อรรถกถาเล่มที่ ๕๓ ภาษาบาลีอักษรไทย
 สงฺคณี.อ. (อฏฺฐสาลินี)

                         โลกุตฺตรกุสลวณฺณนา
     [๒๗๗] เอวํ ภวตฺตยสมฺปตฺตินิพฺพตฺตกํ กุสลํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ
สพฺพภวสมติกฺกมนาย โลกุตฺตรกุสลํ ทสฺเสตุํ ปุน "กตเม ธมฺมา กุสลา"ติอาทิอารทฺธํ.
ตตฺถ โลกุตฺตรนฺติ เกนฏฺเน โลกุตฺตรํ? โลกํ ตรตีติ, โลกํ อุตฺตรตีติ
โลกุตฺตรํ, โลกตฺตยํ ๑- สมติกฺกมฺม อภิภุยฺย ติฏฺตีติ โลกุตฺตรํ. ๒- ฌานํ
ภาเวตีติ เอกจิตฺตกฺขณิกํ อปฺปนชฺฌานํ ภาเวติ ชเนติ วฑฺเฒติ.
     โลกโต นิยฺยาติ, วฏฺฏโต นิยฺยาตีติ นิยฺยานิกํ, นิยฺยาติ วา เอเตนาติ
นิยฺยานิกํ. ตํสมงฺคี หิ ปุคฺคโล ทุกฺขํ ปริชานนฺโต นิยฺยาติ, สมุทยํ ปชหนฺโต
นิยฺยาติ, นิโรธํ สจฺฉิกโรนฺโต นิยฺยาติ, มคฺคํ ภาเวนฺโต นิยฺยาติ. ยถา จ ปน
เตภูมิกกุสลํ วฏฺฏสฺมึ จุติปฏิสนฺธิโย อาจินาติ วฑฺเฒตีติ อาจยคามี นาม โหติ,
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. โลกํ            ๒ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๖๒๐/๕๓๕ (สฺยา)
น ตถา อิทํ. อิทํ ปน ยถา เอกสฺมึ ปุริเส อฏฺารสหตฺถํ ปาการํ อุปจินนฺเต ๑-
อปโร มหามุคฺครํ คเหตฺวา เตน จิตจิตฏฺานํ อปจินนฺโต วิทฺธํเสนฺโตเอว
คจฺเฉยฺย, เอวเมว เตภูมิกกุสเลน อาจิตา จุติปฏิสนฺธิโย ปจฺจยเวกลฺลกรเณน
อปจินนฺตํ วิทฺธํเสนฺตํ คจฺฉตีติ อปจยคามี.
     ทิฏฺิคตานํ ปหานายาติ เอตฺถ ทิฏฺิโยเอว ทิฏฺิคตานิ "คูถคตํ
มุตฺตคตนฺ"ติอาทีนิ ๒- วิย. ทฺวาสฏฺิยา วา ทิฏฺีนํ อนฺโตคธตฺตา ทิฏฺีสุ
คตานีติปิ ทิฏฺิคตานิ. ทิฏฺิยา วา คตํ เอเตสนฺติปิ ทิฏฺิคตานิ,
ทิฏฺิสทิสคมนานิ ทิฏฺิสทิสปฺปวตฺตานีติ อตฺโถ. กานิ ปน ตานีติ? สสมฺปยุตฺตานิ
สกฺกายทิฏฺิวิจิกิจฺฉาสีลพฺพตปรามาสอปายคมนียราคโทสโมหากุสลานิ. ตานิ หิ ยาว
ปมมคฺคภาวนา, ตาว ปวตฺติสภาวโต ทิฏฺิสทิสคมนานีติ วุจฺจนฺติ. อิติ ทิฏฺิโย จ
ทิฏฺิคตานิ จ ทิฏฺิคตานิ, เตสํ ทิฏฺิคตานํ. ปหานายาติ สมุจฺเฉทวเสน
ปชหนตฺถาย. ปมายาติ คณนวเสนปิ ปมุปฺปตฺติวเสนปิ ปมาย. ภูมิยาติ
"อนนฺตรหิตาย ภูมิยา"ติอาทีสุ ๓- ตาว อยํ มหาปวี "ภูมี"ติ วุจฺจติ. "สุขภูมิยํ
กามาวจเร"ติอาทีสุ ๔- จิตฺตุปฺปาโท. อิธ ปน สามญฺผลํ อธิปฺเปตํ. ตญฺหิ
สมฺปยุตฺตานํ นิสฺสยภาวโต เต ธมฺมา ภวนฺติ เอตฺถาติ ภูมิ. ยสฺมา วา สมาเนปิ
โลกุตฺตรภาเว สยมฺปิ ภวติ อุปฺปชฺชติ, น นิพฺพานํ วิย อปาตุภาวํ, ตสฺมาปิ
"ภูมี"ติ วุจฺจติ, ตสฺสา ปมาย ภูมิยา. ปตฺติยาติ โสตาปตฺติผลสงฺขาตสฺส ปมสฺส
สามญฺผลสฺส ปตฺตตฺถาย ปฏิลาภตฺถายาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. วิวิจฺจาติ
สมุจฺเฉทวิเวกวเสน วิวิจฺจิตฺวา วินา หุตฺวา.
      อิทานิ กิญฺจาปิ โลกิยชฺฌานมฺปิ น วินา ปฏิปทาย อิชฺฌติ, เอวํ
สนฺเตปิ อิธ สุทฺธิกนยํ ปหาย โลกุตฺตรชฺฌานํ ปฏิปทาย สทฺธึเยว ครุํ กตฺวา
เทเสตุกามตาย "ทุกฺขาปฏิปทํ ทนฺธาภิญฺนฺ"ติอาทิมาห.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. จินนฺเต        ๒ องฺ.นวก. ๒๓/๑๑/๓๐๙
@๓ วินย. ๑/๒๗/๑๖, ม.ม. ๑๓/๒๙๖/๒๗๐     ๔ อภิ. ๓๔/๙๘๘/๒๓๙
     ตตฺถ โย อาทิโตว กิเลเส วิกฺขมฺเภนฺโต ทุกฺเขน สสงฺขาเรน สปฺปโยเคน
กิลมนฺโต วิกฺขมฺเภติ, ตสฺส ทุกฺขาปฏิปทา โหติ. โย ปน วิกฺขมฺภิตกิเลโส
วิปสฺสนาปริวาสํ วสนฺโต จิเรน มคฺคปาตุภาวํ ปาปุณาติ, ตสฺส ทนฺธาภิญฺา
โหติ. อิติ โย โกจิ วาโร ทุกฺขาปฏิปโท ทนฺธาภิญฺโติ ๑- นาม กโต.
     กตรํ ปน วารํ โรเจสุนฺติ? ยตฺถ สกึ วิกฺขมฺภิตา กิเลสา สมุทาจริตฺวา
ทุติยมฺปิ วิกฺขมฺภิตา ปุน สมุทาจรนฺติ, ตติยํ วิกฺขมฺภิเต ปน ตถาวิกฺขมฺภิเตว
กตฺวา มคฺเคน สมุคฺฆาตํ ปาเปติ, อิมํ ปน วารํ โรเจสุํ. อิมสฺส วารสฺส
ทุกฺขาปฏิปทา ทนฺธาภิญฺาติ นามํ กตํ. เอตฺตเกน ปน น ปากฏํ โหติ.
ตสฺมา เอวเมตฺถ อาทิโต ปฏฺาย วิภาวนา เวทิตพฺพา:- โย หิ จตฺตาริ
มหาภูตานิ ปริคฺคเหตฺวา อุปาทารูปํ ปริคฺคณฺหาติ, อรูปํ ปริคฺคณฺหาติ. รูปารูปํ
ปน ปริคฺคณฺหนฺโต ทุกฺเขน กสิเรน กิลมนฺโต ปริคฺคเหตุํ สกฺโกติ, ตสฺส
ทุกฺขาปฏิปทา นาม โหติ. ปริคฺคหิตรูปารูปสฺส ปน วิปสฺสนาปริวาเส
มคฺคปาตุภาวทนฺธตาย ทนฺธาภิญฺา นาม โหติ.
     โยปิ รูปารูปํ ปริคฺคเหตฺวา นามรูปํ ววฏฺเปนฺโต ทุกฺเขน กสิเรน
กิลมนฺโต ววฏฺเปติ, ววฏฺาปิเต จ นามรูเป วิปสฺสนาปริวาสํ วสนฺโต จิเรน
มคฺคํ อุปฺปาเทตุํ สกฺโกติ, ตสฺสาปิ ทุกฺขาปฏิปทา ทนฺธาภิญฺา นาม โหติ.
     อปาโร นามรูปมฺปิ ววฏฺเปตฺวา ปจฺจเย ปริคฺคณฺหนฺโต ทุกฺเขน กสิเรน
กิลมนฺโต ปริคฺคณฺหาติ, ปจฺจเย จ ปริคฺคเหตฺวา วิปสฺสนาปริวาสํ วสนฺโต
จิเรน มคฺคํ อุปฺปาเทติ, เอวมฺปิ ทุกฺขาปฏิปทา ทนฺธาภิญฺา นาม โหติ.
