อรรถกถาเล่มที่ ๔๘ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ปฏิสํ.อ.๒ (สทฺธมฺม.๒)

                         ๒. อิทฺธิกถาวณฺณนา
     [๙] อิทานิ ปญฺากถาย อนนฺตรํ ปญฺานุภาวํ ทสฺเสนฺเตน กถิตาย
อิทฺธิกถาย อปุพฺพตฺถานุวณฺณนา. ตตฺถ ปุจฺฉาสุ ตาว กา อิทธีติ สภาวปุจฺฉา.
กติ อิทฺธิโยติ ปเภทปุจฺฉา. กติ ภูมิโยติ สมฺภารปุจฺฉา. กติ ปาทาติ
ปติฏฺปุจฺฉา. กติ ปทานีติ อาสนฺนการณปุจฺฉา. กติ มูลานีติ อาทิการณปุจฺฉา.
วิสฺสชฺชเนสุ อิชฺฌนฏฺเน อิทฺธีติ นิปฺผตฺติอตฺเถน ปฏิลาภฏฺเน จาติ อตฺโถ. ยํ
หิ นิปฺผชฺชติ ปฏิลพฺภติ จ, ตํ อิชฺฌตีติ วุจฺจติ. ยถาห "กามํ กามยมานสฺส,
ตสฺส เจ ตํ สมิชฺฌตี"ติ ๑-. "เนกฺขมฺมํ อิชฺฌตีติ อิทฺธิ, กามจฺฉนฺทํ ปฏิหรตีติ
ปาฏิหาริยนฺ"ติอาทิ. ๒- อปโร นโย:- อิชฺฌนฏฺเน อิทฺธิ, อุปายสมฺปทาเยตํ อธิวจนํ.
อุปายสมฺปทา หิ อิชฺฌติ อธิปฺเปตผลปฺปสวนโต. ยถาห "อยํ โข จิตฺโต คหปติ
สีลวา กลฺยาณธมฺโม, สเจ ปณิทหิสฺสติ `อนาคตมทฺธานํ ราชา อสฺสํ จกฺกวตฺตี'ติ.
อิชฺฌสฺสติ หิ สีลวโต เจโตปณิธิ วิสุทฺธตฺตา"ติ. ๓-  อปโร นโย:- เอตาย
สตฺตา อิชฺฌตีติ อิทฺธิ. อิชฺฌนฺตีติ อิทฺธา วุทฺธา อุกฺกํสคตา โหนฺตีติ วุตฺตํ
โหติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.สุ. ๒๕/๗๗๓/๔๘๖  ๒ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๓๑/๔๓๗  ๓ สํ.สฬา. ๑๘/๕๘๔/๓๗๓
     ทสสุ อิทฺธีสุ อธิฏฺานวเสน นิปฺผนฺนตฺตา อธิฏฺานา อิทฺธิ.
ปกติวณฺณวิชหนการวเสน ปวตฺตตฺตา วิกุพฺพนา อิทฺธิ. สรีรพฺภนฺตเร อญฺสฺส มโนมยสฺส
สรีรสฺส นิปฺผตฺติวเสน ปวตฺตตฺตา มโนมยา อิทฺธิ. าณปฺปวตฺติโต ปุพฺเพ วา
ปจฺฉา วา ตํขเณ วา าณานุภาวนิพฺพตฺโต วิเสโส าณวิปฺผารา อิทฺธิ. สมาธิโต
ปุพฺเพ วา ปจฺฉา ตํขเณ วา สมถานุภาวนิพฺพตฺโต วิเสโส สมาธิวิปฺผารา
อิทฺธิ. เจโตวสิปฺปตฺตานํ อริยานํเยว สมฺภวโต อริยา อิทฺธิ. กมฺมวิปากวเสน ชาโต
วิเสโส กมฺมวิปากชา อิทฺธิ. ปุพฺเพ กตปุญฺสฺส ชาโต วิเสโส ปุญฺวโต
อิทฺธิ. วิชฺชาย ชาโต วิเสโส วิชฺชามยา อิทฺธิ. เตน เตน สมฺมาปโยเคน ตสฺส
ตสฺส กมฺมสฺส ๑- อิชฺฌนํ ตตฺถ ตตฺถ สมฺมาปโยคปฺปจฺจยา อิชฺฌนฏฺเน อิทฺธิ.
     อิทฺธิยา จตสฺโส ภูมิโยติ อวิเสเสตฺวา วุตฺเตปิ ยถาลาภวเสน
อธิฏฺานวิกุพฺพนมโนมยิทฺธิยา เอว ภูมิโย, น เสสานํ. วิเวกชา ภูมีติ วิเวกโต วา
วิเวเก วา ชาตา วิเวกชา ภูมิ. ปีติสุขภูมีติ ปีติสุขยุตฺตา ภูมิ.
อุเปกฺขาสุขภูมีติ ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาย จ สุเขน จ ยุตฺตา ภูมิ. อทุกฺขมสุขภูมีติ
อทุกฺขมสุขเวทนายุตฺตา ภูมิ. เตสุ ปมทุติยานิ ฌานานิ ปีติผรณตา, ตีณิ ฌานานิ
สุขผรณตา, จตุตฺถชฺฌานํ เจโตผรณตา. เอตฺถ จ ปุริมานิ ตีณิ ฌานานิ ยสฺมา
ปีติผรเณน จ สุขผรเณน จ สุขสญฺญฺจ ลหุสญฺญฺจ โอกฺกมิตฺวา ลหุมุทุกมฺมญฺกาโย
หุตฺวา อิทฺธึ ปาปุณาติ, ๒- ตสฺมา อิมินา ปริยาเยน อิทฺธิลาภาย สํวตฺตนโต
สมฺภารภูมิโยติ เวทิตพฺพานิ. จตุตฺถชฺฌานํ ปน อิทฺธิลาภาย ปกติภูมิเยว.
อิทฺธิลาภายาติ อตฺตโน สนฺตาเน ปาตุภาววเสน อิทฺธีนํ ลาภาย. อิทฺธิปฏิลาภายาติ
ปริหีนานํ วา อิทฺธีนํ วีริยารมฺภวเสน ปุน ลาภาย, อุปสคฺควเสน วา ปทํ
วฑฺฒิตํ. อิทฺธิวิกุพฺพนตายาติ ๓- อิทฺธิยา วิวิธกรณภาวาย. อิทฺธิวิสวิตายาติ
วิวิธํ วิเสสํ สวติ ชเนติ ปวตฺเตตีติ วิสวี, วิวิธํ ๔- สวนํ วา อสฺส อตฺถีติ
วิสวี, ตสฺส
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ธมฺมสฺส  ๒ อิ. ลหุมุทิกมฺมญฺตาโย หุตฺวา อิทฺธี ปาปุณนฺติ ๓ อิ.
@อิทฺธิวิกุพฺพนายาติ ๔ ม. วิวิธา
ภาโว วิสวิตา. ตสฺสา วิสวิตาย, อิทฺธิยา วิวิธวิเสสปวตฺตนภาวายาติ อตฺโถ.
อิทฺธิวสีภาวายาติ อิทฺธิยา อิสฺสรภาวาย. อิทฺธิเวสารชฺชายาติ
อิทฺธิวิสารทภาวาย. อิทฺธิปาทา าณกถายํ วุตฺตตฺถา.
     ฉนฺทํ เจ ภิกฺขุ นิสฺสายาติ ยทิ ภิกฺขุ ฉนฺทํ นิสฺสาย ฉนฺทํ อธิปตึ
กริตฺวา. ลภติ สมาธินฺติ สมาธึ ปฏิลภติ นิพฺพตฺเตติ. เสเสสุปิ เอเสว นโย.
ตตฺถ ฉนฺทวีริยจิตฺตวีมํสา จตฺตาริ ปทานิ, ตํสมฺปยุตฺตา จตฺตาโร สมาธี จตฺตาริ
ปทานีติ เอวํ อฏฺ ปทานิ, ยสฺมา ปน อิทฺธิมุปฺปาเทตุกามตาฉนฺโท สมาธินา
เอกโต นิยุตฺโตว อิทฺธิลาภาย สํวตฺตติ, ตถา วีริยาทโย, ตสฺมา อิมานิ อฏฺ
ปทานิ วุตฺตานีติ เวทิตพฺพานิ.
     ยํ ตํ ภควตา อภิญฺา อุปฺปาเทตุกามสฺส โยคิโน กตฺตพฺพโยควิธึ ทสฺเสนฺเตน
"โส เอวํ สมาหิเต จิตฺเต ปริสุทฺเธ ปริโยทาเต อนงฺคเณ วิคตูปกฺกิเลเส มุทุภูเต
กมฺมนิเย ิเต อาเนญฺชปฺปตฺเต"ติ จิตฺตสฺส อาเนญฺชํ ๑- วุตฺตํ. ตํ เถโร โสฬสธา
ทสฺเสนฺโต โสฬส มูลานีติอาทิมาห. ตตฺถ อโนนตนฺติ โกสชฺชวเสน อโนนตํ,
อสลฺลีนนฺติ อตฺโถ. อนุนฺนตนฺติ อุทฺธจฺจวเสน อุทฺธํ น อารุฬฺหํ, อนุทฺธตนฺติ
อตฺโถ. อนภินตนฺติ โลภวเสน น อภินตํ, อนลฺลีนนฺติ อตฺโถ. อภิกามตาย นตํ
อภินตนฺติ, อิทํ ตาทิสํ น โหตีติ วุตฺตํ โหติ. ราเคติ ๒- สงฺขารวตฺถุเกน โลเภน.
อนปนตนฺติ โทสวเสน น อปนตํ, น ฆฏฺฏนนฺติ อตฺโถ. "นตํ นตี"ติ อตฺถโต
เอกํ. อปคตนตนฺติ อปนตํ, อิทํ ตาทิสํ น โหตีติ วุตฺตํ โหติ. อนิสฺสิตนฺติ อนตฺตโต
ทิฏฺตฺตา ทิฏฺิวเสน "อตฺตา"ติ วา "อตฺตนิยนฺ"ติ วา กิญฺจิ น นิสฺสิตํ.
อปฺปฏิพทฺธนฺติ ปจฺจุปการาสาวเสน นปฺปฏิพทฺธํ. ฉนฺทราเคติ ๓- สตฺตวตฺถุเกน
โลเภน. วิปฺปมุตฺตนฺติ ๔- วิกฺขมฺภนวิมุตฺติวเสน กามราคโต วิปฺปมุตฺตํ. อถ วา
@เชิงอรรถ: ๑ วิ.มหาวิ. ๑/๑๒/๕, ที.สี. ๙/๒๓๔/๗๗  ๒ สี. ราเคน ๓ สี. ฉนฺทราเคนาติ ๔ สี.
@วิมุตฺตนฺติ
ปญฺจวิมุตฺติวเสน กามราคโต วิปฺปมุตฺตํ. อถ วา ปญฺจวิมุตฺติวเสน ตโต ตโต
ปฏิปกฺขโต วิปฺปมุตฺตํ. อิทํ ปุถุชฺชนเสขาเสขานมฺปิ อภิญฺาย อุปฺปาทนโต
นิโรธสมาปตฺติาเณ "โสฬสหิ าณจริยาหี"ติ ๑- วุตฺตนเยน อุกฺกฏฺปริจฺเฉเทน
วุตฺตํ, ยถาลาภวเสน ปน คเหตพฺพํ. กามราเคติ เมถุนราเคน. วิสญฺุตฺตนฺติ
วิกฺขมฺภนโต เสสกิเลเสหิ วิสํยุตฺตํ, อุกฺกฏฺนเยน ๒- สมุจฺเฉทโต วา วิปฺปยุตฺตํ.
กิเลเสติ เสสกิเลเสน. วิมริยาทิกตนฺติ ๓- วิกฺขมฺภิตพฺพมริยาทวเสน
วิคตกิเลสมริยาทํ กตํ, เตน เตน มคฺเคน ปหาตพฺพมริยาทวเสน วา วิคตกิเลสมริยาทํ
กตํ. กิเลสมริยาเทติ เตน เตน ปหีเนน กิเลสมริยาเทน. ลิงฺควิปลฺลาโส เจตฺถ
ทฏฺพฺโพ. เอกตฺตคตนฺติ ๔- เอการมฺมณคตํ. นานตฺตกิเลเสหีติ นานารมฺมเณ
ปวตฺตมาเนหิ กิเลเสหิ. อิทํ อารมฺมณมเปกฺขิตฺวา วุตฺตํ, "อโนนตนฺ"ติอาทิ ปน
กิเลเส เอว อเปกฺขิตฺวา. โอภาสคตนฺติ ปญฺาย วิสทปฺปวตฺติวเสน ปญฺโภาสํ คตํ.
อวิชฺชนฺธกาเรติ พลวอวิชฺชาย. จตสฺโส ภูมิโย โสฬส จ มูลานิ อิทฺธิยา
ปุพฺพภาควเสน วุตฺตานิ, จตฺตาโร จ ปาทา อฏฺ จ ปทานิ ปุพฺพภาควเสน จ
สมฺปโยควเสน จ วุตฺตานีติ.
     [๑๐] เอวํ อิทฺธิยา ภูมิปาทปทมูลภูเต ธมฺเม ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตา อิทฺธิโย
ทสฺเสนฺโต กตมา อธิฏฺานา อิทฺธีติอาทิมาห. ตตฺถ อุทฺเทสปทานํ อตฺโถ
อิทฺธิวิธาณนิทฺเทเส วุตฺโตเยว. อิธ ภิกฺขูติ อิมสฺมึ สาสเน ภิกฺขุ. เตน
สพฺพปการวเสน อิทฺธิวิธการกสฺส อญฺตฺถ อภาวํ ทีเปติ. อิเมสํ ทฺวินฺนํ ปทานํ
นิทฺเทโส เหฏฺา วุตฺตตฺโถ. เตเนว จ อิทฺธิยา ภูมิปาทปทมูลภูเตหิ ธมฺเมหิ
สมนฺนาคโต วิสุทฺธิมคฺเค ๕- วุตฺเตหิ จุทฺทสหิ ปณฺณรสหิ วา อากาเรหิ
ปริทมิตจิตฺตตฺตา จ ฉนฺทาทิเอเกกาธิปติสมาปชฺชนวเสน อาวชฺชนาทิวสีภาววเสน จ
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๘๔/๑๐๓  ๒ สี. อุกฺกฏฺวเสน
@๓ อิ. วิมริยาทกิตนฺติ  ๔ ก. เอกคฺคตนฺติ  ๕ วิสุทฺธิ. ๒/๒๐๐ (สฺยา)
มุทุกมฺมญฺกตจิตฺตตา จ วุตฺตา โหติ. พลวปุพฺพโยคสมฺปนฺโน ปุพฺพโยคสมฺปตฺติยา
อรหตฺตปฏิลาเภเนว ปฏิลทฺธาภิญฺาทิคุโณ ภิกฺขุ ภูมิอาทีหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต
โหตีติ กตฺวา โสปิ วุตฺโตว โหติ.
     พหุกํ ๑- อาวชฺชตีติ ปวีกสิณารมฺมณํ อภิญฺาปาทกํ จตุตฺถชฺฌานํ
สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺาย สเจ สตํ อิจฺฉติ, "สตํ โหมิ, สตํ โหมี"ติ ปริกมฺมกรณวเสน
อาวชฺชติ. อาวชฺชิตฺวา าเณน อธิฏฺาตีติ เอวํ ปริกมฺมํ กตฺวา อภิญฺาาเณน
อธิฏฺาติ. เอตฺถ ปริกมฺมํ กตฺวา ปุน ปาทกชฺฌานสมาปชฺชนํ น วุตฺตํ. กิญฺจาปิ
น วุตฺตํ, อถ โข อฏฺกถายํ ๒- "อาวชฺชตีติ ปริกมฺมวเสเนว วุตฺตํ, อาวชฺชิตฺวา
าเณน อธิฏฺาตีติ อภิญฺาาณวเสน วุตฺตํ, ตสฺมา พหุกํ อาวชฺชติ, ตโต
เตสํ ปริกมฺมจิตฺตานํ อวสาเน สมาปชฺชติ, สมาปตฺติโต วุฏฺหิตฺวา ปุน `พหุโก
โหมี'ติ อาวชฺชิตฺวา ตโต ปรํ ปวตฺตานํ ติณฺณํ จตุนฺนํ วา ปุพฺพภาคจิตฺตานํ
อนนฺตรา อุปฺปนฺเนน สนฺนิฏฺาปนวเสน อธิฏฺานนฺติ ลทฺธนาเมน เอเกเนว
อภิญฺาาเณน อธิฏฺาตีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ. ทฏฺพฺโพ"ติ วุตฺตตฺตา เอวเมว
ทฏฺพฺพํ. ยถา "ภุญฺชิตฺวา สยตี"ติ วุตฺเต ปานียํ อปิวิตฺวา หตฺถโธวนาทีนิ อกตฺวา
ภุตฺตานนฺตรเมว สยตีติ อตฺโถ น โหตีติ อนฺตรา สนฺเตสุปิ อญฺเสุ กิจฺเจสุ
"ภุตฺวา สยตี"ติ วุจฺจติ, เอวมิธาปีติ ทฏฺพฺพํ. ปมํ ปาทกชฺฌานสมาปชฺชนมฺปิ
หิ ปาฬิยํ อวุตฺตเมวาติ. เตน ปน อธิฏฺานาเณน สเหว สตํ โหติ. สหสฺเสปิ
สตสหสฺเสปิ เอเสว นโย. สเจ เอวํ น อิชฺฌติ, ปุน ปริกมฺมํ กตฺวา ทุติยมฺปิ
สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺาย อธิฏฺาตพฺพํ. สํยุตฺตฏฺกถาย ๓- หิ "เอกวารํ ทฺวิวารํ
สมาปชฺชิตุํ วฏฺฏตี"ติ วุตฺตํ. ตตฺถ ปาทกชฺฌานจิตฺตํ นิมิตฺตารมฺมณํ,
ปริกมฺมจิตฺตานิ สตารมฺมณานิ วา สหสฺสารมฺมณานิ วา. ตานิ จ โข วณฺณวเสน, น
ปณฺณตฺติวเสน. อธิฏฺาานจิตฺตมฺปิ ตเถว สตารมฺมณํ วา สหสฺสารมฺมณํ วา ตํ ปุพฺเพ
วุตฺตอปฺปนาจิตฺตมิว โคตฺรภุอนนฺตรํ เอวเมว อุปฺปชฺชติ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานิกํ.
@เชิงอรรถ: ๑ อิ. พหุลํ  ๒ วิสุทฺธิ. ๒/๒๑๙ (สฺยา)  ๓ มหาอฏฺกถํ สนฺธาย วุตฺตํ
     ยถายสฺมา จูฬปนฺถโก เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหตีติ พหุธาภาวสฺส
กายสกฺขิทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. วตฺตมานวจนํ ปเนตฺถ เถรสฺส ตถากรณปกติกตฺตา ตสฺส
ธรมานกาลตฺตา จ กตนฺติ เวทิตพฺพํ. เอโก โหตีติ วาเรปิ เอเสว นโย.
     ตตฺริทํ ๑- วตฺถุ:- เต เทฺว ภาตโร กิร เถรา ปนฺเถ ชาตตฺตา "ปนฺถกา"ติ
นามํ ลภึสุ. เตสุ เชฏฺโ มหาปนฺถโก ปพฺพชิตฺวา สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ
ปาปุณิ. โส อรหา หุตฺวา จูฬปนฺถกํ ปพฺพาเชตฺวา:-
                    "ปทุมํ ยถา โกกนทํ สุคนฺธํ
                    ปาโต สิยา ผุลฺลมวีตคนฺธํ
                    องฺคีรสํ ปสฺส วิโรจมานํ
                    ตปนฺตมาทิจฺจมิวนฺตลกฺเข"ติ ๒-
อิมํ คาถํ อทาสิ. โส ตํ จตูหิ มาเสหิ ปคุณํ กาตุํ นาสกฺขิ. อถ นํ เถโร
"อภพฺโพ ตฺวํ อิมสฺมึ สาสเน, นิกฺขม อิโต"ติ อาห. ตสฺมิญฺจ กาเล เถโร
ภตฺตุทฺเทสโก โหติ. ชีวโก โกมารภจฺโจ พหุํ มาลาคนฺธวิเลปนํ อาทาย อตฺตโน
อมฺพวนํ คนฺตฺวา สตฺถารํ ปูเชตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา ทสพลํ วนฺทิตฺวา เถรํ
อุปสงฺกมิตฺวา "เสฺว ภนฺเต พุทฺธปฺปมุขานิ ปญฺจ ภิกฺขุสตานิ อาทาย อมฺหากํ
นิเวสเน ภิกฺขํ คณฺหถา"ติ อาห. เถโรปิ "เปตฺวา จูฬปนฺถกํ เสสานํ อธิวาเสมี"ติ
อาห. ตํ สุตฺวา จูฬปนฺถโก ภิยฺโยโส มตฺตาย โทมนสฺสปฺปตฺโต หุตฺวา ปุนทิวเส ปาโตว
วิหารา นิกฺขมิตฺวา สาสเน สาเปกฺขตาย วิหารทฺวารโกฏฺเก โรทมาโน อฏฺาสิ.
