อรรถกถาเล่มที่ ๔๙ ภาษาบาลีอักษรไทย
 อป.อ.๑ (วิสุทฺธ.๑)

                  ๒. มหาโมคฺคลฺลานตฺเถราปทานวณฺณนา
     อโนมทสฺสี ภควาตฺยาทิกํ อายสฺมโต โมคฺคลฺลานตฺเถรสฺส อปาทานํ.
อยญฺจ เถโร ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ
ปุญฺานิ อุปจินนฺโต อโนมทสฺสิสฺส ภควโต กาเลติอาทิ สาริปุตฺตตฺเถรสฺส
ธมฺมเสนาปติโน วตฺถุมฺหิ วุตฺตเมว. เถโร หิ ปพฺพชิตทิวสโต ปฏฺาย สตฺตเม
ทิวเส มคธรฏฺเ กลฺลวาลคามกํ อุปนิสฺสาย สมณธมฺมํ กโรนฺโต ถินมิทฺเธ
โอกฺกมนฺเต สตฺถารา "โมคฺคลฺลาน มา ตุจฺโฉ ตว วายาโม"ติอาทินา ๑- สํเวชิโต
ถินมิทฺธํ วิโนเทตฺวา ภควตา วุจฺจมานํ ธาตุกมฺมฏฺานํ สุณนฺโต เอว
วิปสฺสนาปฏิปาฏิยา อุปริมคฺคตฺตยํ อธิคนฺตฺวา อคฺคผลกฺขเณ สาวกาณสฺส มตฺถกํ
ปาปุณิ.
     [๓๗๕] เอวํ ทุติยสาวกภาวํ ปตฺวา อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโร
อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสวเสน ปุพฺพจริยํ อปทานํ ปกาเสนฺโต
อโนมทสฺสี ภควาติอาทิมาห. ตตฺถ น โอมํ อลามกํ ทสฺสนํ ปสฺสนํ อสฺสาติ
อโนมทสฺสี. ตสฺส หิ ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณปฏิมณฺฑิตสรีรตฺตา สกลํ ทิวสํ
สกลํ มาสํ สกลํ สํวจฺฉรํ สํวจฺฉรสตสหสฺสมฺปิ ปสฺสนฺตานํ เทวมนุสฺสานํ
อติตฺติกรํ ทสฺสนนฺติ, อโนมํ อลามกํ นิพฺพานํ ทสฺสนสีโลติ วา "อโนมทสฺสี"ติ
ลทฺธนาโม ภาคฺยวนฺตตาทีหิ การเณหิ ภควา. โลกเชฏฺโติ สกลสตฺตโลกสฺส
เชฏฺโ ปธาโน. อาสภสทิสตฺตา อาสโภ, นรานํ อาสโภ นราสโภ. โส
โลกเชฏฺโ นราสโภ อโนมทสฺสี ภควา เทวสงฺฆปุรกฺขโต เทวสมูเหหิ ปริวาริโต.
หิมวนฺตมฺหิ วิหาสีติ สมฺพนฺโธ.
     [๓๗๖] ยทา ทุติยสาวกภาวาย ทุติยวาเร ปตฺถนํ อกาสิ, ตทา นาเมน
วรุโณ นาม อหํ นาคราชา หุตฺวา นิพฺพตฺโต อโหสินฺติ อตฺโถ. เตน วุตฺตํ
"วรุโณ นาม นาเมน, นาคราชา อหํ ตทา"ติ. กามรูปีติ ยทิจฺฉิตกามนิมฺมานสีโล.
วิกุพฺพามีติ วิวิธํ อิทฺธิวิกุพฺพนํ กโรมิ. มโหทธินิวาสหนฺติ มญฺเชริกา นาคา,
@เชิงอรรถ: ๑ องฺ. สตฺตก. ๒๓/๘/๗๐.
ภูมิคตา นาคา, ปพฺพตฏฺา นาคา, คงฺคาวเหยฺยา นาคา, สามุทฺทิกา นาคาติ
อิเมสํ นาคานํ อนฺตเร สามุทฺทิกนาโค อหํ มโหทธิมฺหิ สมุทฺเท นิวาสึ, วาสํ
กปฺเปสินฺติ อตฺโถ.
     [๓๗๗] สงฺคณิยํ คณํ หิตฺวาติ นิจฺจปริวารภูตํ สกปริวารํ นาคสมูหํ
หิตฺวา วินา หุตฺวา. ตูริยํ ปฏฺเปสหนฺติ อหํ ตูริยํ ปฏฺเปสึ, วชฺชาเปสินฺติ
อตฺโถ. สมฺพุทฺธํ ปริวาเรตฺวาติ อโนมทสฺสิสมฺพุทฺธํ สมนฺตโต เสวมานา อจฺฉรา
นาคมาณวิกา วาเทสุํ ทิพฺพวาเทหิ คีตา วากฺยาทีหิ วาเทสุํ  ลทฺธานุรูปโต
วชฺเชสุํ ตทาติ อตฺโถ.
     [๓๗๘] วชฺชมาเนสุ ตูเรสูติ ๑- มนุสฺสนาคตูริเยสุ ปญฺจงฺคิเกสุ วชฺชมาเนสุ.
เทวา ตูรานิ ๒- วชฺชยุนฺติ จาตุมหาราชิกา เทวา ทิพฺพตูริยานิ วชฺชึสุ วาเทสุนฺติ
อตฺโถ. อุภินฺนํ สทฺทํ สุตฺวานาติ อุภินฺนํ เทวมนุสฺสานํ เภริสทฺทํ สุตฺวา.
ติโลกครุสมาโนปิ พุทฺโธ สมฺปพุชฺฌถ ชานาติ สุณาตีติ อตฺโถ.
     [๓๗๙] นิมนฺเตตฺวาน สมฺพุทฺธนฺติ สสาวกสํฆํ สมฺพุทฺธํ สฺวาตนาย
นิมนฺเตตฺวา ปริวาเรตฺวา. สกภวนนฺติ อตฺตโน นาคภวนํ อุปาคมึ. คนฺตฺวา จ
อาสนํ ปญฺาเปตฺวานาติ รตฺติฏฺานทิวาฏฺานกุฏิมณฺฑปสยนนิสีทนฏฺานานิ
ปญฺาเปตฺวา สชฺเชตฺวาติ อตฺโถ. กาลมาโรจยึ อหนฺติ เอวํ กตปุพฺพวิธาโน
อหํ "กาโล ภนฺเต นิฏฺิตํ ภตฺตนฺ"ติ กาลํ อาโรจยึ วิญฺาเปสึ.
     [๓๘๐] ขีณาสวสหสฺเสหีติ ตทา โส ภควา อรหนฺตสหสฺเสหิ ปริวุโต
โลกนายโก สพฺพา ทิสา โอภาเสนฺโต เม ภวนํ อุปาคมิ สมฺปตฺโตติ อตฺโถ.
     [๓๘๑] อตฺตโน ภวนํ ปวิฏฺ ภควนฺตํ โภชนาการํ ๓- ทสฺเสนฺโต
อุปวิฏฺ มหาวีรนฺติอาทิมาห. ตํ สุวิญฺเยฺยเมว.
     [๓๘๖] โอกฺกากกุลสมฺภโวติ โอกฺกากรญฺโ ปรมฺปราคตราชกุเล
อุปฺปนฺโน สกลชมฺพุทีเป ปากฏราชกุเล อุปฺปนฺโน วา โคตฺเตน โคตฺตวเสน
โคตโม นาม สตฺถา มนุสฺสโลเก ภวิสฺสติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ปาฬิ. วิชฺชมาเนสุ ตูริเยสุ.  ๒ ปาฬิ. เทวตูริยานิ.  ๓ สี., อิ. โภชาปนาการํ.
