อรรถกถาเล่มที่ ๕๓ ภาษาบาลีอักษรไทย
 สงฺคณี.อ. (อฏฺฐสาลินี)

                        ๓. นิกฺเขปกณฺฑวณฺณนา
                           ติกนิกฺเขปกถา
     [๙๘๕] เอตฺตาวตา กุสลตฺติโก สพฺเพสํ กุสลาทิธมฺมานํ ปทภาชนนเยน
วิตฺถาริโต โหติ. ยสฺมา ปน ยฺวายํ กุสลตฺติกสฺสปิ ปทภาชนนโย ๑- วุตฺโต,
เสสติกทุกานํ ปน เอเสว วิภชนนโย โหติ. ยถา หิ เอตฺถ, เอวํ "กตเม
ธมฺมา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ
อุปฺปนฺนํ โหติ โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ รูปารมฺมณํ วา ฯเปฯ เย
วา ปน ตสฺมึ สมเย อญฺเปิ อตฺถิ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา อรูปิโน ธมฺมา
เปตฺวา เวทนากฺขนฺธํ, อิเม ธมฺมา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา"ติอาทินา
อนุกฺกเมน สพฺพติกทุเกสุ สกฺกา ปณฺฑิเตหิ วิภชนนยํ สลฺลกฺเขตุํ. ตสฺมา
ตํ วิตฺถารเทสนํ นิกฺขิปิตฺวา อญฺเน นาติสงฺเขปวิตฺถาเรน นเยน ๒-
สพฺพติกทุกธมฺมวิภาคํ ทสฺเสตุํ "กตเม ธมฺมา กุสลา"ติ นิกฺเขปกณฺฑํ อารทฺธํ.
จิตฺตุปฺปาทกณฺฑํ หิ วิตฺถารเทสนา, อฏฺกถากณฺฑํ สงฺเขปเทสนา, อิทํ ปน
นิกฺเขปกณฺฑํ จิตฺตุปฺปาทกณฺฑํ อุปาทาย สงฺเขโป, อฏฺกถากณฺฑํ อุปาทาย
วิตฺถาโรติ นาติสงฺขิตฺตวิตฺถารธาตุกํ ๓- โหติ. ตยิทํ วิตฺถารเทสนํ นิกฺขิปิตฺวา
เทสิตตฺตาปิ เหฏฺา วุตฺตการณวเสนาปิ นิกฺเขปกณฺฑํ นามาติ เวทิตพฺพํ.
วุตฺตํ เหตํ:-
            "มูลโต ขนฺธโต จาปิ      ทฺวารโต จาปิ ภูมิโต
             อตฺถโต ธมฺมโต จาปิ     นามโต จาปิ ลิงฺคโต
             นิกฺขิปิตฺวา เทสิตตฺตา    `นิกฺเขโป'ติ ปวุจฺจตี"ติ.
     อิทํ หิ "ตีณิ กุสลมูลานี"ติอาทินา นเยน มูลโต นิกฺขิปิตฺวา เทสิตํ,
"ตํสมฺปยุตฺโต เวทนากฺขนฺโธ"ติ ขนฺธโต, "ตํสมุฏฺานํ กายกมฺมนฺ"ติ ทฺวารโต,
กายทฺวารปฺปวตฺตํ หิ กมฺมํ กายกมฺมนฺติ วุจฺจติ. "สุขภูมิยํ กามาวจเร"ติ ภูมิโต
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วิภชนนโย      ๒ ฉ.ม. นาติสงฺเขปนาติวิตฺถารนเยน
@๓ ฉ. สงฺขิตฺตวิตฺถารธาตุกํ
นิกฺขิปิตฺวา เทสิตํ. ตตฺถ ตตฺถ อตฺถธมฺมลิงฺคนามานํ ๑- วเสน เทสิตตฺตา
อตฺถาทีนิ ๒- นิกฺขิปิตฺวา เทสิตํ นิกฺเขปกณฺฑํ นามาติ เวทิตพฺพํ.
     ตตฺถ กุสลปทนิทฺเทเส ตาว ตีณีติ คณนปริจฺเฉโท, กุสลานิ จ ตานิ
มูลานิ จ, กุสลานํ วา ธมฺมานํ เหตุปจฺจยปภวชนกสมุฏฺานนิพฺพตฺตกฏฺเน
มูลานีติ กุสลมูลานิ. เอวํ อตฺถวเสน ทสฺเสตฺวา อิทานิ นามวเสน ทสฺเสตุํ
"อโลโภ อโทโส อโมโห"ติ อาห. เอตฺตาวตา ยสฺมา มูเลน มุตฺตํ กุสลํ นาม
นตฺถิ, ตสฺมา จตุภูมิกกุสลํ ตีหิ มูเลหิ ปริยาทิยิตฺวา ทสฺเสสิ ธมฺมราชา.
ตํสมฺปยุตฺโตติ เตหิ อโลภาทีหิ สมฺปยุตฺโต, ตตฺถ อโลเภน สมฺปยุตฺเต
สงฺขารกฺขนฺเธ อโทสาโมหาปิ อโลเภน สมฺปยุตฺตสงฺขารกฺขนฺธคหณํเยว ๓- คจฺฉนฺติ.
เสสทฺวยวเสน สมฺปโยเคปิ เอเสว นโย. อิติ จตุภูมิกกุสลํ ปุน
ตํสมฺปยุตฺตกจตุกฺขนฺธวเสน ปริยาทิยิตฺวา ทสฺเสสิ ธมฺมราชา. ตํสมุฏฺานนฺติ เตหิ
อโลภาทีหิ สมุฏฺิตํ. อิมินาปิ นเยน ตเทว จตุภูมิกกุสลํ ติณฺณํ กมฺมทฺวารานํ วเสน
ปริยาทิยิตฺวา ทสฺเสสิ ธมฺมราชา. เอวํ ตาว กุสลํ ตีสุ าเนสุ ปริยาทิยิตฺวา
เทสิตํ. ๔-
     [๙๘๖] อกุสเลปิ เอเสว นโย. ทฺวาทสนฺนํ หิ อกุสลจิตฺตานํ เอวมฺปิ
มูเลน มุตฺตํ นาม นตฺถีติ มูเลน ปริยาทิยิตฺวา ทสฺเสสิ ธมฺมราชา.
ตํสมฺปยุตฺตจตุกฺขนฺธโต จ อุทฺธํ อกุสลํ นาม นตฺถีติ ตาเนว ทฺวาทส อกุสลจิตฺตานิ
จตุกฺขนฺธวเสน ปริยาทิยิตฺวา ทสฺเสสิ ธมฺมราชา. กายกมฺมาทิวเสน ปน เนสํ
ปวตฺติสพฺภาวโต กมฺมทฺวารวเสน ปริยาทิยิตฺวา ทสฺเสสิ ธมฺมราชา. ยํ ปเนตฺถ
"ตเทกฏฺา จ กิเลสา"ติอาทิ วุตฺตํ, ตตฺถ เอกสฺมึ จิตฺเต ปุคฺคเล วา ิตนฺติ
เอกฏฺ. ตตฺถ เอกสฺมึ จิตฺเต ิตํ สหเชกฏฺ นาม โหติ, เอกสฺมึ ปุคฺคเล
ิตํ ปหาเนกฏฺ นาม. เตน โลภาทินา อญฺเน วา ตตฺถ ตตฺถ นิทฺทิฏฺเน
สห เอกสฺมึ ิตนฺติ ตเทกฏฺ. ตตฺถ "กตเม ธมฺมา สงฺกิลิฏฺสงฺกิเลสิกา? ตีณิ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อตฺถธมฺมนามลิงฺคานํ                ๒ ฉ. อตฺถาทีหิ
@๓ ฉ.ม. สมฺปยุตฺตสงฺขารกฺขนฺธคณนํเยว         ๔ ฉ.ม. ทสฺสิตํ
อกุสลมูลานิ โลโภ โทโส โมโห ตเทกฏฺา จ กิเลสา"ติ สงฺกิลิฏฺตฺติเก
"กตเม ธมฺมา หีนา? ตีณิ อกุสลมูลานิ โลโภ โทโส โมโห ตเทกฏฺา จ
กิเลสา"ติ หีนตฺติเก "กตเม ธมฺมา อกุสลา? ตีณิ อกุสลมูลานิ โลโภ โทโส
โมโห ตเทกฏฺา จ กิเลสา"ติ อิมสฺมึ อกุสลตฺติเก. "กตเม ธมฺมา สงฺกิลิฏฺา?