     ภควา ตสฺส อุปนิสฺสยํ ทิสฺวา ตํ อุปสงฺกมิตฺวา "กสฺมา โรทสี"ติ อาห.
โส ตํ ปวตฺตึ อาจิกฺขิ. ภควา "น สชฺฌายํ กาตุํ อสกฺโกนฺโต มม สาสเน
อภพฺโพ นาม โหติ, มา โสจิ ปนฺถกา"ติ จกฺกจิตฺตตเลน ๓- ปาณินา ตสฺส สีสํ
@เชิงอรรถ: ๑ วิสุทฺธิ. ๒/๒๒๐, องฺ.อ. ๑/๑๘๙
@๒ สํ.ส. ๑๕/๑๒๓/๙๗, องฺ.ปญฺจก. ๒๒/๑๙๕/๒๖๖ (สฺยา)  ๓ สี. จกฺกงฺติตตเลน
ปรามสิตฺวา ตํ พาหายํ คเหตฺวา วิหารํ ปวิสิตฺวา ๑- คนฺธกุฏิปมุเข นิสีทาเปตฺวา
อิทฺธิยา อภิสงฺขตํ ปริสุทฺธํ ปิโลติกขณฺฑํ "อิมํ ปิโลติกํ `รโชหรณํ รโชหรณนฺ'ติ
หตฺเถน ปริมชฺชนฺโต นิสีท ปนฺถกา"ติ วตฺวา ตสฺส ปิโลติกขณฺฑํ ทตฺวา กาเล
อาโรจิเต ภิกฺขุสํฆปริวุโต ชีวกสฺส เคหํ คนฺตฺวา ปญฺตฺตาสเน นิสีทิ. ตสฺส
ตํ ปิโลติกขณฺฑํ ตถาปริมชฺชนฺตสฺส กิลิฏฺ หุตฺวา กเมน กาฬวณฺณํ อโหสิ.
โส "อิทํ ปริสุทฺธํ ปิโลติกขณฺฑํ, นตฺเถตฺถ โทโส, อตฺตภาวํ นิสฺสาย ปนายํ
โทโส"ติ สญฺ ปฏิลภิตฺวา ปญฺจสุ ขนฺเธสุ าณํ โอตาเรตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒสิ.
อถสฺส ภควา โอภาสํ วิสฺสชฺเชตฺวา ปุรโต นิสนฺโน วิย ปญฺายมานรูโป หุตฺวา
อิมา โอภาสคาถา อภาสิ:-
                    "ราโค รโช น จ ปน เรณุ วุจฺจติ
                    ราคสฺเสตํ อธิวจนํ รโชติ
                    เอตํ รชํ วิปฺปชหิตฺว ๒- ภิกฺขโว
                    วิหรนฺติ เต วิคตรชสฺส สาสเน.
                    โทโส รโช ฯเปฯ สาสเน. ๓-
                    โมโห รโช ฯเปฯ สาสเน.
                    อธิเจตโส อปฺปมชฺชโต
                    มุนิโน โมนปเถสุ สิกฺขโต
                    โสกา น ภวนฺติ ตาทิโน
                    อุปสนฺตสฺส สทา สตีมโต"ติ ๔-
@เชิงอรรถ: ๑ อิ. ปเวเสตฺวา  ๒ ม. วิปฺปชหิตฺวาน
@๓ ขุ.มหา. ๒๙/๙๘๐/๖๒๔ (สฺยา)  ๔ ขุ.อุ. ๒๕/๓๗/๑๕๒
     คาถาปริโยสาเน เถโร สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิ. โส
มโนมยชฺฌานลาภี หุตฺวา เอโก หุตฺวา พหุธา, พหุธา หุตฺวา เอโก ภวิตุํ
สมตฺโถ อโหสิ. อรหตฺตมคฺเคเนวสฺส ตีณิ ปิฏกานิ ฉ จ อภิญฺา อาคมึสุ.
     ชีวโก โข ทสพลสฺส ทกฺขิโณทกํ อุปนาเมสิ. สตฺถา ปตฺตํ หตฺเถน ปิทหิตฺวา
"กึ ภนฺเต"ติ ปุฏฺโ "วิหาเร เอโก ภิกฺขุ อตฺถิ ชีวกา"ติ อาห. โส ปุริสํ
เปเสสิ "คจฺฉ อยฺยํ คเหตฺวา สีฆํ เอหี"ติ. จูฬปนฺถกตฺเถโร ตสฺส ปุริสสฺส ปุเร
อาคมนาเยว ภาตรํ อตฺตโน ปตฺตวิเสสํ าเปตุกาโม ภิกฺขุสหสฺสํ นิมฺมินิตฺวา
เอกมฺปิ เอเกน อสทิสํ, เอกสฺสาปิ จ จีวรวิจารณาทิสามณกกมฺมํ ๑- อญฺเน อสทิสํ
อกาสิ. ปุริโส คนฺตฺวา วิหาเร พหู ภิกฺขู ทิสฺวา ปจฺจาคนฺตฺวา "พหู ภนฺเต
วิหาเร ภิกฺขู, ปกฺโกสิตพฺพํ อยฺยํ น ปสฺสามี"ติ ชีวกสฺส กเถสิ. ชีวโก สตฺถารํ
ปุจฺฉิตฺวา ตสฺส นามํ วตฺวา ปุน ตํ เปเสสิ. โส คนฺตฺวา "จูฬปนฺถโก นาม
กตโร ภนฺเต"ติ ปุจฺฉิ. "อหํ จูฬปนฺถโก, อหํ จูฬปนฺถโก"ติ สกึเยว มุขสหสฺสํ
กเถสิ. โส ปุน คนฺตฺวา "สพฺเพปิ กิร จูฬปนฺถกา, อหํ ปกฺโกสิตพฺพํ น ชานามี"ติ
อาห. ชีวโก ปฏิวิทฺธสจฺจตาย "อิทฺธิมา ภิกฺขู"ติ นยโต อญฺาสิ. ภควา อาห
"คจฺฉ, ยํ ปมํ ปสฺสสิ, ตํ จีวรกณฺเณ คเหตฺวา `สตฺถา ตํ อามนฺเตตี'ติ วตฺวา
อาเนหี"ติ. โส คนฺตฺวา ตถา อกาสิ. ตาวเทว สพฺเพปิ นิมฺมิตา อนฺตรธายึสุ.
เถโร ตํ อุยฺโยเชตฺวา มุขโธวนาทิสรีรกิจฺจํ นิฏฺเปตฺวา ปมตรํ คนฺตฺวา
ปญฺตฺตาสเน นิสีทิ. ตสฺมึ ขเณ สตฺถา ทกฺขิโณทกํ คณฺหิตฺวา ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา
จูฬปนฺถกตฺเถเรนว ภตฺตานุโมทนํ ธมฺมกถํ กถาเปสิ. เถโร ทีฆมชฺฌิมาคมปฺปมาณํ
ธมฺมกถํ กเถสีติ.
     อญฺเ ภิกฺขู อธิฏฺาเนน มโนมยํ กายํ อภินิมฺมินิตฺวา ตโย วา จตฺตาโร
วา อภินิมฺมินนฺติ, พหุเก เอกสทิเสเยว จ กตฺวา นิมฺมินนฺติ เอกวิธเมว กมฺมํ
@เชิงอรรถ: ๑ อิ. จีวรวิจารณาทิสาสนกมฺมํ
กุรุมาเน. จูฬปนฺถกตฺเถโร ปน เอกาวชฺชเนเนว ภิกฺขุสหสฺสํ มาเปสิ. เทฺวปิ ชเน
น เอกสทิเส อกาสิ, น เอกวิธํ กมฺมํ กุรุมาเน. ตสฺมา มโนมยํ กายํ
อภินิมฺมินนฺตานํ อคฺโค นาม ชาโต. อญฺเ ปน พหู อนิยเมตฺวา นิมฺมิตา
อิทฺธิมตา สทิสา โหนฺติ. านนิสชฺชาทีสุ จ ภาสิตตุณฺหีภาวาทีสุ จ ยํ ยํ อิทฺธิมา
กโรติ, ตํ ตเทว กโรนฺติ. สเจ ปน นานาวณฺณํ กาตุกาโม ๑- โหติ เกจิ ปมวเย
เกจิ มชฺฌิมวเย เกจิ ปจฺฉิมวเย, ตถา ทีฆเกเส อุปฑฺฒมุณฺเฑ มุณฺเฑ มิสฺสกเกเส
อุปฑฺฒรตฺตจีวเร ปณฺฑุกจีวเร ปทภาณธมฺมกถาสรภญฺปญฺหาปุจฺฉนปญฺหาวิสชฺชน-
รชนปจนจีวรสิพฺพนโธวนาทีนิ กโรนฺเต อปเรปิ วา นานปฺปการเก กาตุกาโม
โหติ, เต ปาทกชฺฌานโต วุฏฺาย "เอตฺตกา ภิกฺขู ปมวยา โหนฺตู"ติอาทินา
นเยน ปริกมฺมํ กตฺวา ปุน สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺาย อธิฏฺาตพฺพํ, อธิฏฺานจิตฺเตน
สทฺธึ อิจฺฉิติจฺฉิตปฺปการาเยว โหนฺตีติ. เอเสว นโย พหุธาปิ หุตฺวา เอโก
โหตีติอาทีสุ.
     อยํ ปน วิเสโส:- ปกติยา พหุโกติ นิมฺมิตกาลพฺภนฺตเร นิมฺมิตปกติยา พหุโก.
อิมินา จ ภิกฺขุนา เอวํ พหุภาวํ นิมฺมินิตฺวา ปุน "เอโกว หุตฺวา จงฺกมิสฺสามิ,
สชฺฌายํ กริสฺสามิ, ปญฺหํ ปุจฺฉิสฺสามี"ติ จินฺเตตฺวา วา, "อยํ วิหาโร
อปฺปภิกฺขุโก, สเจ เกจิ อาคมิสฺสนฺติ `กุโต อิเม ๒- เอตฺตกา เอกสทิสา ภิกฺขู,
อทฺธา เถรสฺส เอส อานุภาโว'ติ ๓- มํ ชานิสฺสนฺตี"ติ อปฺปิจฺฉตาย วา อนฺตราว
"เอโก โหมี"ติ อิจฺฉนฺเตน ปาทกชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺาย "เอโก โหมี"ติ
ปริกมฺมํ กตฺวา ปุน สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺาย "เอโก โหมี"ติ อธิฏฺาตพฺพํ.
อธิฏฺานจิตฺเตน สทฺธึเยว เอโก โหติ. เอวํ อกโรนฺโต ปน ยถาปริจฺฉินฺนกาลวเสน
สยเมว เอโก โหติ.
     [๑๑] อาวิภาวนฺติ ปทํ นิกฺขิปิตฺวา เกนจิ อนาวฏํ โหตีติ วุตฺตตฺตา
เกนจิ อนาวฏปเทน อาวิภาวปทสฺส ปากฏภาวตฺโถ วุตฺโต. "โหตี"ติ ปเทน
@เชิงอรรถ: ๑ อิ. กตฺตุกาโม  ๒ อิ. ปน  ๓ ม. เอวํ พหุภาโวติ
"กโรตี"ติ ปาเสโส วุตฺโต โหติ. ปากฏํ โหนฺตํ หิ อาวิภาเว กเต
โหติ. เกนจิ อนาวฏนฺติ กุฏฺฏาทินา เยน เกนจิ อนาวฏํ อาวรณวิรหิตํ.
อปฺปฏิจฺฉนฺนนฺติ อุปริโต อจฺฉาทิตํ. ตเทว อนาวฏตฺตา วิวฏํ. อปฺปฏิจฺฉนฺนตฺตา
ปากฏํ. ติโรภาวนฺติ อนฺตริตภาวํ ๑- กโรติ. อาวฏํเยว เตน อาวรเณน ปิหิตํ.
ปฏิจฺฉนฺนํเยว เตน ปฏิจฺฉาทเนน ปฏิกุชฺชิตํ.
     อากาสกสิณสมาปตฺติยาติ ปริจฺเฉทากาสกสิเณ อุปฺปาทิตาย จตุตฺถชฺฌาน-
สมาปตฺติยา. ลาภีติ โส ลาโภ อสฺส อตฺถีติ ลาภี. อปริกฺขิตฺเตติ เกนจิ
สมนฺตโต อปริกฺขิตฺเต ปเทเส. อิธ อากาสกสิณสฺเสว วุตฺตตฺตา ตตฺถ ภาวิตเมว
ฌานํ อากาสกรณสฺส ๒- ปจฺจโย โหติ, น อญฺนฺติ ทฏฺพฺพํ. อุปริอาโปกสิณาทีสุปิ
ตทารมฺมณเมว ฌานํ ทฏฺพฺพํ, น อญฺ. ปวึ อาวชฺชติ, อุทกํ อาวชฺชติ,
อากาสํ อาวชฺชตีติ ปกติปวีอุทกอากาเส อาวชฺชติ. อนฺตลิกฺเขติ ตสฺส
อากาสสฺส ปวิโต ทูรากาสภาวํ ทีเปติ.
     [๑๒] จนฺทิมสูริยปริมชฺชเน กสิณนิยมํ อกตฺวา "อิทฺธิมา เจโตวสิปฺปตฺโต"ติ
อวิเสเสน วุตฺตตฺตา นตฺเถตฺถ กสิณสมาปตฺตินิยโมติ เวทิตพฺพํ. นิสินฺนโก วา
นิปนฺนโก วาติ นิสินฺโน วา นิปนฺโน วา. อิเมหว อิตรอิริยาปถทฺวยมฺปิ วุตฺตเมว
โหติ. หตฺถปาเส โหตูติ หตฺถสมีเป โหตุ. หตฺถปสฺเส โหตูติปิ ปาโ. อิทํ
ตถา กาตุกามสฺส วเสน วุตฺตํ. อยมฺปน ตตฺถ คนฺตฺวาปิ หตฺถํ วฑฺเฒตฺวาปิ
อามสติ. อามสตีติ อีสกํ ผุสติ. ปรามสตีติ พาฬฺหํ ผุสติ. ปริมชฺชตีติ
สมนฺตโน ผุสติ. รูปคตนฺติ หตฺถปาเส ิตรูปเมว.
     ทูเรปิ สนฺติเก อธิฏฺาตีติ ปาทกชฺฌานโต วุฏฺาย ทูเร เทวโลกํ วา
พฺรหฺมโลกํ วา อาวชฺชติ "สนฺติเก โหตู"ติ. อาวชฺชิตฺวา ปริกมฺมํ กตฺวา ปุน
@เชิงอรรถ: ๑ สี.อิ. อนฺตริกภาวํ  ๒ สี.อิ. อากาสกสิณสฺส
สมาปชฺชิตฺวา วุฏาย าเณน อธิฏฺาติ "สนฺติเก โหตู"ติ. สนฺติเก โหติ.
เอส นโย เสสปเทสุปิ. พฺรหฺมโลกํ ปน คนฺตุกามสฺส ทูรสฺส สนฺติกกรณํ
วตฺวา พฺรหฺมโลกคมนสฺส อนุปการมฺปิ อิมาย อิทฺธิยา อิชฺฌมานวิเสสํ
ทสฺเสนฺโต สนฺติเกปีติอาทิมาห. ตตฺถ น เกวลํ โถกกรณพหุกรณเมว, "อมธุรํ
มธุรนฺ"ติอาทีสุปิ ยํ ยํ อิจฺฉติ, ตํ สพฺพํ อิทฺธิมโต อิชฺฌติ. อปโร นโย:-
ทูเรปิ สนฺติเก อธิฏฺาตีติ ทูเร พฺรหฺมโลกํ วา มนุสฺสโลกสฺส สนฺติเก
อธิฏฺาติ. สนฺติเกปิ ทูเร อธิฏฺาตีติ สนฺติเก มนุสฺสโลกํ วา ทูเร พฺรหฺมโลเก
อธิฏฺาติ. พหุกมฺปิ โถกํ อธิฏฺาตีติ สเจ พฺรหฺมาโน พหู สนฺนิปติตา
โหนฺติ, มหาอตฺตภาวตฺตา ทสฺสนูปจารํ สวนูปจารํ ปชหนฺติ, ทสฺสนูปจาเร จ
สวนูปจาเร จ เอกชฺฌํ สงฺขิปิตฺวา พหุกมฺปิ โถกมฺปิ อธิฏฺาติ. โถกมฺปิ พหุกํ
อธิฏฺาตีติ สเจ มหาปริวาเรน คนฺตุกาโม โหติ, เอกกตฺตา โถกํ อตฺตานํ พหุกํ
อธิฏฺหิตฺวา มหาปริวาโร คจฺฉตีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. เอวํ สติ
จตุพฺพิธมฺปิ ตํ พฺรหฺมโลกคมเน อุปกาโร โหติ.
     ทิพฺเพน จกฺขุนา ตสฺส พฺรหฺมุโน รูปํ ปสฺสตีติ อิธ ิโต อาโลกํ
วฑฺเฒตฺวา ยสฺส พฺรหฺมุโน รูปํ ทฏฺุกาโม, ทิพฺเพน จกฺขุนา ตสฺส พฺรหฺมุโน
รูปํ ปสฺสติ. อิเธว ิโต ทิพฺพาย โสตธาตุยา ตสฺส พฺรหฺมุโน ภาสมานสฺส
สทฺทํ สุณาติ. เจโตปริยาเณน ตสฺส พฺรหฺมุโน จิตฺตํ ปชานาติ.
ทิสฺสมาเนนาติ จกฺขุนา เปกฺขิยมาเนน. กายวเสน จิตฺตํ ปริณาเมตีติ
รูปกายสฺส วเสน จิตฺตํ ปริณาเมติ. ปาทกชฺฌานจิตฺตํ คเหตฺวา กาเย อาโรเปติ,
กายานุคติกํ กโรติ ๑- ทนฺธคมนํ. กายคมนํ หิ ทนฺธํ โหติ. อธิฏฺาตีติ ตสฺเสว
เววจนํ, สนฺนิฏฺาเปตีติ อตฺโถ. สุขสญฺญฺจ ลหุสญฺญฺจ โอกฺกมิตฺวาติ
ปาทกชฺฌานารมฺมเณน อิทฺธิจิตฺเตน สหชาตํ สุขสญฺญฺจ ลหุสญฺญฺจ
@เชิงอรรถ: ๑ ก. ลหุสญฺากายานุคติกํ
โอกฺกมิตฺวา ปวิสิตฺวา ผุสิตฺวา ปาปุณิตฺวา. สุขสญฺา จ นาม อุเปกฺขาสมฺปยุตฺต-
สญฺา. อุเปกฺขา หิ สนฺตํ สุขนฺติ วุตฺตา, สาเยว สญฺา นีวรเณหิ เจว
วิตกฺกาทิปจฺจนีเกหิ จ วิมุตฺตตฺตา ลหุสญฺาติปิ เวทิตพฺพา. ตํ โอกฺกนฺตสฺส ปนสฺส
กรชกาโยปิ ตูลปิจุ วิย สลฺลหุโก โหติ. โส เอวํ วาตกฺขิตฺตตูลปิจุนา วิย สลฺลหุเกน
ทิสฺสมาเนน กาเยน พฺรหฺมโลกํ คจฉติ. เอวํ คจฺฉนฺโต จ สเจ อิจฺฉติ,
ปวีกสิณวเสน อากาเส มคฺคํ นิมฺมินิตฺวา ปทสา คจฺฉติ. สเจ อิจฺฉติ, อากาเส
ปวีกสิณวเสเนว ปเท ปเท ปทุมํ นิมฺมินิตฺวา ปทุเม ปทุเม ปทํ นิกฺขิปนฺโต ปทสา
คจฺฉติ. สเจ อิจฺฉติ, วาโยกสิณวเสน วาตํ อธิฏฺหิตฺวา ตูลปิจุ วิย วายุนา
คจฺฉติ. อปิจ คนฺตุกามตาว เอตฺถ ปมาณํ. สติ หิ คนฺตุกามตาย
เอวํกตจิตฺตาธิฏฺาโน อธิฏฺานเวคกฺขิตฺโตว โส ชิยาเวคกฺขิตฺโต สโร วิย
ทิสฺสมาโน คจฺฉติ.