     [๓๘๘] โส ปจฺฉา ปพฺพชิตฺวานาติ โส นาคราชา ปจฺฉา ปจฺฉิมภเว
กุสลมูเลน ปุญฺสมฺภาเรน โจทิโต อุยฺโยชิโต สาสเน ปพฺพชิตฺวา โคตมสฺส
ภควโต ทุติโย อคฺคสาวโก เหสฺสตีติ พฺยากรณมกาสิ.
     [๓๘๙] อารทฺธวีริโยติ านนิสชฺชาทีสุ อิริยาปเถสุ วีริยวา. ปหิตตฺโตติ
นิพฺพาเน เปสิตจิตฺโต. อิทฺธิยา ปารมึ คโตติ "เอตทคฺคํ ภิกฺขเว มม สาวกานํ
ภิกฺขูนํ อิทฺธิมนฺตานํ ยทิทํ มหาโมคฺคลฺลาโน"ติ ๑- อธิฏฺานิทฺธิวิกุพฺพนิทฺธิ-
กมฺมวิปากชิทฺธิอาทีสุ ปารมึ ปริโยสานํ คโต ปตฺโต. สพฺพาสเวติ อา สมนฺตโต
สวนโต ปวตฺตนโต "อาสวา"ติ ลทฺธนาเม กามภวทิฏฺิอวิชฺชาธมฺเม สพฺเพ
ปริญฺาย สมนฺตโต อญฺาย ชานิตฺวา ปชหิตฺวา อนาสโว นิกฺกิเลโส.
นิพฺพายิสฺสตีติ กิเลสขนฺธปรินิพฺพาเนน นิพฺพายิสฺสตีติ สมฺพนฺโธ.
     [๓๙๐] เอวํ เถโร อตฺตโน ปุญฺวเสน ลทฺธพฺยากรณํ วตฺวา ปุน
ปาปจริยํ ปกาเสนฺโต ปาปมิตฺโตปนิสฺสายาติอาทิมาห. ตตฺถ ปาปมิตฺเต ปาปเก
ลามเก มิตฺเต อุปนิสฺสาย นิสฺสเย กตฺวา เตหิ สํสคฺโค หุตฺวาติ อตฺโถ.
     ตตฺรายมนุปุพฺพีกถา:- เอกสฺมึ สมเย ติตฺถิยา สนฺนิปติตฺวา มนฺเตสุํ
"ชานาถาวุโส เกน การเณน สมณสฺส โคตมสฺส ลาภสกฺกาโร มหา หุตฺวา
นิพฺพตฺโต"ติ. "น ชานาม, ตุเมฺห ปน น ชานาถา"ติ. อาม ชานาม:-
โมคฺคลฺลานํ นาม เอกํ ภิกฺขุํ นิสฺสาย อุปฺปนฺโน. โส หิ เทวโลกํ คนฺตฺวา
เทวตาหิ กตกมฺมํ ปุจฺฉิตฺวา อาคนฺตฺวา มนุสฺสานํ กเถสิ "อิทํ นาม กตฺวา
เอวรูปํ สมฺปตฺตึ ลภนฺตี"ติ. นิรเย นิพฺพตฺตานมฺปิ กมฺมํ ปุจฺฉิตฺวา อาคนฺตฺวา
มนุสฺสานํ กเถสิ "อิทํ นาม กตฺวา เอวรูปํ ทุกฺขํ อนุภวนฺตี"ติ. มนุสฺสา
ตสฺส กถํ สุตฺวา มหนฺตํ ลาภสกฺการํ อภิหรนฺติ. สเจ ตํ มาเรตุํ สกฺขิสฺสาม,
โส ลาภสกฺกาโร อมฺหากํ นิพฺพตฺติสฺสติ, อตฺเถโส อุปาโยติ สพฺเพ เอกจฺฉนฺทา
หุตฺวา "ยํ กิญฺจิ กตฺวา ตํ มาเรสฺสามา"ติ อตฺตโน อุปฏฺาเก สมาทเปตฺวา
กหาปณสหสฺสํ ลภิตฺวา ปุริสฆาตเก โจเร ปกฺโกสาเปตฺวา "มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโร
@เชิงอรรถ: ๑ องฺ. เอกก. ๒๐/๑๙๐/๒๓.
นาม สมณสฺส โคตมสฺส สาวโก กาฬสิลายํ วสติ, ตุเมฺห ตตฺถ คนฺตฺวา ตํ
มาเรถา"ติ เตสํ ตํ สหสฺสํ อทํสุ. โจรา ธนลาเภน ๑- สมฺปฏิจฺฉิตฺวา "เถรํ
มาเรสฺสามา"ติ คนฺตฺวา ตสฺส วสนฏฺานํ ปริวาเรสุํ. เถโร เตหิ ปริกฺขิตฺตภาวํ
ตฺวา กุญฺจิกจฺฉิทฺเทน นิกฺขมิตฺวา ปกฺกามิ. โจรา ตํ ทิวสํ เถรํ อทิสฺวา
ปุเนกทิวสํ ตสฺส วสนฏฺานํ ปริกฺขิปึสุ. เถโร ตฺวา กณฺณิกามณฺฑลํ ภินฺทิตฺวา
อากาสํ ปกฺขนฺทิ. เอวํ เต ปมมาเสปิ มชฺฌิมมาเสปิ เถรํ คเหตุํ นาสกฺขึสุ.
ปจฺฉิมมาเส ปน สมฺปตฺเต เถโร อตฺตโน กตกมฺมสฺส อากฑฺฒนภาวํ ตฺวา น
อปคจฺฉิ. โจรา ตํ ปหรนฺตา ตณฺฑุลกมตฺตานิ อฏฺีนิ กโรนฺตา ภินฺทึสุ. อถ นํ
"มโต"ติ สญฺาย เอกสฺมึ คุมฺพปิฏฺเ ขิปิตฺวา ปกฺกมึสุ.
     เถโร "สตฺถารํ ปสฺสิตฺวา วนฺทิตฺวาว ปรินิพฺพายิสฺสามี"ติ อตฺตภาวํ
ฌานเวเนน เวเตฺวา อากาเสน สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา
"ภนฺเต ปรินิพฺพายิสฺสามี"ติ อาห. "ปรินิพฺพายิสฺสสิ โมคฺคลฺลานา"ติ. อาม
ภนฺเตติ. "กตฺถ คนฺตฺวา ปรินิพฺพายิสฺสสีติ. กาฬสิลาปเทสํ ภนฺเตติ. เตน หิ
โมคฺคลฺลาน มยฺหํ ธมฺมํ กเถตฺวา ยาหิ. ตาทิสสฺส หิ เม สาวกสฺส น ทานิ
ทสฺสนํ อตฺถีติ. โส "เอวํ กริสฺสามิ ภนฺเต"ติ สตฺถารํ วนฺทิตฺวา อากาสํ
อุปฺปติตฺวา สาริปุตฺตตฺเถโร วิย ปรินิพฺพานทิวเส นานปฺปการา อิทฺธิโย กตฺวา
ธมฺมํ กเถตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา กาฬสิลาปเทสํ คนฺตฺวา ปรินิพฺพายิ. "เถรํ
กิร โจรา มาเรสุนฺ"ติ อยํ กถา สกลชมฺพุทีเป ปตฺถริ.