     อปโร ปจฺจเยปิ ปริคฺคเหตฺวา ลกฺขณานิ ปฏิวิชฺฌนฺโต ทุกฺเขน กสิเรน
กิลมนฺโต ปฏิวิชฺฌติ, ปฏิวิทฺธลกฺขโณ จ วิปสฺสนาปริวาสํ วสนฺโต จิเรน มคฺคํ
อุปฺปาเทติ, เอวมฺปิ ทุกฺขาปฏิปทา ทนฺธาภิญฺา นาม โหติ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ทุกฺขาปฏิปทา ทนฺธาภิญฺโ, ฉ. ทุกฺขปฏิปททนฺธาภิญฺโ,
@ม. ทุกฺขาปฏิปทา ทนฺธาภิญฺา
     อปโร ลกฺขณานิปิ ปฏิวิชฺฌิตฺวา วิปสฺสนาาเณ ติกฺเข สูเร ปสนฺเน
วหนฺเต อุปฺปนฺนํ วิปสฺสนานิกนฺตึ ปริยาทิยมาโน ทุกฺเขน กสิเรน กิลมนฺโต
ปริยาทิยติ, นิกนฺติญฺจ ปริยาทิยิตฺวา วิปสฺสนาปริวาสํ วสนฺโต จิเรน มคฺคํ
อุปฺปาเทติ, เอวมฺปิ ทุกฺขาปฏิปทา ทนฺธาภิญฺา นาม โหติ. อิมํ ปน วารํ
โรเจสุํ, อิมสฺส วารสฺส เอตํ นามํ กตํ, อิมินาว อุปาเยน ปรโต ติสฺโส
ปฏิปทา เวทิตพฺพา.
     ผสฺโส โหตีติอาทีสุ อนญฺาตญฺสฺสามีตินฺทฺริยํ สมฺมาวาจา สมฺมากมฺมนฺโต
สมฺมาอาชีโวติ จตฺตาริ ปทานิ อธิกานิ. นิทฺเทสวาเร จ วิตกฺกาทินิทฺเทเสสุ
มคฺคงฺคนฺติอาทีนิ ปาทานิ อธิกานิ. เสสํ สพฺพํ เหฏฺา วุตฺตสทิสเมว.
ภุมฺมนฺตรวเสน ปน โลกุตฺตรตฺตา จ อิธ วิเสโส.
     ตตฺถ อนญฺาตญฺสฺสามีตินฺทฺริยนฺติ "อนมตคฺเค สํสารวฏฺเฏ อนญฺาตํ
อมตปทํ จตุสจฺจธมฺมเมว วา ปชานิสฺสามี"ติ ปฏิปนฺนสฺส อิมินา ปุพฺพภาเคน ๑-
อุปฺปนฺนํ อินฺทฺริยํ. ลกฺขณาทีนิ ปนสฺส เหฏฺา ปญฺินฺทฺริเย วุตฺตนเยเนว
เวทิตพฺพานิ.
     สุนฺทรา ปสฏฺา วา วาจา สมฺมาวาจา, วจีทุจฺจริตสมุคฺฆาฏิกาย
มิจฺฉาวาจาวิรติยา เอตํ อธิวจนํ. สา ปริคฺคหลกฺขณา, วิรมณรสา,
มิจฺฉาวาจปฺปหานปจฺจุปฏฺานา. สุนฺทโร ปสฏฺโ วา กมฺมนฺโต สมฺมากมฺมนฺโต,
มิจฺฉากมฺมนฺตสมุจฺเฉทิกาย ปาณาติปาตาทิวิรติยา เอตํ นามํ. โส สมุฏฺานลกฺขโณ,
วิรมณรโส, มิจฺฉากมฺมนฺตปฺปหานปจฺจุปฏฺาโน. สุนฺทโร ปสฏฺโ วา อาชีโว
สมฺมาอาชีโว, มิจฺฉาชีววิรติยา เอตํ อธิวจนํ. โส โวทานลกฺขโณ,
ายาชีวปฺปวตฺติรโส, มิจฺฉาชีวปฺปหานปจฺจุปฏฺาโน.
     อปิจ เหฏฺา วิรติตฺตเย วุตฺตวเสนเปตฺถ ลกฺขณาทีนิ เวทิตพฺพานิ. อิติ
อิเมสํ ติณฺณํ ธมฺมานํ วเสน เหฏฺา วุตฺตํ มคฺคปญฺจกํ อิธ มคฺคฏฺกํ เวทิตพฺพํ,
เยวาปนเกสุ จ อิเมสํ อภาโว, ตถา กรุณามุทิตานํ. อิเม หิ ตโย ธมฺมา อิธ
ปาลิยํ อาคตตฺตาว เยวาปนเกสุ น คหิตา. กรุณามุทิตา ปน สตฺตารมฺมณา,
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปุพฺพาโภเคน
อิเม ธมฺมา นิพฺพานารมฺมณาติ ตาเปตฺถ น คหิตา. อยํ ตาว อุทฺเทสวาเร
วิเสสตฺโถ.
     [๒๘๓] นิทฺเทสวาเร ปน มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนนฺติ เอตฺถ ตาว
มคฺคสฺส องฺคนฺติ มคฺคงฺคํ, มคฺคโกฏฺาโสติ อตฺโถ. ยถา ปน อรญฺเ ปริยาปนฺนํ
อรญฺปริยาปนฺนํ นาม โหติ, เอวํ มคฺเค ปริยาปนฺนนฺติ มคฺคปริยาปนฺนํ,
มคฺคนิสฺสิตนฺติ อตฺโถ.
     [๒๘๕] ปีติสมฺโพชฺฌงฺโคติ เอตฺถ ปีติเยว สมฺโพชฺฌงฺโคติ ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค.
ตตฺถ โพธิยา โพธิสฺส วา องฺโคติ โพชฺฌงฺโค, อิทํ วุตฺตํ โหติ:- ยายํ
ธมฺมสามคฺคี ยาย โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ อุปฺปชฺชมานาย ลีนถีนุทฺธจฺจปติฏฺานายูหน-
กามสุขตฺตกิลมถานุโยคุจฺเฉทสสฺสตาภินิเวสาทีนํ อเนเกสํ อุปทฺทวานํ ปฏิปกฺขภูตาย
สติธมฺมวิจยวิริยปีติปสฺสทฺธิสมาธิอุเปกฺขาสงฺขาตาย ธมฺมสามคฺคิยา อริยสาวโก
พุชฺฌตีติ กตฺวา "โพธี"ติ วุจฺจติ, พุชฺฌตีติ กิเลสสนฺตานนิทฺทาย อุฏฺหติ,
จตฺตาริ วา อริยสจฺจานิ ปฏิพุชฺฌติ, ๑- นิพฺพานเมว วา สจฺฉิกโรติ, ตสฺสา
ธมฺมสามคฺคิสงฺขาตาย โพธิยา องฺโคติ ๒- โพชฺฌงฺโค ฌานงฺคมคฺคงฺคาทีนิ วิย.
โยเปส ยถาวุตฺตปฺปการาย เอตาย ธมฺมสามคฺคิยา พุชฺฌตีติ กตฺวา อริยสาวโก
"โพธี"ติ วุจฺจติ, ตสฺส โพธิสฺส องฺโคติปิ โพชฺฌงฺโค เสนงฺครถงฺคาทโย วิย.
เตนาหุ อฏฺกถาจริยา "พุชฺฌนกสฺส ปุคฺคลสฺส องฺคาติ วา โพชฺฌงฺคา"ติ.