     จิตฺตวเสน กายํ ปริณาเมตีติ กรชกายํ คเหตฺวา ปาทกชฺฌานจิตฺเต
อาโรเปติ, จิตฺตานุคติกํ กโรติ สีฆคมนํ. จิตฺตคมนํ หิ สีฆํ โหติ. สุขสญฺญฺจ
ลหุสญฺญฺจ โอกฺกมิตฺวาติ รูปกายารมฺมเณน อิทฺธิจิตฺเตน สหชาตํ สุขสญฺญฺจ
ลหุสญฺญฺจ. เสสํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. อิทมฺปน จิตฺตคมนเมว โหติ. เอวํ
อทิสฺสมาเนน กาเยน คจฺฉนฺโต ปนายํ กึ ตสฺสาธิฏฺานจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ
คจฺฉติ, อุทาหุ ิติกฺขเณ ภงฺคกฺขเณ วาติ วุตฺเต "ตีสุปิ ขเณสุ คจฺฉตี"ติ เถโร
อาห. กึ ปน โส สยํ คจฺฉติ, นิมฺมิตํ เปเสตีติ? ยถารุจิ กโรติ. อิธ ปนสฺส
สยํ คมนเมว อาคตํ.
     มโนมยนฺติ อธิฏฺานมเนน นิมฺมิตตฺตา มโนมยํ. สพฺพงฺคปจฺจงฺคนฺติ
สพฺพองฺคปจฺจงฺควนฺตํ. อหีนินฺทฺริยนฺติ อิทํ จกฺขุโสตาทีนํ สณฺานวเสน วุตฺตํ,
นิมฺมิตรูเป ปน ปสาโท นาม นตฺถิ. สเจ โส อิทฺธิมา จงฺกมติ, นิมฺมิโตปิ ตตฺถ
จงฺกมตีติอาทิ สพฺพํ สาวกนิมฺมิตํ สนฺธาย วุตฺตํ. พุทฺธนิมฺมิตา ปน ยํ ยํ
ภควา กโรติ ๑-, ตํ ตมฺปิ กโรนฺติ, ภควโต จิตฺตวเสน อญฺมฺปิ กโรนฺตีติ ๒-.
ธูมายติ, ปชฺชลตีติ เตโชกสิณวเสน. ธมฺมํ ภาสตีติอาทีนิ ตีณิ อนิยเมตฺวา วุตฺตานิ.
สนฺติฏฺตีติ สงฺคมฺม ติฏฺติ. สลฺลปตีติ สงฺคมฺม ลปติ. สากจฺฉํ สมาปชฺชตีติ
อญฺมญฺสฺส อุตฺตรปจฺจุตฺตรทานวเสน สํกถํ ๓- กโรติ. เอตฺถ จ ยํ โส อิทฺธิมา
อิเธว ิโต ทิพฺเพน จกฺขุนา รูปํ ปสฺสติ, ทิพฺพาย โสตธาตุยา สทฺทํ สุณาติ,
เจโตปริยาเณน จิตฺตํ ปชานาติ, ยมฺปิ โส อิเธว ิโต เตน พฺรหฺมุนา
สทฺธึ สนฺติฏฺติ, สลฺลปติ, สากจฺฉํ สมาปชฺชติ, ยมฺปิสฺส "ทูเรปิ สนฺติเก
อธิฏฺาตี"ติอาทิกํ อธิฏฺานํ, ยมฺปิ โส ทิสฺสมาเนน วา อทิสฺสมาเนน วา กาเยน
พฺรหฺมโลกํ คจฺฉติ, เอตฺตาวตา น กาเยน วสํ วตฺเตติ. ยญฺจ โข "โส ตสฺส
พฺรหฺมุโน ปุรโต รูปึ อภินิมฺมินาตี"ติอาทินา นเยน วุตฺตวิธานํ อาปชฺชติ,
เอตฺตาวตา กาเยน วสํ วตฺเตติ นาม. เสสํ ปน กาเยน วสวตฺตนาย
ปุพฺพภาคทสฺสนตฺถํ วุตฺตนฺติ. อยํ ตาว อธิฏฺานา อิทฺธิ.
     [๑๓] วิกุพฺพนิทฺธินิทฺเทเส ลิขิสฺส ภควโต สาวกนิทสฺสนํ วิกุพฺพนิทฺธิยา
กายสกฺขิปุคฺคลทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. ตมฺปิ ทสฺเสนฺโต ปมํ ตาว พฺรหฺมโลเก ิโต
สหสฺสิโลกธาตุํ สเรน วิญฺาเปสีติ อติวิย อจฺฉริยอพฺภุตภูตํ สหสฺสิโลกธาตุยา
สทฺทสวนํ อธิฏฺานิทฺธึ ทสฺเสสิ. อิทานิ ตสฺส วตฺถุสฺส ปริทีปนตฺถํ อิทํ
วุจฺจติ:- อิมสฺมา หิ กปฺปา เอกตึเส กปฺเป สิขี ภควา อนนฺตรชาติยา
ตุสิตปุรโต จวิตฺวา อรุณวตีนคเร อรุณวโต รญฺโ ปภาวติยา นาม มเหสิยา
กุจฺฉิสฺมึ นิพฺพตฺติตฺวา ปริปกฺกาโณ มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตฺวา โพธิมณฺเฑ
สพฺพญฺุตญฺาณํ ปฏิวิชฺฌิตฺวา ปวตฺตวรธมฺมจกฺโก อรุณวตึ นิสฺสาย วิหรนฺโต
เอกทิวสํ ปาโตว สรีรปฏิชคฺคนํ กตฺวา มหาภิกฺขุสํฆปริวาโร "อรุณวตึ ปิณฺฑาย
ปวิสิสฺสามี"ติ นิกฺขมิตฺวา วิหารทฺวารโกฏฺกสมีเป ิโต อภิภุํ นาม อคฺคสาวกํ
@เชิงอรรถ: ๑ อิ. พุทฺธนิมฺมิตํ ปน....กโรติ  ๒ อิ. กโรตีติ  ๓ อิ. กถํ
อามนฺเตสิ "อติปฺปโค โข ภิกฺขุ อรุณวตึ ปิณฺฑาย ปวิสิตุํ. นเยน อญฺตโร
พฺรหฺมโลโก เตนุปสงฺกมิสฺสามา"ติ. ยถาห:-
              "อถ โข ภิกฺขเว สิขี ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ อภิภุํ
         ภิกฺขุํ อามนฺเตสิ `อายาม พฺราหฺมณ เยน อญฺตโร พฺรหฺมโลโก,
         เตนุปสงฺกมิสฺสาม ยาว ภตฺตสฺส กาโล ภวิสฺสตี'ติ. `เอวํ ภนฺเต'ติ
         โข ภิกฺขเว อภิภู ภิกฺขุ สิขิสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
         ปจฺจสฺโสสิ. อถ โข ภิกฺขเว สิขี จ ภควา อภิภู จ ภิกฺขุ เยน
         อญฺตโร พฺรหฺมโลโก, เตนุปสงฺกมึสู"ติ. ๑-
     ตตฺถ มหาพฺรหฺมา สมฺมาสมฺพุทฺธํ ทิสฺวา อตฺตมโน ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา
พฺรหฺมาสนํ ปญฺาเปตฺวา อทาสิ. เถรสฺสาปิ อนุจฺฉวิกํ อาสนํ ปญฺาปยึสุ.
นิสีทิ ภควา ปญฺตฺเต อาสเน, เถโรปิ อตฺตโน ปตฺตาสเน นิสีทิ. มหาพฺรหฺมาปิ
ทสพลํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เตนาห:- อถ โข ภิกฺขเว สิขี ภควา
อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ อภิภุํ ภิกฺขุํ อามนฺเตสิ "ปฏิภาตุ พฺราหฺมณ ตํ พฺรหฺมุโน
จ พฺรหฺมปริสาย จ พฺรหฺมปาริสชฺชานญฺจ ธมฺมี กถา"ติ. "เอวํ ภนฺเต"ติ โข
ภิกฺขเว อภิภู ภิกฺขุ สิขิสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปฏิสฺสุณิตฺวา
พฺรหฺมุโน จ พฺรหฺมปริสาย จ พฺรหฺมปาริสชฺชานญฺจ ธมฺมกถํ กเถสิ. เถเร ธมฺมกถํ
กเถนฺเต พฺรหฺมคณา ๒- อุชฺฌายึสุ "จิรสฺสญฺจ มยํ สตฺถุ พฺรหฺมโลกาคมนํ ลภิมฺหา,
อยญฺจ ภิกฺขุ เปตฺวา สตฺถารํ สยํ ธมฺมกถํ อารภี"ติ. สตฺถา เตสํ อนตฺตมนภาวํ
ตฺวา อภิภุํ ภิกฺขุํ เอตทโวจ "อุชฺฌายนฺติ โข เต พฺราหฺมณ พฺรหฺมา จ
พฺรหฺมปริสา จ พฺรหฺมปาริสชฺชา จ. เตน หิ ตฺวํ พฺราหฺมณ ภิยฺโยโส มตฺตาย
สํเวเชหี"ติ. เถโร สตฺถุ วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิกุพฺพนํ กตฺวา
สหสฺสิโลกธาตุํ สเรน วิญฺาเปนฺโต:-
@เชิงอรรถ: ๑ สํ.ส. ๑๕/๑๘๕/๑๘๗  ๒ ฉ.ม. พฺรหฺมาโน
              "อารมฺภถ นิกฺขมถ     ยุญฺชถ พุทฺธสาสเน
              ธุนาถ มจฺจุโน เสนํ    นฬาคารํว กุญฺชโร.
              โย อิมสฺมึ ธมฺมวินเย   อปฺปมตฺโต วิหสฺสติ
              ปหาย ชาติสํสารํ      ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสตี"ติ ๑-
อิมํ คาถาทฺวยํ อภาสิ.
     กึ ปน กตฺวา เถโร สหสฺสิโลกธาตุํ สเรน วิญฺาเปสีติ? นีลกสิณํ
ตาว สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺาย อภิญฺาาเณน จกฺกวาฬสหสฺเส สพฺพตฺถ
อนฺธการํ ผริ. ตโต "กิมิทํ อนฺธการนฺ"ติ สตฺตานํ อาโภเค อุปฺปนฺเน อาโลกกสิณํ
สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺาย อาโลกํ ทสฺเสสิ. "กึ อาโลโก อยนฺ"ติ วิจินนฺตานํ อตฺตานํ
ทสฺเสสิ. จกฺกวาฬสหสฺเส จ เทวมนุสฺสา อญฺชลึ ปคฺคณฺหิตฺวา เถรํเยว นมสฺสมานา
อฏฺสุ. เถโร "มหาชโน มยฺหํ ธมฺมํ เทเสนฺตสฺส สทฺทํ สุณาตู"ติ อิมา คาถา
อภาสิ. สพฺเพ โอสฏาย ปริสาย มชฺเฌ นีสีทิตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺตสฺส วิย สทฺทํ
อสฺโสสุํ. อตฺโถปิ เตสํ ปากโฏ อโหสิ. ตํ วิญฺาปนํ สนฺธาย "สเรน วิญฺาเปสี"ติ
วุตฺตํ. เตน กตํ อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิกุพฺพนํ สนฺธาย ปุน โส ทิสฺสมาเนนปีติอาทิ
วุตฺตํ. ตตฺถ ธมฺมํ เทเสสีติ ปมํ วุตฺตปฺปการํ อิทฺธิวิกุพฺพนํ ทสฺเสนฺโต ธมฺมํ
เทเสสิ, ตโต ยถาวุตฺตกฺกเมน เทฺว คาถา ภาสนฺโต สเรน วิญฺาเปสีติ
เวทิตพฺพํ. ทิสฺสมาเนนปิ กาเยนาติอาทีสุ จ อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ กรณวจนํ,
เอวํภูตกาโย หุตฺวาติ อตฺโถ.
     อิทานิ ตํ วตฺถุํ ทสฺเสตฺวา ๒- อญฺสฺสาปิ อิทฺธิมโต วิกุพฺพนิทฺธิกรณวิธานํ
ทสฺเสนฺโต โส ปกติวณฺณํ วิชหิตฺวาติอาทิมาห. ตตฺถ โสติ เหฏฺา วุตฺตวิธาเนน
มุทุกมฺมญฺกตจิตฺโต โส อิทฺธิมา ภิกฺขุ. สเจ วิกุพฺพนิทฺธึ กาตุกาโม โหติ,
@เชิงอรรถ: ๑ สํ.ส. ๑๕/๑๘๕/๑๘๘  ๒ อิ. ทสฺเสนฺโต
อตฺตโน ปกติวณฺณํ ปกติสณฺานํ วิชหิตฺวา กุมารกวณฺณํ วา ทสฺเสติ. กถํ?
ปวีกสิณารมฺมณาภิญฺาปาทกจตุตฺถชฺฌานโต วุฏฺาย "เอวรูโป กุมารโก โหมี"ติ ๑-
นิมฺมินิตพฺพํ กุมารกวณฺณํ อาวชฺชิตฺวา กตปริกมฺมาวสาเน ปุน สมาปชฺชิตฺวา
วุฏฺาย "เอวรูโป นาม กุมารโก โหมี"ติ อภิญฺาาเณน อธิฏฺาติ, ๒- สห
อธิฏฺาเนน กุมารโก โหตีติ. วิสุทฺธิมคฺเค ๓- กสิณนิทฺเทเส "ปวีกสิณวเสน เอโกปิ
หุตฺวา พหุธา โหตีติอาทิภาโว ฯเปฯ เอวมาทีนิ อิชฺฌนฺตี"ติ วจเนน อิธ
ปวีกสิณารมฺมณํ ปาทกชฺฌานํ ยุชฺชติ. ตตฺเถว ปน อภิญฺานิทฺเทเส ๔-
วิกุพฺพนิทฺธิยา "ปวีกสิณาทีสุ อญฺตรารมฺมณโต อภิญฺาปาทกชฺฌานโต วุฏฺายา"ติ
วุตฺตํ, ตตฺเถว จ "อตฺตโน กุมารกวณฺโณ อาวชฺชิตพฺโพ"ติ วุตฺตํ, ตํ นาคาทินิมฺมาเน
น ยุชฺชติ วิย. นาควณฺณาทินิมฺมาเนปิ เอเสว นโย.
     ตตฺถ นาควณฺณนฺติ สปฺปสณฺานํ. สุปณฺณวณฺณนฺติ ๕- ครุฬสณฺานํ.
อินฺทวณฺณนฺติ สกฺกสณฺานํ. เทววณฺณนฺติ เสสเทวสณฺานํ. สมุทฺทวณฺณํ ปน
อาโปกสิณวเสน อิชฺฌติ. ปตฺตินฺติ ปทาตึ. วิวิธมฺปิ เสนาพฺยูหนฺติ หตฺถิอาทีนํ
วเสน อเนกวิหิตํ เสนาสมูหํ. วิสุทฺธิมคฺเค ๖- ปน "หตฺถิมฺปิ ทสฺเสตีติอาทิ ปเนตฺถ
พหิทฺธาปิ หตฺถิอาทิทสฺสนวเสน วุตฺตํ. ตตฺถ `หตฺถี โหมี'ติ อนธิฏฺหิตฺวา `หตฺถี
โหตู'ติ อธิฏฺาตพฺพํ. อสฺสาทีสุปิ เอเสว นโย"ติ วุตฺตํ, ตํ "ปกติวณฺณํ
วิชหิตฺวา"ติ วุตฺตมูลปเทน จ วิกุพฺพนิทฺธิภาเวน จ วิรุชฺฌติ. ปาฬิยํ วุตฺตกฺกเมน
หิ ปกติวณฺณํ อวิชหิตฺวา อธิฏฺานวเสน อญฺสฺส ทสฺสนํ อธิฏฺานิทฺธิ นาม,
ปกติวณฺณํ วิชหิตฺวา อธิฏฺานวเสน อตฺตโน อญฺถา ทสฺสนํ วิกุพฺพนิทฺธิ นาม.
@เชิงอรรถ: ๑ ม. โหตูติ  ๒ ก. () เอตฺถนฺตเร สห อธิฏฺาตีติ ปาา ทิสฺสนฺติ
@๓ วิสุทฺธิ. ๑/๒๒๔  ๔ วิสุทฺธิ. ๒/๑๔๗
@๕ ปุ.ปาฬิยํ. อนฺตรา จ สุปณฺณวณฺณปทํ อนฺตรา อินฺทวณฺณปทํ ยกฺขวณฺญฺจ
@อสุรวณฺณญฺจ ทิสฺสนฺติ  ๖ วิสุทฺธิ. ๒/๓๕
     [๑๔] มโนมยิทฺธิาณนิทฺเทเส อิมมฺหา กายา อญฺ กายํ อภินิมฺมินาตีติ-
อาทีสุ อิทฺธิมา ภิกฺขุ มโนมยิทฺธึ กาตุกาโม อากาสกสิณารมฺมณปาทกชฺฌานโต
วุฏฺาย อตฺตโน รูปกายํ ตาว อาวชฺชิตฺวา วุตฺตนเยเนว "สุสิโร โหตู"ติ อธิฏฺาติ,
สุสิโร โหติ. อถ ตสฺส อพฺภนฺตเร ปวีกสิณวเสน อญฺ กายํ อาวชฺชิตฺวา
ปริกมฺมํ กตฺวา วุตฺตนเยเนว อธิฏฺาติ, ตสฺส อพฺภนฺตเร อญฺโ กาโย โหติ.
โส ตํ มุขโต อพฺพูหิตฺวา ๑- พหิ เปติ. อิทานิ ตมตฺถํ อุปมาหิ ปกาเสนฺโต
เสยฺยถาปีติอาทิมาห. ตตฺถ มุญฺชมฺหาติ มุญฺชติณมฺหา อีสิกํ ปวาเหยฺยาติ กฬีรํ
ลุญฺเจยฺย. โกสิยาติ โกสกโต. กรณฺฑาติ กรณฺฑาย, ปุราณตจกญฺจุกโตติ อตฺโถ.
ตตฺถ จ อุทฺธเรยฺยาติ จิตฺเตเนวสฺส อุทฺธรณํ เวทิตพฺพํ. อยํ หิ อหิ นาม สชาติยํ
ิโต, กฏฺนฺตรํ วา รุกฺขนฺตรํ วา นิสฺสาย, ตจโต สรีรํ นิกฺกฑฺฒนปโยคสงฺขาเตน
ถาเมน, สรีรํ ขาทยมานํ ๒- วิย ปุราณตจํ ชิคุจฺฉนฺโต อิเมหิ จตูหิ การเณหิ
สยเมว กญฺจุกํ ปชหาติ.
     เอตฺถ จ ยถา อีสิกาทโย มุญฺชาทีหิ สทิสา โหนฺติ, เอวมิทํ มโนมยํ
รูปํ อิทฺธิมตา ๓- สพฺพากาเรหิ สทิสเมว โหตีติ ทสฺสนตฺถํ อิมา อุปมา วุตฺตาติ.
"มโนมเยน กาเยน, อิทฺธิยา อุปสงฺกมี"ติ ๔- เอตฺถ อภิญฺามเนน กตกาโย
มโนมยกาโย นาม. "อญฺตรํ มโนมยํ กายํ อุปปชฺชตี"ติ ๕- เอตฺถ ฌานมเนน
นิพฺพตฺติตกาโย เตน มเนน กตตฺตา มโนมยกาโย นาม. อิธ ปน อภิญฺามเนน
อุปฺปาทิตกาโย เตน มเนน กตตฺตา มโนมยกาโย นาม. เอวํ สติ อธิฏฺานิทฺธิยา
วิกุพฺพนิทฺธิยา จ กโต มโนมยกาโย นาม โหตีติ เจ? โหติเยว. อิธ
ปน ตาสํ วิสุํ วิสุํ วิเสเสน วิเสเสตฺวา อธิฏฺานิทฺธิ วิกุพฺพนิทฺธีติ จ วุตฺตตฺตา
อพฺภนฺตรโต นิมฺมานเมว มโนมยิทฺธิ นาม.
