อรรถกถาเล่มที่ ๕๓ ภาษาบาลีอักษรไทย
 สงฺคณี.อ. (อฏฺฐสาลินี)

                           ทุติยจิตฺตวณฺณนา
     [๑๔๖] อิทานิ ทุติยจิตฺตาทีนิ  ทสฺเสตุํ "กตเม ธมฺมา"ติอาทิ อารทฺธํ.
เตสุ สพฺเพสุปิ ปมจิตฺเต วุตฺตนเยเนว ตโย ตโย มหาวารา เวทิตพฺพา. น
เกวลํ จ มหาวาราเอว, ปมจิตฺเต วุตฺตสทิสานํ สพฺพปทานํ อตฺโถปิ วุตฺตนเยเนว
เวทิตพฺโพ. อิโต ปรํ หิ ๒- อปุพฺพปทวณฺณนํเยว กริสฺสาม. อิมสฺมึ ตาว
ทุติยจิตฺตนิทฺเทเส "สสงฺขาเรนา"ติ อิทเมว อปุพฺพํ, ตสฺสตฺโถ สห สงฺขาเรนาติ
สสงฺขาโร, เตน สสงฺขาเรน สปฺปโยเคน สอุปาเยน ปจฺจยคเณนาติ อตฺโถ. เยน หิ
อารมฺมณาทินา ปจฺจยคเณน ปมํ มหาจิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, เตเนว สปฺปโยเคน สอุปาเยน
อิทํ อุปฺปชฺชติ.
     ตสฺเสวํ อุปฺปตฺติ เวทิตพฺพา:- อิเธกจฺโจ ภิกฺขุ วิหารปจฺจนฺเต วสมาโน
เจติยงฺคณสมฺมชฺชนเวลาย วา เถรุปฏฺานเวลาย วา สมฺปตฺตาย ธมฺมสฺสวนทิวเส วา
สมฺปตฺเต "มยฺหํ คนฺตวา ปจฺจาคจฺฉโต อติทูรํ ภวิสฺสติ, น คมิสฺสามี"ติ จินฺเตตฺวา
ปุน จินฺเตสิ ๓- "ภิกฺขุสฺส นาม เจติยงฺคณํ วา เถรุปฏฺานํ วา ธมฺมสฺสวนํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ     ๒. ฉ.ม. ปรมฺปิ      ๓ ฉ.ม. จินฺเตติ
วา อคนฺตุํ อสารุปฺปํ, คมิสฺสามี"ติ คจฺฉติ. ตสฺเสวํ อตฺตโน ปโยเคน วา ปเรน
วา วตฺตาทีนํ อกรเณ จ อาทีนวํ กรเณ จ อานิสํสํ ทสฺเสตฺวา โอวทิยมานสฺส
นิคฺคหวเสเนว วา "เอหิ อิทํ กโรหี"ติ การิยมานสฺส อุปฺปนฺนํ กุสลจิตฺตํ สสงฺขาเรน
ปจฺจยคเณน อุปฺปนฺนํ นาม โหตีติ.
                           ทุติยจิตฺตํ นิฏฺิตํ.
                          -------------
                           ตติยจิตฺตวณฺณนา
     [๑๔๗-๑๔๘] ตติเย าเณน วิปฺปยุตฺตนฺติ าณวิปฺปยุตฺตํ. อิทมฺปิ หิ
อารมฺมเณ หฏฺปหฏฺ โหติ, ปริจฺฉินฺทกาณํ ปเนตฺถ น โหติ. ตสฺมา อิทํ
ทหรกุมารกานํ ภิกฺขุํ ทิสฺวา "อยํ เถโร มยฺหนฺ"ติ วนฺทนกาเล เตเนว นเยน
เจติยวนฺทนธมฺมสฺสวนกาลาทีสุ จ อุปฺปชฺชตีติ เวทิตพฺพํ. ปาลิยํ ปเนตฺถ สตฺตสุ
าเนสุ ปญฺา ปริหายติ, เสสํ ปากติกเมวาติ.
                          ตติยจิตฺตํ นิฏฺิตํ.
                           ----------
                          จตุตฺถจิตฺตวณฺณนา
     [๑๔๙] จตุตฺถจิตฺเตปิ เอเสว นโย. อิทํ ปน "สสงฺขาเรนา"ติ วจนโต
ยทา มาตาปิตโร ทหรกุมารเก สีเส คเหตฺวา เจติยาทีนิ วนฺทาเปนฺติ. เต จ
อนตฺถิกา สมานาปิ หฏฺปหฏฺาว วนฺทนฺติ, เอวรูเป กาเล ลพฺภตีติ เวทิตพฺพํ.