ตีณิ อกุสลมูลานิ โลโภ โทโส โมโห ตเทกฏฺา จ กิเลสา"ติ กิเลสโคจฺฉเก
"กตเม ธมฺเม สรณา? ตีณิ อกุสลมูลานิ โลโภ โทโส โมโห ตเทกฏฺา จ
กิเลสา"ติ สรณทุเกติ อิเมสุ เอตฺตเกสุ าเนสุ สหเชกฏฺ อาคตํ.
     ทสฺสเนนปหาตพฺพตฺติเก ปน "อิมานิ ตีณิ สญฺโชนานิ ตเทกฏฺา จ
กิเลสา"ติ ทสฺสเนนปหาตพฺพเหตุกตฺติเกปิ "อิมานิ ตีณิ สญฺโชนานิ ตเทกฏฺา
จ กิเลสา"ติ ปุน ตตฺเถว "ตีณิ สญฺโชนานิ สกฺกายทิฏฺิ วิจิกิจฺฉา
สีลพฺพตปรามาโส, อิเม ธมฺมา ทสฺสเนนปหาตพฺพา. ตเทกฏฺโ โลโภ โทโส โมโห,
อิเม ธมฺมา ทสฺสเนนปหาตพฺพเหตู. ตเทกฏฺา จ กิเลสา ตํสมฺปยุตฺโต
เวทนากฺขนฺโธ สญฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิญฺาณกฺขนฺโธ ตํสมุฏฺานํ กายกมฺมํ
วจีกมฺมํ มโนกมฺมํ, อิเม ธมฺมา ทสฺสเนนปหาตพฺพเหตุกา"ติ สมฺมปฺปธานวิภงฺเค
"ตตฺถ กตเม อนุปฺปนฺนา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา? ตีณิ อกุสลมูลานิ โลโภ
โทโส โมโห ตเทกฏฺา จ กิเลสา"ติ ๑- อิเมสุ ปน เอตฺตเกสุ าเนสุ ปหาเนกฏฺ
อาคตนฺติ เวทิตพฺพํ.
     [๙๘๗] อพฺยากตปทนิทฺเทโส อุตฺตานตฺโถเยวาติ. อิมสฺมึ ติเก ตีณิ
ลกฺขณานิ ติสฺโส ปญฺตฺติโย กสิณุคฺฆาฏิมากาสํ อชฺชฏากาสํ อากิญฺจญฺายตนสฺส
อารมฺมณํ นิโรธสมาปตฺติ จ น ลพฺภนฺตีติ ๒- วุตฺตํ.
     [๙๘๘] เวทนาตฺติกนิทฺเทเส สุขภูมิยนฺติ เอตฺถ ยถา
ตมฺพภูมิ กณฺหภูมีติ ตมฺพภูมิกณฺหภูมิโยว วุจฺจนฺติ, เอวํ สุขมฺปิ
สุขภูมิ นาม. ยถา อุจฺฉุภูมิ สาลิภูมีติ อุจฺฉุสาลีนํ อุปฺปชฺชนฏฺานานิ
วุจฺจนฺติ, เอวํ สุขสฺส อุปฺปชฺชนฏฺานํ จิตฺตมฺปิ สุขภูมิ นาม, ตํ
อิธ อธิปฺเปตํ. ยสฺมา ปน สา กามาวจเร วา โหติ
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ. ๓๕/๓๙๑/๒๔๙         ๒ ฉ.ม. ลพฺภตีติ
รูปาวจราทีสุ วา, ตสฺมาสฺสา ตํ ปเภทํ ทสฺเสตุํ "กามาวจเร"ติอาทิ วุตฺตํ. สุขเวทนํ
เปตฺวาติ ยา สา สุขภูมิยํ สุขเวทนา, ตํ เปตฺวา. ตํสมฺปยุตฺโตติ ตาย ๑-
ปิตาย สุขเวทนาย สมฺปยุตฺโต. เสสปททฺวเยปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ
เวทิตพฺโพ. ๒-
     อิมสฺมึ ติเก ติสฺโส เวทนา สพฺพํ รูปํ นิพฺพานนฺติ อิทมฺปิ น ลพฺภติ.
อยํ หิ ติโก กุสลตฺติเก จ อลพฺภมาเนหิ อิเมหิ จ ตีหิ โกฏฺาเสหิ มุตฺตโก
นาม. อิโต ปเรสุ ปน ติกทุเกสุ ปาลิโต จ อตฺถโต จ ยํ วตฺตพฺพํ สิยา,
ตํ สพฺพํ ปทานุกฺกเมน มาติกากถาย เจว กุสลาทีนญฺจ นิทฺเทเส วุตฺตเมว.
ยํ ปน ยตฺถ วิเสสมตฺตํ, ตเทว วกฺขาม.
     [๙๙๑] ตตฺถ วิปากตฺติเก ตาว กิญฺจาปิ อรูปธมฺมา วิย รูปธมฺมาปิ
กมฺมสมุฏฺานา อตฺถิ, อนารมฺมณตฺตา ปน เต กมฺมสริกฺขกา น โหนฺตีติ
สารมฺมณา อรูปธมฺมาว กมฺมสริกฺขกตฺตา "วิปากา"ติ วุตฺตา พีชสริกฺขกผลํ วิย.
สาลิพีชสฺมึ หิ วปิเต องฺกุรปตฺตาทีสุ นิกฺขนฺเตสุปิ "สาลิผลนฺ"ติ น วุจฺจติ,
ยทา ปน สาลิสีสํ ปกฺกํ โหติ ปริณตํ, ตทา พีชสริกฺขโก สาลีเอว "สาลิผลนฺ"ติ
วุจฺจติ, องฺกุรปตฺตาทีนิ ปน พีชชาตานิ พีชโต นิพฺพตฺตานีติ วุจฺจนฺติ. เอวเมว
รูปมฺปิ "กมฺมชนฺ"ติ วา "อุปาทินฺนนฺ"ติ วา วตฺตุํ วฏฺฏติ.
     [๙๙๔] อุปาทินฺนตฺติเก กิญฺจาปิ ขีณาสวสฺส ขนฺธา "อมฺหากํ มาตุลตฺเถโร,
อมฺหากํ จูฬปิตุตฺเถโร"ติ วทนฺตานํ ปเรสํ อุปาทานสฺส ปจฺจยา โหนฺติ,
มคฺคผลนิพฺพานานิ ปน อคฺคหิตานิ อปรามฏฺานิ อนุปาทินฺนาเนว. ตานิ หิ
ยถา ทิวสํ สนฺตตฺโต ๓- อโยคุโฬ มกฺขิกานํ อภินิสีทนสฺส ปจฺจโย น โหติ,
เอวเมว เตชุสฺสทตฺตา ตณฺหามานทิฏฺิวเสน คหณสฺส ปจฺจยา น โหนฺติ. เตน
วุตฺตํ "อิเม ธมฺมา อนุปาทินฺนอนุปาทานิยา"ติ.
     [๙๙๘] อสงฺกิลิฏฺอสงฺกิเลสิเกสุปิ เอเสว นโย.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ตาเยว      ๒ ฉ.ม. เวทิตพฺโพติ      ๓ สี. ทิวสสนฺตตฺโต
     [๑๐๐๐] วิตกฺกตฺติเก วิตกฺกสหชาเตน วิจาเรน สทฺธึ กุสลตฺติเก
อลพฺภมานาว น ลพฺภนฺติ.
     [๑๐๐๓] ปีติสหคตตฺติเก ปีติอาทโย อตฺตนา สหชาตธมฺมานํ
ปีติสหคตาทิภาวํ ทตฺวา สยํ ปิฏฺิวฏฺฏกา ชาตา. อิมสฺมึ หิ ติเก เทฺว
โทมนสฺสสหคตจิตฺตุปฺปาทา ทุกฺขสหคตํ กายวิญฺาณํ อุเปกฺขาเวทนา รูปํ นิพฺพานนฺติ
อิทมฺปิ น ลพฺภติ. อยํ หิ ติโก กุสลตฺติเก จ อลพฺภมาเนหิ อิเมหิ จ
ปญฺจหิ โกฏฺาเสหิ มุตฺตโก นาม.
     [๑๐๐๖] ทสฺสเนนปหาตพฺพตฺติเก สญฺโชนานีติ พนฺธนานิ. สกฺกายทิฏฺีติ
วิชฺชมานฏฺเน สติ ขนฺธปญฺจกสงฺขาเต กาเย สยํ วา สติ ตสฺมึ กาเย ทิฏฺีติ
สกฺกายทิฏฺิ. สีเลน สุชฺฌิตุํ สกฺกา, วเตน สุชฺฌิตุํ สกฺกา, สีลวเตหิ สุชฺฌิตุํ
สกฺกาติ คหิตสมาทานํ ปน สีลพฺพตปรามาโส นาม.