@เชิงอรรถ: ๑ ม. อพฺพหิตฺวา, ก. อพฺภาหิตฺวา  ๒ อิ. สงฺขาทมานํ  ๓ อิ. อิทฺธิมโต
@๔ ขุ.เถร. ๒๖/๙๐๑/๓๘๗  ๕ อุปปนฺโนติ (วิ.จูฬ. ๗/๓๓๓/๑๑๘)
     [๑๕] าณวิปฺผาริทฺธินิทฺเทเส าณสฺส วิปฺผาโร เวโค อสฺสา อตฺถีติ
าณวิปฺผารา. เอตฺถ จ สตฺตอนุปสฺสนาวเสเนว อิทฺธึ ทสฺเสตฺวา เสสา ยาว
อรหตฺตมคฺคา สงฺขิตฺตาติ เวทิตพฺพา.
     อายสฺมโต พากุลสฺส ๑- าณวิปฺผารา อิทฺธีติอาทีสุ พากุลตฺเถโร ตาว ทฺวีสุ
กุเลสุ วฑฺฒิตตฺตา เอวํ ลทฺธนาโม ปุพฺพพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ปุญฺสมฺปทาย
สมฺปนฺโน เถโร. โส หิ มหาสมฺปตฺตึ อนุภวมาโน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อมฺหากํ
ทสพลสฺส นิพฺพตฺติโต ปุเรตรเมว โกสมฺพิยํ เสฏฺิกุเล นิพฺพตฺติ. ตํ ชาตกาเล
มงฺคลตฺถาย มหาปริวาเรน ยมุนํ เนตฺวา สปริวารา ธาตี นิมุชฺชนุมฺมุชฺชนวเสน
กีฬาเปนฺตี นฺหาเปติ. เอโก มหามจฺโฉ "ภกฺโข  เม อยนฺ"ติ มญฺมาโน มุขํ
วิวริตฺวา อุปคโต. ธาตี ทารกํ ฉฑฺเฑตฺวา ปลาตา. มหามจฺโฉ ตํ คิลิ. ปุญฺวา
สตฺโต สยนคพฺภํ ปวิสิตฺวา นิปนฺโน วิย น กิญฺจิ ทุกฺขํ ปาปุณิ. มจฺโฉ ทารกสฺส
เตเชน ตตฺตกปาลํ ๒- คิลิตฺวา ๓- วิย ฑยฺหมาโน เวเคน ตึสโยชนํ คนฺตฺวา
พาราณสิวาสิโน มจฺฉพนฺธสฺส ชาลํ ปาวิสิ. โส ทารกสฺส เตเชน ชาลโต นีหฏมตฺโตว
มโต. มจฺฉพนฺธา ตํ สกลเมว อนฺตรกาเชน อาทาย "สหสฺเสน เทมา"ติ นคเร
จรนฺตา อสีติโกฏิธนสฺส อปุตฺตกสฺส เสฏฺิสฺส ฆรทฺวารํ คนฺตฺวา เสฏฺิภริยาย
เอเกน กหาปเณน อทํสุ. สา ตํ สยเมว ผลเก เปตฺวา ปิฏฺิโต ผาเลนฺตี
มจฺฉกุจฺฉิยํ สุวณฺณวณฺณํ ทารกํ ทิสฺวา "มจฺฉกุจฺฉิยํ เม ปุตฺโต ลทฺโธ"ติ นาทํ
นทิตฺวา ทารกํ อาทาย สามิกํ อุปคจฺฉิ. เสฏฺิ ตาวเทว เภรํ จราเปตฺวา ทารกํ
อาทาย รญฺโ สนฺติกํ อาเนตฺวา ตมตฺถํ อาโรเจสิ. ราชา "ปุญฺวา ทารโก,
โปเสหิ นนฺ"ติ อาห. อิตรมฺปิ เสฏฺิกุลํ ตํ ปวตฺตึ สุตฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา "อมฺหากํ
ปุตฺโต"ติ ตํ ทารกํ คณฺหิตุํ วิวทิ. อุโภปิ ราชกุลํ อคมํสุ. ราชา "ทฺวินฺนมฺปิ
อปุตฺตกํ ๔- กาตุํ น สกฺกา, ทฺวินฺนมฺปิ ทายาโท โหตู"ติ อาห. ตโต ปฏฺาย
@เชิงอรรถ: ๑ สี. พกฺกุลสฺส, พากฺกุลสฺส, วิสุทฺธิ. ๒/๒๐๘ (สฺยา), ม.อ. ๔/๑๓๘, องฺ.อ. ๑/๒๗๐
@๒ ฉ.ม. ตตฺตกํ ผาลํ, ม.อ. ๔/๑๓๘  ๓ ม. คิลิโต  ๔ อิ. อปุตฺตตํ
เทฺวปิ กุลานิ ลาภคฺคยสคฺคปฺปตฺตานิ อเหสุํ. ตสฺส ทฺวีหิ กุเลหิ วฑฺฒิตตฺตา
"พากุลกุมาโร"ติ นามมกํสุ. ตสฺส วิญฺุตํ ปตฺตสฺส ทฺวีสุปิ นคเรสุ ตโย ตโย ปาสาเท
กาเรตฺวา นาฏกานิ ปจฺจุปฏฺเปสุํ. เอเกกสฺมึ นคเร จตฺตาโร จตฺตาโร มาเส
วสิ. ๑- ตหึ เอกสฺมึ นคเร จตฺตาโร มาเส วุฏฺสฺส ๒- สงฺฆาฏนาวาสุ มณฺฑปํ
กาเรตฺวา ตตฺถ นํ นาฏเกหิ สทฺธึ อาโรเปตฺวา มหาสมฺปตฺตึ อนุภวมานํ ทฺวีหิ มาเสหิ
อิตรํ นครํ อุปฑฺฒปถํ เนนฺติ. อิตรนครวาสิโน นาฏกาปิ "ทฺวีหิ มาเสหิ อุปฑฺฒปถํ
อาคโต ภวิสฺสตี"ติ ตเถว ปจฺจุคฺคนฺตฺวา ทฺวีหิ มาเสหิ อตฺตโน นครํ อาเนนฺติ.
อิตรนาฏกา มชฺเฌ นิวตฺติตฺวา อตฺตโน นครเมว คจฺฉนฺติ. ตตฺถ จตฺตาโร มาเส
วสิตฺวา เตเนว นิยาเมน ปุน อิตรนครํ คจฺฉติ. เอวมสฺส สมฺปตฺตึ อนุภวนฺตสฺส
อสีติ วสฺสานิ ปริปุณฺณานิ.
     ตสฺมึ สมเย อมฺหากํ โพธิสตฺโต สพฺพญฺุตํ ปาปุณิตฺวา ปวตฺตวรธมฺมจกฺโก
อนุกฺกเมน จาริกํ จรนฺโต โกสมฺพึ ปาปุณิ. "พาราณสินฺ"ติ มชฺฌิมภาณกา.
พากุลเสฏฺิปิ โข "ทสพโล อาคโต"ติ  สุตฺวา พหุํ คนฺธมาลํ อาทาย สตฺถุ
สนฺติกํ คนฺตฺวา ธมฺมกถํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิ. โส สตฺตาหเมว ปุถุชฺชโน
หุตฺวา อฏฺเม อรุเณ สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิ. อถสฺส ทฺวีสุ นคเรสุ
ปริจิตมาตุคามา อตฺตโน กุลฆรานิ อาคนฺตฺวา ตตฺเถว วสมานา จีวรานิ กริตฺวา ๓-
ปหิณึสุ. เถโร เอกํ อฑฺฒมาสํ โกสมฺพิวาสีหิ ปหิตจีวรํ ปริภุญฺชติ, เอกํ อฑฺฒมาสํ
พาราณสิวาสีหีติ เอเตเนว นิยาเมน ทฺวีสุปิ ๔- นคเรสุ ยํ ยํ อุตฺตมํ, ตํ ตํ
เถรสฺเสว อาหรียติ. ปพฺพชิตสฺสาปิสฺส สุเขเนว อสีติ วสฺสานิ อคมํสุ.
อุภยตฺถาปิสฺส มุหุตฺตมตฺตมฺปิ อปฺปมตฺตโกปิ อาพาโธ น อุปฺปนฺนปุพฺโพ. โส ปจฺฉิเม
กาเล พากุลสุตฺตํ ๕- กเถตฺวา ปรินิพฺพายีติ. เอวํ มจฺฉกุจฺฉิยํ อโรคภาโว อายสฺมโต
พากุลสฺส ปจฺฉิมภวิกสฺส เตน อตฺตภาเวน ปฏิลภิตพฺพอรหตฺตาณานุภาเวน
@เชิงอรรถ: ๑ ก. วสติ  ๒ ม. วุตฺถตฺถํ  ๓ ก. การาเปตฺวา
@๔ ฉ.ม. ทฺวีสุ  ๕ อิ. พกฺกุลสุตฺตนฺตํ, ม.อุ. ๑๔/๒๐๙/๑๗๔
นิพฺพตฺตตฺตา าณวิปฺผารา อิทฺธิ นาม. สุจริตกมฺมผลปฺปตฺตสฺส
ปฏิสมฺภิทาาณสฺส อานุภาเวนาติปิ วทนฺติ.
     สงฺกิจฺจตฺเถโรปิ ๑- ปุพฺเพ กตปุญฺโ ธมฺมเสนาปติตฺเถรสฺส อุปฏฺากสฺส
สาวตฺถิยํ อฑฺฒกุลสฺส ธีตุ กุจฺฉิสฺมึ นิพฺพตฺติ. สา ตสฺมึ กุจฺฉิเต เอเกน
พฺยาธินา ตํขณํเยว กาลมกาสิ, ตสฺสา สรีเร ฌาปิยมาเน เปตฺวา คพฺภมํสํ เสสมํสํ
ฌาปยิ. อถสฺสา คพฺภมํสํ จิตกโต โอตาเรตฺวา ทฺวีสุ ตีสุ าเนสุ สูเลหิ วิชฺฌึสุ.
สูลโกฏิ ทารกสฺส อกฺขิโกฏึ ผุสิ. เอวํ คพฺภมํสํ วิชฺฌิตฺวา องฺคารราสิมฺหิ
ปกฺขิปิตฺวา องฺคาเรเหว ปฏิจฺฉาเทตฺวา ปกฺกมึสุ. คพฺภมํสํ ฌายิ, องฺคารมตฺถเก
ปน สุวณฺณพิมฺพสทิโส ทารโก ปทุมคพฺเภ นิปนฺโน วิย อโหสิ. ปจฺฉิมภวิกสตฺตสฺส หิ
สิเนรุนา โอตฺถริยมานสฺสาปิ อรหตฺตํ อปฺปตฺวา ชีวิตกฺขโย นาม นตฺถิ. ปุนทิวเส
"จิตกํ นิพฺพาเปสฺสามา"ติ อาคตา ตถา นิปนฺนํ ทารกํ ทิสฺวา
อจฺฉริยพฺภุตจิตฺตชาตา ทารกํ อาทาย นครํ คนฺตฺวา เนมิตฺตเก ปุจฺฉึสุ. เนมิตฺตกา
"สเจ อยํ ทารโก อคารํ อชฺฌาวสิสฺสติ ๒-, ยาว สตฺตมา กุลปริวฏฺฏา าตกา ทุคฺคตา
ภวิสฺสนฺติ. สเจ ปพฺพชิสฺสติ, ปญฺจหิ สมณสเตหิ ปริวุโต จริสฺสตี"ติ อาหํสุ.
อยฺยกา ตํ ทารกํ วฑฺเฒสิ. าตกาปิ วฑฺฒิตกาเล "อมฺหากํ อยฺยสฺส สนฺติเก
ปพฺพาเชสฺสามา"ติ โปสยึสุ. โส สตฺตวสฺสิกกาเล "ตว กุจฺฉิยา วสนกาเล มาตา
เต กาลมกาสิ, ตสฺสา สรีเร ฌาปิยมาเนปิ ตฺวํ น ฌายี"ติ กุมารกานํ กถํ
สุตฺวา "อหํ กิร เอวรูปา ภยา มุตฺโต, กึ เม ฆราวาเสน, ปพฺพชิสฺสามี"ติ
าตกานํ อาโรเจสิ. เต "สาธุ ตาตา"ติ ตํ ธมฺมเสนาปติตฺเถรสฺส สนฺติกํ เนตฺวา
"ภนฺเต อิมํ ปพฺพาเชถา"ติ อทํสุ. เถโร ตจปญฺจกกมฺมฏฺานํ ทตฺวา ปพฺพาเชสิ.
โส ขุรคฺเคเยว สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิ. ปริปุณฺณวสฺโส จ
อุปสมฺปทํ ลภิตฺวา ทสวสฺโส หุตฺวา ปญฺจสตภิกฺขุปริวาโร วิจรีติ. เอวํ วุตฺตนเยเนว
ทารุจิตกาย อโรคภาโว อายสฺมโต สงฺกิจฺจสฺส าณวิปฺผารา อิทฺธิ นาม.
@เชิงอรรถ: ๑ วิสุทฺธิ. ๒/๒๐๙ (สฺยา)  ๒ อิ. อชฺฌาวสติ
     ภูตปาลตฺเถโรปิ ๑- ปุพฺพเหตุสมฺปนฺโน. ตสฺส ปิตา ราชคเห ทลิทฺทมนุสฺโส.
โส ตํ ทารกํ คเหตฺวา ทารูนํ อตฺถาย สกเฏน อฏวึ คนฺตฺวา ทารุภารํ กตฺวา
สายํ นครทฺวารสมีปํ ปตฺโต. อถสฺส โคณา ยุคํ โอสฺสชิตฺวา นครํ ปวิสึสุ.
โส สกฏมูเล ปุตฺตกํ นิสีทาเปตฺวา โคณานํ อนุปทํ คจฺฉนฺโต นครเมว ปาวิสิ.
ตสฺส อนิกฺขนฺตสฺเสว ทฺวารํ ปิทหิ. ทารโก สกลรตฺตึ สกฏสฺส เหฏฺา นิปชฺชิตฺวา
นิทฺทํ โอกฺกมิ. ราชคหํ ปกติยาปิ อมนุสฺสพหุลํ, อิทํ ปน สุสานสมีปฏฺานํ ๒-.
น จ โกจิ ยกฺโข ตสฺส ปจฺฉิมภวิกสฺส ทารกสฺส อุปทฺทวํ กาตุมสกฺขิ. โส
อปเรน สมเยน ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิตฺวา ภูตปาลตฺเถโร นาม อโหสีติ.
เอวํ วาฬยกฺขานุจริเตปิ ปเทเส วุตฺตนเยเนว อโรคภาโว อายสฺมโต ภูตปาลสฺส
าณวิปฺผารา อิทฺธิ นาม.
     [๑๖] สมาธิวิปฺผาริทฺธินิทฺเทเส อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส สมาธิวิปฺผารา
อิทฺธีติอาทีสุ อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส มหาโมคฺคลฺลานตฺเถเรน สทฺธึ กโปตกนฺทรายํ
วิหรโต ชุณฺหาย รตฺติยา นโวโรปิเตหิ เกเสหิ อชฺโฌกาเส นิสินฺนสฺส เอโก
ทุฏฺยกฺโข สหายเกน ยกฺเขน วาริยมาโนปิ สีเส ปหารํ อทาสิ. ยสฺส เมฆสฺส
วิย คชฺชโต ๓- สทฺโท อโหสิ, เถโร ตสฺส ปหรณสมเย สมาปตฺตึ อปฺเปตฺวา นิสินฺโน
โหติ. อถสฺส เตน ปหาเรน น โกจิ อาพาโธ อโหสิ. อยํ ตสฺส อายสฺมโต
สมาธิวิปฺผารา อิทฺธิ. ยถาห:-
              เอวํ เม สุตํ ๔-:- เอกํ สมยํ ภควา ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน
         กลนฺทกนิวาเป. เตน โข ปน สมเยน อายสฺมา จ สาริปุตฺโต อายสฺมา
         จ มหาโมคฺคลฺลาโน กโปตกนฺทรายํ วิหรนฺติ. เตน โข ปน สมเยน
@เชิงอรรถ: ๑ วิสุทฺธิ ๒/๒๐๙ (สฺยา)  ๒ อิ. สุสานฏฺานสมีปฏฺานํ
@๓ ม. คชฺชิโต  ๔  ขุ.อุ. ๒๕/๓๔/๑๔๖
         อายสฺมา สาริปุตฺโต ชุณฺหาย รตฺติยา นโวโรปิเตหิ เกเสหิ อพฺโภกาเส
         นิสินฺโน โหติ อญฺตรํ สมาธึ สมาปชฺชิตฺวา.
              เตน โข ปน สมเยน เทฺว ยกฺขา สหายกา อุตฺตราย ทิสาย
         ทกฺขิณํ ทิสํ คจฺฉนฺติ เกนจิเทว กรณีเยน. อทฺทสํสุ โข เต ยกฺขา
         อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ ชุณฺหาย รตฺติยา นโวโรปิเตหิ เกเสหิ อพฺโภกาเส
         นิสินฺนํ, ทิสฺวาน เอโก ยกฺโข ทุติยํ ยกฺขํ เอตทโวจ "ปฏิภาติ มํ
         สมฺม อิมสฺส สมณสฺส สีเส ปหารํ ทาตุนฺ"ติ. เอวํ วุตฺเต โส
         ยกฺโข ตํ ยกฺขํ เอตทโวจ "อลํ สมฺม มา สมณํ อาสาเทสิ, อุฬาโร
         โส สมฺม สมโณ มหิทฺธิโก มหานุภาโว"ติ.
              ทุติยมฺปิ โข ฯเปฯ ตติยมฺปิ โข โส ยกฺโข ตํ ยกฺขํ เอตทโวจ
         "ปฏิภาติ มํ สมฺม อิมสฺส สมณสฺส สีเส ปหารํ ทาตุนฺ"ติ. ตติยมฺปิ
         โข โส ยกฺโข ตํ ยกฺขํ เอตทโวจ "อลํ สมฺม มา สมณํ อาสาเทสิ,
         อุฬาโร โส สมฺม สมโณ มหิทฺธิโก มหานุภาโว"ติ.
              อถ โข โส ยกฺโข ตํ ยกฺขํ อนาทิยิตฺวา อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส
         สีเส ปหารํ อทาสิ. ตาว มหาปหาโร อโหสิ, อปิ เตน ปหาเรน
         สตฺตรตนํ วา อฑฺฒฏฺมรตนํ วา นาคํ โอสาเรยฺย, มหนฺตํ วา
         ปพฺพตกูฏํ ปทาเลยฺย. อถ จ ปน โส ยกฺโข "ฑยฺหามิ ฑยฺหามี"ติ
         ตตฺเถว มหานิรยํ อปตาสิ. ๑-
              อทฺทสา โข อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน ทิพฺเพน จกฺขุนา
         วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน เตน ยกฺเขน อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส
         สีเส ปหารํ ทียมานํ, ทิสฺวา เยนายสฺมา สาริปุตฺโต เตนุปสงฺกมิ,
@เชิงอรรถ: ๑ ม.,สี. อวตฺถาสิ
         อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ เอตทโวจ "กจฺจิ เต อาวุโส
         สาริปุตฺต ขมนียํ, กจฺจิ ยาปนียํ, กจฺจิ น กิญฺจิ ทุกฺขนฺ"ติ. ขมนียํ
         เม อาวุโส โมคฺคลฺลาน, ยาปนียํ เม อาวุโส โมคฺคลฺลาน, อปิจ
         เม สีสํ โถกํ ทุกฺขนฺติ.
              อจฺฉริยํ อาวุโส สาริปุตฺต, อพฺภุตํ อาวุโส สาริปุตฺต, ยาว
         มหิทฺธิโก อายสฺมา สาริปุตฺโต มหานุภาโว, อิธ เต อาวุโส สาริปุตฺต
         อญฺตโร ยกฺโข สีเส ปหารํ อทาสิ. ตาว มหา ปหาโร อโหสิ,
         อปิ เตน ปหาเรน สตฺตรตนํ วา อฑฺฒฏฺมรตนํ วา นาคํ โอสาเรยฺย,
         มหนฺตํ วา ปพฺพตกูฏํ ปทาเลยฺย. อถ จ ปนายสฺมา สาริปุตฺโต
         เอวมาห "ขมนียํ เม อาวุโส โมคฺคลฺลาน, ยาปนียํ เม อาวุโส
         โมคฺคลฺลาน, อปิจ เม สีสํ ๑- โถกํ ทุกฺขนฺ"ติ.
              อจฺฉริยํ อาวุโส โมคฺคลฺลาน, อพฺภุตํ อาวุโส โมคฺคลฺลาน, ยํ ๒-
         มหิทฺธิโก อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน มหานุภาโว, ยตฺร หิ นาม
         ยกฺขมฺปิ ปสฺสิสฺสติ, มยํ ปเนตรหิ ปํสุปิสาจกมฺปิ น ปสฺสามาติ.