                          จตุตฺถจิตฺตํ นิฏฺิตํ.
                           -----------
                          ปญฺจมจิตฺตวณฺณนา
     [๑๕๐] ปญฺจเม อุเปกฺขาสหคตนฺติ อุเปกฺขาเวทนาย สมฺปยุตฺตํ, อิทํ หิ
อารมฺมเณ มชฺฌตฺตํ โหติ, ปริจฺฉินฺทกาณเมตฺถ โหติเยว. ปาลิยํ ปเนตฺถ
ฌานจตุกฺเก "อุเปกฺขา โหตี"ติ, อินฺทฺริยฏฺเก "อุเปกฺขินฺทฺริยํ โหตี"ติ วตฺวา
สพฺเพสมฺปิ เวทนาทิปทานํ นิทฺเทเส สาตาสาตสุขทุกฺขปฏิกฺเขปวเสน เทสนํ กตฺวา
อทุกฺขมสุขเวทนา กถิตา, ตสฺสา มชฺฌตฺตลกฺขเณ อินฺทตฺตกรณวเสน ๑-
อุเปกฺขินฺทฺริยภาโว เวทิตพฺโพ. ปทปฏิปาฏิยา จ เอกสฺมึ าเน ปีติ ปริหีนาว,
ตสฺมา จิตฺตงฺควเสน ปาลึ อารุฬฺหา ปญฺจปณฺณาส ธมฺมา โหนฺติ. เตสํ วเสน
สพฺพโกฏฺาเสสุ สพฺพวาเรสุ จ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.
                          ปญฺจมจิตฺตํ นิฏฺิตํ.
                           -----------
                          ฉฏฺจิตฺตาทิวณฺณนา
     [๑๕๖-๑๕๙] ฉฏฺสตฺตมอฏฺมานิ ทุติยตติยจตุตฺเถสุ วุตฺตนเยเนว
เวทิตพฺพานิ. เกวลญฺหิ อิเมสุ เวทนาปริวตฺตนญฺเจว ปีติปริหานญฺจ โหติ, เสสํ สทฺธึ
อุปฺปตฺตินเยน ตาทิสเมว. กรุณามุทิตา ปริกมฺมกาเลปิ หิ อิเมสํ อุปฺปตฺติ
มหาอฏฺกถายํ อนุญฺาตาเอว. อิมานิ อฏฺ กามาวจรกุสลจิตฺตานิ นาม.
                         ปุญฺกิริยาวตฺถาทิกถา
     ตานิ สพฺพานิปิ ทสหิ ปุญฺกิริยาวตฺถูหิ ทีเปตพฺพานิ. กถํ? ทานมยํ
ปุญฺกิริยาวตฺถุ, สีลมยํ, ภาวนามยํ, อปจิติสหคตํ, เวยฺยาวจฺจสหคตํ,
ปตฺตานุปฺปทานํ, อพฺภานุโมทนํ, เทสนามยํ, สวนมยํ, ทิฏฺุชุกมฺมปุญฺกิริยาวตฺถูติ
อิมานิ ทส ปุญฺกิริยาวตฺถูนิ นาม. ตตฺถ ทานเมว ทานมยํ. ปุญฺกิริยา จ สา เตสํ
เตสํ อานิสํสานํ วตฺถุ จาติ ปุญฺกิริยาวตฺถุ นาม. เสเสสุปิ เอเสว นโย.