     [๑๐๐๗] อิธาติ เทสาปเทเส นิปาโต. สฺวายํ กตฺถจิ โลกํ อุปาทาย
วุจฺจติ. ยถาห "อิธ ตถาคโต โลเก อุปฺปชฺชตี"ติ. ๑- กตฺถจิ สาสนํ. ยถาห
"อิเธว ภิกฺขเว สมโณ, อิธ ทุติโย สมโณ"ติ. ๒- กตฺถจิ โอกาสํ. ยถาห:-
          "อิเธว ติฏฺมานสฺส            เทวภูตสฺส เม สโต
           ปุนรายุ ๓- จ เม ลทฺโธ       เอวํ ชานาหิ มาริสา"ติ. ๔-
     กตฺถจิ ปทปูรณมตฺตเมว. ยถาห "อิธาหํ ภิกฺขเว ภุตฺตาวี อสฺสํ ปวาริโต"ติ. ๕-
อิธ ปน โลกํ อุปาทาย วุตฺโตติ เวทิตพฺโพ.
     อสฺสุตวา ปุถุชฺชโนติ เอตฺถ ปน อาคมาธิคมาภาวา เยฺโย อสฺสุตวา
อิติ. ยสฺส หิ ขนฺธธาตุอายตนปจฺจยาการสติปฏฺานาทีสุ อุคฺคหปริปุจฺฉา-
วินิจฺฉยรหิตตฺตา ทิฏฺิปฏิเสธโก เนว อาคโม, ปฏิปตฺติยา อธิคนฺตพฺพสฺส อนธิคตตฺตา
เนว อธิคโม อตฺถิ, โส อาคมาธิคมาภาวา เยฺโย อสฺสุตวา อิติ. สฺวายํ:-
@เชิงอรรถ: ๑ ที.สี. ๙/๒๗๙/๙๙    ๒ ม.มู. ๑๒/๑๓๙/๙๘, องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๒๔๑/๒๖๕
@๓ ปาลิ. ปุเนวายุ      ๔ ที.ม. ๑๐/๓๖๙/๒๔๔      ๕ ม.มู. ๑๒/๓๐/๑๗
            ปุถูนํ ชนนาทีหิ           การเณหิ ปุถุชฺชโน
            ปุถุชฺชนนฺโตคธตฺตา        ปุถุ วายํ ชโน อิติ. ๑-
      โส หิ ปุถูนํ นานปฺปการานํ กิเลสาทีนํ ชนนาทีหิ การเณหิ ปุถุชฺชโน.
ยถาห:- "ปุถู ๒- กิเลเส ชเนตีติ ปุถุชฺชโน, ปุถู อวิหตสกฺกายทิฏฺิกาติ
ปุถุชฺชนา, ปุถู ๓- นานาสตฺถารานํ มุขมุลฺโลกิกาติ ๓- ปุถุชฺชนา, ปุถู สพฺพคตีหิ
อวุฏฺิตาติ ปุถุชฺชนา, ปุถู นานาภิสงฺขาเร อภิสงฺขโรนฺตีติ  ปุถุชฺชนา, ปุถู
นานาโอเฆหิ วุยฺหนฺตีติ ปุถุชฺชนา, ปุถู นานาสนฺตาเปหิ สนฺตปฺปนฺตีติ ปุถุชฺชนา,
ปุถู นานาปริฬาเหหิ ปริทยฺหนฺตีติ ปุถุชฺชนา, ปุถู ปญฺจสุ กามคุเณสุ
รตฺตา คิทฺธา คธิตา มุจฺฉิตา อชฺฌาปนฺนา ๔- ลคฺคา ลคฺคิตา ๕- ปลิพุทฺธาติ
ปุถุชฺชนา, ปุถู ปญฺจหิ นีวรเณหิ อาวุตา นิวุตา โอผุตา ๖- ปิหิตา ปฏิจฺฉนฺนา
ปฏิกุชฺฌิตาติ ปุถุชฺชนา"ติ. ๗- ปุถูนํ วา คณนปถมตีตานํ อริยธมฺมปรมฺมุขานํ
นีจธมฺมสมาจารานํ ชนานํ อนฺโตคธตฺตาปิ ปุถุชฺชนา, ปุถุ วา อยํ, วิสุํเยว
สงฺขฺยํ คโต, วิสํสฏฺโ สีลสุตาทิคุณยุตฺเตหิ อริเยหิ ชโนติปิ ปุถุชฺชโน.
เอวเมเตหิ "อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน"ติ ทฺวีหิ ปเทหิ เย เต:-
          "ทุเว ปุถุชฺชนา วุตฺตา        พุทฺเธนาทิจฺจพนฺธุนา
           อนฺโธ ปุถุชฺชโน เอโก       กลฺยาเณโก ปุถุชฺชโน"ติ.
     เทฺว ปุถุชฺชนา วุตฺตา, เตสุ อนฺธปุถุชฺชโน วุตฺโต โหตีติ เวทิตพฺโพ.
     อริยานํ อทสฺสาวีติอาทีสุ อริยาติ ๘- อารกตฺตา กิเลเสหิ อนเย น
อิริยนโต อเย อิริยนโต สเทวเกน โลเกน จ อรณียโต พุทฺธา จ ปจฺเจกพุทฺธา
จ พุทฺธสาวกา จ วุจฺจนฺติ, พุทฺธาเยว วา อิธ อริยา. ยถาห "สเทวเก ภิกฺขเว
โลเก ฯเปฯ ตถาคโต อริโยติ วุจฺจตี"ติ. ๙-
@เชิงอรรถ: ๑ สุ.วิ. ๑/๗/๕๘, ป.สู. ๑/๒/๒๑, มโน. ปู. ๑/๕๑/๔๙, สารตฺถ.ปกา. ๒/๑๒๔ (สฺยา)
@๒ ฉ.ม. ปุถุ. เอวมุปริปิ               ๓-๓ ฉ.ม. สตฺถารานํ มุขุลฺโลกิกาติ
@๔ ฉ.ม. อชฺโฌสนฺนา, สี. อชฺโฌปนฺนา     ๕ สี. ลคิตา
@๖ ฉ.ม. โอวุตา                     ๗ ขุ.มหา. ๒๙/๒๓๙/๑๗๙
@๘ ม. อริยา นาม, ป.สู. ๑/๒/๒๒ มูลปริยายสุตฺตวณฺณนายญฺจ ปสฺสิตพฺพํ
@๙ สํ.ม. ๑๙/๑๐๙๘/๓๘๐
     สปฺปุริสาติ เอตฺถ ปน ปจฺเจกพุทฺธา ตถาคตสาวกา จ "สปฺปุริสา"ติ
เวทิตพฺพา. เต หิ โลกุตฺตรคุณโยเคน โสภณา ปุริสาติ สปฺปุริสา. สพฺเพว
วา เอเต เทฺวธาปิ วุตฺตา. พุทฺธาปิ หิ อริยา จ สปฺปุริสา จ,
ปจฺเจกพุทฺธตถาคตสาวกา จ. ๑- ยถาห:-
                  "โย เว กตญฺู กตเวทิ ธีโร
                   กลฺยาณมิตฺโต ทฬฺหภตฺติ จ โหติ
                   ทุกฺขิตสฺส สกฺกจฺจ กโรติ กิจฺจํ
                   ตถาวิธํ สปฺปุริสํ วทนฺตี"ติ. ๒-
     "กลฺยาณมิตฺโต ทฬฺหภตฺติ จ โหตี"ติ เอตฺตาวตา หิ พุทฺธสาวโก
วุตฺโต, กตญฺุตาทีหิ พุทฺธา ปจฺเจกพุทฺธาติ. อิทานิ โย เตสํ อริยานํ อทสฺสนสีโล,
น จ ทสฺสเน สาธุการี, โส อริยานํ อทสฺสาวีติ เวทิตพฺโพ. โส จกฺขุนา
อทสฺสาวี, าเณน อทสฺสาวีติ ทุวิโธ, เตสุ าเณน อทสฺสาวี อิธ อธิปฺเปโต.
มํสจกฺขุนา หิ ทิพฺพจกฺขุนา วา อริยา ทิฏฺาปิ อทิฏฺาว โหนฺติ, เตสํ จกฺขูนํ
วณฺณมตฺตคฺคหณโต, น อริยภาวโคจรโต. โสณสิงฺคาลาทโยปิ จกฺขุนา อริเย
ปสฺสนฺติ, น จ เต อริยานํ ทสฺสาวิโน.