     อปิจ "โพชฺฌงฺคาติ เกนฏฺเน โพชฺฌงฺคา? โพธาย สํวตฺตนฺตีติ
โพชฺฌงฺคา, พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา, อนุพุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา, ปฏิพุชฺฌนฺตีติ
โพชฺฌงฺคา, สมฺพุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา"ติ  ๓- อิมินา ปฏิสมฺภิทานเยนาปิ
โพชฺฌงฺคตฺโถ เวทิตพฺโพ. ปสฏฺโ สุนฺทโร วา โพชฺฌงฺโคติ สมฺโพชฺฌงฺโค. เอวํ
ปีติเยว สมฺโพชฺฌงฺโค ปีติสมฺโพชฺฌงฺโคติ. จิตฺเตกคฺคตานิทฺเทสาทีสุปิ อิมินาว
นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
     [๒๙๖] เตสํ ธมฺมานนฺติ เย ตสฺมึ สมเย ปฏิเวธํ คจฺฉนฺติ  จตุสจฺจธมฺมา,
เตสํ ธมฺมานํ. อญฺาตานนฺติ ๔- กิญฺจาปิ ปมมคฺเคน เต ธมฺมา าตา นาม
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปฏิวิชฺฌติ     ๒ ฉ.ม. องฺโคติปิ
@๓ ฉ.ม. สมฺพุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคาติ, ขุ. ปฏิ. ๓๑/๑๗/๓๒๗
@๔ ฉ.ม. อนญฺาตานนฺติ. เอวมุปริปิ
โหนฺติ, ยถา ปน ปกติยา อนาคตปุพฺพํ วิหารํ อาคนฺตฺวา วิหารมชฺเฌ ิโตปิ
ปุคฺคโล ปกติยา อนาคตภาวํ อุปาทาย "อนาคตปุพฺพฏฺานํ อาคโตสฺมี"ติ วทติ, ยถา
จ ปกติยา อปิลนฺธปุพฺพํ ๑- มาลํ ปิลนฺธิตฺวา, อนิวตฺถปุพฺพํ วตฺถํ นิวาเสตฺวา,
อภุตฺตปุพฺพํ โภชนํ ภุญฺชิตฺวา ปกติยา อภุตฺตภาวํ อุปาทาย "อภุตฺตปุพฺพํ
โภชนํ ภุตฺโตมฺหี"ติ วทติ, เอวมิธาปิ ยสฺมา ปกติยา อิมินา ปุคฺคเลน อิเม
ธมฺมา น าตปุพฺพา, ตสฺมา "อญฺาตานนฺ"ติ วุจฺจติ. ๒- อทิฏฺาทีสุปิ เอเสว
นโย. ตตฺถ อทิฏฺานนฺติ อิโต ปุพฺเพ ปญฺาจกฺขุนา อทิฏฺานํ. อปฺปตฺตานนฺติ
อธิคมวเสน อปฺปตฺตานํ. อวิทิตานนฺติ าเณน อปากฏกตานํ. อสจฺฉิกตานนฺติ
อปจฺจกฺขกตานํ. สจฺฉิกิริยายาติ ปจฺจกฺขกรณตฺถํ. ยถา จ อิมินา ปเทน, เอวํ
เสเสหิปิ สทฺธึ  "อญฺาตานํ าณาย, อทิฏฺานํ ทสฺสนาย, อปฺปตฺตานํ
ปตฺติยา, อวิทิตานํ เวทายา ๓- อสจฺฉิกตานํ สจฺฉิกิริยายา"ติ ๓- โยชนา กาตพฺพา.
     [๒๙๙] จตูหิ วจีทุจฺจริเตหีติอาทีสุ วจีติ วจีวิญฺตฺติ เวทิตพฺพา.
ติณฺณํ โทสานํ เยน เกนจิ ทุฏฺานิ จริตานีติ ทุจฺจริตานิ. วจีโต ปวตฺตานิ
ทุจฺจริตานิ วจีทุจฺจริตานิ, วจิยา วา นิปฺผาทิตานิ ทุจฺจริตานิ วจีทุจฺจริตานิ,
เตหิ วจีทุจฺจริเตหิ. อารกา รมตีติ อารติ. วินา เตหิ รมตีติ วิรติ. ตโต ตโต
ปฏินิวตฺตาว หุตฺวา เตหิ วินา รมตีติ ปฏิวิรติ. อุปสคฺควเสน วา ปทํ วฑฺฒิตํ.
สพฺพมิทํ โอรมณภาวสฺส อธิวจนํ. เวรํ มณติ วินาเสตีติ เวรมณี. อิทมฺปิ
โอรมณสฺเสว เววจนํ. ยาย ปน เจตนาย มุสาวาทาทีนิ ภาสมาโน กโรติ
นาม, อยํ โลกุตฺตรมคฺควิรติ อุปฺปชฺชิตฺวา ตํ กิริยํ กาตุํ น เทติ, กิริยาปถํ
ปจฺฉินฺทตีติ อกิริยา. ตถา ตํ กรณํ กาตุํ น เทติ, กรณปถํ ปจฺฉินฺทตีติ
อกรณํ. ยาย จ เจตนาย จตุพฺพิธํ วจีทุจฺจริตํ ภาสมาโน อชฺฌาปชฺชติ นาม,
อยํ อุปฺปชฺชิตฺวา ตถา อชฺฌาปชฺชิตุํ น เทตีติ อนชฺฌาปตฺติ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. อปิลทฺธปุพฺพํ     ๒ ฉ.ม. วุตฺตํ     ๓-๓ ฉ.ม. อิเม ปาา น ทิสฺสนฺติ
     เวลาอนติกฺกโมติ เอตฺถ "ตาย เวลายา"ติอาทีสุ ๑- ตาว กาโล "เวลา"ติ
อาคโต. "อุรุเวลายํ วิหรตี"ติ ๒- เอตฺถ ราสิ, "ิตธมฺโม เวลํ นาติวตฺตตี"ติ ๓-
เอตฺถ สีมา. อิธาปิ สีมาว. อนติกฺกมนียฏฺเน หิ จตฺตาริ วจีสุจริตานิ เวลาติ
อธิปฺเปตานิ. อิติ ยาย เจตนาย จตฺตาริ วจีทุจฺจริตานิ ภาสมาโน เวลํ อติกฺกมติ
นาม, อยํ อุปฺปชฺชิตฺวา ตํ เวลํ อติกฺกมิตุํ น เทตีติ "เวลาอนติกฺกโม"ติ
วุตฺตา. เวลยตีติ ๔- วา เวลา, เวลยติ ๕- วิทฺธํเสตีติ อตฺโถ. กึ เวลยตีติ?
จตุพฺพิธํ วจีทุจฺจริตํ. อิติ เวลยนโต เวลา. ปุริสสฺส ปน หิตสุขํ อนติกฺกมิตฺวา
ปวตฺตตีติ ๖- อนติกฺกโม. เอวเมตฺถ ปททฺวยวเสนาปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
     เสตุํ หนตีติ เสตุฆาโต, จตุนฺนํ วจีทุจฺจริตานํ ปทฆาโต, ปจฺจยฆาโตติ
อตฺโถ. ปจฺจโย หิ อิธ "เสตู"ติ อธิปฺเปโต. ตตฺรายํ วจนตฺโถ:- ราคาทิโก
จตุนฺนํ วจีทุจฺจริตานํ ปจฺจโย วฏฺฏสฺมึ ปุคฺคลํ สิโนติ พนฺธตีติ เสตุ, เสตุสฺส
ฆาโต เสตุฆาโต, วจีทุจฺจริตปจฺจยสมุคฺฆาติกาย วิรติยา เอตํ อธิวจนํ. อยํ ปน
สมฺมาวาจาสงฺขาตา วิรติ ปุพฺพภาเค นานาจิตฺเตสุ ลพฺภติ. อญฺเเนว หิ
จิตฺเตน มุสาวาทา วิรมติ, อญฺเน เปสุญฺาทีหิ. โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ ปน
เอกจิตฺตสฺมึเยว ลพฺภติ, จตุพฺพิธาย หิ วจีทุจฺจริตเจตนาย ปทจฺเฉทํ กุรุมานา
มคฺคงฺคํ ปูรยมานา เอกาว วิรติ อุปฺปชฺชติ.
     [๓๐๐] กายทุจฺจริเตหีติ กายโต ปวตฺเตหิ กาเยน วา นิปฺผาทิเตหิ
ปาณาติปาตาทีหิ ทุจฺจริเตหิ. เสสํ ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพํ. อยมฺปิ
สมฺมากมฺมนฺตสงฺขาตา วิรติ ปุพฺพภาเค นานาจิตฺเตสุ ลพฺภติ. อญฺเเนว หิ จิตฺเตน
ปาณาติปาตา วิรมติ, อญฺเน อทินฺนาทานมิจฺฉาจาเรหิ. โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ
ปน เอกจิตฺตสฺมึเยว ลพฺภติ. ติวิธาย หิ กายทุจฺจริตเจตนาย ปทจฺเฉทํ กุรุมานา
มคฺคงฺคํ ปูรยมานา เอกาว วิรติ อุปฺปชฺชติ.
@เชิงอรรถ: ๑ วินย. ๔/๑/๒, ที.ม. ๑๐/๑๕๔/๘๑, ขุ.อุ. ๒๕/๑/๙๔
@๒ วินย. ๔/๑/๑, สํ.ส. ๑๕/๑๓๗/๑๒๓
@๓ องฺ. อฏฺก. ๒๓/๑๙/๑๖๓   ๔ ฉ.ม. เวลายตีติ
@๕ ฉ. จลยติ, ม. เวลายติ     ๖ ฉ.ม. วตฺตตีติ
     [๓๐๑] สมฺมาอาชีวนิทฺเทเส อกิริยาติอาทีสุ ยาย เจตนาย มิจฺฉาชีวํ
อาชีวมาโน กิริยํ กโรติ นาม, อยํ อุปฺปชฺชิตฺวา ตํ กิริยํ กาตุํ น เทตีติ
อกิริยาติ อิมินา นเยน โยชนา เวทิตพฺพา. อาชีโว จ นาเมส ปาฏิเยกฺโก
นตฺถิ, วาจากมฺมนฺเตสุ คหิเตสุ คหิโตว โหติ ตปฺปกฺขิกตฺตา, ธุวปฏิเสวนวเสน
ปนายํ ตโต นีหริตฺวา ทสฺสิโตติ. เอวํ สนฺเต สมฺมาอาชีโว สกิจฺจโก น
โหติ, อฏฺ มคฺคงฺคานิ น ปริปูเรนฺติ. ตสฺมา สมฺมาอาชีโว สกิจฺจโก กาตพฺโพ,
อฏฺ มคฺคงฺคานิ ปริปูเรตพฺพานีติ. ตตฺรายํ นโย:- อาชีโว นาม ภิชฺชมาโนปิ
กายวจีทฺวาเรสุเยว ภิชฺชติ, มโนทฺวาเร อาชีวเภโท นาม นตฺถิ. ปูรยมาโนปิ
ตสฺมึเยว ทฺวารทฺวเย ปูรยติ, ๑- มโนทฺวาเร อาชีวปูรณนฺนาม นตฺถิ. กายทฺวาเร
ปน วีติกฺกโม อาชีวเหตุโกปิ อตฺถิ น อาชีวเหตุโกปิ. ตถา วจีทฺวาเร.