     ตตฺถ จีวราทีสุ จตูสุ ปจฺจเยสุ รูปาทีสุ วา ฉสุ อารมฺมเณสุ อนฺนาทีสุ
วา ทสสุ ทานวตฺถูสุ ตํ ตํ เทนฺตสฺส เตสํ เตสํ อุปฺปาทนโต ปฏฺาย ปุพฺพภาเค,
ปริจฺจาคกาเล, ปจฺฉา โสมนสฺสจิตฺเตน อนุสฺสรเณ ๒- จาติ ตีสุ กาเลสุ ปวตฺตา
เจตนา ทานมยํ ปุญฺกิริยาวตฺถุ นาม.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. อินฺทฏฺการณวเสน       ๒ ฉ. อนุสฺสรณกาเล
     ปญฺจสีลํ วา ๑- อฏฺสีลํ วา ๑- ทสสีลํ วา ๑- สมาทิยนฺตสฺส "ปพฺพชิสฺสามี"ติ
วิหารํ คจฺฉนฺตสฺส ปพฺพชนฺตสฺส มโนรถํ มตฺถกํ ปาเปตฺวา "ปพฺพชิโต วตมฺหิ
สาธุ สาธู"ติ อาวชฺเชนฺตสฺส ๒- ปาฏิโมกฺขํ สํวรนฺตสฺส จีวราทโย ปจฺจเย
ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส อาปาถคเตสุ รูปาทีสุ จกฺขุทฺวาราทีนิ สํวรนฺตสฺส อาชีวํ
โสเธนฺตสฺส จ ปวตฺตา เจตนา สีลมยํ ปุญฺกิริยาวตฺถุ นาม.
     ปฏิสมฺภิทายํ ๓- วุตฺเตน วิปสฺสนามคฺเคน จกฺขุํ อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต
ภาเวนฺตสฺส โสตํ ฯเปฯ มนํ รูเป ฯเปฯ ธมฺเม จกฺขุวิญฺาณํ ฯเปฯ
มโนวิญฺาณํ จกฺขุสมฺผสฺสํ ฯเปฯ มโนสมฺผสฺสํ จกฺขุสมฺผสฺสชํ เวทนํ ฯเปฯ
มโนสมฺผสฺสชํ เวทนํ รูปสญฺ ฯเปฯ ชรามรณํ ฯเปฯ อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต
ภาเวนฺตสฺส ปวตฺตา เจตนา, อฏฺตึสาย วา อารมฺมเณสุ อปฺปนํ อปฺปตฺตา
สพฺพาปิ เจตนา ภาวนามยํ ปุญฺกิริยาวตฺถุ นาม.
     มหลฺลกํ ปน ทิสฺวา ปจฺจุคฺคมนปตฺตจีวรปฏิคฺคหณอภิวาทนมคฺคสมฺปทานาทิวเสน
อปจิติสหคตํ เวทิตพฺพํ.
     วุฑฺฒตรานํ วตฺตปฏิวตฺตกรณวเสน ๔- คามํ ปิณฺฑาย ปวิฏฺ ภิกฺขุํ ทิสฺวา
ปตฺตํ คเหตฺวา คาเม ภิกฺขํ สมาทเปตฺวา อุปสํหรณวเสน "คจฺฉ, ภิกฺขูนํ ปตฺตํ
อาหรา"ติ สุตฺวา เวเคน คนฺตฺวา ปตฺตาหรณาทิวเสน จ กายเวยฺยาวฏิกกาเล
เวยฺยาวจฺจสหคตํ เวทิตพฺพํ.
     ทานํ ทตฺวา คนฺธาทีหิ ปูชํ กตฺวา "อสุกสฺส นาม ปตฺติ โหตู"ติ วา
"สพฺพสตฺตานํ โหตู"ติ วา ปตฺตึ ททโต ปตฺตานุปฺปทานํ เวทิตพฺพํ. กึ ปเนตํ ๕-
ปตฺตึ ททโต ปุญฺกฺขโย โหตีติ? น โหติ. ยถา ปน เอกํ ทีปํ ชาเลตฺวา ตโต
ทีปสหสฺสํ ชาเลนฺตสฺส ปมทีโป ขีโณติ น วตฺตพฺโพ, ปุริมาโลเกน ปน สทฺธึ
ปจฺฉิมาโลโก เอกโต หุตฺวา อติมหา โหติ, เอวเมว ปตฺตึ ททโต ปริหานิ นาม
นตฺถิ, วุฑฺฒิเยว ปน โหตีติ เวทิตพฺโพ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วา-สทฺโท น ทิสฺสติ   ๒ ม. อาวชฺชนฺตสฺส   ๓ ขุ. ปฏิ. ๓๑/๗๓๕/๖๒๙ (สฺยา)
@๔ ฉ.ม. วตฺตปฺปฏิปตฺติกรณวเสน                  ๕ ฉ.ม. ปเนวํ
     ปเรหิ ทินฺนาย ปตฺติยา วา อญฺาย วา ปุญฺกิริยาย "สาธุ สาธู"ติ
อนุโมทนวเสน อพฺภานุโมทนํ เวทิตพฺพํ.