     ตตฺริทํ วตฺถุ:- จิตฺตลปพฺพตวาสิโน กิร ขีณาสวตฺเถรสฺส อุปฏฺาโก
วุฑฺฒปพฺพชิโต เอกทิวสํ เถเรน สทฺธึ ปิณฺฑาย จริตฺวา เถรสฺส ปตฺตจีวรํ
คเหตฺวา ปิฏฺิโต อาคจฺฉนฺโต เถรํ ปุจฺฉิ "อริยา นาม ภนฺเต กีทิสา"ติ.
เถโร อาห "อิเธกจฺโจ มหลฺลโก อริยานํ ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา วตฺตปฏิวตฺตํ ๓-
กตฺวา สหจรนฺโตปิ เนว อริเย ชานาติ, เอวํ ทุชฺชานา อาวุโส อริยา"ติ.
เอวํ วุตฺเตปิ โส เนว อญฺาสิ. ตสฺมา น จกฺขุนา ทสฺสนํ ทสฺสนํ,
าณทสฺสนเมว ทสฺสนํ. ยถาห "กินฺเต วกฺกลิ อิมินา ปูติกาเยน ทิฏฺเน, โย โข
วกฺกลิ ธมฺมํ ปสฺสติ, โส มํ ปสฺสตี"ติ. ๔- ตสฺมา จกฺขุนา ปสฺสนฺโตปิ าเณน
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปจฺเจกพุทฺธา พุทฺธสาวกาปิ, ปปญฺจสูทนิยญฺจ สํสนฺเทตพฺพํ
@๒ ขุ.ชา. ๒๗/๒๔๖๖/๕๔๑ (สฺยา)    ๓ ฉ.ม. วตฺตปฏิปตฺตึ    ๔ สํ.ข. ๑๗/๘๗/๙๖
อริเยหิ ทิฏฺ อนิจฺจาทิลกฺขณํ อปสฺสนฺโต อริยาธิคตญฺจ ธมฺมํ อนธิคจฺฉนฺโต
อริยภาวกรณธมฺมานํ ๑- อริยภาวสฺส จ อทิฏฺตฺตา "อริยานํ อทสฺสาวี"ติ เวทิตพฺโพ.
     อริยธมฺมสฺส อโกวิโทติ สติปฏฺานาทิเภเท อริยธมฺเม อกุสโล. อริยธมฺเม
อวินีโตติ เอตฺถ ปน:-
            ทุวิโธ วินโย นาม          เอกเมกตฺถ ปญฺจธา
            อภาวโต ตสฺส อยํ          "อวินีโต"ติ วุจฺจติ.
     อยํ หิ สํวรวินโย ปหานวินโยติ ทุวิโธ วินโย. เอตฺถ จ ทุวิเธปิ
วินเย เอกเมโก วินโย ปญฺจธา ภิชฺชติ. สํวรวินโยปิ หิ สีลสํวโร สติสํวโร
าณสํวโร ขนฺติสํวโร วิริยสํวโรติ ปญฺจวิโธ. ปหานวินโยปิ ตทงฺคปฺปหานํ
วิกฺขมฺภนปฺปหานํ สมุจฺเฉทปฺปหานํ ปฏิปสฺสทฺธิปฺปหานํ นิสฺสรณปฺปหานนฺติ
ปญฺจวิโธ.
     ตตฺถ "อิมินา ปาฏิโมกฺขสํวเรน อุเปโต โหติ สมุเปโต"ติ ๒- อยํ สีลสํวโร.
"รกฺขติ จกฺขุนฺทฺริยํ, จกฺขุนฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชตี"ติ ๓- อยํ สติสํวโร.
                 "ยานิ โสตานิ โลกสฺมึ [อชิตาติ ภควา]
                  สติ เตสํ นิวารณํ
                  โสตานํ สํวรํ พฺรูมิ
                  ปญฺาเยเต ปิถิยฺยเร"ติ ๔-
อยํ าณสํวโร นาม. "ขโม โหติ สีตสฺส อุณฺหสฺสา"ติ ๕- อยํ ขนฺติสํวโร.
"อุปฺปนฺนํ กามวิตกฺกํ นาธิวาเสตี"ติ ๖- อยํ วิริยสํวโร. สพฺโพปายํ สํวโร
ยถาสกํ สํวริตพฺพานํ วิเนตพฺพานญฺจ กายทุจฺจริตาทีนํ สํวรณโต "สํวโร "
วินยนโต "วินโย"ติ วุจฺจติ. เอวํ ตาว สํวรวินโย ปญฺจธา ภิชฺชตีติ เวทิตพฺโพ.
     ตถา ยํ นามรูปปริจฺเฉทาทีสุ วิปสฺสนาาเณสุ ปฏิปกฺขภาวโต ทีปาโลเกเนว
ตมสฺส, เตน เตน วิปสฺสนาาเณน ตสสฺ ตสฺส อนตฺถสฺส ปหานํ. เสยฺยถีทํ:-
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อริยกรธมฺมานํ      ๒ อภิ. ๓๕/๕๑๑/๒๙๖
@๓ ที.สี. ๙/๒๑๓/๗๐, ม.มู. ๑๒/๒๙๕,๓๔๙/๒๕๘,๓๑๐, สํ. สฬา. ๑๘/๓๑๗/๒๒๐ (สฺยา),
@องฺ. ติก. ๒๐/๑๖/๑๐๘      ๔ ขุ. สุ. ๒๕/๑๐๔๒/๕๓๒     ๕ ม.มู. ๑๒/๒๔/๑๔
@๖ ม.มู. ๑๒/๒๖/๑๕, องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๑๑๔/๑๓๓, องฺ. ฉกฺก. ๒๒/๓๒๙/๔๓๖ (สฺยา)
นามรูปววฏฺาเนน สกฺกายทิฏฺิยา, ปจฺจยปริคฺคเหน อเหตุวิสมเหตุทิฏฺีนํ,
ตสฺเสว อปรภาเค ๑- กงฺขาวิตรเณน กถํกถิภาวสฺส, กลาปสมฺมสเนน "อหํ มมา"ติ
คาหสฺส, มคฺคามคฺคววฏฺาเนน อมคฺเค มคฺคสญฺาย, อุทยทสฺสเนน อุจฺเฉททิฏฺิยา,
วยทสฺสเนน สสฺสตทิฏฺิยา, ภยทสฺสเนน สภเย อภยสญฺาย, อาทีนวทสฺสเนน
อสฺสาทสญฺาย, นิพฺพิทานุปสฺสนาย อภิรติสญฺาย, มุญฺจิตุกมฺยตาาเณน
อมุญฺจิตุกามตาย, อุเปกฺขาาเณน อนุเปกฺขาย, อนุโลเมน ธมฺมฏฺิติยา ๒-
นิพฺพาเน จ ปฏิโลมภาวสฺส, โคตฺรภุนา สงฺขารนิมิตฺตคาหสฺส ปหานํ. เอตํ
ตทงฺคปฺปหานํ นาม.
     ยํ ปน อุปจารปฺปนาเภเทน สมาธินา ปวตฺติภาวนิวารณโต ฆฏปฺปหาเรเนว
อุทกปิฏฺเ เสวาลสฺส เตสํ เตสํ นีวรณาทิธมฺมานํ ปหานํ, เอตํ
วิกฺขมฺภนปฺปหานํ นาม. ยํ จตุนฺนํ อริยมคฺคานํ ภาวิตตฺตา ตํตํมคฺควโต อตฺตโน
สนฺตาเน "ทิฏฺิคตานํ ปหานายา"ติอาทินา ๓- นเยน วุตฺตสฺส สมุทยปกฺขิกสฺส
กิเลสคณสฺส อจฺจนฺตอปฺปวตฺติภาเวน ปหานํ, อิทํ สมุจฺเฉทปฺปหานํ นาม.
ยํ ปน ผลกฺขเณ ปฏิปสฺสทฺธตฺตํ กิเลสานํ, เอตํ ปฏิปสฺสทฺธิปฺปหานํ นาม. ยํ
สพฺพสงฺขตนิสฺสฏตฺตา ปหีนสพฺพสงฺขตํ นิพฺพานํ, เอตํ นิสฺสรณปฺปหานํ นาม.
สพฺพมฺปิ เจตมฺปหานํ ยสฺมา จาคฏฺเน ปหานํ, วินยนฏฺเน วินโย. ตสฺมา
"ปหานวินโย"ติ วุจฺจติ. ตํตํปหานวโต วา ตสฺส วินยสฺส สมฺภวโตเปตํ
"ปหานวินโย"ติ วุจฺจติ. เอวํ ปหานวินโยปิ ปญฺจธา ภิชฺชตีติ เวทิตพฺโพ.