              อสฺโสสิ โข ภควา ทิพฺพาย โสตธาตุยา วิสุทฺธาย อติกฺกนฺต-
         มานุสิกาย เตสํ อุภินฺนํ มหานาคานํ อิมํ เอวรูปํ กถาสลฺลาปํ.
     อถ โข ภควา เอตมตฺถํ วิทิตฺวา ตายํ เวลายํ อิมํ อุทานํ
อุทาเนสิ:-
              "ยสฺส เสลูปมํ จิตฺตํ    ิตํ นานุปกมฺมปติ
              วิรตฺตํ รชนีเยสุ       โกปนีเย น กุปฺปติ
              ยสฺเสวํ ภาวิตํ จิตฺตํ    กุโต ตํ ทุกฺขเมสฺสตี"ติ ๓-.
@เชิงอรรถ: ๑ ม. สีเส  ๒ ฉ.ม. ยาว  ๓ ขุ.อุ. ๒๕/๓๔/๑๔๗
     เอตฺถ จ "กุโต ตํ ทุกฺขเมสฺสตี"ติ ภควตา วุตฺตวจเนน "เตน ปหาเรน
น โกจิ อาพาโธ อโหสี"ติ อฏฺกถาวจนํ อติวิย สเมติ. ตสฺมา "อปิจ เม
สีสํ โถกํ ทุกฺขนฺ"ติ วจเนน ทุกฺขเวทนา น โหติ, สีสสฺส ปน อกมฺมญฺภาวํ
สนฺธาย "ทุกฺขนฺ"ติ วุตฺตํ. โลเกปิ หิ อกิจฺเฉน ปริหริตุํ สกฺกุเณยฺโย สุขสีโล,
กิจฺเฉน ปริหริตุํ สกฺกุเณยฺโย ทุกฺขสีโลติ วุจฺจติ. ตมฺปิ โข อกมฺมญฺตํ
สมาปตฺติโต วุฏฺิตสมยตฺตา อโหสีติ เวทิตพฺโพ. สมาปตฺติอปฺปิตสมเย หิ ตมฺปิ น
ภเวยฺยาติ. "เอตรหิ ปํสุปิสาจกมฺปิ น ปสฺสามา"ติ ทฏฺุํ อสมตฺถตาย น วุตฺตํ,
อภิญฺาสุ พฺยาปาราภาเวน วุตฺตํ. เถโร กิร "ปจฺฉิมา ชนตา โปถุชฺชนิกาย อิทฺธิยา
สารสญฺา มาเหสุนฺ"ติ ปจฺฉิมํ ชนตํ อนุกมฺปมาโน เยภุยฺเยน อิทฺธึ น วลญฺเชสิ.
เถรคาถาย จ:-
              "เนว ปุพฺเพนิวาสาย   นปิ ทิพฺพสฺส จกฺขุโน
              เจโตปริยาย อิทฺธิยา   จุติยา อุปปตฺติยา
              โสตธาตุวิสุทฺธิยา      ปณิธี เม น วิชฺชตี"ติ ๑-
เถเรน สยเมว อภิญฺาสุ ปตฺถนาภาโว วุตฺโต. เถโร ปน สตฺตสฏฺิยา
สาวกปารมีาเณสุ ปารมิปฺปตฺโตติ.
     สญฺชีวตฺเถรํ ปน กกุสนฺธสฺส ภควโต ทุติยอคฺคสาวกํ นิโรธสมาปนฺนํ
"กาลงฺกโต"ติ สลฺลกฺเขตฺวา โคปาลกาทโย ติณกฏฺาทีนิ สงฺกฑฺฒิตฺวา อคฺคึ อทํสุ.
เถรสฺส จีวเร อํสุมตฺตมฺปิ น ฌายิตฺถ. อยมสฺสายสฺมโต อนุปุพฺพสมาปตฺติวเสน
ปวตฺตสมถานุภาวนิพฺพตฺตตฺตา สมาธิวิปฺผารา ๒- อิทฺธิ. ยถาห:-
              เตน โข ปน สมเยน กกุสนฺโธ ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ
         โลเก อุปฺปนฺโน โหติ. กกุสนฺธสฺส โข ปน ปาปิม ภควโต อรหโต
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.เถร. ๒๖/๙๙๖/๓๙๖  ๒ อิ. สมาธิวิปฺผาโร
         สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส วิธุรสญฺชีวํ นาม สาวกยุคํ อโหสิ อคฺคํ ภทฺทยุคํ.
         ยาวตา ปน ปาปิม กกุสนฺธสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
         สาวกา. เตสุ น จ โกจิ อายสฺมตา วิธุเรน สมสโม โหติ ยทิทํ
         ธมฺมเทสนาย. อิมินา โข เอตํ ปาปิม ปริยาเยน อายสฺมโต วิธุรสฺส
         วิธุโรเตฺวว ๑- สมญฺา อุทปาทิ. อายสฺมา ปน ปาปิม สญฺชีโว
         อรญฺคโตปิ รุกฺขมูลคโตปิ สุญฺาคารคโตปิ อปฺปกสิเรเนว สญฺา-
         เวทยิตนิโรธํ สมาปชฺชติ.
              ภูตปุพฺพํ ปาปิม อายสฺมา สญฺชีโว อญฺตรสฺมึ รุกฺขมูเล
         สญฺาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺโน นิสินฺโน โหติ. อทฺทสํสุ โข ปาปิม
         โคปาลกา ปสุปาลกา กสฺสกา ปถาวิโน อายสฺมนฺตํ สญฺชีวํ
         อญฺตรสฺมึ รุกฺขมูเล สญฺาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺนํ. ทิสฺวาน เตสํ
         เอตทโหสิ "อจฺฉริยํ วต โภ, อพฺภุตํ วต โภ, อยํ สมโณ นิสินฺนโก
         กาลงฺกโต, หนท นํ ทหามา"ติ.
              อถ โข เต ปาปิม โคปาลกา ปสุปาลกา กสฺสกา ปถาวิโน
         ติณญฺจ กฏฺญฺจ โคมยญฺจ สงฺกฑฺฒิตวา อายสฺมโต สญฺชีวสฺส กาเย
         อุปจินิตฺวา อคฺคึ ทตฺวา ปกฺกมึสุ. อถ โข ปาปิม อายสฺมา สญฺชีโว
         ตสฺสา รตฺติยา อจฺจเยน ตาย สมาปตฺติยา วุฏฺหิตฺวา จีวรานิ
         ปปฺโผเฏตฺวา ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย คามํ
         ปิณฺฑาย ปาวิสิ. อทฺทสํสุ โข เต ปาปิม โคปาลกา ปสุปาลกา
         กสฺสกา ปถาวิโน อายสฺมนฺตํ สญฺชีวํ ปิณฺฑาย จรนฺตํ, ทิสฺวาน
         เนสํ เอตทโหสิ "อจฺฉริยํ วต โภ, อพฺภุตํ วา โภ, อยํ สมโณ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วิธุโรเตว
         นิสินฺนโกว กาลงฺกโต, สฺวายํ ปฏิสญฺชีวิโต"ติ. อิมินา โข เอวํ ปาปิม
         ปริยาเยน อายสฺมโต สญฺชีวสฺส สญฺชีโวเตฺวว ๑- สมญฺา อุทปาทีติ ๒-.
     ขาณุโกณฺฑญฺตฺเถโร ปน ปกติยาว สมาปตฺติพหุโล, โส อญฺตรสฺมึ
อรญฺเ รตฺตึ สมาปตฺตึ อปฺเปตฺวา นิสีทิ, ปญฺจสตา โจรา ภณฺฑกํ เถเนตฺวา
คจฺฉนฺตา "อิทานิ อมฺหากํ อนุปทํ คจฺฉนฺตา นตฺถี"ติ วิสฺสมิตุกามา ภณฺฑกํ
โอโรปยมานา ๓- "ขานุโก อยนฺ"ติ มญฺมานา เถรสฺเสว อุปริ สพฺพภณฺฑกานิ
เปสุํ. เตสํ วิสฺสมิตฺวา คจฺฉนฺตานํ ปมํ ปิตภณฺฑกสฺส คหณกาเล กาลปริจฺเฉทวเสน
เถโร วุฏฺาสิ. เต เถรสฺส จลนาการํ ทิสฺวา ภีตา วิรวึสุ. เถโร "มา
ภายถ อุปาสกา, ภิกฺขุ อหนฺ"ติ อาห. เต อาคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา เถรคเตน
ปสาเทน ปพฺพชิตฺวา สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณึสุ. ตโต ปภุติ จ เถโร
ขาณุโกณฺฑญฺตฺเถโร นาม อโหสิ. อยเมตฺถ ปญฺจหิ ภณฺฑกสเตหิ อชฺโฌตฺถฏสฺส
ตสฺสายสฺมโต อาพาธาภาโว สมาธิวิปฺผารา อิทฺธิ.
     อุตฺตรา ๔- ปน อุปาสิกา ราชคเห มหาธนสฺส ปุณฺณเสฏฺิโน ธีตา,
กุมาริกกาเลเยว สทฺธึ มาตาปิตูหิ โสตาปตฺติผลํ ปตฺตา, สา วยปฺปตฺตา ราชคหเสฏฺิโน
มหตา นิพนฺเธน ตสฺส ปุตฺตสฺส มิจฺฉาทิฏฺิกสฺส ทินฺนา. สา พุทฺธทสฺสนาย
ธมฺมสฺสวนาย พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสํฆสฺส ทานญฺจ ทาตุํ ธมฺมญฺจ โสตุํ โอกาสํ
อลภมานา อุปทฺทุตา หุตฺวา ตสฺมึเยว นคเร สิริมํ นาม คณิกํ ปกฺโกสาเปตฺวา
โอกาสกรณตฺถเมว ปิตุ ฆราว อานีตานิ ปญฺจทสกหาปณสหสฺสานิ ตสฺสา ทตฺวา
"อิเม กหาปเณ คเหตฺวา อิมํ อฑฺฒมาสํ เสฏฺิปุตฺตํ ปริจราหี"ติ ตํ สามิกสฺส
อปฺเปตฺวา สยุํ อุโปสถงฺคานิ อธิฏฺาย "อิมํ อฑฺฒมาสํ พุทฺธทสฺสนาทีนิ
ลภิสฺสามี"ติ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สญฺชีโวเตว  ๒ ม.มู. ๑๒/๕๐๗/๔๕๑
@๓ อิ. โอโรปยมานํ  ๔ องฺ.อ. ๑/๓๙๐
ตุฏฺมานสา ยาว ปวารณาย พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสํฆํ นิมนฺตาเปตฺวา อฑฺฒมาสํ
มหาทานํ อทาสิ, ปจฺฉาภตฺตํ มหานเส ขชฺชโภชฺชาทีนิ สํวิทหาเปติ. ตสฺส
สามิโก จ "เสฺว ปวารณา"ติ สิริมาย สห วาตปาเน ตฺวา พหิ โอโลเกนฺโต
ตํ ตถาวิจรนฺตึ เสทกิลินฺนํ ฉาริกาย โอกิณฺณํ องฺคารมสิมกฺขิตํ ทิสฺวา "อตฺตโน
สมฺปตฺตึ อภุญฺชิตฺวา กุสลํ นาม กโรติ พาลา"ติ หสิ. อุตฺตราปิ ตํ โอโลเกตฺวา
"สมฺปรายตฺถํ กุสลํ น กโรติ พาโล"ติ หสิ.
     สิริมา อภินฺนมฺปิ ตํ กิริยํ ทิสฺวา "อหํ ฆรสามินี"ติ มญฺมานา อิสฺสาปกตา
อุตฺตราย กุชฺฌิตฺวา "ทุกฺขํ อุปฺปาเทสฺสามี"ติ ปาสาทา โอตรติ. อุตฺตรา ตํ ตฺวา
ปีเก นิสีทิตฺวา ตํ เมตฺเตน จิตฺเตน ผริ. สิริมา ปาสาทา โอรุยฺห มหานสํ
ปวิสิตฺวา ปูวปจนโต อุฬุงฺกปูรํ ปกฺกุตฺถิตํ ๑- สปฺปึ คเหตฺวา ตสฺสา มตฺถเก
โอกิริ. ตํ ปทุมินิปณฺเณ สีตูทกํ วิย วินิวฏฺเฏตฺวา อคมาสิ. ทาสิโย สิริมํ
หตฺเถหิ จ ปาเทหิ จ โปเถตฺวา ภูมิยํ ปาเตสุํ. อุตฺตรา เมตฺตาฌานโต วุฏฺาย ทาสิโย
วาเรสิ. สิริมา อุตฺตรํ ขมาเปสิ. อุตฺตรา "เสฺว สตฺถุ ปุรโต ขมาเปหี"ติ วตฺวา
ตาย กายเวยฺยาวฏิกํ ยาจิตาย พฺยญฺชนสมฺปาทนํ อาจิกฺขิ. สา ตํ สมฺปาเทตฺวา
อตฺตโน ปริวารา ปญฺจสตา คณิกาโย สสํฆํ สตฺถารํ ปริวิสิตฺวา "ขมาปนสหายิกา
โหถา"ติ วตฺวา ปุนทิวเส ตถา ตาหิ คณิกาหิ สทฺธึ สตฺถุ ภตฺตกิจฺจาวสาเน
สตฺถารํ วนฺทิตฺวา "อหํ ภควา อุตฺตราย อปรชฺฌึ, ขมตุ เม อุตฺตรา"ติ อาห.
สตฺถา "ขม อุตฺตเร"ติ วตฺวา "ขมามิ ภควา"ติ วุตฺเต "อกฺโกเธน ชิเน โกธนฺ"ติ-
อาทิกํ ๒- ธมฺมํ เทเสสิ. อุตฺตรา ปุเรตรเมว สามิกญฺจ สสฺสุเร ๓- จ สตฺถุ สนฺติเก
อุปเนสิ. เทสนาวสาเน เต จ ตโย ชนา, สพฺพา จ คณิกาโย โสตาปตฺติผเล
ปติฏฺหึสูติ. เอวํ อุตฺตราย อุปาสิกาย ปกฺกุตฺถิตสปฺปินา ปีฬาภาโว
สมาธิวิปฺผารา อิทฺธิ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปกฺกุถิตํ เอวมุปริปิ  ๒ ขุ.ธ. ๒๕/๒๒๓/๕๖  ๓ ฉ.ม. สสฺสุสสุเร
     สามาวตี อุปาสิกา นาม โกสมฺพิยํ อุเทนสฺส รญฺโ อคฺคมเหสี. ตสฺส
หิ รญฺโ ปญฺจสตปญฺจสตอิตฺถิปริวารา ติสฺโส อคฺคมเหสิโย อเหสุํ. ตาสํ สามาวตี
ภทฺทิยนคเร ภทฺทิยเสฏฺิโน ธีตา. ปิตริ กาลงฺกเต ปิตุ สหายสฺส โกสมฺพิยํ
โฆสิตเสฏฺิโน ฆเร ปญฺจสตอิตฺถิปริวาราวฑฺฒิตํ ๑- วยปฺปตฺตํ ตํ ๒- ราชา ทิสฺวา
สญฺชาตสิเนโห สปริวารํ อตฺตโน ฆรํ เนตฺวา อภิเสกฏฺานํ อทาสิ.
จณฺฑปชฺโชตสฺส รญฺโ ธีตา วาสุลทตฺตา นาม เอกา มเหสี. มาคนฺทิยพฺราหฺมณสฺส
ธีตา ภควโต ปาทปริจาริกํ กตฺวา ปิตรา ทียมานา:-
                    ทิสฺวาน ตณฺหํ อรติญฺจ ราคํ ๓-
                    นาโหสิ ฉนฺโท อปิ เมถุนสฺมึ
                    กิเมวิทํ มุตฺตกรีสปุณฺณํ
                    ปาทาปิ นํ สมฺผุสิตุํ น อิจฺเฉติ ๔-
ภควตา ภาสิตํ คาถํ สุตฺวา ภควติ อาฆาตํ พนฺธิ. ตสฺสา มาตาปิตโร
มาคนฺทิยสุตฺตเทสนาวสาเน อนาคามิผลํ ปตฺวา ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณึสุ. ตสฺสา
จูฬปิตา มาคนฺทิโย ตํ โกสมฺพึ เนตฺวา รญฺโ อทาสิ. สา รญฺโ เอกา มเหสี.
     อถ โข โฆสิตเสฏฺี กุกฺกุฏเสฏฺี ปาวาริกเสฏฺีติ ตโย เสฏฺิโน โลเก
ตถาคตุปฺปาทํ สุตฺวา เชตวนํ สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา โสตาปตฺติผลํ
ปตฺวา อฑฺฒมาสํ พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสํฆสฺส มหาทานํ ทตฺวา สตฺถุ โกสมฺพิคมนํ
อายาจิตฺวา โกสมฺพึ คนฺตฺวา โฆสิตาราโม กุกฺกุฏาราโม ปาวาริการาโมติ ตโย
ชนา ตโย อาราเม การาเปตฺวา อนุปุพฺเพน ตตฺถ อาคตํ สตฺถารํ ปฏิปาฏิยา
เอเกกสฺมึ ทิวเส เอเกกสฺมึ วิหาเร วสาเปตฺวา เอเกโก สสํฆสฺส ภควโต
มหาทานมทาสิ. อเถกทิวสํ เตสํ อุปฏฺาโก สุมโน นาม มาลากาโร เสฏฺิโน
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ปญฺจสตอิตฺถิปริวาราว วฑฺฒิตา  ๒ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ
@๓ ฉ.ม. อรตึ รคญฺจ  ๔ ขุ.สุ. ๒๕/๘๔๒/๔๙๘
อายาจิตฺวา สสํฆํ สตฺถารํ โภเชตุํ อตฺตโน ฆเร นิสีทาเปสิ. ตสฺมึ ขเณ สามาวติยา
ปริจาริยา ขุชฺชุตฺตรา นาม ทาสี อฏฺ กหาปเณ คเหตฺวา ตสฺส ฆรํ อคมาสิ.
โส "สสํฆสฺส ตาว สตฺถุโน ปริเวสนสหายา โหหี"ติ อาห. สา ตถา กตฺวา
สตฺถุ ภตฺตกิจฺจาวสาเน ธมฺมเทสนํ สุตฺวา โสตาปนฺนา หุตฺวา อญฺทา จตฺตาโร
กหาปเณ อตฺตโน อาทิยนฺตี อทินฺนํ อาทิยิตุํ ๑- อภพฺพตฺตา อฏฺหิ กหาปเณหิ
ปุปฺผานิ อาทาย สามาวติยา อุปนาเมสิ. ตาย ปุปฺผานํ พหุภาวการณํ ปุฏฺา
มุสา ภณิตุํ อภพฺพตฺตา ยถาสภาวํ อาห. "อชฺช กสฺมา น คณฺหี"ติ วุตฺตา
"สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ธมฺมํ สุตฺวา อมตํ สจฺฉากาสินฺ"ติ อาห. อมฺม อุตฺตเร ตํ
ธมฺมํ อมฺหากมฺปิ กเถหีติ. "เตน หิ มํ นฺหาเปตฺวา สุทฺธํ วตฺถยุคํ ทตฺวา
อุจฺเจ อาสเน นิสีทาเปตฺวา สพฺพา นีจาสเนสุ นิสีทถา"ติ อาห. ตา สพฺพาปิ
ตถา กรึสุ. สา เสขปฏิสมฺภิทปฺปตฺตา อริยสาวิกา เอกํ วตฺถํ นิวาเสตฺวา เอกํ
อุตฺตราสงฺคํ กตฺวา วีชนึ คเหตฺวา ตาสํ ธมฺมํ เทเสสิ. สามาวตี จ ปญฺจสตา
จ อิตฺถิโย โสตาปตฺติผลํ ปาปุณึสุ. ตา สพฺพาปิ ขุชฺชุตฺตรํ วนฺทิตฺวา "อมฺม
อชฺชโต ปฏฺาย เวยฺยาวจฺจํ อกตฺวา อมฺหากํ มาตุฏฺาเน อาจริยฏฺาเน จ ตฺวา
สตฺถารา เทสิตเทสิตํ ธมฺมํ สุตฺวา อมฺหากํ กเถหี"ติ อาหํสุ. สา ตถา กโรนฺตี
อปรภาเค ติปิฏกธรา หุตฺวา สตฺถารา พหุสฺสุตานํ อุปาสิกานํ อคฺคฏฺาเน ปิตา
อคฺคฏฺานํ ลภิ. สามาวติมิสฺสิกา พุทฺธสฺส ทสฺสนํ ปิเหนฺติ, ทสพเล อนฺตรวีถึ
ปฏิปนฺเน วาตปาเนสุ อปฺปโหนฺเตสุ ภิตฺตึ ภินฺทิตฺวา สตฺถารํ โอโลเกนฺติ,
วนฺทนปูชนญฺจ กโรนฺติ.