     ราชา อชาตสตฺตุ โจเร ปริเยสนตฺถาย จรปุริเส ปโยเชสิ. เตสุ โจเรสุ
สุราปาเน สุรํ ปิวนฺเตสุ ๒- มทฺเทสุ เอโก เอกสฺส ปิฏฺึ ปหริตฺวา
ปาเตสิ. โส ตํ สนฺตชฺเชนฺโต "อมฺโภ ทุพฺพินีต ตฺวํ กสฺมา เม ปิฏฺึ
ปหริตฺวา ปาเตสิ, กึ ปน อเร ทุฏฺโจร ๓- ตยา มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโร ปมํ
ปหโต"ติ อาห. กึ ปน ตฺวํ มยา ปมํ ปหตภาวํ น ชานาสีติ. เอวํ เอเตสํ
"มยา ปหโต, มยา ปหโต"ติ วทนฺตานํ สุตฺวา เต จรปุริสา สพฺเพ เต
โจเร คเหตฺวา รญฺโ อาโรเจสุํ. ราชา เต โจเร ปกฺโกสาเปตฺวา ปุจฺฉิ
@เชิงอรรถ: ๑ สี., อิ. ธนโลเภน.  ๒ ม. สุราปเณ สุรํ ปิวิตฺวา.  ๓ สี. ทุฏฺตร.
"ตุเมฺหหิ เถโร มาริโต"ติ. อาม เทวาติ. เกหิ ตุเมฺห อุยฺโยชิตาติ. นคฺคสมเณหิ
เทวาติ. ราชา ปญฺจสเต นคฺคสมเณ คาหาเปตฺวา ปญฺจสเตหิ โจเรหิ สทฺธึ
ราชงฺคเณ นาภิปมาเณสุ อาวาเฏสุ นิขนาเปตฺวา ปลาเลหิ ปฏิจฺฉาเทตฺวา
อคฺคึ ทาเปสิ. อถ เนสํ ฌามภาวํ ชานิตฺวา อยนงฺคเลหิ กสาเปตฺวา
สพฺเพ ขณฺฑาขณฺฑํ การาเปสิ. ตทา ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺาเปสุํ
"มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโร อตฺตโน อนนุรูปมรณํ ปตฺโต"ติ. สตฺถา อาคนฺตฺวา
"กาย นุตฺถ ภิกฺขเว เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา"ติ ปุจฺฉิตฺวา "อิมาย นาม
ภนฺเต"ติ วุตฺเต "โมคฺคลฺลานสฺส ภิกฺขเว อิมสฺเสว อตฺตภาวสฺส อนนุรูปํ
มรณํ, ปุพฺเพ ปน เตน กตกมฺมสฺส อนุรูปเมวา"ติ วตฺวา "กึ ปนสฺส ภนฺเต
ปุพฺพกมฺมนฺ"ติ ปุฏฺโ ตํ วิตฺถาเรตฺวา กเถสิ.
     อตีเต ภิกฺขเว พาราณสิยํ เอโก กุลปุตฺโต สยเมว โกฏฺฏนปจนาทีนิ
กโรนฺโต มาตาปิตโร ปฏิชคฺคิ. อถสฺส มาตาปิตโร "ตาต ตฺวํ เอกโกว เคเห จ
อรญฺเ จ กมฺมํ กโรนฺโต กิลมสิ, เอกํ เต กุมาริกํ อาเนสฺสามา"ติ วตฺวา
"อมฺม ตาตา ยาว ตุเมฺห ชีวถ, ตาว โว สหตฺถา อุปฏฺหิสฺสามี"ติ เตน
ปฏิกฺขิตฺตาปิ ปุนปฺปุนํ ยาจิตฺวา กุมาริกํ อาเนสุํ. สา กติปาหเมว เต
อุปฏฺหิตฺวา ปจฺฉา เตสํ ทสฺสนมฺปิ อนิจฺฉนฺตี "น สกฺกา ตว มาตาปิตูหิ
สทฺธึ เอกฏฺาเน วสิตุนฺ"ติ อุชฺฌายิตฺวา ตสฺมึ อตฺตโน กถํ อคฺคณฺหนฺเต
ตสฺส พหิคตกาเล มกจิวากขณฺฑานิ จ ยาคุเผณเก จ คเหตฺวา ตตฺถ ตตฺถ
อากิริตฺวา เตนาคนฺตฺวา "กึ อิทนฺ"ติ ปุฏฺา "อิเมสํ มหลฺลกอนฺธานํ เอตํ
กมฺมํ, สพฺพํ เคหํ กิลิฏฺา กโรนฺตา วิจรนฺติ, น สกฺกา เอเตหิ สทฺธึ
เอกฏฺาเน วสิตุนฺ"ติ เอวํ ตาย ปุนปฺปุนํ กถิยมานาย เอวรูโปปิ ปูริตปารมี
สตฺโต มาตาปิตูหิ สทฺธึ ภิชฺชิ, โส "โหตุ, ชานิสฺสามิ เนสํ กตฺตพฺพกมฺมนฺ"ติ
เต โภเชตฺวา "อมฺม ตาตา, อสุกฏฺาเน นาม ตุมฺหากํ าตกา อาคมนํ
ปจฺจาสึสนฺติ, ตตฺถ คมิสฺสามา"ติ เต ยานกํ อาโรเปตฺวา อาทาย คจฺฉนฺโต
อฏวิมชฺฌํ ปตฺตกาเล "ตาต รสฺมิโย คณฺหถ, โคณา ทณฺฑสญฺาย คมิสฺสนฺติ,
อิมสฺมึ าเน โจรา วสนฺติ, อหํ โอตริตฺวา จรามี"ติ ปิตุ หตฺเถ รสฺมิโย
ทตฺวา โอตริตฺวา คจฺฉนฺโต สทฺทํ ปริวตฺเตตฺวา โจรานํ อุฏฺิตสทฺทมกาสิ.
มาตาปิตโร สทฺทํ สุตฺวา "โจรา อุฏฺิตา"ติ สญฺาย "ตาต โจรา อุฏฺิตา,
มหลฺลกา มยํ, ตฺวํ อตฺตานเมว รกฺขาหี"ติ อาหํสุ. โส มาตาปิตโร วิรวนฺเตปิ
โจรสทฺทํ กโรนฺโต โกฏฺเฏตฺวา มาเรตฺวา อฏวิยํ ขิปิตฺวา ปจฺจาคมิ.
     สตฺถา อิทํ ตสฺส ปุพฺพกมฺมํ กเถตฺวา "ภิกฺขเว โมคฺคลฺลาโน เอตฺตกํ
กมฺมํ กตฺวา อเนกวสฺสสตสหสฺสานิ นิรเย ปจฺจิตฺวา ตาว ปกฺกาวเสเสน
อตฺตภาวสเต เอวเมว โกฏฺเฏตฺวา สญฺจุณฺโณ มรณํ ปตฺโต, เอวํ โมคฺคลฺลาเนน
อตฺตโน กมฺมานุรูปเมว มรณํ ลทฺธํ. ปญฺจหิ โจรสเตหิ สทฺธึ ปญฺจติตฺถิยสตานิปิ
มม ปุตฺตํ อปฺปทุฏฺ ทุสฺเสตฺวา อนุรูปเมว มรณํ ลภึสุ, อปฺปทุฏฺเสุ หิ
ปทุสฺสนฺโต ทสหิ การเณหิ อนยพฺยสนํ ปาปุณาติเยวา"ติ อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา
ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมา คาถา อภาสิ:-
           "โย ทณฺเฑน อทณฺเฑสุ        อปฺปทุฏฺเสุ ทุสฺสติ
           ทสนฺนมญฺตรํ านํ           ขิปฺปเมว นิคจฺฉติ.
           เวทนํ ผรุสํ ชานึ            สรีรสฺสว เภทนํ ๑-
           ครุกํ วาปิ อาพาธํ           จิตฺตกฺเขปํ ว ปาปุเณ.
           ราชโต วา อุปสคฺคํ          อพฺภกฺขานํ ว ทารุณํ
           ปริกฺขยํ ว าตีนํ            โภคานํ ว ปภงฺคุนํ. ๒-
           อถวสฺส อาคารานิ           อคฺคิ ฑหติ ปาวโก
           กายสฺส เภทา ทุปฺปญฺโ       นิรยํ โสปปชฺชตี"ติ. ๓-
     [๓๙๓] ปวิเวกมนุยุตฺโตติ ปกาเรน วิเวกํ เอกีภาวํ อนุยุตฺโต โยชิโต
ยุตฺตปฺปยุตฺโต. สมาธิภาวนารโตติ ปมชฺฌานาทิภาวนาย รโต อลฺลีโน จ.