     เอวมยํ สงฺเขปโต ทุวิโธ เภทโต จ  ทสวิโธ วินโย ภิชฺชนสํวรตฺตา ๔-
ปหาตพฺพสฺส จ อปฺปหีนตฺตา ยสฺมา เอตสฺส อสฺสุตวโต ปุถุชฺชนสฺส นตฺถิ,
ตสฺมา อภาวโต ตสฺส อยํ "อวินีโต"ติ วุจฺจติ. ๕- เอเสว นโย สปฺปุริสานํ
อทสฺสาวี สปฺปุริสธมฺมสฺส อโกวิโท สปฺปุริสธมฺเม อวินีโตติ เอตฺถาปิ.
นินฺนานาการณํ เหตํ อตฺถโต. ยถาห "เยว เต อริยา, เตว เต สปฺปุริสา. เยว เต
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อปรภาเคน       ๓ อภิ. ๓๔/๒๗๗/๘๔
@๒ ฉ.ม. ธมฺมฏฺิติยํ        ๔ ฉ.ม. ภินฺนสํวรตฺตา     ๕ ฉ.ม. วุจฺจตีติ
สปฺปุริสา, เตว เต อริยา. โยเอว โส อริยานํ ธมฺโม, โสเอว โส สปฺปุริสานํ
ธมฺโม. โยเอว โส สปฺปุริสานํ ธมฺโม, โสเอว โส อริยานํ ธมฺโม. เยว เต
อริยวินยา, เตว เต สปฺปุริสวินยา. เยว เต สปฺปุริสวินยา, เตว เต อริยวินยา.
อริโยติ วา สปฺปุริโสติ วา อริยธมฺโมติ วา สปฺปุริสธมฺโมติ วา อริยวินโยติ
วา สปฺปุริสวินโยติ วา เอเสเส เอเก เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเต
ตญฺเวา"ติ.
     รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสตีติ อิเธกจฺโจ รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, "ยํ รูปํ,
โส อหํ. โย อหํ, ตํ รูปนฺ"ติ รูปญฺจ อตฺตานญฺจ อทฺวยํ สมนุปสฺสติ.
เสยฺยถาปิ นาม เตลปฺปทีปสฺส ฌายโต "ยา อจฺจิ, โส วณฺโณ. โย วณฺโณ,
สา อจฺจี"ติ อจฺจิญฺจ วณฺณญฺจ อทฺวยํ สมนุปสฺสติ. เอวเมว อิเธกจฺโจ รูปํ
อตฺตโต สมนุปสฺสตีติ เอวํ รูปํ "อตฺตา"ติ ทิฏฺิปสฺสนาย ปสฺสติ. รูปวนฺตํ วา
อตฺตานนฺติ อรูปํ "อตฺตา"ติ คเหตฺวา ฉายาวนฺตํ รุกฺขํ วิย ตํ รูปวนฺตํ
สมนุปสฺสติ. อตฺตนิ วา รูปนฺติ อรูปเมว "อตฺตา"ติ คเหตฺวา ปุปฺผสฺมึ คนฺธํ
วิย อตฺตนิ รูปํ สมนุปสฺสติ. รูปสฺมึ วา อตฺตานนฺติ อรูปเมว "อตฺตา"ติ
คเหตฺวา กรณฺฑเก มณึ วิย อตฺตานํ รูปสฺมึ สมนุปสฺสติ. เวทนาทีสุปิ
เอเสว นโย.
     ตตฺถ "รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสตี"ติ สุทฺธรูปเมว "อตฺตา"ติ กถิตํ.
"รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ, อตฺตนิ วา รูปํ, รูปสฺมึ วา อตฺตานํ. เวทนํ อตฺตโต
ฯเปฯ สญฺ. สงฺขาเร. วิญฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสตี"ติ อิเมสุ สตฺตสุ
าเนสุ อรูปํ "อตฺตา"ติ กถิตํ. "เวทนาวนฺตํ วา อตฺตานํ, อตฺตนิ วา เวทนํ,
เวทนาย วา อตฺตานนฺ"ติ เอวํ จตูสุ ขนฺเธสุ ติณฺณํ ติณฺณํ วเสน ทฺวาทสสุ
าเนสุ รูปารูปมิสฺสโก อตฺตา กถิโต. ตตฺถ "รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ. เวทนํ.
สญฺ. สงฺขาเร. วิญฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสตี"ติ อิเมสุ ปญฺจสุ าเนสุ
อุจฺเฉททิฏฺิ กถิตา, อวเสเสสุ สสฺสตทิฏฺิ. เอวเมตฺถ ปณฺณรส ภวทิฏฺิโย,
ปญฺจ วิภวทิฏฺิโย โหนฺติ. ตา สพฺพาปิ มคฺคาวรณา, น สคฺคาวรณา,
ปมมคฺควชฺฌาติ เวทิตพฺพา.
     [๑๐๐๘] ตตฺถ ๑- สตฺถริ กงฺขตีติ สตฺถุ สรีเร วา คุเณ วา อุภยตฺถ
วา กงฺขติ. สรีเร กงฺขมาโน "ทฺวตฺตึสวรลกฺขณปฏิมณฺฑิตํ นาม สรีรํ อตฺถิ
นุ โข นตฺถี"ติ กงฺขติ. คุเณ กงฺขมาโน "อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนชานนสมตฺถํ
สพฺพญฺุตาณํ อตฺถิ นุ โข นตฺถี"ติ กงฺขติ. อุภยตฺถ กงฺขมาโน
"อสีตฺยานุพฺยญฺชนพฺยามปฺปภานุรญฺชิตาย สรีรนิปฺผตฺติยา ๒- สมนฺนาคโต
สพฺพเยฺยชานนสมตฺถํ สพฺพญฺุตาณํ ปฏิวิชฺฌิตฺวา ิโต โลกนายโก ๓- พุทฺโธ นาม
อตฺถิ นุ โข นตฺถี"ติ กงฺขติ. อยํ หิสฺส อตฺตภาเว คุเณ วา กงฺขนโต อุภยตฺถ
กงฺขติ นาม. วิจิกิจฺฉตีติ อารมฺมณํ นิจฺเฉตุํ อสกฺโกนฺโต กิจฺฉติ กิลมติ.
นาธิมุจฺจตีติ ตตฺเถว อธิโมกฺขํ น ลภติ. น สมฺปสีทตีติ จิตฺตํ อนาวิลํ กตฺวา
ปสีทิตุํ น สกฺโกติ, คุเณสุ น ปสีทติ.
     ธมฺเม กงฺขตีติอาทีสุ ปน "กิเลเส ปชหนฺตา จตฺตาโร อริยมคฺคา
ปฏิปสฺสทฺธกิเลสานิ จตฺตาริ สามญฺผลานิ มคฺคผลานํ อารมฺมณปจฺจยภูตํ
อมตมหานิพฺพานํ นาม อตฺถิ นุ โข นตฺถี"ติ กงฺขนฺโตปิ "อยํ ธมฺโม
นิยฺยานิโก นุ โข อนิยฺยานิโก"ติ กงฺขนฺโตปิ ธมฺเม กงฺขติ นาม. "จตฺตาโร
มคฺคฏฺิกา ๔- จตฺตาโร ผลฏฺิกาติ อิทํ สํฆรตนํ อตฺถิ นุ โข นตฺถี"ติ กงฺขนฺโตปิ
"อยํ สํโฆ สุปฏิปนฺโน นุ โข ทุปฺปฏิปนฺโน"ติ กงฺขนฺโตปิ "เอตสฺมึ สํฆรตเน
ทินฺนสฺส วิปากผลํ อตฺถิ นุ โข นตฺถี"ติ กงฺขนฺโตปิ สํเฆ กงฺขติ นาม.
"ติสฺโส ปน สิกฺขา อตฺถิ นุ โข นตฺถี"ติ กงฺขนฺโตปิ "ติสฺโส สิกฺขา
สิกฺขิตปจฺจเยน อานิสํโส อตฺถิ นุ โข นตฺถี"ติ กงฺขนฺโตปิ สิกฺขาย กงฺขติ นาม.
     ปุพฺพนฺโต วุจฺจติ อตีตานิ ขนฺธธาตายตนานิ, อปรนฺโต อนาคตานิ.
