคโว"ติ ๕-
เอวํ วุตฺตยกฺขสูกรสทิโส โหติ. อติมญฺตีติ อติกฺกมิตฺวา มญฺติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สิถิลวาจตาติ  ๒ ฉ.ม. ปุราณํ  ๓ ฉ.ม. มํ อุชฺฌิตฺวาติ
@๔ ฉ.ม. เนฬโก  ๕ ที.อ. ๒/๒๖๙, อภิ.อ. ๒/๕๓๔
    กึ ปนายํ พหุลาชีโวติ อยํ ปน ปุคฺคโล โก นาม พหุลาชีวโก. สพฺพํ
สมฺภกฺเขตีติ ลทฺธํ ลทฺธํ สพฺพํ ขาทติ. อปฺปปุญฺโติ มนฺทปุญฺโ. อปฺเปสกฺโขติ
ปริวารวิรหิโต. ปญฺาสมฺปนฺโนติ สมฺปนฺนปญฺโ ปริปุณฺณปญฺโ. ปญฺหํ
วิสฺสชฺเชตีติ ปญฺหํ กเถติ พฺยากโรติ.
    [๑๖๗] สุตฺวา ทูสิโต ๑- พหุํ วาจํ, สมณานํ วา ปุถุชนานนฺติ ฆฏฺฏิโต ๒-
ปเรหิ เตสํ สมณานํ วา ขตฺติยาทิเภทานํ วา อญฺเสํ ปุถุชนานํ พหุมฺปิ
อนิฏฺวาจํ สุตฺวา. น ปฏิวชฺชาติ น ปฏิวเทยฺย. กึการณา? น หิ สนฺโต ปฏิเสนึ
กโรนฺติ.
    กกฺขเฬนาติ ทารุเณน. สนฺโตติ นิพฺพุตกิเลสา. ปฏิเสนินฺติ ปฏิสตฺตุํ.
ปฏิมลฺลนฺติ ปฏิโยธํ. ปฏิกณฺฏกนฺติ ปฏิเวรึ. ปฏิปกฺขนฺติ กิเลสปฏิปกฺขํ,
กิเลสวเสน สงฺคํ น กโรนฺตีติ อตฺโถ.
    [๑๖๘] เอตญฺจ ธมฺมมญฺายาติ สพฺพเมตํ ยถาวุตฺตํ ธมฺมํ ตฺวา. วิจินนฺติ
วิจินนฺโต. สนฺตีติ นิพฺพุตึ ตฺวาติ นิพฺพุตึ ราคาทีนํ สนฺตีติ ตฺวา.
    สมญฺจาติ กายสุจริตาทึ. วิสมญฺจาติ กายทุจฺจริตาทึ. ปถญฺจาติ ทสกุสลกมฺมปถํ.
วิปถญฺจาติ ทสอกุสลกมฺมปถํ. สาวชฺชญฺจาติ อกุสลญฺจ. อนวชฺชญฺจาติ กุสลญฺจ.
หีนปฺปณีตกณฺหสุกฺกวิญฺูครหิตวิญฺูปสตฺถนฺติ อิทมฺปิ กุสลากุสลเมว. ตตฺถ
กายสุจริตาทิ สมกรณโต สมํ. กายทุจฺจริตาทิ วิสมกรณโต วิสมํ. ทสกุสลกมฺมปถา
สุคติคมนปถตฺตา ปถํ. ทสอกุสลกมฺมปถา สุคติคมนปฏิปกฺขตฺตา อปายคมนปถตฺตา วิปถํ.
อกุสลํ สโทสตฺตา สาวชฺชํ. กุสลํ นิทฺโทสตฺตา อนวชฺชํ. ตถา โมเหน วา โทสโมเหน
วา โลภโมเหน วา สมฺปยุตฺตตฺตา หีนํ. อโลภอโทสอโมหสมฺปยุตฺตตฺตา ปณีตํ.
กณฺหวิปากตฺตา กณฺหํ. สุกฺกวิปากตฺตา สุกฺกํ. พุทฺธาทีหิ วิญฺูหิ ครหิตตฺตา
วิญฺูครหิตํ. เตหิ เอว โถมิตตฺตา วิญฺูปสตฺถนฺติ าตพฺพํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. รุสิโต. เอวมุปริปิ  ๒ ฉ.ม. รุสิโต ฆฏฺฏิโต
    [๑๖๙] กึการณา นปฺปมชฺเชยฺย อิติ เจ:- อภิภู หิ โสติ คาถา. ตตฺถ อภิภูติ
รูปาทีนํ อภิภวิตา. อนภิภูโตติ เตหิ อนภิภูโต. สกฺขิธมฺมํ อนีติหมทสฺสีติ ๑-
ปจฺจกฺขเมว อนีติหํ ธมฺมํ อทฺทกฺขิ. สทา นมสฺสมนุสิกฺเขติ สทา นมสฺสนฺโต
ติสฺโส สิกฺขาโย สิกฺเขยฺย.
    เกหิจิ กิเลเสหีติ เกหิจิ ราคาทิอุปตาปกเรหิ กิเลเสหิ. อภิโภสิ เนติ เต
กิเลเส อภิภวิ. เสสํ สพฺพตฺถ ปากฏเมว.
    เกวลํ ปน เอตฺถ "จกฺขูหิ เนว โลโล"ติอาทีหิ อินฺทฺริยสํวโร, "อนฺนานมโถ
ปานานนฺ"ติอาทีหิ สนฺนิธิปฏิกฺเขปมุเขน ปจฺจยปฏิเสวนสีลํ, เมถุนโมสวชฺช-
เปสุณิยาทีหิ ๒- ปาติโมกฺขสํวรสีลํ, "อาถพฺพณํ สุปินํ ลกฺขณนฺ"ติอาทีหิ
อาชีวปาริสุทฺธิสีลํ, "ฌายี น ปาทโลลสฺสา"ติ ๓- อิมินา สมาธิ, "วิจินํ ภิกฺขู"ติ
อิมินา ปญฺา, "สทา สโต สิกฺเข"ติ อิมินา ปน สงฺเขปโต ติสฺโสปิ สิกฺขา,
"อถาสเนสุ สยเนสุ, อปฺปสทฺเทสุ ภิกฺขุ วิหเรยฺย, นิทฺทํ น พหุลีกเรยฺยา"ติอาทีหิ
สีลสมาธิปฺปญฺานํ อุปการสงฺคณฺหนวิโนทนานิ ๔- วุตฺตานีติ. เอวํ ภควา นิมฺมิตสฺส
ปริปุณฺณปฏิปทํ วตฺวา อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ นิฏฺาเปสิ, เทสนาปริโยสาเน
ปุราเภทสุตฺเต ๕- วุตฺตสทิโสเยวาภิสมโย อโหสีติ.
                  สทฺธมฺมปชฺโชติกาย มหานิทฺเทสฏฺกถาย
                    ตุวฏกสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
                             จุทฺทสมํ.
                        -----------------
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สิกฺขิธมฺมมนีติหมทฺทสีติ  ๒ ก. โมสวชฺเชน นิยฺเยถาติ  ๓ ก. ฌายี อสฺสาติ
@๔ ฉ.ม. อุปการานุปการสงฺคณฺหนวิโนทนานิ  ๕ ขุ.มหา. ๒๙/๓๗๔/๒๕๑ (สฺยา)

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๕ หน้า ๓๗๕-๔๒๗.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=45&A=8634&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=45&A=8634&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=29&i=699
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=29&A=7639
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=29&A=8220
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=29&A=8220
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๙
http://84000.org/tipitaka/read/?index_29