สพฺพาสเว สกลกิเลเส ปริญฺาย ชานิตฺวา ปชหิตฺวา อนาสโว นิกฺกิเลโส
วิหรามีติ สมฺพนฺโธ.
@เชิงอรรถ: ๑ ปาฬิ. สรีรสฺส ปเภทนํ.  ๒ สี. ปภงฺคุรํ.  ๓ ขุ. ธ. ๒๕/๑๓๗/๔๑.
     [๓๙๔] อิทานิ อตฺตโน ปุญฺสมฺภารวเสน ปุพฺพจริตสฺส ผลํ ทสฺเสนฺโต
ธรณิมฺปิ สุคมฺภีรนฺติอาทิมาห.
     ตตฺรายมนุปุพฺพี กถา:- ปุพฺเพน โจทิโตติ สมฺมาสมฺพุทฺเธน โจทิโต
อุยฺโยชิโต. ภิกฺขุสํฆสฺส เปกฺขโตติ มหโต ภิกฺขุสํฆสฺส ปสฺสนฺตสฺส.
มิคารมาตุปาสาทํ, ปาทงฺคุฏฺเน กมฺปยีติ ปุพฺพาราเม วิสาขาย มหาอุปาสิกาย
การิตํ สหสฺสตฺถมฺภปฏิมณฺฑิตํ มหาปาสาทํ อตฺตโน ปาทงฺคุฏฺเน กมฺเปสึ. เอกสฺมึ
หิ สมเย ปุพฺพาราเม ยถาวุตฺตปาสาเท ภควติ วิหรนฺเต สมฺพหุลา นวกตรา
ภิกฺขู อุปริปาสาเท นิสินฺนา สตฺถารมฺปิ อจินฺเตตฺวา ติรจฺฉานกถํ กเถตุมารทฺธา,
ตํ สุตฺวา ภควา เต สํเวเชตฺวา อตฺตโน ธมฺมเทสนาย ภาชนภูเต กาตุกาโม
อายสฺมนฺตํ มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรํ อามนฺเตสิ "ปสฺสสิ ตฺวํ โมคฺคลฺลาน นเว
ภิกฺขู ติรจฺฉานกถมนุยุตฺเต"ติ ตํ สุตฺวา เถโร สตฺถุ อชฺฌาสยํ ตฺวา
อภิญฺาปาทกํ อาโปกสิณารมฺมณํ จตุตฺถชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺาย "ปาสาทสฺส
ปติฏฺิโตกาสํ อุทกํ โหตู"ติ อธิฏฺาย ปาสาทมตฺถเก ถุปิกํ ปาทงฺคุฏฺเน
ปหริ, ปาสาโท โอนมิตฺวา เอเกน ปสฺเสน อฏฺาสิ. ปุนปิ ปหริ, อปเรนปิ
ปสฺเสน อฏฺาสิ. เต ภิกฺขู ภีตา สํวิคฺคา ปาสาทสฺส ปตนภเยน ตโต นิกฺขมิตฺวา
ภควโต สมีเป อฏฺสุ. สตฺถา เตสํ อชฺฌาสยํ โอโลเกตฺวา ธมฺมํ เทเสสิ.
ตํ สุตฺวา เตสุ เกจิ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหึสุ, เกจิ สกทาคามิผเล, เกจิ
อนาคามิผเล, เกจิ อรหตฺตผเล ปติฏฺหึสุ. สฺวายมตฺโถ ปาสาทกมฺปนสุตฺเตน ๑-
ทีเปตพฺโพ.
     เวชยนฺตปาสาทนฺติ โส เวชยนฺตปาสาโท ตาวตึสภวเน โยชนสหสฺสุพฺเพโธ
อเนกสหสฺสนิยฺยูหกูฏาคารปฏิมณฺฑิโต เทวาสุรสงฺคาเม อสุเร ชินิตฺวา สกฺเก
เทวานมินฺเท นครมชฺเฌ ิเต อุฏฺิโต วิชยนฺเตน นิพฺพตฺตตฺตา "เวชยนฺโต"ติ
ลทฺธนาโม ปาสาโท, ตํ สนฺธายาห "เวชยนฺตปาสาทนฺ"ติ, ตมฺปิ อยํ เถโร
ปาทงฺคุฏฺเน กมฺเปติ. เอกสฺมึ หิ สมเย ภควนฺตํ ปุพฺพาราเม วิหรนฺตํ สกฺโก
เทวราชา อุปสงฺกมิตฺวา ตณฺหาสงฺขยวิมุตฺตึ ปุจฺฉิ. ตสฺส ภควา วิสฺสชฺเชสิ. โส ตํ
@เชิงอรรถ: ๑ ม. มู. ๑๒/๕๑๓/๔๕๖.
สุตฺวา อตฺตมโน ปมุทิโต อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา อตฺตโน เทวโลกเมว
คโต. อถายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน เอวํ จินฺเตสิ "อยํ สกฺโก ภควนฺตํ
อุปสงฺกมิตฺวา เอวรูปํ คมฺภีรนิพฺพานปฏิสํยุตฺตํ ปญฺหํ ปุจฺฉิ, ภควตา จ ปโญฺห
วิสฺสชฺชิโต, กึ นุ โข ชานิตฺวา คโต, อุทาหุ อชานิตฺวา. ยนฺนูนาหํ เทวโลกํ
คนฺตฺวา ตมตฺถํ ชาเนยฺยนฺ"ติ. โส ตาวเทว ตาวตึสภวนํ คนฺตฺวา สกฺกํ
เทวานมินฺทํ ตมตฺถํ ปุจฺฉิ. สกฺโก ทิพฺพสมฺปตฺติยา ปมตฺโต หุตฺวา วิกฺเขปํ
อกาสิ. เถโร ตสฺส สํเวคชนนตฺถํ เวชยนฺตปาสาทํ ปาทงฺคุฏฺเน กมฺเปสิ.
เตน วุตฺตํ:-
           "โย เวชยนฺตปาสาทํ         ปาทงฺคุฏฺเน กมฺปยิ
           อิทฺธิพเลนุปตฺถทฺโธ           สํเวเชสิ จ เทวตา"ติ. ๑-
     อยํ ปนตฺโถ:- จูฬตณฺหาสงฺขยวิมุตฺติสุตฺเตน ๒- ทีเปตพฺโพ. กมฺปิตากาโร
เหฏฺา วุตฺโตเยว. "สกฺกํ โส ปริปุจฺฉตี"ติ ๑- ยถาวุตฺตเมว เถรสฺส ตณฺหาสงฺขย-
วิมุตฺติปุจฺฉํ สนฺธาย วุตฺตํ. เตนาห "อปาวุโส ชานาสิ ๓- ตณฺหกฺขยวิมุตฺติโย"ติ.
ตสฺส สกฺโก วิยากาสิ. อิทํ เถเรน ปาสาทกมฺปเน กเต สํวิคฺคหทเยน ปมาทํ
ปหาย โยนิโส มนสิ กริตฺวา ปญฺหสฺส พฺยากตภาวํ สนฺธาย วุตฺตํ. สตฺถารา
เทสิตนิยาเมเนว หิ โส ตทา กเถสิ. เตนาห "ปญฺหํ ปุฏฺโ ยถาตถนฺ"ติ. ๑- ตตฺถ
สกฺกํ โส ปริปุจฺฉตีติ สกฺกํ เทวราชํ  มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโร สตฺถารา เทสิตาย
ตณฺหาสงฺขยวิมุตฺติยา สมฺมเทว คหิตภาวํ ปุจฺฉิ. อตีตตฺเถ หิ อิทํ วตฺตมานวจนํ.