ตตฺถ อตีเตสุ ขนฺธาทีสุ "อตีตา ๕- นุ โข น นุ โข"ติ กงฺขนฺโต ปุพฺพนฺเต
กงฺขติ นาม. อนาคเตสุ "อนาคตา นุ โข น นุ โข"ติ กงฺขนฺโต อปรนฺเต
กงฺขติ นาม. อุภยตฺถ กงฺขนฺโต ปุพฺพนฺตาปรนฺเต กงฺขติ นาม. "ทฺวาทสปทิกํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ      ๒ ม. สรีรนิพฺพตฺติยา        ๓ ฉ.ม. โลกตารโก
@๔ ฉ.ม. มคฺคฏฺกา             ๕ ฉ.ม. อตีตานิ
ปจฺจยวฏฺฏํ อตฺถิ นุ โข นตฺถี"ติ กงฺขนฺโต อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ
ธมฺเมสุ กงฺขติ นาม. ตตฺรายํ วจนตฺโถ. อิเมสํ ชรามรณาทีนํ ปจฺจยา อิทปฺปจฺจยา.
อิทปฺปจฺจยานํ ภาโว อิทปฺปจฺจยตา. อิทปฺปจฺจยาเอว วา อิทปฺปจฺจยตา.
ชาติอาทีนํ เอตํ อธิวจนํ. ชาติอาทีสุ ตํ ตํ ปฏิจฺจ อาคมฺม สมุปฺปนฺนา ๑-
ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา. อิทํ วุตฺตํ โหติ:- อิทปฺปจฺจยตาย จ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ จ
ธมฺเมสุ กงฺขตีติ.
     [๑๐๐๙] สีเลนาติ โคสีลาทินา. วเตนาติ โควตาทินา. สีลพฺพเตนาติ
ตทุภเยน. สุทฺธีติ กิเลสสุทฺธิ, ปรมตฺถสุทฺธิภูตํ วา นิพฺพานเมว. ตเทกฏฺาติ
อิธ ปหาเนกฏฺ ธุรํ. อิมิสฺสา จ ปาลิยา ทิฏฺิกิเลโส วิจิกิจฺฉากิเลโสติ
เทฺวเยว อาคตา. โลโภ โทโส โมโห มาโน ถีนํ อุทฺธจฺจํ อหิริกํ อโนตฺตปฺปนฺติ
อิเม อฏฺ อนาคตา, อาหริตฺวา ปน ทีเปตพฺพา. เอตฺถ หิ ทิฏฺิวิจิกิจฺฉาสุ
ปหียมานาสุ อปายคมนีโย โลโภ โทโส โมโห มาโน ถีนํ อุทฺธจฺจํ อหิริกํ
อโนตฺตปฺปนฺติ สพฺเพปิเม ปหาเนกฏฺา หุตฺวา ปหียนฺติ, สหเชกฏฺ ปน
อาหริตฺวา ทีเปตพฺพํ. โสตาปตฺติมคฺเคน หิ จตฺตาริ ทิฏฺิสหคตานิ วิจิกิจฺฉาสห-
คตญฺจาติ ปญฺจ จิตฺตานิ ปหียนฺติ. ตตฺถ ทฺวีสุ อสงฺขาริกทิฏฺิจิตฺเตสุ
ปหียนฺเตสุ เตหิ สหชาตา ๒- โลโภ โทโส โมโห อุทฺธจฺจํ อหิริกํ อโนตฺตปฺปนฺติ
อิเม กิเลสา สหเชกฏฺวเสน ปหียนฺติ, เสสทิฏฺิกิเลโส จ วิจิกิจฺฉากิเลโส จ
ปหาเนกฏฺวเสน ปหียนฺติ. ทิฏฺิสมฺปยุตฺตสสงฺขาริกจิตฺเตสุปิ ปหียนฺเตสุ เตหิ
สหชาตา โลโภ โทโส โมโห ถีนํ อุทฺธจฺจํ อหิริกํ อโนตฺตปฺปนฺติ อิเม กิเลสา
สหเชกฏฺวเสน ปหียนฺติ, เสสทิฏฺิกิเลโส จ วิจิกิจฺฉากิเลโส จ ปหาเนกฏฺวเสน
ปหียนฺติ. เอวํ ปหาเนกฏฺสฺมึเยว สหเชกฏฺ ลพฺภตีติ อิทํ สหเชกฏฺ อาหริตฺวา
ทีปยึสุ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สมุปฺปนฺนาติ      ๒ ฉ.ม. สหชาโต. เอวมุปริปิ
     ตํสมฺปยุตฺโตติ เตหิ ตเทกฏฺเหิ อฏฺหิ กิเลเสหิ สมฺปยุตฺโต, วินิพฺโภคํ
วา กตฺวา เตน โลเภน เตน โทเสนาติ เอวํ เอเกเกน สมฺปยุตฺตตา
ทีเปตพฺพา. ตตฺถ โลเภ คหิเต "โมโห มาโน ถีนํ อุทฺธจฺจํ อหิริกํ
อโนตฺตปฺปนฺ"ติ อยํ สงฺขารกฺขนฺโธ ๑- กิเลสคโณ โลภสมฺปยุตฺโต นาม โหติ. ๒-
โทเส คหิเต "โมโห ถีนํ อุทฺธจฺจํ อหิริกํ อโนตฺตปฺปนฺ"ติ อยํ กิเลสคโณ
โทสสมฺปยุตฺโต นาม. โมเห คหิเต "โลโภ โทโส มาโน ถีนํ อุทฺธจฺจํ อหิริกํ
อโนตฺตปฺปนฺ"ติ อยํ กิเลสคโณ โมหสมฺปยุตฺโต นาม. มาเน คหิเต เตน
สหุปฺปนฺโน "โลโภ โทโส โมโห ถีนํ อุทฺธจฺจํ อหิริกํ อโนตฺตปฺปนฺ"ติ อยํ
กิเลสคโณ มานสมฺปยุตฺโต นาม. อิมินา อุปาเยน เตน ถีเนน, เตน อุทฺธจฺเจน,
เตน อหิริเกน, เตน อโนตฺตปฺเปน สมฺปยุตฺโตติ ๓- โยชนา กาตพฺพา.
ตํสมุฏฺานนฺติ เตน โลเภน ฯเปฯ เตน อโนตฺตปฺเปน สมุฏฺิตนฺติ อตฺโถ.
     อิเม ธมฺมา ทสฺสเนน ปหาตพฺพาติ เอตฺถ ทสฺสนํ นาม โสตาปตฺติมคฺโค,
เตน ปหาตพฺพาติ อตฺโถ. กสฺมา ปน โสตาปตฺติมคฺโค ทสฺสนํ นาม ชาโตติ?
ปมํ นิพฺพานทสฺสนโต. นนุ โคตฺรภู ปมตรํ ปสฺสตีติ? โน น ปสฺสติ.
ทิสฺวา กตฺตพฺพกิจฺจํ ปน น กโรติ, สญฺโชนานํ อปฺปหานโต. ตสฺมา ปสฺสตีติ
น วตฺตพฺโพ. ยตฺถ กตฺถจิ ราชานํ ทิสฺวาปิ ปณฺณาการํ ทตฺวา กิจฺจนิปฺผตฺติยา
อทิฏฺตฺตาปิ "ราชานํ น ปสฺสามี"ติ วทนฺโต เจตฺถ ชนปทปุริโส นิทสฺสนํ.
     [๑๐๑๑] อวเสโส โลโภติ ทสฺสเนน ปหีนาวเสโส โลโภ. โทสโมเหสุปิ
เอเสว นโย. ทสฺสเนน หิ อปายคมนียาว ปหีนา, เตหิ ปน อญฺ ๔- ทสฺเสตุํ
อิทํ วุตฺตํ. ตเทกฏฺาติ เตหิ ปาลิยํ อาคเตหิ ตีหิ กิเลเสหิ สมฺปโยคโตปิ
ปหานโตปิ เอกฏฺา ปญฺจ กิเลสา.
     [๑๐๑๒] เนว ทสฺสเนน น ภาวนายาติ อิทํ สญฺโชนาทีนํ วิย เตหิ
มคฺเคหิ อปฺปหาตพฺพตํ สนฺธาย วุตฺตํ. ยํ ปน "โสตาปตฺติมคฺคาเณน
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ. สงฺขารกฺขนฺเธ                ๒ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ
@๓ ฉ.ม. สมฺปยุตฺโต ตํสมฺปยุตฺโตติ       ๔ ฉ.ม. อญฺเ
อภิสงฺขารวิญฺาณสฺส นิโรเธน สตฺต ภเว เปตฺวา อนมตคฺเค สํสารวฏฺเฏ เย
อุปฺปชฺเชยฺยุํ นามญฺจ รูปญฺจ, เอตฺเถเต นิรุชฺฌนฺตี"ติอาทินา ๑- นเยน กุสลาทีนํ
ปหานํ อนุญฺาตํ, ตํ เตสํ มคฺคานํ อภาวิตตฺตา เย อุปฺปชฺเชยฺยุํ, เต
อุปนิสฺสยปจฺจยานํ กิเลสานํ ปหีนตฺตา ปหีนาติ อิมํ ปริยายํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ
เวทิตพฺพํ.