     ตตฺถ ยํ ราชราชมหามตฺตา ขิฑฺฑาปสุตา สูรภาวํ ทสฺเสนฺตา มิควธํ
วา ๒- ปนฺถทุหนํ วา ปรทารวีติกฺกมํ วา กโรนฺติ, อิทํ อกสุลํ กายกมฺมนฺนาม,
ตโต วิรติปิ สมฺมากมฺมนฺโต นาม. ยํ ปน น อาชีวเหตุกํ จตุพฺพิธํ วจีทุจฺจริตํ
ภาสนฺติ, อิทํ อกุสลํ วจีกมฺมนฺนาม, ตโต วิรติปิ สมฺมาวาจา นาม.
     ยํ ปน อาชีวเหตุ เนสาทมจฺฉพนฺธาทโย ปาณํ หนนฺติ, อทินฺนํ
อาทิยนฺติ, มิจฺฉาจารํ จรนฺติ, อยํ มิจฺฉาอาชีโว นาม, ตโต วิรติ สมฺมาอาชีโว
นาม. ยมฺปิ ลญฺจํ ๓- คเหตฺวา มุสา ภณนฺติ, เปสุญฺผรุสสมฺผปฺปลาเป ปวตฺเตนฺติ,
อยมฺปิ มิจฺฉาอาชีโว นาม, ตโต วิรติ สมฺมาอาชีโว นาม.
     มหาสิวตฺเถโร ปนาห "กายวจีทฺวาเรสุปิ วีติกฺกโม อาชีวเหตุโก วา
โหตุ โน วา อาชีวเหตุโก, `อกุสลํ กายกมฺมํ วจีกมฺมนฺ'เตฺวว สงฺขฺยํ คจฺฉติ,
ตโต วิรติปิ `สมฺมากมฺมนฺโต สมฺมาวาจา'เตฺวว วุจฺจตี"ติ. "อาชีโว กุหินฺ"ติ ๔-
วุตฺเต ปน "ตีณิ กุหนวตฺถูนิ นิสฺสาย จตฺตาโร ปจฺจเย อุปฺปาเทตฺวา เตสํ
ปริโภโค"ติ อาห. อยํ ปน โกฏิปฺปตฺโต มิจฺฉาชีโว, ตโต วิรติ สมฺมาอาชีโว นาม.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปูรติ   ๒ ฉ. มิควํ วา     ๓ ฉ.ม. ลญฺชํ     ๔ สี. กหนฺติ
     อยมฺปิ สมฺมาอาชีโว ปุพฺพภาเค นานาจิตฺเตสุ ลพฺภติ. อญฺเเนว หิ
จิตฺเตน กายทฺวารวีติกฺกมา วิรมติ, อญฺเน วจีทฺวารวีติกฺกมา. โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ
ปน เอกจิตฺตสฺมึเยว ลพฺภติ. กายวจีทฺวาเรสุ หิ สตฺตกมฺมปถวเสน อุปฺปนฺนาย
มิจฺฉาชีวสงฺขาตาย ทุสฺสีลฺยเจตนาย ปทจฺเฉทํ กุรุมานา มคฺคงฺคํ ปูรยมานา
เอกาว วิรติ อุปฺปชฺชตีติ อยํ นิทฺเทสวาเร วิเสโส.
     [๓๓๗]  ยํ ปเนตํ อินฺทฺริเยสุ อนญฺาตญฺสฺสามีตินฺทฺริยํ วฑฺฒิตํ,
มคฺคงฺเคสุ จ สมฺมาวาจาทีนิ, เตสํ วเสน สงฺคหวาเร "นวินฺทฺริยานิ อฏฺงฺคิโก
มคฺโค"ติ วุตฺตํ. สุญฺตวาโร ปากติโกเยวาติ อยํ ตาว สุทฺธิกปฏิปทาย วิเสโส.
     [๓๔๓] อิโต ปรํ สุทฺธิกสุญฺตา สุญฺตปฏิปทา สุทฺธิกอปฺปณิหิตา
อปฺปณิหิตปฏิปทาติ อยํ เทสนาเภโท โหติ. ตตฺถ สุญฺตนฺติ โลกุตฺตรมคฺคสฺเสตํ
นามํ. โส หิ อาคมนโต, สคุณโต, อารมฺมณโตติ ตีหิ การเณหิ นามํ ลภติ.
กถํ? อิธ ภิกฺขุ อนตฺตโต อภินิวิสิตฺวา อนตฺตโต สงฺขาเร ปสฺสติ. ยสฺมา
ปน อนตฺตโต ทิฏฺมตฺเตเนว มคฺควุฏฺานํ นาม น โหติ, อนิจฺจโตปิ ทุกฺขโตปิ
ทฏฺุเมว วฏฺฏติ, ตสฺมา "อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตา"ติ ติวิธํ อนุปสฺสนํ อาโรเปตฺวา
สมฺมสนฺโต จรติ. วุฏฺานคามินิวิปสฺสนา ปนสฺส เตภูมิเกปิ สงฺขาเร สุญฺโตว
ปสฺสติ, อยํ วิปสฺสนา สุญฺตา นาม โหติ. สา อาคมนียฏฺาเน ตฺวา
อตฺตโน มคฺคสฺส "สุญฺตนฺ"ติ นามํ เทติ. เอวํ มคฺโค อาคมนโต สุญฺตนามํ
ลภติ. ยสฺมา ปน โส ราคาทีหิ สุญฺโ, ตสฺมา สคุเณเนว สุญฺตนามํ ลภติ.
นิพฺพานมฺปิ ราคาทีหิ สุญฺตฺตา "สุญฺตนฺ"ติ วุจฺจติ, ตํ อารมฺมณํ กตฺวา
อุปฺปนฺนตฺตา มคฺโค อารมฺมณโต สุญฺตนามํ ลภติ.
     ตตฺถ สุตฺตนฺติกปริยาเยน สคุณโตปิ อารมฺมณโตปิ นามํ ลภติ. ปริยายเทสนา
เหสา. อภิธมฺมกถา ปน นิปฺปริยายเทสนา. ตสฺมา อิธ สคุณโต
วา อารมฺมณโต วา นามํ น ลภติ, อาคมนโตว ลภติ. อาคมนเมว หิ ธุรํ.
ตํ ทุพฺพิธํ โหติ วิปสฺสนาคมนํ, มคฺคาคมนนฺติ. ตตฺถ มคฺคสฺส อาคตฏฺาเน
วิปสฺสนาคมนํ ธุรํ. ผลสฺส อาคตฏฺาเน มคฺคาคมนํ ธุรํ. อิธ มคฺคสฺส
อาคตตฺตา วิปสฺสนาคมนเมว ธุรํ ชาตํ.
     [๓๕๐] อปฺปณิหิตนฺติ เอตฺถาปิ อปฺปณิหิตนฺติ มคฺคสฺเสตํ ๑- นามํ. อิทมฺปิ
นามํ มคฺโค ตีเหว การเณหิ ลภติ. กถํ? อิธ ภิกฺขุ อาทิโตว ทุกฺขิโต อภินิวิสิตฺวา
ทุกฺขโตว สงฺขาเร ปสฺสติ. ยสฺมา ปน ทุกฺขโต ทิฏฺมตฺเตเนว มคฺควุฏฺานํ
นาม น โหติ, อนิจฺจโตปิ อนตฺตโตปิ ทฏฺุเมว วฏฺฏติ, ตสฺมา "อนิจฺจํ ทุกฺขํ
อนตฺตา"ติ ติวิธํ อนุปสฺสนํ อาโรเปตฺวา สมฺมสนฺโต จรติ. วุฏฺานคามินิวิปสฺสนา
ปนสฺส เตภูมิเกสุ สงฺขาเรสุ ปณิธึ โสเสตฺวา ปริยาทิยิตฺวา วิสฺสชฺเชติ.