     เอโก "เอวํ มํ `ธมฺมกถิโก'ติ ชานิสฺสนฺตี"ติ อิจฺฉาย ตฺวา ลาภครุโก
หุตฺวา เทเสติ, ตํ น มหปฺผลํ โหติ. เอโก อตฺตโน ปคุณํ ธมฺมํ อปจฺจาสึสมาโน
วิมุตฺตายตนสีเสน ปเรสํ เทเสติ, อิทํ เทสนามยํ ปุญฺกิริยาวตฺถุ นาม.
     เอโก สุณนฺโต "อิติ มํ `สทฺโธ'ติ ชานิสฺสนฺตี"ติ สุณาติ, ตํ น มหปฺผลํ.
เอโก "เอวํ เม มหปฺผลํ ภวิสฺสตี"ติ หิตผรเณน มุทุจิตฺเตน ธมฺมํ สุณาติ, อิทํ
สวนมยํ ปุญฺกิริยาวตฺถุ นาม.
     ทิฏฺึ อุชุํ กโรนฺตสฺส ทิฏฺุชุกมฺมปุญฺกิริยาวตฺถุ นาม. ทีฆภาณกา ปนาหุ
"ทิฏฺุชุกมฺมํ ๑- สพฺเพสํ นิยมลกฺขณํ. ยงฺกิญฺจิ ปุญฺ กโรนฺตสฺส หิ ทิฏฺิยา
อุชุกภาเวเนว มหปฺผลํ โหตี"ติ.
     เอเตสุ ปน ปุญฺกิริยาวตฺถูสุ ทานมยํ ตาว "ทานํ ทสฺสามี"ติ จินฺเตนฺตสฺส
อุปฺปชฺชติ, ทานํ ททโต อุปฺปชฺชติ, "ทินฺนมฺเม"ติ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ.
เอวํ ปุพฺพเจตนํ มุญฺจนเจตนํ ๒- อปรเจตนนฺติ ติสฺโสปิ เจตนา เอกโต กตฺวา
ทานมยํ ปุญฺกิริยาวตฺถุ นาม โหติ. สีลมยมฺปิ "สีลํ ปูเรสฺสามี"ติ จินฺเตนฺตสฺส
อุปฺปชฺชติ, สีลปูรณกาเล อุปฺปชฺชติ, "ปูริตมฺเม"ติ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ.
ตา สพฺพาปิ เอกโต กตฺวา สีลมยํ ปุญฺกิริยาวตฺถุ นาม โหติ ฯเปฯ ทิฏฺุชุกมฺมมฺปิ
"ทิฏฺึ อุชุกํ กริสฺสามี"ติ จินฺเตนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ, ทิฏฺึ อุชุกํ กโรนฺตสฺส
อุปฺปชฺชติ, "ทิฏฺิ เม อุชุกา กตา"ติ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ. ตา สพฺพาปิ
เอกโต กตฺวา ทิฏฺุชุกมฺมํ ปุญฺกิริยาวตฺถุ นาม โหติ.
     สุตฺเต ปน ตีณิเยว ปุญฺกิริยาวตฺถูนิ อาคตานิ. เตสุ อิตเรสมฺปิ สงฺคโห
เวทิตพฺโพ. อปจิติเวยฺยาวจฺจานิ หิ สีลมเย สงฺคหํ คจฺฉนฺติ. ปตฺตานุปฺปทาน-
อพฺภานุโมทนานิ ทานมเย, เทสนาสวนทิฏฺุชุกมฺมานิ ภาวนามเย. เย ปน "ทิฏฺุชุกมฺมํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ. ทิฏฺิชุกมฺมํ, ม. ทิฏฺิชุกตํ         ๒ ม. มุญฺจเจตนํ
สพฺเพสํ นิยมลกฺขณนฺ"ติ วทนฺติ, เตสนฺตํ ตีสุปิ สงฺคหํ คจฺฉติ. เอวเมตานิ
สงฺเขปโต ตีณิ หุตฺวา วิตฺถารโต ทส โหนฺติ.