     [๑๐๑๓] ทสฺสเนนปหาตพฺพเหตุกตฺติเก "อิเม ธมฺมา ทสฺสเนน
ปหาตพฺพเหตุกา"ติ นิฏฺเปตฺวา ปุน "ตีณิ สญฺโชนานี"ติอาทิ ปหาตพฺเพ ทสฺเสตฺวา
ตเทกฏฺภาเวน เหตู เจว สเหตุเก จ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. ตตฺถ กิญฺจาปิ ทสฺสเนน
ปหาตพฺเพสุ เหตูสุ โลภสหคโต โมโห โลเภน สเหตุโก โหติ, โทสสหคโต
โมโห โทเสน, โลภโทสา จ โมเหนาติ ปหาตพฺพเหตุกปเท เต ๒- สงฺคหํ
คจฺฉนฺติ, วิจิกิจฺฉาสหคโต ปน โมโห อญฺสฺส สมฺปยุตฺตเหตุโน อภาเวน
เหตุเยว, น สเหตุโกติ ตสฺส ปหานํ ทสฺเสตุํ ปุน "อิเม ธมฺมา ทสฺสเนน
ปหาตพฺพเหตู"ติ วุตฺตํ.
     [๑๐๑๘] ทุติยปเท อุทฺธจฺจสหคตสฺส โมหสฺส ปหานํ ทสฺเสตุํ "อิเม
ธมฺมา ภาวนาย ปหาตพฺพเหตู"ติ วุตฺตํ, โส หิ อตฺตนา สมฺปยุตฺตธมฺเม
สเหตุเก กตฺวา ปิฏฺิวฏฺฏโก ชาโต. วิจิกิจฺฉาสหคโต วิย อญฺสฺส
สมฺปยุตฺตเหตุโน อภาวา ปหาตพฺพเหตุกปทํ น ภชติ. ตติยปเท อวเสสา กุสลากุสลาติ ๓-
ปุน อกุสลคฺคหณํ วิจิกิจฺฉาอุทฺธจฺจสหคตานํ โมหานํ สงฺคหตฺถํ กตํ. เต หิ
สมฺปยุตฺตเหตุโน อภาวา ปหาตพฺพเหตุกา นาม น โหนฺติ.
     [๑๐๒๙] ปริตฺตารมฺมณตฺติเก อารพฺภาติ อารมฺมณํ กตฺวา. สยํ หิ
ปริตฺตา วา โหนฺตุ มหคฺคตา วา, ปริตฺเต ธมฺเม อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปนฺนา
ปริตฺตารมฺมณา. มหคฺคเต อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปนฺนา มหคฺคตารมฺมณา.
อปฺปมาเณ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปนฺนา อปฺปมาณารมฺมณา. เต ปน ปริตฺตาปิ
โหนฺติ มหคฺคตาปิ อปฺปมาณาปิ.
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.จูฬ. ๓๐/๘๙/๒๒ (สฺยา)      ๒ ฉ.ม. ปหาตพฺพเหตุกปเทเปเต
@๓ ฉ.ม. อวเสสา อกุสลาติ
     [๑๐๓๕] มิจฺฉตฺตตฺติเก อานนฺตริกานีติ อนนฺตราเยน ผลทายกานิ,
มาตุฆาตกกมฺมาทีนํ เอตํ อธิวจนํ. เตสุ หิ เอกสฺมิมฺปิ กมฺเม กเต ตํ
ปฏิพาหิตฺวา อญฺ กมฺมํ อตฺตโน วิปากสฺส โอกาสํ กาตุํ น สกฺโกติ.
สิเนรุปฺปมาเณปิ หิ สุวณฺณถูเป กตฺวา จกฺกวาฬมตฺตํ วา รตนมยํ ปาการํ
วิหารํ กตฺวา ๑- ตํ ปูเรตฺวา นิสินฺนสฺส พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสํฆสฺส ๒- ยาวชีวํ
จตฺตาโร ปจฺจเย ททโตปิ ตํ กมฺมํ เอเตสํ กมฺมานํ วิปากํ ปฏิพาหิตุํ น
สกฺโกติเอว. ยา จ มิจฺฉาทิฏฺิ นิตยาติ อเหตุกวาทอกิริยวาทนตฺถิกวาเทสุ
อญฺตรา. ตํ หิ คเหตฺวา ิตํ ปุคฺคลํ พุทฺธสตมฺปิ พุทฺธสหสฺสมฺปิ โพเธตุํ
น สกฺโกติ.
     [๑๐๓๘] มคฺคารมฺมณตฺติเก อริยมคฺคํ อารพฺภาติ โลกุตฺตรมคฺคํ อารมฺมณํ
กตฺวา, เต ปน ปริตฺตาปิ โหนฺติ มหคฺคตาปิ.
     [๑๐๓๙] มคฺคเหตุกนิทฺเทเส ปมนเยน ปจฺจยฏฺเน เหตุนา
มคฺคสมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธานํ สเหตุกภาโว ทสฺสิโต. ทุติยนเยน มคฺคภูเตน
สมฺมาทิฏฺิสงฺขาเตน เหตุนา เสสมคฺคงฺคานํ ๓- สเหตุกภาโว ทสฺสิโต. ตติยนเยน
มคฺเคน ๔- อุปฺปนฺนเหตูหิ สมฺมาทิฏฺิยา สเหตุกภาโว ทสฺสิโตติ เวทิตพฺโพ.
     [๑๐๔๐] อธิปตึ กริตฺวาติ อารมฺมณาธิปตึ กตฺวา. เต จ โข ปริตฺตธมฺมาว
โหนฺติ. อริยสาวกานํ หิ อตฺตโน มคฺคํ ครุํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขณกาเล
๕- อารมฺมณาธิปตึ กตฺวา ลพฺภติ. ๕- เจโตปริยาเณน ปน อริยสาวโก ปรสฺส
มคฺคํ ปจฺจเวกฺขมาโน ครุํ กโรนฺโตปิ อตฺตนา ๖- ปฏิวิทฺธมคฺคํ ๗- วิย ครุํ น
กโรติ. ยมกปาฏิหาริยํ กโรนฺตํ ตถาคตํ ทิสฺวา ตสฺส มคฺคํ ครุํ กโรติ น
กโรตีติ? กโรติ, น ปน อตฺตโน มคฺคํ วิย. อรหา น กิญฺจิ กตฺวา ๘- ธมฺมํ
ครุํ กโรติ เปตฺวา มคฺคผลนิพฺพานนฺติ เอตฺถาปิ อยเมวตฺโถ. วีมํสาธิปเตยฺยนฺติ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. กาเรตฺวา   ๒ ฉ.ม. สํฆสฺส                    ๓ ม. เสสมคฺคานํ
@๔ ฉ.ม. มคฺเค      ๕-๕ ฉ.ม. อารมฺมณาธิปติ ลพฺภติ       ๖ ม. อตฺตโน
@๗ ม. ปฏิลทฺธมคฺคํ    ๘ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ
อิทํ สหชาตาธิปตึ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. ฉนฺทํ หิ เชฏฺกํ กตฺวา มคฺคํ ภาเวนฺตสฺส
ฉนฺโท อธิปติ นาม โหติ, น มคฺโค. เสสธมฺมาปิ ฉนฺทาธิปติโน นาม
โหนฺติ, น มคฺคาธิปติโน. จิตฺเตปิ เอเสว นโย. วีมํสํ ปน เชฏฺกํ กตฺวา
มคฺคํ ภาเวนฺตสฺส วีมํสาธิปติ เจว โหติ มคฺโค จาติ, เสสธมฺมาปิ มคฺคาธิปติโน
นาม โหนฺติ. วิริเยปิ เอเสว นโย.
     [๑๐๔๑] อุปฺปนฺนตฺติกนิทฺเทเส ชาตาติ นิพฺพตฺตา, ปฏิลทฺธตฺตภาวา.
ภูตาติอาทีนิ เตสํเยว เววจนานิ. ชาติเอว หิ ภาวุปฺปตฺติยา ภูตา. ๑- ปจฺจยานํ
สํโยเค ชาตตฺตา สญฺชาตา. นิพฺพตฺติลกฺขณํ ปตฺตตฺตา นิพฺพตฺตา. อุปสคฺควเสน
ปน ปทํ วฑฺเฒตฺวา อภินิพฺพตฺตาติ วุตฺตา. ปากฏีภูตาติ ๒- ปาตุภูตา. ปุพฺพนฺตโต
อุทฺธํ ปนฺนาติ อุปฺปนฺนา. อุปสคฺควเสน ๓- ปทํ วฑฺเฒตฺวา สมุปฺปนฺนาติ วุตฺตา.