อปาวุโส ชานาสีติ ๔- อาวุโส อปิ ชานาสิ, กึ ชานาสิ. ตณฺหกฺขยวิมุตฺติโยติ ๑-
ตณฺหาสงฺขยวิมุตฺติโย สตฺถารา ตุยฺหํ เทสิตา, ตถา กึ ชานาสีติ ปุจฺฉติ.
ตณฺหกฺขยวิมุตฺติโยติ วา ตณฺหาสงฺขยวิมุตฺติสุตฺตสฺส เทสนํ ปุจฺฉติ.
     พฺรหฺมานนฺติ มหาพฺรหฺมานํ. สุธมฺมายาภิโต สภนฺติ ๑- สุธมฺมาย สภาย.
อยํ ปน พฺรหฺมโลเก สุธมฺมา สภา, น ตาวตึสภวเน. สุธมฺมาสภาวิรหิโต
เทวโลโก นาม นตฺถิ. "อชฺชาปิ เต อาวุโส สา ทิฏฺิ, ยา เต ทิฏฺิ ปุเร
@เชิงอรรถ: ๑ ม. มู. ๑๒/๕๑๓/๔๕๗.  ๒ ม. มู. ๑๒/๓๙๐/๓๔๘.
@๓ ปาฬิ. อปิ วาสว ชานาสิ, ม. มู. ๑๒/๕๑๓/๔๕๗.  ๔ ม. มู. ๑๒/๕๑๓/๔๕๗.
อหู"ติ อิมํ พฺรหฺมโลกํ อุปคนฺตุํ สมตฺโถ นตฺถิ โกจิ สมโณ วา พฺราหฺมโณ
วา, สตฺถุ อิธาคมนโต ปุพฺเพ ยา ตุยฺหํ ทิฏฺิ อโหสิ, กึ อชฺชาปิ อิทานิปิ
สา ทิฏฺิ น วิคตาติ. ปสฺสสิ วีติวตฺตนฺตํ พฺรหฺมโลเก ปภสฺสรนฺติ ๑- พฺรหฺมโลเก
วีติปตนฺตํ มหากปฺปินมหากสฺสปาทีหิ สาวเกหิ ปริวาริตสฺส เตโชธาตุํ
สมาปชฺชิตฺวา นิสินฺนสฺส สสาวกสฺส ภควโต โอกาสํ ปสฺสสีติ อตฺโถ. เอกสฺมึ
หิ สมเย ภควา พฺรหฺมโลเก สุธมฺมาย สภาย สนฺนิปติตฺวา สนฺนิสินฺนสฺส
"อตฺถิ นุ โข โกจิ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา เอวํมหิทฺธิโก, โส อิธ อาคนฺตุํ
สกฺกุเณยฺยา"ติ จินฺเตนฺตสฺส พฺรหฺมุโน จิตฺตมญฺาย ตตฺถ คนฺตฺวา พฺรหฺมุโน
มตฺถเก อากาเส นิสินฺโน เตโชธาตุํ สมาปชฺชิตฺวา โอภาสํ มุญฺจนฺโต
มหาโมคฺคลฺลานาทีนํ อาคมนํ จินฺเตสิ. สห จินฺตเนน เตปิ ตตฺถ คนฺตฺวา
สตฺถารํ วนฺทิตฺวา สตฺถุ อชฺฌาสยํ ตฺวา เตโชธาตุํ สมาปชฺชิตฺวา ปจฺเจกทิสาสุ
นิสีทิตฺวา โอภาสํ วิสฺสชฺเชสุํ. สกลพฺรหฺมโลโก เอโกภาโส อโหสิ. สตฺถา
พฺรหฺมุโน กลฺลจิตฺตตํ ตฺวา จตุสจฺจปกาสนํ  ธมฺมํ เทเสสิ.
     เทสนาปริโยสาเน อเนกานิ พฺรหฺมสหสฺสานิ มคฺคผเลสุ ปติฏฺหึสุ.
ตํ สนฺธาย โจเทนฺโต อชฺชาปิ เต อาวุโส สา ทิฏฺีติ คาถมาห. อยํ ปนตฺโถ
พกพฺรหฺมสุตฺเตน ๒- ทีเปตพฺโพ. วุตฺตํ เหตํ ๓-:-
           "เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส
        อาราเม. เตน โข ปน สมเยน อญฺตรสฺส พฺรหฺมุโน เอวรูปํ ปาปกํ
        ทิฏฺิคตํ อุปฺปนฺนํ โหติ "นตฺถิ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา,
        โย อิธ อาคจฺเฉยฺยา"ติ. อถ โข ภควา ตสฺส พฺรหฺมุโน เจตสา
        เจโตปริวิตกฺกมญฺาย เสยฺยถาปิ นาม พลวา ปุริโส สมิญฺชิตํ วา
        พาหํ ปสาเรยฺย, ปสาริตํ วา พาหํ สมิญฺเชยฺย. เอวเมว เชตวเน
        อนฺตรหิโต ตสฺมึ พฺรหฺมโลเก ปาตุรโหสิ อถ โข ภควา ตสฺส
        พฺรหฺมุโน อุปุริเวหาสํ ปลฺลงฺเกน นิสีทิ เตโชธาตุํ สมาปชฺชิตฺวา.
@เชิงอรรถ: ๑ ม. มู. ๑๒/๕๑๓/๔๕๗.  ๒ สํ. ส. ๑๕/๑๗๕/๑๗๑.  ๓ สํ. ส. ๑๕/๑๗๖/๑๗๔.
           อถ โข อายสฺมโต มหาโมคฺคลฺลานสฺส เอตทโหสิ "กหํ นุ โข
        ภควา เอตรหิ วิหรตี"ติ. อทฺทสา ๑- โข อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน
        ภควนฺตํ ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน ตสฺส
        พฺรหฺมุโน อุปริเวหาสํ ปลฺลงฺเกน นิสินฺนํ เตโชธาตุํ สมาปนฺนํ,
        ทิสฺวาน เสยฺยถาปิ นาม พลวา ปุริโส สมิญฺชิตํ วา พาหํ ปสาเรยฺย,
        ปสาริตํ วา พาหํ สมิญฺเชยฺย. เอวเมว เชตวเน อนฺตรหิโต ตสฺมึ
        พฺรหฺมโลเก ปาตุรโหสิ. อถ โข อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน ปุรตฺถิมํ
        ทิสํ นิสฺสาย ตสฺส พฺรหฺมุโน อุปริเวหาสํ ปลฺลงฺเก นิสีทิ เตโชธาตุํ
        สมาปชฺชิตฺวา นีจตรํ ภควโต.
           อถ โข อายสฺมโต มหากสฺสปสฺส เอตทโหสิ "กหํ นุ โข ภควา
        เอตรหิ วิหรตี"ติ. อทฺทสา โข อายสฺมา มหากสฺสโป ภควนฺตํ
        ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน ตสฺส พฺรหฺมุโน
        อุปริเวหาสํ ปลฺลงฺเกน นิสินฺนํ เตโชธาตุํ สมาปนฺนํ, ทิสฺวาน
        เสยฺยถาปิ นาม พลวา ปุริโส ฯเปฯ เอวเมว เชตวเน อนฺตรหิโต
        ตสฺมึ พฺรหฺมโลเก ปาตุรโหสิ. อถ โข อายสฺมา มหากสฺสโป ทกฺขิณํ
        ทิสํ นิสฺสาย ตสฺส พฺรหฺมุโน อุปริเวหาสํ ปลฺลงฺเกน นิสีทิ
        เตโชธาตุํ สมาปชฺชิตฺวา นีจตรํ ภควโต.