อยํ วิปสฺสนา อปฺปณิหิตา นาม โหติ. สา อาคมนียฏฺาเน ตฺวา อตฺตโน
มคฺคสฺส "อปฺปณิหิตนฺ"ติ นามํ เทติ. เอวํ มคฺโค อาคมนโต อปฺปณิหิตนฺติ
นามํ ๒- ลภติ. ยสฺมา ปน ตตฺถ ๓- ราคโทสโมหปณิธโย นตฺถิ, ตสฺมา สคุเณเนว
อปฺปณิหิตนฺติ นามํ ลภติ. นิพฺพานมฺปิ เตสํ ปณิธีนํ อภาวา "อปฺปณิหิตนฺ"ติ
วุจฺจติ, ตํ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปนฺนตฺตา มคฺโค อารมฺมณโต อปฺปณิหิตนฺติ
นามํ ลภติ.
     ตตฺถ สุตฺตนฺติกปริยาเยน สคุณโตปิ อารมฺมณโตปิ นามํ ลภติ. ปริยายเทสนา
เหสา. อภิธมฺมกถา ปน นิปฺปริยายเทสนา. ตสฺมา อิธ สคุณโต วา อารมฺมณโต
วา นามํ น ลภติ, อาคมนโตว ลภติ. อาคมนเมว หิ ธุรํ. ตํ ทุพฺพิธํ โหติ
วิปสฺสนาคมนํ, มคฺคาคมนนฺติ. ตตฺถ มคฺคสฺส อาคตฏฺาเน วิปสฺสนาคมนํ ธุรํ.
ผลสฺส อาคตฏฺาเน มคฺคาคมนํ ธุรํ. อิธ มคฺคสฺส อาคตตฺตา วิปสฺสนาคมนเมว
ธุรํ ชาตํ.
     นนุ จ สุญฺโต อนิมิตฺโต อปฺปณิหิโตติ ตีณิ มคฺคสฺส นามานิ. ยถาห
"ตโยเม ภิกฺขเว วิโมกฺขา, กตเม ตโย? สุญฺโต วิโมกฺโข, อนิมิตฺโต วิโมกฺโข,
อปฺปณิหิโต วิโมกฺโข"ติ. ๔- เตสุ อิธ เทฺว มคฺเค คเหตฺวา อนิมิตฺโต กสฺมา น
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. มคฺคสฺเสว      ๒ ฉ.ม. อปฺปณิหิตนามํ. เอวมุปริปิ
@๓ สี. ปเนตฺถ          ๔ ขุ. ปฏิ. ๓๑/๒๐๙/๒๕๐
คหิโตติ? อาคมนาภาวโต. อนิมิตฺตวิปสฺสนา หิ สยํ อาคมนียฏฺาเน ตฺวา
อตฺตโน มคฺคสฺส นามํ ทาตุํ น สกฺโกติ. สมฺมาสมฺพุทฺโธ ปน อตฺตโน
ปุตฺตสฺส ราหุลตฺเถรสฺส:-
             "อนิมิตฺตญฺจ ภาเวหิ     มานานุสยมุชฺชห
              ตโต มานาภิสมยา     อุปสนฺโต จริสฺสสี"ติ ๑-
อนิมิตฺตวิปสฺสนํ กเถสิ. วิปสฺสนา หิ นิจฺจนิมิตฺตํ ธุวนิมิตฺตํ อตฺตนิมิตฺตํ
สุขนิมิตฺตญฺจ อุคฺฆาเตติ, ตสฺมา อนิมิตฺตาติ วุจฺจติ. ๒- สาปิ ๓- กิญฺจาปิ ตํ
นิมิตฺตํ อุคฺฆาเตติ, สยํ ปน นิมิตฺตธมฺเมสุ จรตีติ สนิมิตฺตาว โหติ. ตสฺมา สยํ
อาคมนียฏฺาเน ตฺวา อตฺตโน มคฺคสฺส นามํ ทาตุํ น สกฺโกติ.
     อปโร นโย:- อภิธมฺโม นาม ปรมตฺถเทสนา, อนิมิตฺตมคฺคสฺส จ
ปรมตฺถโต เหตุเวกลฺลเมว โหติ. กถํ? อนิจฺจานุปสฺสนาย หิ วเสน
อนิมิตฺตวิโมกฺโข กถิโต, เตน จ วิโมกฺเขน สทฺธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ. ตํ
อริยมคฺเค เอกงฺคมฺปิ น โหติ, อมคฺคงฺคตฺตา อตฺตโน มคฺคสฺส ปรมตฺถโต ๔-
นามํ ทาตุํ น สกฺโกติ. อิตเรสุ ปน ทฺวีสุ อนตฺตานุปสฺสนาย ตาว วเสน
สุญฺโต วิโมกฺโข, ทุกฺขานุปสฺสนาย วเสน อปฺปณิหิโต วิโมกฺโข กถิโต. เตสุ
สุญฺตวิโมกฺเขน ปญฺินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ, อปฺปณิหิตวิโมกฺเขน สมาธินฺทฺริยํ,
ตานิ อริยมคฺคสฺส องฺคตฺตา อตฺตโน มคฺคสฺส ปรมตฺถโต นามํ ทาตุํ สกฺโกนฺติ.
มคฺคารมฺมณตฺติเกปิ หิ มคฺคาธิปติธมฺมภาชเน ๕- ฉนฺทจิตฺตานํ อธิปติกาเล เตสํ
ธมฺมานํ อมคฺคงฺคโตว ๖- มคฺคาธิปติภาโว น วุตฺโต, เอวํ สมฺปทมิทํ เวทิตพฺพํ, ๗-
อยเมตฺถ อฏฺกถามุตฺตโก เอกสฺสาจริยสฺส มติวินิจฺฉโย. เอวํ สพฺพถาปิ
อนิมิตฺตวิปสฺสนา สยํ อาคมนียฏฺาเน ตฺวา อตฺตโน มคฺคสฺส นามํ ทาตุํ น
สกฺโกตีติ อนิมิตฺตมคฺโค น คหิโต.
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.สุ. ๒๕/๓๔๕/๓๙๘   ๒ ฉ.ม. กถิตา    ๓ ฉ.ม. สา จ
@๔ สี.,ม. ปรมตฺถโตว  ๕ ฉ.ม.....วิภชเน    ๖ ฉ.ม. อมคฺคงฺคตฺตาว
@๗ ฉ.ม. เวทิตพฺพนฺติ
     เกจิ ปน "อนิมิตฺตมคฺโค อาคมนโต นามํ อลภนฺโตปิ สุตฺตนฺตปริยาเยน
สคุณโต จ อารมฺมณโต จ นามํ ลภตี"ติ อาหํสุ. เต อิทํ วตฺวา ปฏิกฺขิตฺตา:-
อนิมิตฺตมคฺเค สคุณโต จ อารมฺมณโต จ นามํ ลภนฺเต สุญฺตอปฺปณิหิตมคฺคาปิ
สคุณโต จ อารมฺมณโต จ ๑- อิธ นามํ ลเภยฺยุํ, น ปน ลภนฺติ. กึการณา?
อยํ หิ มคฺโค นาม ทฺวีหิ การเณหิ นามํ ลภติ สรสโต จ ปจฺจนีกโต จ,
สภาวโต จ ปฏิปกฺขโต จาติ อตฺโถ. ตตฺถ สุญฺตอปฺปณิหิตมคฺคา สรสโตปิ
ปจฺจนีกโตปิ นามํ ลภนฺติ. สุญฺตอปฺปณิหิตมคฺคา หิ ราคาทีหิ สุญฺา
ราคปฺปณิธิอาทีหิ จ อปฺปณิหิตาติ เอวํ สรสโตปิ นามํ ลภนฺติ. สุญฺโต จ
อตฺตาภินิเวสสฺส ปฏิปกฺโข, อปฺปณิหิโต ปณิธิสฺสาติ เอวํ ปจฺจนีกโต นามํ
ลภนฺติ. อนิมิตฺตมคฺโค ปน ราคาทินิมิตฺตานํ นิจฺจนิมิตฺตาทีนญฺจ อภาเวน
สรสโตว นามํ ลภติ, โน ปจฺจนีกโต. น หิ โส สงฺขารนิมิตฺตารมฺมณาย
อนิจฺจานุปสฺสนาย ปฏิปกฺโข. อนิจฺจานุปสฺสนา ปนสฺส อนุโลมภาเว ิตาติ
สพฺพถาปิ อภิธมฺมปริยาเยน อนิมิตฺตมคฺโค นาม นตฺถีติ.