     เตสุ "ทานํ ทสฺสามี"ติ จินฺเตนฺโต อฏฺนฺนํ กามาวจรกุสลจิตฺตานํ
อญฺตเรเนว จินฺเตติ, ททมาโนปิ เตสํเยว อญฺตเรน เทติ, "ทานํ เม ทินฺนนฺ"ติ
ปจฺจเวกฺขนฺโตปิ เตสํเยว อญฺตเรน ปจฺจเวกฺขติ. "สีลํ ปูเรสฺสามี"ติ จินฺเตนฺโตปิ
เตสํเยว อญฺตเรน จินฺเตติ, สีลํ ปูเรนฺโตปิ เตสํเยว อญฺตเรน ปูเรติ, "สีลมฺเม
ปูริตนฺ"ติ ปจฺจเวกฺขนฺโตปิ เตสํเยว อญฺตเรน ปจฺจเวกฺขติ. "ภาวนํ ภาเวสฺสามี"ติ
จินฺเตนฺโตปิ เตสํเยว อญฺตเรน จินฺเตติ, ภาวนํ ๑- ภาเวนฺโตปิ เตสํเยว อญฺตเรน
ภาเวติ, "ภาวนา เม ภาวิตา"ติ ปจฺจเวกฺขนฺโตปิ เตสํเยว อญฺตเรน ปจฺจเวกฺขติ.
     "เชฏฺสฺส อปจิติกมฺมํ กริสฺสามี"ติ จินฺเตนฺโตปิ เตสํเยว อญฺตเรน จินฺเตติ,
กโรนฺโตปิ เตสํเยว อญฺตเรน กโรติ, "กตํ เม"ติ ปจฺจเวกฺขนฺโตปิ เตสํเยว
อญฺตเรน ปจฺจเวกฺขติ. "กายเวยฺยาวฏิกกมฺมํ กริสฺสามี"ติ จินฺเตนฺโตปิ กโรนฺโตปิ
"กตํ เม"ติ ปจฺจเวกฺขนฺโตปิ เตสํเยว อญฺตเรน ปจฺจเวกฺขติ. "ปตฺตึ ทสฺสามี"ติ
จินฺเตนฺโตปิ ททนฺโตปิ "ทินฺนา ๒- เม"ติ ปจฺจเวกฺขนฺโตปิ. "ปตฺตึ วา เสสกุสลํ วา
อนุโมทิสฺสามี"ติ จินฺเตนฺโตปิ เตสํเยว อญฺตเรน จินฺเตติ, อนุโมทนฺโตปิ เตสํเยว
อญฺตเรน อนุโมทติ, "อนุโมทิตมฺเม"ติ ปจฺจเวกฺขนฺโตปิ เตสํเยว อญฺตเรน
ปจฺจเวกฺขติ. "ธมฺมํ เทเสสฺสามี"ติ จินฺเตนฺโตปิ เตสํเยว อญฺตเรน จินฺเตติ,
เทเสนฺโตปิ เตสํเยว อญฺตเรน เทเสติ, "เทสิโต เม"ติ ปจฺจเวกฺขนฺโตปิ เตสํเยว
อญฺตเรน ปจฺจเวกฺขติ. "ธมฺมํ โสสฺสามี"ติ จินฺเตนฺโตปิ เตสํเยว อญฺตเรน
จินฺเตติ, สุณนฺโตปิ เตสํเยว อญฺตเรน สุณาติ. "สุตมฺเม"ติ ๓- ปจฺจเวกฺขนฺโตปิ
เตสํเยว อญฺตเรน ปจฺจเวกฺขติ, "ทิฏฺึ อุชุกํ กริสฺสามี"ติ จินฺเตนฺโตปิ เตสํเยว
อญฺตเรน จินฺเตติ, อุชุกํ กโรนฺโต ปน จตุนฺนํ าณสมฺปยุตฺตานํ อญฺตเรน
กโรติ. "ทิฏฺิ เม อุชุกา กตา"ติ ปจฺจเวกฺขนฺโต อฏฺนฺนํ อญฺตเรน ปจฺจเวกฺขติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ     ๒ ฉ.ม. ทินฺนํ     ๓ ฉ.ม. "สุโต เม"ติ
     อิมสฺมึ าเน จตฺตาริ อนนฺตานิ นาม คหิตานิ. จตฺตาริ หิ อนนฺตานิ
อากาโส อนนฺโต, จกฺกวาฬานิ อนนฺตานิ, สตฺตนิกาโย อนนฺโต, พุทฺธาณํ อนนฺตํ.