           อถ โข อายสฺมโต มหากปฺปินสฺส เอตทโหสิ "กหํ นุ โข
        ภควา เอตรหิ วิหรตี"ติ. อทฺทสา โข อายสฺมา มหากปฺปิโน ภควนฺตํ
        ทิพฺพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน ตสฺส พฺรหฺมุโน
        อุปริเวหาสํ ปลฺลงฺเกน นิสินฺนํ เตโชธาตุํ สมาปนฺนํ, ทิสฺวาน
        เสยฺยถาปิ นาม พลวา ปุริโส ฯเปฯ เอวเมว เชตวเน อนฺตรหิโต
        ตสฺมึ พฺรหฺมโลเก ปาตุรโหสิ. อถ โข อายสฺมา มหากปฺปิโน
        ปจฺฉิมํ ทิสํ นิสฺสาย ตสฺส พฺรหฺมุโน อุปริเวหาสํ ปลฺลงฺเกน นิสีทิ
        เตโชธาตุํ สมาปชฺชิตฺวา นีจตรํ ภควโต.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อทฺทส.
           อถ โข อายสฺมโต อนุรุทฺธสฺส เอตทโหสิ "กหํ นุ โข ภควา
        เอตรหิ วิหรตี"ติ. อทฺทส โข อายสฺมา อนุรุทฺโธ ภควนฺตํ
        ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน ตสฺส พฺรหฺมุโน
        อุปริเวหาสํ ปลฺลงฺเกน นิสินฺนํ เตโชธาตุํ สมาปนฺนํ, ทิสฺวาน
        เสยฺยถาปิ นาม พลวา ปุริโส ฯเปฯ เอวเมว เชตวเน อนฺตรหิโต
        ตสฺมึ พฺรหฺมโลเก ปาตุรโหสิ. อถ โข อายสฺมา อนุรุทฺโธ อุตฺตรํ
        ทิสํ  นิสฺสาย ตสฺส พฺรหฺมุโน อุปริเวหาสํ ปลฺลงฺเกน นิสีทิ
        เตโชธาตุํ สมาปชฺชิตฺวา นีจตรํ ภควโต.
     อถ โข อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน ตํ พฺรหฺมานํ คาถาย อชฺฌภาสิ:-
           "อชฺชาปิ เต อาวุโส สา ทิฏฺิ  ยา เต ทิฏฺิ ปุเร อหุ
           ปสฺสสิ วีติวตฺตนฺตํ            พฺรหฺมโลเก ปภสฺสรนฺ"ติ.
           น เม มาริส สา ทิฏฺิ        ยา เม ทิฏฺิ ปุเร อหุ
           ปสฺสามิ วีติวตฺตนฺตํ           พฺรหฺมโลเก ปภสฺสรํ
           สฺวาหํ อชฺช กถํ วชฺชํ         อหํ นิจฺโจมฺหิ สสฺสโต"ติ.
           อถ โข ภควา ตํ พฺรหฺมานํ สํเวเชตฺวา เสยฺยถาปิ นาม พลวา
        ปุริโส ฯเปฯ เอวเมว ตสฺมึ พฺรหฺมโลเก อนฺตรหิโต เชตวเน
        ปาตุรโหสิ. อถ โข โส พฺรหฺมา อญฺตรํ พฺรหฺมปาริสชฺชํ
        อามนฺเตสิ "เอหิ ตฺวํ มาริส เยนายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน เตนุปสงฺกม,
        อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ มหาโมคฺคลฺลานํ เอวํ วเทหิ "อตฺถิ นุ
        โข มาริส โมคฺคลฺลาน อญฺเปิ ตสฺส ภควโต สาวกา เอวํมหิทฺธิกา
        เอวํมหานุภาวา เสยฺยถาปิ ภวํ โมคฺคลฺลาโน กสฺสโป กปฺปิโน
        อนุรุทฺโธ"ติ. "เอวํ มาริสา"ติ โข โส พฺรหฺมปาริสชฺโช ตสฺส
        พฺรหฺมุโน ปฏิสฺสุตฺวา ๑- เยนายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน เตนุปสงฺกมิ,
        อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ มหาโมคฺคลฺลานํ เอตทโวจ "อตฺถิ นุ โข
@เชิงอรรถ: ๑ ปาฬิ. ปฏิสฺสุณิตฺวา.
        มาริส โมคฺคลฺลาน อญฺเปิ ตสฺส ภควโต สาวกา เอวํมหิทฺธิกา
        เอวํมหานุภาวา เสยฺยถาปิ ภวํ โมคฺคลฺลาโน กสฺสโป กปฺปิโน
        อนุรุทฺโธ"ติ. อถ โข อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน ตํ พฺรหฺมปาริสชฺชํ
        คาถาย อชฺฌภาสิ:-
           "เตวิชฺชา อิทฺธิปตฺตา จ       เจโตปริยายโกวิทา
           ขีณาสวา อรหนฺโต           พหู พุทฺธสฺส สาวกา"ติ.
           อถ โข โส พฺรหฺมปาริสชฺโช อายสฺมโต มหาโมคฺคลฺลานสฺส
        ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา เยน โส พฺรหฺมา เตนุปสงฺกมิ,
        อุปสงฺกมิตฺวา ตํ พฺรหฺมานํ เอตทโวจ "อายสฺมา มาริส
        มหาโมคฺคลฺลาโน เอวมาห:-
           `เตวิชฺชา อิทฺธิปตฺตา จ       เจโตปริยายโกวิทา
           ขีณาสวา อรหนฺโต           พหู พุทฺธสฺส สาวกา'ติ"
     อิทมโวจ โส พฺรหฺมปาริสชฺโช. อตฺตมโน จ โส พฺรหฺมา ตสฺส
พฺรหฺมปาริสชฺชสฺส ภาสิตํ อภินนฺทีติ. ๑-
     อิทํ สนฺธาย วุตฺตํ "อยํ ปนตฺโถ พกพฺรหฺมสุตฺเตน ทีเปตพฺโพ"ติ.
     มหาเนรุโน ๒- กูฏนฺติ ๓- กูฏสีเสน สกลเมว สิเนรุปพฺพตราชํ วทสิ.
วิโมกฺเขน อปสฺสยีติ ๓- ฌานวิโมกฺเขน นิสฺสเยน อภิญฺาเยน ปสฺสยีติ
อธิปฺปาโย. วนนฺติ ๓- ชมฺพุทีปํ. โส หิ วนพาหุลฺลตาย "วนนฺ"ติ วุตฺโต
เตนาห "ชมฺพุมณฺฑสฺส อิสฺสโร"ติ. ปุพฺพวิเทหานนฺติ ๓- ปุพฺพวิเทหฏฺานญฺจ
ปุพฺพวิเทหนฺติ อตฺโถ. เย จ ภูมิสยา นราติ ๓- ภูมิสยา นรา นาม
อปรโคยานอุตฺตรกุรุกา จ มนุสฺสา. เต หิ เคหาภาวโต "ภูมิสยา"ติ วุตฺตา.
เตปิ สพฺเพ อปสฺสยีติ สมฺพนฺโธ. อยํ ปนตฺโถ นนฺโทปนนฺททมเนน ๔-
@เชิงอรรถ: ๑ สํ.ส. ๑๕/๑๗๖/๑๗๔-๖.  ๒ ปาฬิ. มหาเมรุโน.  ๓ ม.มู. ๑๒/๕๑๓/๔๕๗.
@ ๔ วิสุทฺธิ. ๒/๒๓๕ (สฺยา).
ทีเปตพฺโพ.:- เอกสฺมึ กิร สมเย อนาถปิณฺฑิโก คหปติ ภควโต ธมฺมเทสนํ
สุตฺวา "เสฺว ภนฺเต ปญฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธึ มยฺหํ เคเห ภิกฺขํ คณฺหถา"ติ
นิมนฺเตตฺวา ปกฺกามิ. ตํทิวสญฺจ ภควโต ปจฺจูสสมเย ทสสหสฺสิโลกธาตุํ
โอโลเกนฺตสฺส นนฺโทปนนฺโท นาม นาคราชา าณมุเข อาปาถํ อาคจฺฉิ.