     สุตฺตนฺติกปริยาเยน ปเนส เอวํ อาหริตฺวา ทีปิโต:- ยสฺมึ หิ วาเร
มคฺควุฏฺานํ โหติ, ตีณิ ลกฺขณานิ เอกาวชฺชเนน วิย อาปาถํ อาคจฺฉนฺติ,
ติณฺณญฺจ เอกโต อาปาถคมนํ นาม นตฺถิ. กมฺมฏฺานสฺส ปน วิภูตภาวทีปนตฺถํ
เอวํ ๒- วุตฺตํ. อาทิโต หิ ยตฺถ กตฺถจิ อภินิเวโส โหตุ, วุฏฺานคามินี ปน
วิปสฺสนา ยํ ยํ สมฺมสิตฺวา วุฏฺาติ, ตสฺส ตสฺเสว วเสน อาคมนียฏฺาเน
ตฺวา อตฺตโน มคฺคสฺส นามํ เทติ. กถํ? อนิจฺจาทีสุ หิ ยตฺถ กตฺถจิ
อภินิวิสิตฺวา อิตรมฺปิ ลกฺขณทฺวยํ ทฏฺุํ วฏฺฏติเยว. เอกลกฺขณทสฺสนมตฺเตเนว
หิ มคฺควุฏฺานํ นาม น โหติ. ตสฺมา อนิจฺจโต อภินิวิฏฺโ ภิกฺขุ น เกวลํ
อนิจฺจโตปิ ๓- วุฏฺาติ, ทุกฺขโตปิ วุฏฺาติ, อนตฺตโตปิ วุฏฺาติเอว. ทุกฺขโต
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สคุณโตเยว อารมฺมณโตเยว จ   ๒ สี. เอตํ    ๓ ฉ.ม. อนิจฺจโตว
อนตฺตโต อภินิวิฏฺเปิ เอเสว นโย. อิติ อาทิโต ยตฺถ กตฺถจิ อภินิเวโส โหตุ,
วุฏฺานคามินี ปน วิปสฺสนา ยํ ยํ สมฺมสิตฺวา วุฏฺาติ, ตสฺส ตสฺเสว วเสน
อาคมนียฏฺาเน ตฺวา อตฺตโน มคฺคสฺส นามํ เทติ. ๑- ตตฺถ อนิจฺจโต
วุฏฺหนฺตสฺส มคฺโค อนิมิตฺโต นาม โหติ, ทุกฺขโต วุฏฺหนฺตสฺส อปฺปณิหิโต,
อนตฺตโต วุฏฺหนฺตสฺส สุญฺโตติ เอวํ สุตฺตนฺตปริยาเยน อาหริตฺวา ทีปิโต.
     วุฏฺานคามินี จ วิปสฺสนา กิมารมฺมณาติ? ลกฺขณารมฺมณาติ. ลกฺขณํ
นาม ปณฺณตฺติคติกํ ๒- น วตฺตพฺพธมฺมภูตํ. โย ปน "อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา"ติ
ติลกฺขณานิ สลฺลกฺเขติ, ตสฺส ปญฺจกฺขนฺธา กณฺเ พนฺธกุณปํ ๓- วิย โหนฺติ,
สงฺขารารมฺมณเมว าณํ สงฺขารโต วุฏฺาติ. ยถา หิ เอโก ภิกฺขุ ปตฺตํ
กิณิตุกาโม ปตฺตวาณิเชน ปตฺตํ อาภตํ ทิสฺวา หฏฺปหฏฺโ "คณฺหิสฺสามี"ติ
จินฺเตตฺวา วีมํสมาโน ตีณิ ฉิทฺทานิ ปสฺเสยฺย. โส น ฉิทฺเทสุ นิราลโย โหติ,
ปตฺเต ปน นิราลโย โหติ, เอวเมว ตีณิ ลกฺขณานิ สลฺลกฺเขตฺวา สงฺขาเรสุ
นิราลโย โหติ, สงฺขารารมฺมเณเนว าเณน สงฺขารโต วุฏฺาตีติ เวทิตพฺโพ. ๔-
ทุสฺโสปมายปิ เอเสว นโย.
     อิติ ภควา โลกุตฺตรชฺฌานํ ภาเชนฺโต สุทฺธิกปฏิปทาย จตุกฺกนยํ
ปญฺจกนยนฺติ เทฺวปิ นเย อาหริ. ตถา สุทฺธิกสุญฺตาย สุญฺตปฏิปทาย
สุทฺธิกอปฺปณิหิตาย ๕- อปฺปณิหิตปฏิปทายาติ. กสฺมา เอวํ อาหรีติ? ปุคฺคลชฺฌาสเยน
เจว เทสนาวิลาเสน จ. ตทุภยมฺปิ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. เอวํ
โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวตีติ เอตฺถ สุทฺธิกปฏิปทาย จตุกฺกปญฺจกวเสน เทฺว นยา,
ตถา เสเสสูติ สพฺเพสุปิ ปญฺจสุ โกฏฺาเสสุ ทส นยา ภาชิตา.
                      โลกุตฺตรกุสลปกิณฺณกกถา
     ตตฺริทํ ปกิณฺณกํ:-
           อชฺฌตฺตญฺจ พหิทฺธา จ         รูปารูเปสุ ปญฺจสุ
           สตฺตฏฺงฺคปริณามํ            นิมิตฺตํ ปฏิปทาปตีติ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. เทตีติ         ๒ ฉ.ม. ปญฺตฺติคติกํ     ๓ ฉ.ม. พทฺธกุณปํ
@๔ ฉ.ม. เวทิตพฺพํ     ๕ สิ.,ม. สุทฺธิกอปฺปณิหิเต
     โลกุตฺตรมคฺเค ๑- หิ อชฺฌตฺตํ อภินิวิสิตฺวา อชฺฌตฺตํ วุฏฺาติ, อชฺฌตฺตํ
อภินิวิสิตฺวา พหิทฺธา วุฏฺาติ, พหิทฺธา อภินิวิสิตฺวา พหิทฺธา วุฏฺาติ,
พหิทฺธา อภินิวิสิตฺวา อชฺฌตฺตํ วุฏฺาติ, รูเป อภินิวิสิตฺวา รูปา วุฏฺาติ,
รูเป อภินิวิสิตฺวา อรูปา วุฏฺาติ, อรูเป อภินิวิสิตฺวา อรูปา วุฏฺาติ, อรูเป
อภินิวิสิตฺวา รูปา วุฏฺาติ. เอกปฺปหาเรน ๒- ปญฺจหิ ขนฺเธหิ วุฏฺาติ.
     สตฺตฏฺงฺคปริณามนฺติ โส ปเนส มคฺโค อฏฺงฺคิโกปิ สตฺตงฺคิโกปิ โหติ.
โพชฺฌงฺคาปิ สตฺต วา โหนฺติ ฉ วา. ฌานมฺปิ ๓- ปญฺจงฺคิกํ วา โหติ จตุรงฺคิกํ
ติวงฺคิกํ วา ทุวงฺคิกํ วาติ, ๔- เอวํ สตฺตอฏฺาทีนํ องฺคานํ ปริณาโม เวทิตพฺโพติ
อตฺโถ.
     นิมิตฺตํ ปฏิปทาปตีติ นิมิตฺตนฺติ ยโต วุฏฺานํ ๕- โหติ. ปฏิปทาปตีติ
ปฏิปทาย จ อธิปติโน จ จลนาจลนํ เวทิตพฺพํ.
     ตตฺถ อชฺฌตฺตํ อภินิวิสิตฺวา อชฺฌตฺตํ วุฏฺาตีติอาทีสุ ตาว อิเธกจฺโจ
อาทิโตว อชฺฌตฺตํ ปญฺจสุ ขนฺเธสุ อภินิวิสติ, อภินิวิสิตฺวา เต อนิจฺจาทิโต
ปสฺสติ. ยสฺมา ปน น สุทฺธิกชฺฌตฺตทสฺสนมตฺเตเนว ๖- มคฺควุฏฺานํ โหติ,
พหิทฺธาปิ ทฏฺพฺพเมว. ตสฺมา ปรสฺส ขนฺเธปิ อนุปาทินฺนสงฺขาเรปิ "อนิจฺจํ
ทุกฺขมนตฺตา"ติ ปสฺสติ. โส กาเลน อชฺฌตฺตํ สมฺมสติ, กาเลน พหิทฺธาติ.
ตสฺเสวํ สมฺมสโต อชฺฌตฺตํ สมฺมสนกาเล วิปสฺสนา มคฺเคน สทฺธึ ฆฏิยติ.
เอวํ อชฺฌตฺตํ อภินิวิสิตฺวา อชฺฌตฺตํ วุฏฺาติ นาม. สเจ ปนสฺส พหิทฺธา
สมฺมสนกาเล วิปสฺสนา มคฺเคน สทฺธึ ฆฏิยติ, เอวํ อชฺฌตฺตํ อภินิวิสิตฺวา
พหิทฺธา วุฏฺาติ นาม. เอเสว นโย พหิทฺธา อภินิวิสิตฺวา พหิทฺธา จ ๗-
อชฺฌตฺตญฺจ วุฏฺาเนปิ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. โลกุตฺตรมคฺโค       ๒ ฉ.ม. เอกปฺปหาเรเนว   ๓ ฉ.ม. ฌานํ ปน
@๔ ฉ.ม. อิติ-สทฺโท น ทิสฺสติ   ๕ ม. อุฏฺานํ     ๖ ฉ.ม. สุทฺธอชฺฌตฺต.....