อากาสสฺส หิ ปุรตฺถิมทิสาย วา ปจฺฉิมุตฺตรทกฺขิณาสุ วา "เอตฺตกานิ วา โยชนสตานิ
เอตฺตกานิ วา โยชนสหสฺสานี"ติ ปริจฺเฉโท นตฺถิ. สิเนรุมตฺตมฺปิ อโยกูฏํ ปวึ
ทฺวิธา กตฺวา เหฏฺา ขิตฺตํ ภสฺเสเถว. ๑- โน ปติฏฺ ๒- ลเภถ. เอวํ อากาสํ อนนฺตํ
นาม.
     จกฺกวาฬานมฺปิ สเตหิ วา สหสฺเสหิ วา สตสหสฺเสหิ ๓- วา ปริจฺเฉโท
นตฺถิ. สเจปิ หิ อกนิฏฺภวเน นิพฺพตฺตา ทฬฺหถามธนุคฺคหสฺส ๔- สลฺลหุเกน สเรน ๕-
ติริยํ ตาลจฺฉายํ อติกฺกมนมตฺเตน กาเลน จกฺกวาฬสตสหสฺสอติกฺกมนสมตฺเถน ชเวน
สมนฺนาคตา จตฺตาโร มหาพฺรหฺมาโน "จกฺกวาฬปริยนฺตํ ปสฺสิสฺสามา"ติ เตน
ชเวน ธาเวยฺยุํ, จกฺกวาฬปริยนฺตํ อทิสฺวาว ปรินิพฺพาเยยฺยุํ. เอวํ จกฺกวาฬานิ
อนนฺตานิ นาม.
     เอตฺตเกสุ ปน จกฺกวาเฬสุ อุทกฏฺกถลฏฺกสตฺตานํ ปมาณํ นตฺถิ. เอวํ
สตฺตนิกาโย อนนฺโต นาม. ตโตปิ พุทฺธาณํ อนนฺตเมว.
     เอวํ อปริมาเณสุ จกฺกวาเฬสุ อปริมาณานํ สตฺตานํ กามาวจรโสมนสฺสสหคตาณ-
สมฺปยุตฺตอสงฺขาริกกุสลจิตฺตานิ เอกสฺส พหูนิ อุปฺปชฺชนฺติ, พหุนฺนมฺปิ พหูนิ
อุปฺปชฺชนฺติ. ตานิ สพฺพานิปิ กามาวจรฏฺเน โสมนสฺสสหคตฏฺเน าณสมฺปยุตฺตฏฺเน
อสงฺขาริกฏฺเน เอกตฺตํ คจฺฉนฺติ, เอกเมว โสมนสฺสสหคตํ ติเหตุกํ อสงฺขาริกํ
มหาจิตฺตํ โหติ, ตถา สสงฺขาริกํ มหาจิตฺตํ ฯเปฯ ตถา อุเปกฺขาสหคตํ
าณวิปฺปยุตฺตํ ทุเหตุกํ สสงฺขาริกํ จิตฺตนฺติ เอวํ สพฺพานิปิ อปริมาเณสุ
จกฺกวาเฬสุ อปริมาณานํ สตฺตานํ อุปฺปชฺชมานานิ กามาวจรกุสลจิตฺตานิ
สมฺมาสมฺพุทฺโธ มหาตุลาย ตุลยมาโน วิย ตุมฺเพ ปกฺขิปิตฺวา มินมาโน วิย
สพฺพญฺุตาเณน ปริจฺฉินฺทิตฺวา "อฏฺเเวตานี"ติ สริกฺขฏฺเน อฏฺเว โกฏฺาเส
กตฺวา ทสฺเสสิ.
@เชิงอรรถ: ๑ ม. ภสฺสเตว      ๒ ม. ปติฏฺิตํ         ๓ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ
@๔ ฉ. ทฬฺหธมฺมธนุคฺคหสฺส, สํ.ส. ๑๕/๑๐๗/๗๓, องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๔๕/๕๓
@๕ ฉ.ม. ลหุเกน สเรน, สี.อสเนน
     ปุน อิมสฺมึ าเน ฉพฺพิเธน ปุญฺายูหนํ นาม คหิตํ. ปุญฺญฺหิ อตฺถิ
สยงฺการํ, อตฺถิ ปรงฺการํ, อตฺถิ สาหตฺถิกํ, อตฺถิ อาณตฺติกํ, อตฺถิ สมฺปชานกตํ,
อตฺถิ อสมฺปชานกตนฺติ.