     มาคนฺทิยา ตตฺถ คตา ตานิ ฉิทฺทานิ ทิสฺวา ตตฺถ การณํ ปุจฺฉนฺตี สตฺถุ
อาคตภาวํ ตฺวา ภควติ อาฆาเตน ตาสมฺปิ กุชฺฌิตฺวา "มหาราช สามาวติมิสฺสิกานํ
พหิทฺธา ปตฺถนา อตฺถิ, ภิตฺตึ ภินฺทิตฺวา สมณํ โคตมํ โอโลเกนฺติ,
@เชิงอรรถ: ๑ ม. อาทาตุํ
กติปาเหน ตํ มาเรสฺสนฺตี"ติ ราชานํ อาห. ราชา ฉิทฺทานิ ทิสฺวาปิ ตสฺสา
วจนํ น สทฺทหิ, อุทฺธจฺฉิทฺทกวาตปานานิ การาเปสิ. ปุน มาคนฺทิยา ราชานํ
ตาสุ ภินฺทิตุกามา อฏฺ สชีวกุกฺกุเฏ อาหราเปตฺวา "มหาราช ตาสํ วีมํสนตฺถํ
อิเม กุกฺกุเฏ มาเรตฺวา มมตฺถาย ปจาหีติ เปเสหี"ติ อาห. ราชา ตถา เปเสสิ.
ตาย "ปาณาติปาตํ น กโรมา"ติ วุตฺเต ปุน "ตสฺส สมณสฺส โคตมสฺส ปจิตฺวา
เปเสหี"ติ อาห. รญฺา ตถา เปสิเต มาคนฺทิยา อฏฺ มาริตกุกฺกุเฏ ตถา
วตฺวา เปเสสิ. สามาวตี ปจิตฺวา ทสพลสฺส ปาเหสิ. มาคนฺทิยา เตนปิ ราชานํ
โกเปตุํ นาสกฺขิ.
     ราชา ปน ตีสุ มเหสีสุ เอเกกิสฺสา วสนฏฺาเน สตฺต สตฺต ทิวสานิ
วสติ. ราชา อตฺตโน คมนฏฺานํ หตฺถิกนฺตวีณํ อาทาย คจฺฉติ. มาคนฺทิยา รญฺโ
สามาวติยา ปาสาทคมนกาเล ทาา อคเทน โธวาเปตฺวา เวฬุปุพฺเพ ปกฺขิปาเปตฺวา
เอกํ กณฺหสปฺปโปตกํ อาหราเปตฺวา อนฺโตวีณาย ปกฺขิปิตฺวา มาลคุฬเกน ฉิทฺทํ
ปิทหิ. ตํ รญฺโ ตตฺถ คตกาเล อปราปรํ วิจรนฺตี วิย หุตฺวา วีณาฉิทฺทโต
มาลาคุฬกํ อปเนสิ. สปฺโป นิกฺขมิตฺวา ปสฺสสนฺโต ผณํ กตฺวา สยนปิฏฺเ นิปชฺชิ.
สา อาห ๑- "ธี สปฺโป"ติ มหาสทฺทมกาสิ. ราชา สปฺปํ ทิสฺวา กุชฺฌิ. สามาวตี
รญฺโ กุทฺธภาวํ ตฺวา ปญฺจนฺนํ อิตฺถิสตานํ สญฺมทาสิ "อชฺช โอธิสกเมตฺตาผรเณน
ราชานํ ผรถา"ติ. สยมฺปิ ตถา อกาสิ. ราชา สหสฺสถามธนุํ อาทาย
ชิยํ โปเตฺวา สามาวตึ ธุเร กตฺวา สพฺพา ตา อิตฺถิโย ปฏิปาฏิยา ปาเปตฺวา ๒-
วิสปีตํ ขุรปฺปํ สนฺนยฺหิตฺวา ธนุํ ปูเรตฺวา อฏฺาสิ. ขุรปฺปํ เนว ขิปิตุํ, น
โอโรปิตุํ สกฺโกติ, คตฺเตหิ เสทา มุจฺจนฺติ, สรีรํ เวธติ, มุขโต เขโฬ ปตติ,
คณฺหิตพฺพคฺคหณํ น ปสฺสติ. อถ นํ สามาวตี "กึ มหาราช กิลมสี"ติ อาห.
อาม เทวิ ๓- กิลมามิ, อวสฺสโย เม โหหีติ. สาธุ มหาราช ขุรปฺปํ ปวีมุขํ กโรหีติ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. หนฺต  ๒ ม. วสาเปตฺวา  ๓ ม. อาม ภทฺเท เทวิ
ราชา ตถา อกาสิ. สา "รญฺโ หตฺถโต ขุรปฺปํ มุจฺจตู"ติ อธิฏฺาสิ. ตสฺมึ
ขเณ ขุรปฺปํ มุจฺจิ. ราชา ตํขณญฺเว อุทเก นิมุชฺชิตฺวา อลฺลวตฺโถ อลฺลเกโส
สามาวติยา ปาเทสุ นิปติตฺวา "ขม เทวิ มยฺหํ:-
              "สมฺมุยฺหามิ ปมุยฺหามิ   สพฺพา มุยฺหนฺติ เม ทิสา
              สามาวตี มํ ตายสฺสุ    ตฺวญฺจ เม สรณํ ภวา"ติ ๑-
อาห.
     สามาวตี:-
              "มา มํ ตฺวํ สรณํ คจฺฉ  ยมหํ สรณํ คตา
              สรณํ คจฺฉ ตํ พุทฺธํ     ตฺวญฺจ เม สรณํ ภวา"ติ ๑-
อาห. ราชา "เตน หิ ตญฺจ ๒- สรณํ คจฺฉามิ สตฺถารญฺจ, วรญฺจ เต ทมฺมี"ติ
อาห. สา "วโร คหิโต โหตุ มหาราชา"ติ อาห. ราชา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา
สรณํ คนฺตฺวา นิมนฺเตตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส สํฆสฺส สตฺตาหํ มหาทานํ ทตฺวา
"สามาวตึ วรํ คณฺหาหี"ติ อาห. "สาธุ มหาราช อิมํ เม วรํ เทหิ, สตฺถา
ปญฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธึ อิธาคจฺฉตุ, ธมฺมํ โสสฺสามี"ติ อาห. ราชา สตฺถารํ
วนฺทิตฺวา "ภนฺเต ปญฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธึ นิพทฺธํ อิธาคจฺฉถ, สามาวติมิสฺสิกา
ธมฺมํ โสสฺสามาติ วทนฺตี"ติ อาห. สตฺถา "มหาราช พุทฺธานํ นาม เอกฏฺานํ
นิพทฺธํ คนฺตุํ น วฏฺฏติ, มหาชโนปิ ปจฺจาสึสตี"ติ อาห. เตน หิ ภนฺเต ภิกฺขู
อาณาเปถาติ. สตฺถา อานนฺทตฺเถรํ อาณาเปสิ. เถโร ปญฺจ ภิกฺขุสตานิ อาทาย
นิพทฺธํ ราชกุลํ คจฺฉติ. ตาปิ เทวีปมุขา อิตฺถิโย เถรํ โภเชตฺวา ธมฺมํ สุณึสุ.
สามาวติญฺจ สตฺถา เมตฺตาวิหารีนํ อุปาสิกานํ อคฺคฏฺาเน เปสีติ. เอวํ รญฺโ
ขุรปฺปํ มุญฺจิตุํ อวิสหนภาโว สามาวติยา อุปาสิกาย สมาธิวิปฺผารา อิทฺธีติ. เอตฺถ
@เชิงอรรถ: ๑ ธมฺม.อ. ๒/๕๔  ๒ ฉ.ม. จ-สทฺโท น ทิสฺสติ
จ อเวจฺจปฺปสาเทน วา โอกปฺปนปสาเทน วา รตนตฺตยสรณคมเนน วา รตนตฺตยํ
อุปาสตีติ อุปาสิกาติ วุจฺจตีติ.
     [๑๗] อริยิทฺธินิทฺเทเส อริยา อิทฺธีติ เจโตวสิปฺปตฺตานํ ขีณาสวอริยานํเยว
สมฺภวโต อริยา อิทฺธีติ วุจฺจตีติ. อิธ ภิกฺขูติ อิมสฺมึ สาสเน ขีณาสโว
ภิกฺขุ. อนิฏฺสฺมึ ๑- วตฺถุสฺมินฺติ อารมฺมณปกติยา อมนาเป วตฺถุสฺมึ สตฺเต วา
สงฺขาเร วา. เมตฺตาย วา ผรตีติ สตฺโต เจ โหติ, เมตฺตาภาวนาย ผรติ.
ธาตุโต วา อุปสํหรตีติ สงฺขาโร เจ โหติ, "ธาตุมตฺตนฺ"ติ ธาตุมนสิการํ
อุปสํหรติ. สตฺเตปิ ธาตูปสํหาโร วฏฺฏติ. อสุภาย วา ผรตีติ สตฺโต เจ,
อสุภภาวนาย ผรติ. อนิจฺจโต วา อุปสํหรตีติ สงฺขาโร เจ, "อนิจฺจนฺ"ติ
มนสิการํ อุปสํหรติ. ตทุภยนฺติ ตํ อุภยํ. อุเปกฺขโกติ ฉฬงฺคุเปกฺขาย อุเปกฺขโก.
สโตติ สติเวปุลฺลปฺปตฺตตฺตา. สมฺปชาโนติ ปญฺาย สมฺปชานการิตฺตา. จกฺขุนา รูปํ
ทิสฺวาติ การณวเสน จกฺขูติ ลทฺธโวหาเรน รูปทสฺสนสมตฺเถน จกฺขุวิญฺาเณน
รูปํ ทิสฺวา. โปราณา ปนาหุ "จกฺขุ รูปํ น ปสฺสติ อจิตฺตกตฺตา, จิตฺตํ น
ปสฺสติ อจกฺขุกตฺตา, ทฺวารารมฺมณสํฆฏฺฏเน ปน ปสาทวตฺถุเกน จิตฺเตน ปสฺสติ.
อีทิสี ปเนสา `ธนุนา วิชฺฌตี'ติอาทีสุ วิย สสมฺภารกถา นาม โหติ. ตสฺมา
จกฺขุวิญฺาเณน รูปํ ทิสฺวาติ อยเมตฺถ อตฺโถ"ติ. ๒- อถ วา จกฺขุนา การณตฺเตน ๓-
รูปํ ทิสฺวาติ อตฺโถ. เนว สุมโน โหตีติ เคหสิตโสมนสฺสปฏิกฺเขโป, น
กิริยภูตาย โสมนสฺสเวทนาย. น ทุมฺมโนติ สพฺพโทมนสฺสปฏิกฺเขโป. อุเปกฺขโก
วิหรตีติ อิฏฺานิฏฺารมฺมณาปาเถ ปริสุทฺธปกติภาวาวิชหนาการภูตาย ฉสุ ทฺวาเรสุ
ปวตฺตนโต "ฉฬงฺคุเปกฺขา"ติ ลทฺธนามาย ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาย อุเปกฺขโก
วิหรติ. โสเตน สทฺทํ สุตฺวาติอาทีสุปิ อเสว นโย.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อนิฏฺเ  ๒ อภิ.อ. ๑/๔๕๖  ๓ ม. การณภูเตน
     [๑๘] กมฺมวิปากชิทฺธินิทฺเทเส สพฺเพสํ ปกฺขีนนฺติ สพฺเพสํ ปกฺขิชาตานํ
ฌานาภิญฺา วินาเยว อากาเสน คมนํ. ตถา สพฺเพสํ เทวานํ อากาสคมนํ
ทสฺสนาทีนิ. เอกจฺจานํ มนุสฺสานนฺติ ปมกปฺปิกานํ มนุสฺสานํ. เอกจฺจานํ
วินิปาติกานนฺติ ปิยงฺกรมาตา ปุนพฺพสุมาตา ผุสฺสมิตฺตา ธมฺมคุตฺตาติเอวมาทีนํ
สุขสมุสฺสยโต วินิปติตตฺตา วินิปาติกานํ อญฺเสญฺจ เปตานํ นาคสุปณฺณานญฺจ
อากาสคมนาทิกํ กมฺมวิปากชา อิทฺธิ.
     ปุญฺวโต อิทฺธินิทฺเทเส ราชาติ ธมฺเมน ปเรสํ รญฺชนโต ราชา. รตนจกฺกํ
วตฺเตตีติ จกฺกวตฺตี. เวหาสํ คจฺฉตีติ อจฺจนฺตสํโยคตฺเถ อุปโยควจนํ.
จตุรงฺคินิยาติ หตฺถิอสฺสรถปตฺติสงฺขาตจตุองฺควติยา. เสนาติ เตสํ สมูหมตฺตเมว.
อนฺตมโสติ เหฏฺิมนฺตโต. อสฺสพนฺธา นาม อสฺสานํ รกฺขกา. โคปุริสา นาม คุนฺนํ
รกฺขกา. อุปาทายาติ อวิสฺสชฺเชตฺวา เอวํ เตสํ เวหาสคมนญฺจ ปุญฺวโต
อิทฺธีติ อตฺโถ.
     โชติกสฺส คหปติสฺส ปุญฺวโต อิทฺธีติ โชติโก นาม ปุพฺเพ ปจฺเจกพุทฺเธสุ
กตาธิกาโร ราชคหนคเร เสฏฺี. ตสฺส กิร ชาตทิวเส สกลนคเร สพฺพาวุธานิ
ชลึสุ, สพฺเพสํ กายารุฬฺหานิ อาภรณานิปิ ปชฺชลิตานิ วิย โอภาสํ มุญฺจึสุ,
นครํ เอกปชฺโชตํ อโหสิ. อถสฺส นามคฺคหณทิวเส สกลนครสฺส เอกโชติภูตตฺตา
โชติโกติ นามํ กรึสุ. อถสฺส วยปฺปตฺตกาเล เคหกรณตฺถาย ภูมิตเล โสธิยมาเน สกฺโก
เทวราชา อาคนฺตฺวา โสฬสกรีสมตฺเต าเน ปวึ ภินฺทิตฺวา สตฺตรตนมยํ สตฺตภูมิกํ
ปาสาทํ อุฏฺาเปสิ, ปาสาทํ ปริกฺขิปิตฺวา สตฺตรตนมเย สตฺตทฺวารโกฏฺกยุตฺเต
สตฺต ปากาเร อุฏฺาเปสิ, ปาการปริยนฺเต จตุสฏฺิ กปฺปรุกฺเข อุฏฺาเปสิ,
ปาสาทสฺส จตูสุ กณฺเณสุ โยชนิกติคาวุติกทฺวิคาวุติกเอกคาวุติกา จตสฺโส
นิธิกุมฺภิโย อุฏฺาเปสิ. ปาสาทสฺส จตูสุ กณฺเณสุ ตรุณตาลกฺขนฺธปฺปมาณา
จตสฺโส สุวณฺณมยา อุจฺฉุยฏฺิโย นิพฺพตฺตึสุ. ตาสํ มณิมยานิ ปตฺตานิ
สุวณฺณมยานิ ปพฺพานิ อเหสุํ. สตฺตสุ ทฺวารโกฏฺเกสุ เอเกกสมึ
เอกทฺวิติจตุปญฺจฉสตฺตยกฺขสหสฺสปริวารา สตฺต ยกฺขา อารกฺขํ คณฺหึสุ.
     พิมฺพิสารมหาราชา ปาสาทาทีนํ อุฏฺานํ สุตฺวา เสฏฺิฉตฺตํ ปหิณิ. โส
โชติกเสฏฺีติ สกลชมฺพุทีเป ปากโฏ หุตฺวา อุตฺตรกุรุโต เทวตาหิ อาเนตฺวา
สิริคพฺเภ นิสีทาปิตาย เอกญฺจ ตณฺฑุลนาฬึ ตโย จ โชติปาสาเณ คเหตฺวา อาคตาย
ภริยาย สทฺธึ ตสฺมึ ปาสาเท มหาสมฺปตฺตึ อนุภวนฺโต วสิ. เตสํ ยาวชีวํ ตาย
เอกตณฺฑุลนาฬิยา ภตฺตํ ปโหสิ. สเจ กิร เต สกฏสตมฺปิ ตณฺฑุลานํ ปูเรตุกามา
โหนฺติ. สา ตณฺฑุลนาฬิเยว หุตฺวา ติฏฺติ. ภตฺตปจนกาเล ตณฺฑุเล อุกฺขลิยํ
ปกฺขิปิตฺวา เตสํ ปาสาณานํ อุปริ เปนฺติ. ปาสาณา ตาวเทว ปชฺชลิตฺวา ภตฺเต
ปกฺกมตฺเต นิพฺพายนฺติ. เตเนว สญฺาเณน ภตฺตสฺส ปกฺกภาวํ ชานนฺติ.
สูเปยฺยาทิปจนกาเลปิ เอเสว นโย. เอวํ เตสํ โชติปาสาเณหิ อาหาโร ปจฺจติ,
มณิอาโลเกน วสนฺติ. อคฺคิสฺส วา ทีปสฺส วา โอภาสเมว น ชานึสุ. โชติกสฺส
กิร เอวรูปา สมฺปตฺตีติ สกลชมฺพุทีเป ปากโฏ ๑- อโหสิ. มหาชโน ยานาทีหิ
ทสฺสนตฺถาย อาคจฺฉติ. โชติกเสฏฺี อาคตาคตานํ อุตฺตรกุรุตณฺฑุลานํ ภตฺตํ ทาเปติ,
"กปฺปรุกฺเขหิ วตฺถาภรณานิ คณฺหนฺตู"ติ อาณาเปติ, "คาวุติกนิธิกุมฺภิยา มุขํ
วิวราเปตฺวา ยาปนมตฺตํ คณฺหนฺตู"ติ อาณาเปติ. สกลชมฺพุทีปวาสิเกสุ ธนํ คเหตฺวา
คจฺฉนฺเตสุ นิธิกุมฺภิยา องฺคุลมตฺตมฺปิ อูนํ นาโหสีติ อยมสฺส ปุญฺวโต อิทฺธิ.
     ชฏิลสฺส คหปติสฺส ปุญฺวโต อิทฺธีติ ชฏิโล นาม กสฺสปสฺส ภควโต
ธาตุเจติเย กตาธิกาโร ตกฺกสิลายํ เสฏฺี. ตสฺส กิร มาตา พาราณสิยํ เสฏฺิธีตา
อภิรูปา อโหสิ. ตํ ปณฺณรสโสฬสวสฺสุทฺเทสิกกาเล อารกฺขณตฺถาย สตฺตภูมิกสฺส
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,ม. เอวรูโป "สมฺปตฺตีติ สกลชมฺพุทีเป ปากโฏ, ฉ.ม. เอวรูปา สมฺปตฺตีติ
@สกลชมฺพุทีเป ปาโฏ
ปาสาทสฺส อุปริตเล วาสยึสุ. ตํ เอกทิวสํ วาตปานํ วิวริตฺวา พหิ โอโลกิยมานํ
อากาเสน คจฺฉนฺโต วิชฺชาธโร ทิสฺวา อุปฺปนฺนสิเนโห วาตปาเนน ปวิสิตฺวา
ตาย สทฺธึ สนฺถวมกาสิ. สา เตน คพฺภํ คณฺหิ. อถ นํ ทาสี ทิสฺวา "อมฺม
กึ อิทนฺ"ติ วตฺวา "โหตุ, กสฺสจิ มา อาจิกฺขี"ติ วุตฺตา ภเยน ตุณฺหี อโหสิ.