@๗ สี. พหิทฺธา เจว
     อปโร อาทิโตว รูเป อภินิวิสติ, อภินิวิสิตฺวา ภูตรูปญฺจ อุปาทารูปญฺจ
ปริจฺฉินฺทิตฺวา อนิจฺจาทิโต ปสฺสติ. ยสฺมา ปน น สุทฺธรูปทสฺสนมตฺเตน ๑-
มคฺควุฏฺานํ โหติ, อรูปมฺปิ ทฏฺพฺพเมว. ตสฺมา ตํ รูปํ อารมฺมณํ กตฺวา
อุปฺปนฺนํ เวทนํ สญฺ สงฺขาเร วิญฺาณญฺจ "อิทํ อรูปนฺ"ติ ปริจฺฉินฺทิตฺวา
อนิจฺจาทิโต ปสฺสติ, โส กาเลน รูปํ สมฺมสติ กาเลน อรูปํ. ตสฺเสวํ สมฺมสโต
รูปสมฺมสนกาเล วิปสฺสนา มคฺเคน สทฺธึ ฆฏิยติ. เอวํ รูเป อภินิวิสิตฺวา รูปา
วุฏฺาติ นาม. สเจ ปนสฺส อรูปสมฺมสนกาเล วิปสฺสนามคฺเคน สทฺธึ ฆฏิยติ,
เอวํ รูเป อภินิวิสิตฺวา อรูปา วุฏฺาติ นาม. เอเสว นโย อรูเป อภินิวิสิตฺวา
อรูปา จ รูปา จ วุฏฺาเนปิ.
     "ยงฺกิญฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพนฺตํ นิโรธธมฺมนฺ"ติ ๒- เอวํ อภินิวิสิตฺวา
เอวเมว วุฏฺานกาเล ปน เอกปฺปหาเรเนว ปญฺจหิ ขนฺเธหิ วุฏฺาติ นามาติ อยํ
ติกฺขวิปสฺสกสฺส มหาปญฺสฺส ภิกฺขุโน วิปสฺสนา.
     ยถา หิ ฉาตชฺฌตฺตสฺส ปุริสสฺส มชฺเฌ ๓- คูถปิณฺฑํ เปตฺวา
นานคฺครสโภชนปุณฺณปาฏึ อุปเนยฺย. ๔- โส พฺยญฺชนํ หตฺเถน พฺยหนฺโต ๕- ตํ คูถปิณฺฑํ
ทิสฺวา "กิมิทนฺ"ติ ปุจฺฉิตฺวา "คูถปิณฺโฑ"ติ วุตฺเต "ธิ ธิ, อปเนถา"ติ ภตฺเตปิ
ปาฏิยมฺปิ นิราลโย โหติ, เอวํ สมฺปทมิทํ ทฏฺพฺพํ.
     โภชนาปาฏิทสฺสนสฺมึ หิ ตสฺส อตฺตมนกาโล วิย อิมสฺส ภิกฺขุโน
พาลปุถุชฺชนกาเล ปญฺจกฺขนฺเธ "อหํ มมนฺ"ติ คหิตกาโล, คูถปิณฺฑสฺส ทิฏฺกาโล
วิย ติณฺณํ ลกฺขณานํ สลฺลกฺขิตกาโล, ภตฺเตปิ ปาฏิยมฺปิ นิราลยกาโล วิย
ติกฺขวิปสฺสกสฺส มหาปญฺสฺส ภิกฺขุโน "ยงฺกิญฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพนฺตํ
นิโรธธมฺมนฺ"ติ ปญฺจหิ ขนฺเธหิ เอกปฺปหาเรเนว วุฏฺิตกาโล เวทิตพฺโพ.
     "สตฺตฏฺงฺคปฺปริณามนฺ"ติ เอตฺถ อยํ วุตฺตปฺปเภโท องฺคปฺปริณาโม ยถา โหติ,
ตถา เวทิตพฺโพ. สงฺขารุเปกฺขาาณเมว หิ อริยมคฺคสฺส โพชฺฌงฺคมคฺคงฺคฌานงฺควิเสสํ
นิยเมติ. ๖- เกจิ ปน เถรา "โพชฺฌงฺคมคฺคงฺคฌานงฺควิเสสํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม......มตฺเตเนว      ๒ วินย. ๔/๑๙/๑๗       ๓ ม. ภตฺตมชฺเฌ
@๔ ฉ.ม. อุปเนยฺยุํ           ๕ ฉ.ม. วิยูหนฺโต        ๖ สี. นิยาเมติ
ปาทกชฺฌานํ นิยเมตี"ติ วทนฺติ, เกจิ "วิปสฺสนาย อารมฺมณภูตา ขนฺธา นิยเมนฺตี"ติ
วทนฺติ, เกจิ "ปุคฺคลชฺฌาสโย นิยเมตี"ติ วทนฺติ, เตสมฺปิ วาเทสุ อยํ
สงฺขารุเปกฺขา สงฺขาตา ปุพฺพภาคา วุฏฺานคามินี วิปสฺสนาว นิยเมตีติ เวทิตพฺพา.
     ตตฺรายํ อนุปุพฺพิกถา:- วิปสฺสนานิยเมน หิ สุกฺขวิปสฺสกสฺส อุปฺปนฺนมคฺโคปิ
สมาปตฺติลาภิโน ฌานํ ปาทกํ อกตฺวา อุปฺปนฺนมคฺโคปิ ปมชฺฌานํ ปาทกํ
กตฺวา ปกิณฺณกสงฺขาเร สมฺมสิตฺวา อุปฺปาทิตมคฺโคปิ ปมชฺฌานิโกว โหติ,
สพฺเพสุ สตฺต โพชฺฌงฺคานิ อฏฺ มคฺคงฺคานิ ปญฺจ ฌานงฺคานิ โหนฺติ. เตสมฺปิ
หิ ปุพฺพภาควิปสฺสนา โสมนสฺสสหคตาปิ อุเปกฺขาสหคตาปิ หุตฺวา วุฏฺานกาเล
สงฺขารุเปกฺขาภาวปฺปตฺตา โสมนสฺสสหคตาว โหติ.
     ปญฺจกนเย ทุติยตติยจตุตฺถชฺฌานานิ ปาทกานิ กตฺวา อุปฺปาทิตมคฺเคสุ
ยถากฺกเมเนว ฌานํ จตุรงฺคิกํ ติวงฺคิกํ ทุวงฺคิกญฺจ โหติ, สพฺเพสุ ปน สตฺต
มคฺคงฺคานิ โหนฺติ, จตุตฺเถ ฉ โพชฺฌงฺคานิ. อยํ วิเสโส ปาทกชฺฌานนิยเมน
เจว วิปสฺสนานิยเมน จ โหติ, เตสมฺปิ หิ ปุพฺพภาควิปสฺสนา โสมนสฺสสหคตาปิ
อุเปกฺขาสหคตาปิ โหติ, วุฏฺานคามินี โสมนสฺสสหคตาว.
     ปญฺจมชฺฌานํ ปาทกํ กตฺวา นิพฺพตฺติตมคฺเค ปน อุเปกฺขาจิตฺเตกคฺคตาวเสน
เทฺว ฌานงฺคานิ, โพชฺฌงฺคมคฺคงฺคานิ ฉ สตฺต เจว. อยมฺปิ วิเสโส
อุภยนิยมวเสน โหติ. อิมสฺมึ หิ นเย ปุพฺพภาควิปสฺสนา โสมนสฺสสหคตา วา
อเปกฺขาสหคตา วา โหติ, วุฏฺานคามินี อุเปกฺขาสหคตาว. อรูปชฺฌานานิ
ปาทกานิ กตฺวา อุปฺปาทิตมคฺเคปิ เอเสว นโย. เอวํ ปาทกชฺฌานโต วุฏฺาย
เย เกจิ สงฺขาเร สมฺมสิตฺวา นิพฺพตฺติตมคฺคสฺส อาสนฺนปฺปเทเส วุฏฺิตา สมาปตฺติ
อตฺตโน ๑- สทิสภาวํ กโรติ ภูมิวณฺโณ วิย โคธาวณฺณสฺส.
     ทุติยตฺเถรวาเท ปน ยโต ยโต สมาปตฺติโต วุฏฺาย เย เย สมาปตฺติธมฺเม
สมฺมสิตฺวา มคฺโค นิพฺพตฺติโต โหติ, ตํตํสมาปตฺติสทิโสว โหติ,
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อตฺตนา
สมฺมสิตสมาปตฺติสทิโสติ อตฺโถ. สเจ ปน กามาวจรธมฺเม สมฺมสติ, ปมชฺฌานิโกว
โหติ, ตตฺถายํปิ ๑- วิปสฺสนานิยโม วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ.