ภควา "อยํ นาคราชา มยฺหํ าณมุเข อาปาถํ อาคจฺฉติ, กึ นุ โข ภวิสฺสตี"ติ
อาวชฺเชนฺโต สรณคมนสฺส อุปนิสฺสยํ ทิสฺวา "อยํ มิจฺฉาทิฏฺิโก ตีสุ รตเนสุ
อปฺปสนฺโน, โก นุ โข อิมํ มิจฺฉาทิฏฺิโต วิโมเจยฺยา"ติ. อาวชฺเชนฺโต
มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรํ อทฺทส. ตโต ปภาตาย รตฺติยา สรีรปฏิชคฺคนํ กตฺวา
อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อามนฺเตสิ "อานนฺท ปญฺจนฺนํ ภิกฺขุสตานํ อาโรเจหิ
`ตถาคโต เทวจาริกํ คจฺฉตี'ติ"ตํทิวสญฺจ นนฺโทปนนฺทสฺส อาปานภูมึ สชฺชยึสุ.
โส ทิพฺพรตนปลฺลงฺเก ทิพฺเพน เสตจฺฉตฺเตน ธาริยมาโน ติวิธนาฏเกหิ เจว
นาคปริสาย จ ปริวุโต ทิพฺพภาชเนสุ อุปฏฺาปิตอนฺนปานํ โอโลกยมาโน
นิสินฺโน โหติ. อถ โข ภควา ยถา นาคราชา ปสฺสติ, ตถา กตฺวา ตสฺส
วิมานมตฺถเกเนว ปญฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธึ ตาวตึสเทวโลกาภิมุโข ปายาสิ.
     เตน โข ปน สมเยน นนฺโทปนนฺทสฺส นาคราชสฺส เอวรูปํ ปาปกํ
ทิฏฺิคตํ อุปฺปนฺนํ โหติ "อิเม หิ นาม มุณฺฑสมณกา อมฺหากํ อุปริภวเนน
เทวานํ ตาวตึสานํ ภวนํ ปวิสนฺติปิ นิกฺขมนฺติปิ, น ทานิ อิโต ปฏฺาย
อิเมสํ อมฺหากํ มตฺถเก ปาทปํสุํ โอกิรนฺตานํ คนฺตุํ ทสฺสามี"ติ อุฏฺาย
สิเนรุปาทํ คนฺตฺวา ตํ อตฺตภาวํ วิชหิตฺวา สิเนรุํ สตฺตกฺขตฺตุํ โภเคหิ
ปริกฺขิปิตฺวา อุปริ ผณํ กตฺวา ตาวตึสภวนํ อวกุชฺเชน ผเณน ปริคฺคเหตฺวา อทสฺสนํ
คเมสิ.
     อถ โข อายสฺมา รฏฺปาโล ภควนฺตํ เอตทโวจ "ปุพฺเพ ภนฺเต อิมสฺมึ
ปเทเส ิโต สิเนรุํ ปสฺสามิ, สิเนรุปริภณฺฑํ ปสฺสามิ, ตาวตึสํ ปสฺสามิ.
เวชยนฺตํ ปสฺสามิ, เวชยนฺตสฺส ปาสาทสฺส อุปริธชํ ปสฺสามิ. โก นุ โข ภนฺเต
เหตุ, โก ปจฺจโย, ยํ เอตรหิ เนว สิเนรุํ ปสฺสามิ ฯเปฯ น เวชยนฺตสฺส
ปาสาทสฺส อุปริธชํ ปสฺสามี"ติ. อยํ รฏฺปาล นนฺโทปนนฺโท นาม นาคราชา
ตุมฺหากํ กุปิโต สิเนรุํ สตฺตกฺขตฺตุํ โภเคหิ ปริกฺขิปิตฺวา อุปริ ผเณน
ปฏิจฺฉาเทตฺวา อนฺธการํ กตฺวา ิโตติ. ทเมมิ นํ ภนฺเตติ. น ภควา นํ
อนุชานิ. อถ โข อายสฺมา ภทฺทิโย, อายสฺมา ราหุโลติ อนุกฺกเมน สพฺเพปิ
ภิกฺขู อุฏฺหึสุ. น ภควา อนุชานิ.
     อวสาเน มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโร "อหํ ภนฺเต ทเมมิ นนฺ"ติ อาห.
"ทเมหิ โมคฺคลฺลานา"ติ ภควา อนุชานิ. เถโร อตฺตภาวํ วิชหิตฺวา มหนฺตํ
นาคราชวณฺณํ อภินิมฺมินิตฺวา นนฺโทปนนฺทํ จุทฺทสกฺขตฺตุํ โภเคหิ ปริกฺขิปิตฺวา
ตสฺส ผณมตฺถเก อตฺตโน ผณํ เปตฺวา สิเนรุนา สทฺธึ อภินิปฺปีเฬสิ. นาคราชา
ธูมายิ. เถโรปิ "น ตุยฺหํเยว สรีเร ธูโม อตฺถิ, มยฺหมฺปิ อตฺถีติ ธูมายิ.
นาคราชสฺส ธูโม เถรํ น พาธติ, เถรสฺส ปน ธูโม นาคราชํ พาธติ. ตโต
นาคราชา ปชฺชลิ, เถโรปิ "น ตุยฺหํเยว สรีเร อคฺคิ อตฺถิ, มยฺหมฺปิ อตฺถี"ติ
ปชฺชลิ. นาคราชสฺส เตโช เถรํ น พาธติ, เถรสฺส ปน เตโช นาคราชานํ
พาธติ. นาคราชา "อยํ มํ สิเนรุนา อภินิปฺปีเฬตฺวา ธูมายติ เจว ปชฺชลติ
จา"ติ จินฺเตตฺวา "โภ ตุวํ โกสี"ติ ปฏิปุจฺฉิ. อหํ โข นนฺท โมคฺคลฺลาโนติ.
ภนฺเต อตฺตโน ภิกฺขุภาเวน ติฏฺาหีติ.
     เถโร ตํ อตฺตภาวํ วิชหิตฺวา ตสฺส ทกฺขิณกณฺณโสเตน ปวิสิตฺวา
วามกณฺณโสเตน นิกฺขมิ, วามกณฺณโสเตน ปวิสิตฺวา ทกฺขิณกณฺณโสเตน นิกฺขมิ.
ตถา ทกฺขิณนาสโสเตน ปวิสิตฺวา วามนาสโสเตน นิกฺขมิ, วามนาสโสเตน
ปวิสิตฺวา ทกฺขิณนาสโสเตน นิกฺขมิ. ตโต นาคราชา มุขํ วิวริ, เถโร มุเขน
ปวิสิตฺวา อนฺโตกุจฺฉิยํ ปาจีเนน จ ปจฺฉิเมน จ จงฺกมติ. ภควา "โมคฺคลฺลาน
มนสิ กโรหิ, มหิทฺธิโก นาโค"ติ อาห. เถโร "มยฺหํ โข ภนฺเต จตฺตาโร
อิทฺธิปาทา ภาวิตา พหุลีกตา ยานีกตา วตฺถุกตา อนุฏฺิตา ปริจิตา สุสมารทฺธา,
ติฏฺตุ ภนฺเต นนฺโทปนนฺโท, อหํ นนฺโทปนนฺทสทิสานํ นาคราชานํ สตมฺปิ
สหสฺสมฺปิ ทเมยฺยนฺ"ติอาทิมาห.