นิพฺพตฺตฏฺเเนว อุทฺธํ ิตาติ อุฏฺิตา. ปจฺจยสํโยเค อุฏฺิตาติ สมุฏฺิตา.
ปุน อุปปนฺนาติ วจเน การณํ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. อุปฺปนฺนํเสน
สงฺคหิตาติ อุปฺปนฺนโกฏฺาเสน คณนํ คตา. รูปา เวทนา สญฺา สงฺขารา
วิญฺาณนฺติ อิทํ เนสํ สภาวทสฺสนํ. ทุติยปทนิทฺเทโส วุตฺตปฏิเสธนเยน
เวทิตพฺโพ. ตติยปทนิทฺเทโส อุตฺตานตฺโถว.
     อยํ ปน ติโก ทฺวินฺนํ อทฺธานํ วเสน ปูเรตฺวา ทสฺสิโต. ลทฺโธกาสสฺส หิ
กมฺมสฺส วิปาโก ทุวิโธ ขณปฺปตฺโต อปฺปตฺโต จ. ตตฺถ ขณปฺปตฺโต อุปฺปนฺโน นาม,
อปฺปตฺโต จิตฺตานนฺตเร วา อุปฺปชฺชตุ กปฺปสตสหสฺสาติกฺกเม วา, ธุวปจฺจยฏฺเน
นตฺถิ นาม น โหติ, อุปฺปาทิโน ธมฺมา นาม ชาตา. ๔- ยถา หิ "ติฏฺเต ปหาย ๕-
โปฏฺปาท อรูปี อตฺตา สญฺามโย, อถ อิมสฺส ปุริสสฺส อญฺาว ๖- สญฺา
อุปฺปชฺชนฺติ, อญฺาว ๖- สญฺา นิรุชฺฌนฺตี"ติ ๗- เอตฺถ อารุปฺเป กามาวจรสญฺา
ปวตฺติกาเล กิญฺจาปิ มูลภวงฺคสญฺา นิรุทฺธา, กามาวจรสญฺาย ปน นิรุทฺธกาเล
อวสฺสํ สา อุปฺปชฺชิสฺสตีติ อรูปสงฺขาโต อตฺตา นตฺถีติ สงฺขฺยํ อคนฺตฺวา ติฏฺเตว
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ชาตาเอว หิ ภาวปฺปตฺติยา ภูตา       ๒ ก. ปากฏา ภูตาติ
@๓ ฉ.ม. อุปสคฺเคน         ๔ ฉ. ชาโต     ๕ ฉ.ม. ติฏฺเตว สายํ
@๖ ฉ.ม. อญฺา จ          ๗ ที.สี. ๙/๔๑๗/๑๘๒
นามาติ ชาโต, เอวเมว ลทฺโธกาสสฺส กมฺมสฺส วิปาโก ทุวิโธ ฯเปฯ ธุวปจฺจยฏฺเน
นตฺถิ นาม น โหติ, อุปฺปาทิโน ธมฺมา นาม ชาตา.
     ยทิ ปน อายูหิตํ กุสลากุสลกมฺมํ สพฺพํ วิปากํ ทเทยฺย, อญฺสฺส
โอกาโสว น ภเวยฺย. ตํ ปน ทุวิธํ โหติ ธุววิปากํ อธุววิปากญฺจ. ตตฺถ
ปญฺจ อนนฺตริยกมฺมานิ, อฏฺ สมาปตฺติโย, จตฺตาโร อริยมคฺคาติ เอตํ ธุววิปากํ
นาม, ตํ ปน ขณปฺปตฺตมฺปิ อตฺถิ อปฺปตฺตมฺปิ. ตตฺถ ขณปฺปตฺตํ อุปฺปนฺนํ นาม,
อปฺปตฺตํ อนุปฺปนฺนํ นาม, ตสฺส วิปาโก จิตฺตานนฺตเร วา อุปฺปชฺชตุ
กปฺปสตสหสฺสาติกฺกเม วา, ๑- ธุวปจฺจยฏฺเน อนุปฺปนฺนํ นาม น โหติ,
อุปฺปาทิโน ธมฺมาเยว นาม ชาตา. ๒- เมตฺเตยฺยโพธิสตฺตสฺส มคฺโค อนุปฺปนฺโน
นาม, ผลํ อุปฺปาทิโน ธมฺมาเยว นาม ชาตา.
     [๑๐๔๔] อตีตตฺติกนิทฺเทเส อตีตาติ ขณตฺตยํ อติกฺกนฺตา. นิรุทฺธาติ
นิโรธปฺปตฺตา. วิคตาติ วิภวํ คตา, วิคจฺฉิตา วา. วิปริณตาติ ปกติวิชหเนน
วิปริณามคตา. นิโรธสงฺขาตํ อตฺถํ คตาติ อตฺถงฺคตา. อพฺภตฺถงฺคตาติ อุปสคฺเคน
ปทํ วฑฺฒิตํ. อุปฺปชฺชิตฺวา วิคตาติ นิพฺพตฺติตฺวา วิคจฺฉิตา. ปุน อตีตวจเนน ๓-
การณํ เหฏฺา วุตฺตเมว. ปรโต อนาคตาทีสุปิ เอเสว นโย. อตีตํเสน สงฺคหิตาติ
อตีตโกฏฺาเสน คณนํ คตา. กตเม เตติ? รูปา ๔- เวทนา สญฺา สงฺขารา
วิญฺาณํ. ปุรโต ๕- อนาคตาทีสุปิ เอเสว นโย.
     [๑๐๔๗] อตีตารมฺมณตฺติกนิทฺเทเส อตีเต ธมฺเม อารพฺภาติอาทีสุ
ปริตฺตมหคฺคตาว ธมฺมา เวทิตพฺพา. เต หิ อตีตาทีนิ อารพฺภ อุปฺปชฺชนฺติ.
     [๑๐๕๐] อชฺชตฺตตฺติกนิทฺเทเส เตสํ เตสนฺติ ปททฺวเยน สพฺพสตฺเต
ปริยาทิยฺยติ. อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตนฺติ อุภยํ นิยกชฺฌตฺตาธิวจนํ. นิยกาติ ๖-
อตฺตโน ๗- ชาตา. ปาฏิปุคฺคลิกาติ ปาฏิเอกสฺส ปาฏิเอกสฺส ๘- ปุคฺคลสฺส สนฺตกา.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. กปฺปสหสฺสาติกฺกเม วา    ๒ ฉ.ม. ธมฺมา นาม ชาตํ     ๓ ฉ.ม. อตีตวจเน
@๔ ฉ.ม. รูปํ                  ๕ ฉ.ม. ปรโต             ๖ ฉ.ม. นิยตาติ
@๗ ฉ. อตฺตนิ                  ๘ ฉ.ม. ปาฏิเยกฺกสฺส ปาฏิเยกฺกสฺส
อุปาทินฺนาติ สรีรฏฺกา. เต หิ กมฺมนิพฺพตฺตา วา โหนฺตุ มา วา,
อาทินฺนคหิตปรามฏฺวเสน ปน อิธ "อุปาทินฺนา"ติ วุตฺตา.
     [๑๐๕๑] ปรสตฺตานนฺติ อตฺตานํ เปตฺวา อวเสสสตฺตานํ. ปรปุคฺคลานนฺติ
ตสฺเสว เววจนํ. เสสํ เหฏฺา วุตฺตสทิสเมว. ตทุภยนฺติ ตํ อุภยํ.
     [๑๐๕๓] อชฺฌตฺตารมฺมณตฺติกสฺส ปมปเท ปริตฺตมหคฺคตา ธมฺมา
เวทิตพฺพา. ทุติเย อปฺปมาณาปิ. ตติเย ปริตฺตมหคฺคตาว. อปฺปมาณา ปน
กาเลน พหิทฺธา, กาเลน อชฺฌตฺตํ อารมฺมณํ น กโรนฺติ. อนิทสฺสนตฺติกนิทฺเทโส ๑-
อุตฺตาโนเยวาติ.

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๓ หน้า ๔๐๓-๔๒๐.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=53&A=10016&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=53&A=10016&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=34&i=663
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=34&A=5746
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=34&A=5204
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=34&A=5204
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๔
http://84000.org/tipitaka/read/?index_34