สาปิ ทสเม มาเส ปุตฺตํ วิชายิตฺวา นวภาชนํ อาหราเปตฺวา ตตฺถ ตํ ทารกํ
นิปชฺชาเปตฺวา ตํ ภาชนํ ปิทหิตฺวา อุปริ ปุปฺผทามานิ เปตฺวา "อิมํ สีเสน
อุกฺขิปิตฺวา คนฺตฺวา คงฺคาย วิสฺสชฺเชหิ, `กึ อิทนฺ'ติ จ ปุฏฺา `อยฺยาย เม
พลิกมฺมนฺ'ติ วเทยฺยาสี"ติ ทาสึ อาณาเปสิ. สา ตถา อกาสิ. เหฏฺาคงฺคายปิ
เทฺว อิตฺถิโย นฺหายมานา ตํ ภาชนํ อุทเกน อาหริยมานํ ทิสฺวา เอกา "มยฺเหตํ
ภาชนนฺ"ติ อาห. เอกา "ยํ เอตสฺส อนฺโต. ตํ มยฺหนฺ"ติ วตฺวา ภาชเน สมฺปตฺเต
ตํ อาทาย ถเล เปตฺวา วิวริตฺวา ทารกํ ทิสฺวา เอกา "มม ภาชนนฺ"ติ
วุตฺตตฺตา "ทารโก มเมว ๑- โหตี"ติ อาห.   เอกา "ยํ ภาชนสฺส อนฺโต, ตํ
มมา"ติ วุตฺตตฺตา "มม ทารโก"ติ อาห. ตา วิวทมานา วินิจฺฉยํ คนฺตฺวา
อมจฺเจสุ วินิจฺฉิตุํ อสกฺโกนฺเตสุ รญฺโ สนฺติกํ อคมํสุ. ราชา ตาสํ วจนํ
สุตฺวา "ตฺวํ ทารกํ คณฺห, ตฺวํ ภาชนนฺ"ติ อาห. ยาย ปน ทารโก ลทฺโธ,
สา มหากจฺจายนตฺเถรสฺส อุปฏฺายิกา โหติ. สา ตํ ทารกํ "เถรสฺส สนฺติเก
ปพฺพาเชสฺสามี"ติ โปเสสิ. ตสฺส ชาตทิวเส คพฺภมลสฺส โธวิตฺวา อนปนีตตฺตา
เกสา ชฏิตา หุตฺวา อฏฺสุ. เตนสฺส ชฏิโลเตฺวว ๒- นาม อกํสุ.
     ตสฺส ปทสา วิจรณกาเล เถโร ตํ เคหํ ปิณฺฑาย ปาวิสิ. อุปาสิกา
เถรํ นิสีทาเปตฺวา อาหารมทาสิ. เถโร ทารกํ ทิสฺวา "อุปาสิเก ทารโก เต
ลทฺโธ"ติ ปุจฺฉิ. "อาม ภนฺเต อิมาหํ ตุมฺหากํ สนฺติเก ปพฺพาเชสฺสนฺติ โปเสสินฺ"ติ
อาห. เถโร "สาธู"ติ ตํ อาทาย คจฺฉนฺโต "อตฺถิ นุ โข อิมสฺส คิหิสมฺปตฺติมนุภวิตุํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. มม เคหสฺส  ๒ ฉ.ม. ชฏิโลเตว
ปุญฺกมฺมนฺ"ติ โอโลเกนฺโต "มหาปุญฺโ สตฺโต มหาสมฺปตฺตึ อนุภวิสฺสติ,
ทหโร เอว จ ตาว, าณมฺปิ ตาวสฺส ปริปากํ น คจฺฉตี"ติ จินฺเตตฺวา ตํ
อาทาย ตกฺกสิลายํ เอกสฺส อุปฏฺากสฺส เคหํ อคมาสิ. โส เถรํ วนฺทิตฺวา
ิโต ทารกํ ทิสฺวา "ทารโก ภนฺเต ลทฺโธ"ติ ปุจฺฉิ. อาม อุปาสก ปพฺพชิสฺสติ,
ทหโร ตาว ตว สนฺติเก โหตู"ติ. โส "สาธุ ภนฺเต"ติ ตํ ปุตฺตฏฺาเน เปตฺวา
ปฏิชคฺคิ. ตสฺส ปน เคเห ทฺวาทส วสฺสานิ ภณฺฑกํ อุสฺสนฺนํ โหติ. โส คามนฺตรํ
คจฺฉนฺโต สพฺพมฺปิ ตํ ภนฺฑกํ อาปณํ อาหริตฺวา ตสฺส ตสฺส ภณฺฑกสฺส มูลํ
อาจิกฺขิตฺวา "อิทญฺจิทญฺจ เอตฺตกํ นาม ธนํ คเหตฺวา ทเทยฺยาสี"ติ วตฺวา ปกฺกามิ.
     ตํ ทิวสํ นครปริคฺคาหิกา เทวตา อนฺตมโส ชีรกมริจมตฺตเกนาปิ อตฺถิเก
ตสฺเสว อาปณาภิมุเข กรึสุ. โส ทฺวาทส วสฺสานิ อุสฺสนฺนภณฺฑกํ เอกทิวเสเนว
วิกฺกิณิ. กุฏมฺพิโก อาคนฺตฺวา อาปเณ กิญฺจิ อทิสฺวา "สพฺพํ เต ตาต ภณฺฑํ
นาสิตนฺ"ติ อาห. "น นาสิตํ ตาต, สพฺพํ ตุเมฺหหิ วุตฺตนเยน วิกฺกิณิตํ, อิทํ
อสุกสฺส มูลํ, อิทํ อสุกสฺส มูลนฺ"ติ สพฺพมูลํ ตสฺส ๑- อปฺเปสิ. กุฏมฺพิโก
ปสีทิตฺวา "อนคฺโฆ ปุริโส ยตฺถ กตฺถจิ ชีวิตุํ สมตฺโถ"ติ อตฺตโน วยปฺปตฺตํ ธีตรํ
ตสฺส ทตฺวา "เคหมสฺส กโรถา"ติ ปุริเส อาณาเปตฺวา นิฏฺิเต เคเห "คจฺฉถ ตุเมฺห,
อตฺตโน เคเห วสถา"ติ อาห. อถสฺส เคหปวิสนกาเล เอเกน ปาเทน อุมฺมาเร ๒-
อกฺกนฺตมตฺเต เคหสฺส ปจฺฉิมภาเค ภูมิฏฺาเน อสีติหตฺโถ สุวณฺณปพฺพโต อุฏฺหิ.
ราชา กิร "ชฏิลสฺส เคเห ภูมึ ภินฺทิตฺวา สุวณฺณปพฺพโต อุฏฺิโต"ติ สุตฺวา
ตสฺส เสฏฺิฉตฺตํ เปเสสิ. โส ชฏิลเสฏฺี นาม อโหสีติ อยมสฺส ปุญฺวโต อิทฺธิ.
     เมณฺฑกสฺส เสฏฺิสฺส ๓- ปุญฺวโต อิทฺธีติ เมณฺฑโก ๔- นาม วิปสฺสิมฺหิ
ภควติ กตาธิกาโร มคธรฏฺเ ภทฺทิยนคเร เสฏฺี. ตสฺส กิร ปจฺฉิมเคเห
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ตสฺเสว  ๒ อิ. อุมฺมารํ
@๓ ก. คหปติสฺส  ๔ วิ.มหา. ๕/๑๙๖/๗๖, ธมฺม.อ. ๘/๑๗๔ (สฺยา)
อฏฺกรีสมตฺตฏฺาเน หตฺถิอสฺสอุสภปฺปมาณา สุวณฺณเมณฺฑกา ปวึ ภินฺทิตฺวา
ปิฏฺิยา ปิฏฺึ ปหรมานา อุฏฺหึสุ, เตสํ มุเขสุ ปญฺจวณฺณานํ สุตฺตานํ เคณฺฑุกา
ปกฺขิตฺตา โหนฺติ. สปฺปิเตลมธุผาณิตาทีหิ จ ๑- วตฺถจฺฉาทนหิรญฺสุวณฺณาทีหิ จ
อตฺเถ สติ เตสํ มุขโต เคณฺฑุกํ อปเนนฺติ. เอกสฺสปิ เมณฺฑกสฺส มุขโต
สกลชมฺพุทีปวาสีนํ ปโหนกํ สปฺปิเตลมธุผาณิตวตฺถจฺฉาทนหิรญฺสุวณฺณํ นิกฺขมติ. ตโต
ปฏฺาเยส เมณฺฑกเสฏฺีติ ปญฺายีติ อยมสฺส ปุญฺวโต อิทฺธิ.
     โฆสิตสฺส คหปติสฺส ปุญฺวโต อิทฺธีติ โฆสิโต ๒- นาม ปจฺเจกสมฺพุทฺเธ
กตาธิกาโร สกฺกรฏฺเ โกสมฺพิยํ เสฏฺี. โส กิร เทวโลกโต จวิตฺวา โกสมฺพิยํ
นครโสภินิยา กุจฺฉิสฺมึ นิพฺพตฺติ. สา ตํ วิชาตทิวเส สุปฺเป สยาเปตฺวา สงฺการกูเฏ
ฉฑฺฑาเปสิ. ทารกํ กากสุนขา ปริวาเรตฺวา นิสีทึสุ. เอโก ปุริโส ตํ ทิสฺวาว
ปุตฺตสญฺ ปฏิลภิตฺวา "ปุตฺโต เม ลทฺโธ"ติ เคหํ เนสิ. ตทา โกสมฺพิกเสฏฺี
ปุโรหิตํ ทิสฺวา "กึ อาจริย อชฺช เต ติถิกรณนกฺขตฺตาทโย โอโลกิตา"ติ ปุจฺฉิตฺวา
"อาม มหาเสฏฺี"ติ วุตฺเต "ชนปทสฺส กึ ภวิสฺสตี"ติ ปุจฺฉิ. "อิมสฺมึ นคเร อชฺช
ชาตทารโก เชฏฺเสฏฺี ภวิสฺสตี"ติ อาห. ตทา เสฏฺิโน ภริยา ครุคพฺภา โหติ,
ตสฺมา โส สีฆํ เคหํ เปเสสิ "คจฺฉ, ชานาหิ นํ วิชาตา วา, น วา"ติ.
"น วิชาตา"ติ สุตฺวา เคหํ คนฺตฺวา กาฬึ นาม ทาสึ ปกฺโกสิตฺวา สหสฺสํ
ทตฺวา "คจฺฉ, อิมสฺมึ นคเร อุปธาเรตฺวา อชฺช ชาตทารกํ คณฺหิตฺวา เอหี"ติ
อาห. สา อุปธาเรนฺตี ตํ เคหํ คนฺตฺวา ตํ ทารกํ ตํ ทิวสํ ชาตภาวํ ๓- ตฺวา
สหสฺสํ ทตฺวา อาเนตฺวา เสฏฺิโน ทสฺเสสิ. เสฏฺี "สเจ เม ธีตา ชายิสฺสติ,
ตาย นํ สทฺธึ นิวาเสตฺวา เสฏฺิฏฺานสฺส สามิกํ กริสฺสามิ. สเจ ปุตฺโต ชายิสฺสติ,
ฆาเตสฺสามิ นนฺ"ติ จินฺเตตฺวา ตํ เคเห วฑฺฒาเปสิ.
@เชิงอรรถ: ๑ ก. วา  ๒ องฺ.อ. ๑/๓๖๘  ๓ ฉ.ม. ชาตํ
     อถสฺส ภริยา กติปาหจฺจเยน ปุตฺตํ วิชายิ. เสฏฺี "อิมสฺมึ อสติ มม
ปุตฺโต เสฏฺิฏฺานํ ลภิสฺสติ. "อิทาเนว นํ มาเรตุํ วฏฺฏตี"ติ กาฬึ อามนฺเตตฺวา
"คจฺฉ เช, วชโต คุนฺนํ นิกฺขมนเวลาย วชทฺวารมชฺเฌ อิมํ ติริยํ นิปชฺชาเปหิ,
คาวิโย นํ มทฺทิตฺวา มาเรสฺสนฺติ, มทฺทิตามทฺทิตภาวํ ปนสฺส ตฺวา เอหี"ติ
อาห. สา คนฺตฺวา โคปาลเกน วชทฺวาเร วิวฏมตฺเตเยว ตํ ตถา นิปชฺชาเปสิ.
โคคณเชฏฺโก อุสโภ อญฺสฺมึ กาเล สพฺพปจฺฉา นิกฺขมนฺโตปิ ตํทิวสํ สพฺพปมํ
นิกฺขมิตฺวา ทารกํ จตุนฺนํ ปาทานํ อนฺตเร กตฺวา อฏฺาสิ. อเนกสตา คาโว
อุสภสฺส เทฺว ปสฺสานิ ฆํสนฺติโย นิกฺขมึสุ. โคปาลโกปิ "อยํ อุสโภ ปุพฺเพ
สพฺพปจฺฉา นิกฺขมติ, อชฺช ปน ปมํ นิกฺขมิตฺวา ทฺวารมชฺเฌ นิจฺจโลว ิโต,
กินฺนุ โข เอตนฺ"ติ จินฺเตตฺวา คนฺตฺวา ตสฺส เหฏฺา นิปนฺนํ ทารกํ ทิสฺวา
ปุตฺตสิเนหํ ปฏิลภิตฺวา "ปุตฺโต เม ลทฺโธ"ติ เคหํ เนสิ.
     กาฬี คนฺตฺวา เสฏฺินา ปุจฺฉิตา ตมตฺถํ อาโรเจตฺวา "คจฺฉ, นํ ปุน
อิมํ สหสฺสํ ทตฺวา อาเนหี"ติ วุตฺตา ปุน อาเนตฺวา อทาสิ. อถ นํ เสฏฺี
อาห "อมฺม กาฬิ อิมสฺมึ นคเร ปญฺจ สกฏสตานิ ปจฺจูสกาเล อุฏฺาย วาณิชฺชาย
คจฺฉนฺติ, ตฺวํ อิมํ เนตฺวา จกฺกมคฺเค นิปชฺชาเปหิ, โคณา วา นํ มทฺทิสฺสนฺติ,
จกฺกํ วา ฉินฺทิสฺสติ ๑-, ปวตฺติญฺจสฺส ตฺวา อาคจฺเฉยฺยาสี"ติ. สา คนฺตฺวา
จกฺกมคฺเค นิปชฺชาเปสิ. สากฏิกเชฏฺโก ปุรโต อโหสิ. อถสฺส โคณา ตํ านํ ปตฺวา
ธุรํ ฉฑฺเฑสุํ, ปุนปฺปุนํ อาโรเปตฺวา ปาชิยมานาปิ ปุรโต น คจฺฉึสุ. เอวํ ตสฺส
เตหิ สทฺธึ วายมนฺตสฺเสว อรุณํ อุฏฺหิ. โส "กินฺนาม โคณา กรึสู"ติ มคฺคํ
โอโลเกนฺโต ทารกํ ทิสฺวา "ภาริยํ วต กมฺมนฺ"ติ จินฺเตตฺวา "ปุตฺโต เม ลทฺโธ"ติ
ตุฏฺมานโส ตํ เคหํ เนสิ.
     กาฬีปิ คนฺตฺวา เสฏฺินา ปุจฺฉิตา ตํ ปวตฺตึ อาจิกฺขิตฺวา "คจฺฉ, นํ
ปุน สหสฺสํ ทตฺวา อาเนหี"ติ วุตฺตา ตถา อกาสิ. อถ นํ เสฏฺี อาห "อิทานิ
@เชิงอรรถ: ๑ อิ. ภินฺทิสฺสติ
นํ อามกสุสานํ เนตฺวา คจฺฉนฺตเร นิปชฺชาเปหิ, ตตฺถ สุนขาทีหิ ขาทิโต,
อมนุสฺเสน วา ปหโฏ มริสฺสติ, มตามตภาวญฺจสฺส ชานิตฺวา อาคจฺเฉยฺยาสี"ติ.
สา ตํ เนตฺวา ตตฺถ นิปชฺชาเปตฺวา เอกมนฺเต อฏฺาสิ. ตํ สุนขาทโย วา
อมนุสฺโส วา อุปสงฺกมิตุํ นาสกฺขึสุ. อเถโก อชปาโล อชา โคจรํ เนนฺโต
สุสานปสฺเสน คจฺฉติ. เอกา อชา ปณฺณานิ ขาทมานา คจฺฉนฺตรํ ปวิสิตฺวา
ทารกํ ทิสฺวา ชณฺณุเกหิ ตฺวา ทารกสฺส ถนํ อทาสิ. อชปาลเกน "เห เห"ติ
สทฺเท กเตปิ น นิกฺขมิ. โส "ยฏฺิยา นํ ปหริตฺวา นีหริสฺสามี"ติ คจฺฉนฺตรํ
ปวิฏฺโ ชณฺณุเกหิ ตฺวา ทารกํ ขีรํ ปายนฺตึ ทิสฺวา ทารเก ปุตฺตสิเนหํ ปฏิลภิตฺวา
"ปุตฺโต เม ลทฺโธ"ติ อาทาย ปกฺกามิ.
     กาฬี คนฺตฺวา เสฏฺินา ปุจฺฉิตา ตํ ปวตฺตึ อาจิกฺขิตฺวา "คจฺฉ, นํ ปุน
สหสฺสํ ทตฺวา อาเนหี"ติ วุตฺตา ตถา อกาสิ. อถ นํ เสฏฺี อาห "อมฺม
อิมํ อาทาย โจรปปาตปพฺพตํ อภิรุหิตฺวา ปปาเต ขิป, ปพฺพตกุจฺฉิยํ ปฏิหญฺมาโน
ขณฺฑาขณฺฑิโก หุตฺวา ภูมิยํ ปติสฺสติ, มตามตภาวญฺจสฺส ตฺวา อาคจฺเฉยฺยาสี"ติ.
สา ตํ ตถา เนตฺวา ปพฺพตมตฺถเก ตฺวา ขิปิ. ตํ โข ปน ปพฺพตกุจฺฉึ
นิสฺสาย มหาเวฬุคุมฺโพ ปพฺพตานุสาเรเนว วฑฺฒิ. ตสฺส มตฺถกํ ฆนชาโต
ชิญฺชุกคุมฺโพ อวตฺถริ. ทารโก ปตนฺโต โกชเว วิย ตสฺมึ ปติ. ตํ ทิวสญฺจ
นฬการเชฏฺกสฺส เวณุพลิ ปตฺโต โหติ. โส ปุตฺเตน สทฺธึ คนฺตฺวา ตํ เวฬุคุมฺพํ
ฉินฺทิตุํ อารภิ. ตสฺมึ จลิเต ทารโก สทฺทมกาสิ. โส ทารกสทฺโท วิยาติ เอเกน
ปสฺเสน อภิรุหิตฺวา ตํ ทิสฺวา "ปุตฺโต เม ลทฺโธ"ติ ตุฏฺจิตฺโต อาทาย คโต.
กาฬี คนฺตฺวา เสฏฺินา ปุจฺฉิตา ตํ ปวตฺตึ อาจิกฺขิตฺวา "คจฺฉ, นํ ปุน สหสฺสํ
ทตฺวา อาเนหี"ติ วุตฺตา ตถา อกาสิ.
     เสฏฺิโน อิทญฺจิทญฺจ กโรนฺตสฺเสว ทารโก วฑฺฒิโต. มหาโฆสวจนตฺตา จสฺส
โฆสิโตเตฺวว ๑- นามํ อโหสิ. โส เสฏฺิโน อกฺขิมฺหิ กณฺฏโก วิย ขายิ, อุชุกํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. โฆสิโตเตว
โอโลเกตุมฺปิ น วิสหิ. อถสฺส มรณูปายํ จินฺเตนฺโต อตฺตโน กุมฺภการสฺส สนฺติกํ
คนฺตฺวา ตสฺส "กทา อาวาปํ ๑- อาลิมฺเปสฺสี"ติ ปุจฺฉิตฺวา "เสฺว"ติ วุตฺเต "เตน
หิ อิทํ สหสฺสํ คณฺหิตฺวา มเมกํ กมฺมํ กโรหี"ติ อาห. กึ สามีติ. เอโก เม
อวชาตปุตฺโต อตฺถิ, ตํ ตว สนฺติกํ เปสิสฺสามิ, อถ นํ คพฺภํ ปเวเสตฺวา ติณฺหาย
วาสิยา ขณฺฑาขณฺฑิกํ ฉินฺทิตฺวา จาฏิยํ ปกฺขิปิตฺวา อาวาเป ๒- ปเวเสยฺยาสีติ.
อิทํ เต สหสฺสํ สจฺจการสทิสํ, อุตฺตรํ ปน เต กตฺตพฺพยุตฺตกํ ปจฺฉา กริสฺสามีติ.
กุมฺภกาโร "สาธู"ติ สมฺปฏิจฺฉิ.