     ตตฺถ อตฺตโน ธมฺมตาย กตํ สยงฺการํ นาม. ปรํ กโรนฺตํ ทิสฺวา กตํ
ปรงฺการํ นาม. สหตฺเถน กตํ สาหตฺถิกํ นาม. อาณาเปตฺวา การิตํ อาณตฺติกํ
นาม. กมฺมญฺจ ผลญฺจ สทฺทหิตฺวา กตํ สมฺปชานกตํ นาม. กมฺมมฺปิ ผลมฺปิ
อชานิตฺวา กตํ อสมฺปชานกตํ นาม. เตสุ สยงฺการํ กโรนฺโตปิ อิเมสํ อฏฺนฺนํ
กุสลจิตฺตานํ อญฺตเรเนว กโรติ, ปรงฺการํ กโรนฺโตปิ สหตฺเถน กโรนฺโตปิ
อาณาเปตฺวา กโรนฺโตปิ อิเมสํ อฏฺนฺนํ กุสลจิตฺตานํ อญฺตเรเนว กโรติ,
สมฺปชานกรณํ ปน จตูหิ าณสมฺปยุตฺเตหิ โหติ, อสมฺปชานกรณํ จตูหิ
าณวิปฺปยุตฺเตหิ.
     อปราปิ อิมสฺมึ าเน จตสฺโส ทกฺขิณาวิสุทฺธิโย คหิตา ปจฺจยานํ ธมฺมิกตา,
เจตนามหตฺตํ, วตฺถุสมฺปตฺติ, คุณาติเรกตาติ. ตตฺถ ธมฺเมน สเมน อุปฺปนฺนา ปจฺจยา
ธมฺมิกา นาม, สทฺทหิตฺวา โอกปฺเปตฺวา ททโต ปน เจตนามหตฺตํ นาม โหติ,
ขีณาสวภาโว วตฺถุสมฺปตฺติ นาม, ขีณาสวสฺเสว นิโรธา วุฏฺิตภาโว คุณาติเรกตา
นาม. อิมานิ จตฺตาริ สโมธาเนตฺวา ทาตุํ สกฺโกนฺตสฺส กามาวจรํ กุสลํ อิมสฺมึเยว
อตฺตภาเว วิปากํ เทติ ปุณฺณกเสฏฺิกาลวลิยสุมนมาลาการาทีนํ ๑- วิย.
     สงฺเขปโต ปเนตํ สพฺพมฺปิ กามาวจรกุสลจิตฺตํ จิตฺตนฺติ กริตฺวา
จิตฺตวิจิตฺตฏฺเน ๒- เอกเมว โหติ. เวทนาวเสน โสมนสฺสสหคตํ อุเปกฺขาสหคตนฺติ
ทุวิธํ โหติ, าณวิภตฺติเทสนาวเสน จตุพฺพิธํ โหติ, โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ
อสงฺขาริกํ มหาจิตฺตํ หิ อุเปกฺขาสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกํ มหาจิตฺตญฺจ
าณสมฺปยุตฺตฏฺเน อสงฺขาริกฏฺเน จ เอกเมว โหติ. ตถา าณสมฺปยุตฺตํ สสงฺขาริกํ
าณวิปฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกํ าณวิปฺปยุตฺตํ สสงฺขาริกญฺจาติ. เอวํ าณวิภตฺติ-
เทสนาวเสน จตุพฺพิเธ ปเนตสฺมึ อสงฺขารสสงฺขารวิภชนโต ๓- จตฺตาริ อสงฺขาริกานิ,
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ...กากวลิย..., ม...กาฬวลฺลิย...   ๒ ม. จิตฺตฏฺเน  ๓ ฉ.ม....วิภตฺติโต
จตฺตาริ สสงฺขาริกานีติ อฏฺเว กุสลจิตฺตานิ โหนฺติ. ตานิ ยาถาวโต ตฺวา
ภควา สพฺพญฺู คณีวโร มุนิเสฏฺโ อาจิกฺขติ เทเสติ ปญฺเปติ ปฏฺเปติ
วิวรติ วิภชติ อุตฺตานีกโรตีติ.
                     อฏฺสาลินิยา ธมฺมสงฺคหฏฺกถาย
                     กามาวจรกุสลนิทฺเทโส สมตฺโต.
                          -------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๓ หน้า ๒๐๖-๒๑๔.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=53&A=5171&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=53&A=5171&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=34&i=125
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=34&A=1144
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=34&A=719
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=34&A=719
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๔
http://84000.org/tipitaka/read/?index_34