     นาคาราชา จินฺเตสิ "ปวิสนฺโต ตาว เม น ทิฏฺโ, นิกฺขมนกาเล
ทานิ นํ ทานฺตเร ปกฺขิปิตฺวา ขาทิสฺสามี"ติ จินฺเตตฺวา "นิกฺขมถ ภนฺเต,
มา มํ อนฺโตกุจฺฉิยํ อปราปรํ จงฺกมนฺโต พาธยิตฺถา"ติ อาห. เถโร นิกฺขมิตฺวา
พหิ อฏฺาสิ. นาคราชา "อยํ โส"ติ ทิสฺวา "นาสวาตํ วิสฺสชฺชิ, เถโร
จตุตฺถชฺฌานํ สมาปชฺชิ, โลมกูปมฺปิสฺส วาโต จาเลตุํ นาสกฺขิ. อวเสสา ภิกฺขู
กิร อาทิโต ปฏฺาย สพฺพปาฏิหาริยานิ กาตุํ สกฺกุเณยฺยุํ, อิมํ ปน านํ
ปตฺวา เอวํ ขิปฺปนิสนฺติโน หุตฺวา สมาปชฺชิตุํ น สกฺขิสฺสนฺตี"ติ เนสํ ภควา
นาคราชทมนํ นานุชานิ.
     นาคราชา "อหํ อิมสฺส สมณสฺส นาสวาเตน โลมกูปมฺปิ จาเลตุํ
นาสกฺขิ, มหิทฺธิโก โส สมโณ"ติ จินฺเตสิ. เถโร อตฺตภาวํ วิชหิตฺวา สุปณฺณรูปํ
อภินิมฺมินิตฺวา สุปณฺณวาตํ ทสฺเสนฺโต นาคราชานํ อนุพนฺธิ. นาคราชา ตํ
อตฺตภาวํ วิชหิตฺวา มาณวกวณฺณํ อภินิมฺมินิตฺวา "ภนฺเต ตุมฺหากํ สรณํ
คจฺฉามี"ติ วทนฺโต เถรสฺส ปาเท วนฺทิ. เถโร "สตฺถา นนฺท อาคโต, เอหิ
คมิสฺสามา"ติ นาคราชานํ ทเมตฺวา นิพฺพิสํ กตฺวา คเหตฺวา ภควโต สนฺติกํ
อคมาสิ. นาคราชา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา "ภนฺเต ตุมฺหากํ สรณํ คจฺฉามี"ติ
อาห. ภควา "สุขี โหหิ นาคราชา"ติ วตฺวา ภิกฺขุสํฆปริวุโต อนาถปิณฺฑิกสฺส
นิเวสนํ อคมาสิ.
     อนาถปิณฺฑิโก "กึ ภนฺเต อติทิวา อาคตตฺถา"ติ อาห. โมคฺคลฺลานสฺส
จ นนฺโทปนนฺทสฺส จ สงฺคาโม อโหสีติ. กสฺส ปน ภนฺเต ชโย, กสฺส
ปราชโยติ. โมคฺคลฺลานสฺส ชโย, นนฺทสฺส ปราชโยติ. อนาถปิณฺฑิโก
"อธิวาเสตุ เม ภนฺเต ภควา สตฺตาหํ เอกปฏิปาฏิยา ภตฺตํ สตฺตาหํ เถรสฺส
สกฺการํ กริสฺสามี"ติ วตฺวา สตฺตาหํ พุทฺธปฺปมุขานํ ปญฺจนฺนํ ภิกฺขุสตานํ
มหาสกฺการํ อกาสิ. เตน วุตฺตํ "นนฺโทปนนฺททมเนน ทีเปตพฺโพ"ติ.
     เอกสฺมึ หิ สมเย ปุพฺพาราเม วิสาขาย มหาอุปาสิกาย
การิตสหสฺสคพฺภปฏิมณฺฑิเต ปาสาเท ภควติ วิหรนฺเต ฯเปฯ สํเวเชสิ จ เทวตาติ.
เตน วุตฺตํ:-
               "ธรณิมฺปิ สุคมฺภีรํ      พหลํ ทุปฺปธํสิยํ
               วามงฺคุฏฺเน โขเภยฺยํ  อิทฺธิยา ปารมึ คโต"ติ.
     ตตฺถ อิทฺธิยา ปารมึ คโตติ วิกุพฺพนิทฺธิอาทิอิทฺธิยา ปริโยสานํ คโต
ปตฺโต.
     [๓๙๕] อสฺมิมานนฺติ อหมสฺมิ ปญฺาสีลสมาธิสมฺปนฺโนติอาทิ
อสฺมิมานํ น ปสฺสามิ น ทกฺขามีติ อตฺโถ. ตเทว ทีเปนฺโต มาโน มยฺหํ
น วิชฺชตีติ อาห. สามเณเร อุปาทายาติ สามเณเร อาทึ กตฺวา สกเล
ภิกฺขุสํเฆ ครุจิตฺตํ คารวจิตฺตํ อาทรพหุมานํ อหํ กโรมีติ อตฺโถ.
     [๓๙๖] อปริเมยฺเย อิโต กปฺเปติ อิโต อมฺหากํ อุปฺปนฺนกปฺปโต
อนฺตรกปฺปาทีหิ อปริเมยฺเย เอกอสงฺเขฺยยฺยสฺส อุปริ สตสหสฺสกปฺปมตฺถเกติ
อตฺโถ. ยํ กมฺมํ อภินีหรนฺติ ๑- อคฺคสาวกภาวสฺส ปทํ ปุญฺสมฺปตฺตึ ปูเรสึ.
ตมหํ ภูมึ อนุปฺปตฺโตติ ๒- อหํ ตํ สาวกภูมึ อนุปฺปตฺโต อาสวกฺขยสงฺขาตํ
นิพฺพานํ ปตฺโต อสฺมิ อมฺหีติ อตฺโถ.
     [๓๙๗] อตฺถปฏิสมฺภิทาทโย จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา โสตาปตฺติมคฺคาทโย
อฏฺ วิโมกฺขา อิทฺธิวิธาทโย ฉ อภิญฺาโย เม มยา สจฺฉิกตา ปจฺจกฺขํ
กตา. พุทฺธสฺส ภควโต โอวาทานุสาสนีสงฺขาตํ สาสนํ มยา กตํ
สีลปฏิปตฺตินิปฺผาทนวเสน ปริโยสาปิตนฺติ อตฺโถ.
     อิตฺถนฺติ อิมินา ปกาเรน เหฏฺา วุตฺตกฺกเมน. เอวํ โส เอกสฺเสว
อโนมทสฺสีพุทฺธสฺส สนฺติเก ทฺวิกฺขตฺตุํ พฺยากรณํ ลภิ. กถํ? เหฏฺาวุตฺตนเยน
เสฏฺิ หุตฺวา ตสฺส ภควโต สนฺติเก ลทฺธพฺยากรโณ ตโต จุโต สามุทฺทิเก
นาคภวเน นิพฺพตฺโต ตสฺเสว ภควโต สนฺติเก ทีฆายุกภาเวน อุปหารํ
กตฺวา นิมนฺเตตฺวา โภเชตฺวา มหาปูชํ อากาสิ. ตทาปิ ภควา พฺยากรณํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. กมฺมมฏินีหรินฺติ.   ๒ ฉ.ม. ตาหํ ภูมิมนุปฺปตฺโตติ.
กเถสิ. สุทนฺติ ปทปูรเณ นิปาโต. อายสฺมาติ ปิยจนํ ครุคารวาธิวจนํ.
มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโร อิมา อปทานคาถาโย อภาสิตฺถ กเถสิ. อิตีติ
ปริสมาปนตฺเถ นิปาโต.
                มหาโมคฺคลฺลานตฺเถราปทานวณฺณนา นิฏฺิตา.
                          -------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๙ หน้า ๒๘๗-๓๐๓.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=49&A=7155&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=49&A=7155&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=32&i=4
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=32&A=676
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=32&A=938
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=32&A=938
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๒
http://84000.org/tipitaka/read/?index_32