     เสฏฺี ปุนทิวเส โฆสิตํ ปกฺโกสิตฺวา "หิยฺโย มยา กุมฺภกาโร เอกํ กมฺมํ
อาณตฺโต, เอหิ ตฺวํ ตาต ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา เอวํ วเทหิ `หิยฺโย กิร เม
ปิตรา อาณตฺตํ กมฺมํ นิปฺผาเทหี"ติ ปหิณิ. โส "สาธู"ติ อคมาสิ. ตํ ตตฺถ
คจฺฉนฺตํ อิตโร เสฏฺิโน ปุตฺโต ทารเกหิ สทฺธึ คุฬกกีฬํ กีฬนฺโต ทิสฺวา
ปกฺโกสิตฺวา "กุหึ คจฺฉสี"ติ ปุจฺฉิตฺวา ปิตุ สาสนํ คเหตฺวา "กุมฺภการกสฺส
สนฺติกนฺ"ติ วุตฺเต "อหํ ตตฺถ คมิสฺสามิ, อิเม มํ ทารกา พหุลกฺขํ ชินึสุ, ตํ
เม ปฏิชินิตฺวา เทหี"ติ อาห. "อหํ ปิตุ ภายามี"ติ. "มา ภายิ ภาติก, อหํ
ตํ สาสนํ หริสฺสามี"ติ. พหูหิ ชิโต ยาวาหํ อาคจฺฉามิ, ตาว เม ลกฺขํ ปฏิชินาหีติ.
โฆสิโต กิร คุฬกกีฬายํ ๓- เฉโก, เตน นํ เอวํ นิพนฺธิ. โสปิ ตํ "เตน หิ
คนฺตฺวา กุมฺภการํ วเทหิ `ปิตรา กิร เม หิยฺโย เอกํ กมฺมํ อาณตฺตํ, ตํ
นิปฺผาเทหี'ติ อุยฺโยเชสิ. โส  ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ตถา อวจ. อถ นํ ภุมฺภกาโร
เสฏฺินา วุตฺตนิยาเมน มาเรตฺวา อาวาเป ขิปิ. โฆสิโตปิ ทิวสภาคํ กีฬิตฺวา
สายนฺหสมเยว เคหํ คนฺตฺวา "กึ ตาต น คโตสี"ติ วุตฺเต อตฺตโน อคตการณญฺจ
กนิฏฺสฺส คตการณญฺจ อาโรเจสิ. เสฏฺี "ธี ธี"ติ ๔- มหาวิรวํ วิรวิตฺวา สกลสรีเร
ปกฺกุถิตโลหิโต วิย หุตฺวา "อมฺโภ กุมฺภการ มา นาสยิ, มา นาสยี"ติ พาหา
@เชิงอรรถ: ๑ ม. อาวาฏํ, องฺ.อ. ๑/๓๗๒  ๒ ม. อาวาเฏ  ๓ ฉ.ม. คุฬกกีฬายํ  ๔ สี. หนฺธีติ
ปคฺคยฺห กนฺทนฺโต ตสฺส สนฺติกํ อคมาสิ. กุมฺภกาโร ตํ ตถา อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา
"สามิ มา สทฺทํ กริ, กมฺมํ นิปฺผนฺนนฺ"ติ อาห. โส ปพฺพเตน วิย มหนฺเตน
โสเกน อวตฺถโฏ หุตฺวา อนปฺปกํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทสิ.
     เอวํ สนฺเตปิ ปน เสฏฺี ตํ อุชุกํ โอโลเกตุํ น สกฺโกติ. "กินฺติ
น มาเรยฺยนฺ"ติ จินฺเตนฺโต "มม คามสเต อายุตฺตกสฺส สนฺติกํ เปเสตฺวา
มาราเปสฺสามี"ติ อุปายํ ทิสฺวา "อยํ เม อวชาตปุตฺโต, อิมํ มาเรตฺวา วจฺจกูเป
ขิปตุ, เอวญฺจ กเต อหํ มาตุลสฺส กตฺตพฺพยุตฺตกํ ชานิสฺสามี"ติ ตสฺส ปณฺณํ
ลิขิตฺวา "ตาต โฆสิต อมฺหากํ คามสเต อายุตฺตโก อตฺถิ, อิมํ ปณฺณํ หริตฺวา
ตสฺส เทหี"ติ วตฺวา ปณฺณํ ตสฺส ทุสฺสนฺเต ๑- พนฺธิ. โส ปน อกฺขรสมยํ น
ชานาติ. ทหรกาลโต ปฏฺาย หิ ตํ มาราเปนฺโตว เสฏฺี มาเรตุํ นาสกฺขิ,
กึ อกฺขรสมยํ สิกฺขาเปสฺสติ. โส อตฺตโน มรณปณฺณเมว ทุสฺสนฺเต พนฺธิตฺวา
นิกฺขมนฺโต อาห "ปาเถยฺยํ เม ตาต นตฺถี"ติ. ปาเถยฺเยน กมฺมํ นตฺถิ,
อนฺตรามคฺเค อสุกคาเม นาม มม สหายโก เสฏฺี อตฺถิ, ตสฺส ฆเร ปาตราสํ
กตฺวา ปุรโต ๒- คจฺฉาติ. โส "สาธู"ติ ปิตรํ วนฺทิตฺวา นิกฺขนฺโต ตํ คามํ ปตฺวา
เสฏฺิฆรํ ปุจฺฉิตฺวา คนฺตฺวา เสฏฺิชายํ ปสฺสิ. "กุโต อาคโตสี"ติ จ วุตฺเต
"อนฺโตนครโต"ติ อาห. "กสฺส ปุตฺโตสี"ติ. "ตุมฺหากํ สหายกเสฏฺิโน ๓- อมฺมา"ติ
"ตฺวํสิ โฆสิโต นามา"ติ. "อาม อมฺมา"ติ. ตสฺสา สห ทสฺสเนเนว ตสฺมึ ปุตฺตสิเนโห
อุปฺปชฺชิ. เสฏฺิโน ปเนกา ธีตา อตฺถิ ปณฺณรสโสฬสวสฺสุทฺเทสิกา อภิรูปา
ปาสาทิกา, ตํ รกฺขิตุํ เอกเมว เปสนการิกํ ทาสึ ทตฺวา สตฺตภูมิกสฺส ปาสาทสฺส
อุปริมตเล สิริคพฺเภ วสาเปนฺติ. เสฏฺิธีตา ตสฺมึ ขเณ ตํ ทาสึ อนฺตราปณํ
เปเสสิ. อถ นํ เสฏฺิชายา ทิสฺวา "กุหึ คจฺฉสี"ติ ปุจฺฉิตฺวา "อยฺยธีตาย
เปสเนนา"ติ วุตฺเต "อิโต ตาว เอหิ, ติฏฺตุ เปสนํ, ปุตฺตสฺส เม ปีกํ อตฺถริตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ. ทสนฺเต เอวมุปริปิ  ๒ อิ. ปรโต  ๓ ฉ.ม. สหายเสฏฺิโน
อุทกํ อาหริตฺวา ปาเท โธวิตฺวา เตลํ มกฺขิตฺวา สยนํ อตฺถริตฺวา เทหิ, ปจฺฉา
เปสนํ กริสฺสสี"ติ อาห. สา ตถา อกาสิ.
     อถ นํ จิเรนาคตํ เสฏฺิธีตา สนฺตชฺเชสิ. อถ นํ สา อาห "มา เม
กุชฺฌิ, เสฏฺิปุตฺโต โฆสิโต อาคโต, ตสฺส อิทญฺจิทญฺจ กตฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา
อาคตามฺหี"ติ. เสฏฺิธีตาย "เสฏฺิปุตฺโต โฆสิโต"ติ นามํ สุตฺวาว ปุพฺพสนฺนิวาส-
วเสน เปมํ ฉวิอาทีนิ ฉินฺทิตฺวา อฏฺิมิญฺชํ อาหจฺจ ิตํ. อถ นํ ปุจฺฉิ "กุหึ
โส อมฺมา"ติ. "สยเน นิปนฺโน นิทฺทายตี"ติ. "อตฺถิ ปนสฺส หตฺเถ กิญฺจี"ติ.
"ทุสฺสนฺเต ปณฺณํ อตฺถี"ติ. สา "กึ ปณฺณํ นุ โข เอตนฺ"ติ. ตสฺมึ นิทฺทายนฺเต
มาตาปิตูนํ อญฺวิหิตตาย อปสฺสนฺตานํ โอตริตฺวา ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ตํ
ปณฺณํ โมเจตฺวา อาทาย อตฺตโน คพฺภํ ปวิสิตฺวา ทฺวารํ ปิธาย วาตปานํ
วิวริตฺวา อกฺขรสมเย กุสลตาย ตํ ปณฺณํ วาเจตฺวา "อโห วต พาโล อตฺตโน
มรณปณฺณํ ทุสฺสนฺเต พนฺธิตฺวา วิจรติ, สเจ มยา น ทิฏฺ อสฺส, นตฺถิ ตสฺส
ชีวิตนฺ"ติ ตํ ปณฺณํ ผาเลตฺวา นาเสตฺวา เสฏฺิสฺส วจเนน อปรํ ปณฺณํ ลิขิ
"อยํ มม ปุตฺโต โฆสิโต นาม, คามสตโต ปณฺณาการํ อาหราเปตฺวา อิมสฺส
ชนปทเสฏฺิโน ธีตรา สทฺธึ มงฺคลํ กตฺวา อตฺตโน วสนคามสฺส มชฺเฌ ทฺวิภูมิกํ
เคหํ กาเรตฺวา ปาการปริกฺเขเปน เจว ปุริสคุตฺตีหิ จ สุสํวิหิตารกฺขํ กาเรเตุ ๑-,
มยฺหํ อิทญฺจิทญฺจ มยา กตนฺติ สาสนํ เปเสตุ. เอวํ กเต อหํ มาตุลสฺส
กตฺตพฺพยุตฺตกํ ชานิสฺสามี"ติ ลิขิตฺวา จ ปณฺณํ สํหริตฺวา ๒-
ทุสฺสนฺเตเยวสฺส พนฺธิ.
     โส ทิวสภาคํ นิทฺทายิตฺวา อุฏฺาย ภุญฺชิตฺวา ปกฺกามิ, ปุนทิวเส ปาโตว
คามํ คนฺตฺวา อายุตฺตกํ คามกิจฺจํ กโรนฺตเมว ปสฺสิ. โส ตํ ทิสฺวา "กึ ตาตา"ติ
ปุจฺฉิตฺวา "ปิตรา เม ตุมฺหากํ ปณฺณํ เปสิตนฺ"ติ วุตฺเต ปณฺณํ คเหตฺวา วาเจตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. กโรตุ,  ๒ ฉ.ม. สํฆริตฺวา
ตุฏฺมานโส "ปสฺสถ โภ, มม สามิโน มยิ สิเนหํ กตฺวา เชฏฺปุตฺตสฺส มงฺคลํ
กโรตู"ติ มม สนฺติกํ ปหิณิ. "สีฆํ ทารุอาทีนิ อาหรถา"ติ คหปติเก อาณาเปตฺวา
คามมชฺเฌ วุตฺตปฺปการํ เคหํ กาเรตฺวา ๑- คามสตโต ปณฺณาการํ อาหราเปตฺวา
ชนปทเสฏฺิโน ธีตรํ อาเนตฺวา มงคลํ กตฺวา เสฏฺิสฺส สาสนํ ปหิณิ "อิทญฺจิทญฺจ
มยา กตนฺ"ติ.
     ตํ สุตฺวา เสฏฺิโน "ยํ กาเรมิ, ตํ น โหติ. ยํ น กาเรมิ, ตํ โหตี"ติ
มหนฺตํ โทมนสฺสํ อุปฺปชฺชิ. ปุตฺตโสเกน สทฺธึ โส โสโก เอกโต หุตฺวา กุจฺฉิฑาหํ
อุปฺปาเทตฺวา อติสารํ ชเนสิ. เสฏฺิธีตาปิ "สเจ โกจิ เสฏฺิโน สนฺติกา อาคจฺฉติ,
มม อกเถตฺวา เสฏฺิปุตฺตสฺส ปมตรํ มา กเถถา"ติ อาณาเปสิ. เสฏฺีปิ โข
"น ทานิ ทุฏฺปุตฺตํ มม สาปเตยฺยสฺส สามิกํ กริสฺสามี"ติ จินฺเตตฺวา เอกํ
อายุตฺตกํ อาห "มาตุล ปุตฺตํ เม ทฏฺุกาโมมฺหิ, เอกํ ปาทมูลิกํ เปเสตฺวา เอกํ
ปณฺณํ ลิขิตฺวา เปเสตฺวา มม ปุตฺตํ ปกฺโกสาเปหี"ติ. โส "สาธู"ติ ปณฺณํ
ทตฺวา เอกํ ปุริสํ เปเสสิ. เสฏฺิธีตา เสฏฺิสฺส พลวคิลานกาเล โฆสิตกุมารํ
อาทาย อคมาสิ. เสฏฺี กาลมกาสิ. ราชา ปิตริ กาลงฺกเต ปิตรา ภุตฺตโภคํ
ทตฺวา สพฺพสเตน เสฏฺิฏฺานํ อทาสิ. โฆสิตเสฏฺี นาม หุตฺวา มหาสมฺปตฺติยํ
ิโต เสฏฺิธีตาย กาฬิยา จ วจเนน อาทิโต ปฏฺาย สตฺตสุ าเนสุ อตฺตโน
มรณมุตฺตภาวํ ตฺวา เทวสิกํ สหสฺสํ ๒- วิสฺสชฺเชตฺวา ทานํ ปฏฺเปสีติ. เอวมสฺส
สตฺตสุ าเนสุ อโรคภาโว ปุญฺวโต อิทฺธิ. ตตฺถ คหนฺติ เคหํ วุจฺจติ, คเห
ปติ คหปติ. มหาสาลกุเล อธิปติสฺเสตํ นามํ. เกสุจิ โปตฺถเกสุ โฆสิตานนฺตรํ
เมณฺฑโก ลิขิโต.
     ปญฺจนฺนํ มหาปุญฺานํ ปุญฺวโต อิทฺธีติ เอตฺถ ปุญฺิทฺธิ ปญฺจนฺนํ
มหาปุญฺานํ ทฏฺพฺพาติ อตฺโถ. ปญฺจ มหาปุญฺา นาม เมณฺฑกเสฏฺี, ตสฺส
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. การาเปตฺวา  ๒ ฉ.ม. สตสหสฺสํ
ภริยา จนฺทปทุมา, ปุตฺโต ธนญฺชยเสฏฺี, สุณิสา สุมนเทวี, ๑- ทาโส ปุณฺโณ
นามาติ อิเม ปญฺจ ชนา ปจฺเจกพุทฺเธ ๒- กตาธิการา. เตสุ เมณฺฑกเสฏฺี
อฑฺฒเตรสานิ โกฏฺสตานิ โสธาเปตฺวา สีสํ นฺหาโน ๓- ทฺวาเร นิสีทิตฺวา อุทฺธํ
อุลฺโลเกติ, ๔- อากาสโต รตฺตสาลิธารา โอปติตฺวา สพฺพโกฏฺเสุ ๕- ปูเรติ. ตสฺส
ภริยา ตณฺฑุลํ เอกนาฬิมตฺตํ คเหตฺวา ภตฺตํ ๖- ปจาเปตฺวา เอกสฺมึ สูปพฺยญฺชนเก
สูปํ กาเรตฺวา สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตา ทฺวารโกฏฺเก ปญฺตฺตาสเน นิสีทิตฺวา "สพฺเพ
ภตฺเตน อตฺถิกา อาคจฺฉตู"ติ โฆสาเปตฺวา ปกฺโกสาเปตฺวา สุวณฺณกฏจฺฉุํ อาทาย
อาคตาคตานํ อุปนีตภาชนานิ ปูเรตฺวา เทติ, สกลทิวสมฺปิ เทนฺติยา กฏจฺฉุนา
สกึ คหิตฏฺานมตฺตเมว ปญฺายติ. ตสฺส ปุตฺโต สีสํ นฺหาโต สหสฺสตฺถวิกํ อาทาย
"กหาปเณหิ อตฺถิกา อาคจฺฉนฺตู"ติ โฆสาเปตฺวา อาคตาคตานํ คหิตภาชนานิ
ปูเรตฺวา เทติ. ถวิกาย กหาปณสหสฺสเมว โหติ. สุณิสา สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตา
จตุโทณิกํ วีหิปิฏกํ อาทาย อาสเน นิสินฺนา "พีชภตฺเตน อตฺถิกา อาคจฺฉนฺตู"ติ
โฆสาเปตฺวา อาคตาคตานํ คหิตภาชนานิ ปูเรตฺวา เทติ, ปิฏกํ ยถาปูริตเมว
โหติ. ตสฺส ทาโส สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิโต สุวณฺณยุเค สุวณฺณโยตฺเตหิ โคเณ
โยเชตฺวา สุวณฺณปโตทยฏฺึ ๗- อาทาย โคณานํ คนฺธปญฺจงฺคุลิกานิ ทตฺวา วิสาเณสุ
สุวณฺณโกสเก ปฏิมุญฺจิตฺวา เขตฺตํ คนฺตฺวา ปาเชติ, อิโต ติสฺโส, อิโต ติสฺโส,
มชฺเฌ เอกาติ สตฺต สีตาโย ภิชฺชิตฺวา คจฺฉติ ๘-. ชมฺพุทีปวาสิโน
ภตฺตพีชหิรญฺสุวณฺณาทีสุ ยถารุจิตํ เสฏฺิเคหโตเยว คณฺหึสุ. อนุกฺกเมน ปน
ภทฺทิยนครํ อนุปฺปตฺเต ภควติ ภควโต ธมฺมเทสนาย ปญฺจ มหาปุญฺา จ ธนญฺชยเสฏฺิสฺส
ธีตา วิสาขา จ โสตาปตฺติผลํ ปาปุณึสุ. อยํ ปน เสนํ ปญฺจนฺนํ มหาปุญฺานํ
ปุญฺวโต อิทฺธิ. สงฺเขเปน ปน ปริปากคเต ปุญฺสมฺภาเร อิชฺฌนกวิเสโส
ปุญฺวโต อิทฺธิ.
@เชิงอรรถ: ๑ อิ. สมนาเทวี  ๒ ฉ.ม. ปจฺเจกสมฺพุทฺเธ  ๓ ฉ.ม. นฺหาโต  ๔ อิ. โอโลเกติ
@๕ ฉ.ม. สพฺพโกฏฺเ  ๖ ม. เตหิ ภตฺตํ  ๗ สี. สุวณฺณปโตทลฏฺึ  ๘ ฉ.ม. คจฺฉนฺติ
      วิชฺชามยิทฺธินิทฺเทเส อิชฺฌนาการํ คนฺธาริวิชฺชํ วา อุปจารสิทฺธึ
ปตฺถิตสิทฺธํ ๑- อญฺ วา วิชฺชํ ธาเรนฺตีติ วิชฺชาธรา. วิชฺชํ ปริชปฺเปตฺวาติ
ยโถปจารํ วิชฺชํ มุเขน ปริวตฺเตตฺวา. เสสํ วุตฺตตฺถเมวาติ.
     สมฺมาปโยคิทฺธินิทฺเทเส อิชฺฌนาการํ ๒- ปุจฺฉิตฺวา อญฺสฺส วิเสสสฺส อภาวโต
"กตมา"ติ อปุจฺฉิตฺวา ปการมตฺตเมว ปุจฺฉนฺเตน "กถนฺ"ติ ปุจฺฉา กตา ๓-, ตเถว
"เอวนฺ"ติ นิคมนํ กตํ. เอตฺถ จ ปฏิปตฺติสงฺขาตสฺเสว สมฺมาปโยคสฺส ทีปนวเสน
ปุริมปาฬิสทิสาว ปาฬิ อาคตา. อฏฺกถายํ ๔- ปน สกฏพฺยูหาทิกรณวเสน ยํ กิญฺจิ
สํวิทหนํ ยํ กิญฺจิ สิปฺปกมฺมํ ยํ กิญฺจิ เวชฺชกมฺมํ ติณฺณํ เวทานํ อุคฺคหณํ
ติณฺณํ ปิฏกานํ อุคฺคหณํ, อนฺตมโส กสนวปนาทีนิ อุปาทาย ตํ ตํ กมฺมํ กตฺวา
นิพฺพตฺตวิเสโส ตตฺถ ตตฺถ สมฺมาปโยคปจฺจยา อิชฺฌนฏฺเน อิทฺธีติ อาคตาติ.
                       อิทฺธิกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
                          -------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๘ หน้า ๓๐๘-๓๕๒.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=48&A=6954&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=48&A=6954&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=31&i=679
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=31&A=10090
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=31&A=11835
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=31&A=11835
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๑
http://84000.org/tipitaka/read/?index_31