     ตติยตฺเถรวาเท "อโห วตาหํ สตฺตงฺคิกํ มคฺคํ ปาปุเณยฺยํ, อฏฺงฺคิกํ
มคฺคํ ปาปุเณยฺยนฺ"ติ อตฺตโน อชฺฌาสยานุรูเปน ยํ ยํ ฌานํ ปาทกํ กตฺวา
เย วา เย วา ฌานธมฺเม สมฺมสิตฺวา มคฺโค นิพฺพตฺติโต โหติ, ๒- ตํตํฌานสทิโสว
โหติ. ปาทกชฺฌานํ ปน สมฺมสิตชฺฌานํ วา วินา อชฺฌาสยมตฺเตเนว ตํ น
อิชฺฌติ. สฺวายมตฺโถ นนฺทโกวาทสุตฺเตน ทีเปตพฺโพ. วุตฺตํ เหตํ:-
        "เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว ตทหุโปสเถ ปณฺณรเส น โหติ พหุโน ชนสฺส
     กงฺขา วา วิมติ วา `อูโน นุ โข จนฺโท, ปุณฺโณ นุ โข จนฺโท'ติ. อถโข
    `ปุณฺโณ จนฺโท'เตฺวว โหติ. เอวเมว โข ภิกฺขเว ตา ภิกฺขุนิโย
     นนฺทกสฺส ธมฺมเทสนาย อตฺตมนา เจว ปริปุณฺณสงฺกปฺปา จ. ตาสํ
     ภิกฺขเว ปญฺจนฺนํ ภิกฺขุนีสตานํ ยา ปจฺฉิมกา ๓- ภิกฺขุนี, สา โสตาปนฺนา
     อวินิปาตธมฺมา นิยตา สมฺโพธิปรายนา"ติ. ๔-
     ตาสุ หิ ยสฺสา ภิกฺขุนิยา โสตาปตฺติผลสฺส อุปนิสฺสโย, สา
โสตาปตฺติผเลเนว ปริปุณฺณสงฺกปฺปา อโหสิ ฯเปฯ ยสฺสา อรหตฺตสฺส อุปนิสฺสโย, สา
อรหตฺเตเนว. เอวเมว อตฺตโน อชฺฌาสยานุรูเปน ยํ ยํ ฌานํ ปาทกํ กตฺวา
เย วา เย วา ฌานธมฺเม สมฺมสิตฺวา มคฺโค นิพฺพตฺติโต, ตํตํฌานสทิโสว โส
โหติ. ปาทกชฺฌานํ ปน สมฺมสิตชฺฌานํ วา วินา อชฺฌาสยมตฺเตเนว ตํ น
อิชฺฌตีติ. เอตฺถาปิ จ วิปสฺสนานิยโม วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ.
     ตตฺถ "ปาทกชฺฌานเมว นิยเมตี"ติ เอวํวาทึ ติปิฏกจูฬนาคตฺเถรํ อนฺเตวาสิกา
อาหํสุ "ภนฺเต ยตฺถ ตาว ปาทกชฺฌานํ อตฺถิ, ตตฺถ ตํ นิยเมตุ. ยสฺมึ ปน
ปาทกชฺฌานํ นตฺถิ, ตสฺมึ อรูปภเว กึ นิยเมตี"ติ. อาวุโส ตตฺถาปิ ปาทกชฺฌานเมว
นิยเมติ. โย หิ ภิกฺขุ อฏฺสมาปตฺติลาภี ปมชฺฌานํ ปาทกํ กตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ตตฺราปิ      ๒ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ
@๓ ฉ.ม. ปจฺฉิมิกา   ๔ ม.อุ. ๑๔/๔๑๕/๓๕๖
โสตาปตฺติมคฺคผลานิ นิพฺพตฺเตตฺวา อปริหีนชฺฌาโน กาลํ กตฺวา อรูปภเว นิพฺพตฺโต,
ปมชฺฌานิกาย โสตาปตฺติผลสมาปตฺติยา วุฏฺาย วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา อุปริ ตีณิ
มคฺคผลานิ นิพฺพตฺเตติ, ตสฺส ตานิ ปมชฺฌานิกาเนว โหนฺติ, ทุติยชฺฌานิกาทีสุปิ
เอเสว  นโย. อรูเป ติกจตุกฺกชฺฌานํ อุปฺปชฺชติ, ตญฺจ โข โลกุตฺตรํ, น โลกิยํ.
เอวํ ตตฺถาปิ ปาทกชฺฌานเมว นิยเมติ อาวุโสติ. สุกถิโต ภนฺเต ปโญฺหติ.
     "วิปสฺสนาย อารมฺมณภูตา ขนฺธา นิยเมนฺติ. ยํ ยํ หิ ปญฺจกฺขนฺธํ
สมฺมสิตฺวา วุฏฺาติ, ตํตํสทิโสว มคฺโค โหตี"ติ เอวํวาทึ
โมรวาปิวาสิมหาทตฺตตฺเถรมฺปิ อนฺเตวาสิกา อาหํสุ "ภนฺเต ตุมฺหากํ วาเท โทโส
ปญฺายติ, รูปํ สมฺมสิตฺวา วุฏฺิตภิกฺขุโน หิ รูปสทิเสน อพฺยากเตน มคฺเคน
ภวิตพฺพํ, เนวสญฺานาสญฺายตนํ นยโต ปริคฺคเหตฺวา วุฏฺิตสฺส ตํสทิเสน
เนวสญฺานาสญฺาภาวปฺปตฺเตน มคฺเคน ภวิตพฺพนฺ"ติ. น อาวุโส เอวํ โหติ,
โลกุตฺตรมคฺโค หิ อปฺปนํ อปฺปตฺโต นาม นตฺถิ, ตสฺมา รูปํ สมฺมสิตฺวา วุฏฺิตสฺส
อฏฺงฺคิโก โสมนสฺสสหคโต มคฺโค โหติ, เนวสญฺานาสญฺายตนํ สมฺมสิตฺวา
วุฏฺิตสฺสาปิ น สพฺพากาเรน ตาทิโส โหติ, สตฺตงฺคิโก ปน อุเปกฺขาสหคตมคฺโค
โหตีติ.
     "ปุคฺคลชฺฌาสโย นิยเมตี"ติ วาทิโน จูฬาภยตฺเถรสฺสาปิ วาทํ อาหริตฺวา
ติปิฏกจูฬนาคตฺเถรสฺส กถยึสุ. โส อาห "ยสฺส ตาว ปาทกชฺฌานํ อตฺถิ, ตสฺส
ปุคฺคลชฺฌาสโย นิยเมตุ. ยสฺส ตํ นตฺถิ, ตสฺส กตรชฺฌาสโย นิยเมสฺสติ,
นิทฺธนสฺส วุฑฺฒิคเวสนกาโล ๑- วิย โหตี"ติ.
     ตํ กถํ อาหริตฺวา ติปิฏกจูฬาภยตฺเถรสฺส ปุน กถยึสุ, โส
"ปาทกชฺฌานวโต อิทํ กถิตํ อาวุโส"ติ อาห. ยถา ปน ปาทกชฺฌานวโตปิ,
สมฺมสิตชฺฌานวโตปิ ตเถว เวทิตพฺโพ. ๒- ปญฺจมชฺฌานโต วุฏฺาย หิ ปมชฺฌานาทีนิ ๓-
สมฺมสโต อุปฺปนฺนมคฺโค ปมตฺเถรวาเทน ปญฺจมชฺฌานิโก, ทุติยตฺเถรวาเทน
ปมาทิชฺฌานิโก อาปชฺชตีติ เทฺวปิ วาทา วิรุชฺฌนฺติ. ตติยวาเท ปเนตฺถ ยํ
อิจฺฉติ, ตชฺฌานิโก โหตีติ เต จ วาทา น วิรุชฺฌนฺติ, อชฺฌาสโย จ สาตฺถิโก ๔-
@เชิงอรรถ: ๑ สี. วฑฺฒิคเวสนกาโล         ๒ ฉ.ม. เวทิตพฺพํ
@๓ ฉ.ม. ปมาทีนิ             ๔ ฉ.ม. สาตฺถโก
โหตีติ. เอวํ ตโยปิ เถรา ปณฺฑิตา พฺยตฺตา วุฑฺฒิสมฺปนฺนา จ, ๑- เตน เตสํ
ตนฺตึ กตฺวา ปยึสุ. อิธ ปน อตฺถเมว อุทฺธริตฺวา ตโยเปเต วาเท วิปสฺสนา
นิยาเมตีติ ทสฺสิตํ.
     อิทานิ นิมิตฺตํ ปฏิปทาปตีติ เอตฺถ เอวํ องฺคปฺปริณามวโต มคฺคสฺส
อุปฺปาทกาเล โคตฺรภู กุโต วุฏฺาติ, มคฺโค กุโตติ? โคตฺรภู ตาว นิมิตฺตโต
วุฏฺาติ, ปวตฺตํ เฉตุํ ๒- น สกฺโกติ. เอกโตวุฏฺาโน เหส. มคฺโค นิมิตฺตโต
วุฏฺาติ, ปวตฺตมฺปิ ฉินฺทตีติ. ๓- อุภโตวุฏฺาโน เหส. เตสํ อยํ อุปฺปตฺตินโย:-
ยสฺมึ หิ วาเร มคฺควุฏฺานํ โหติ, ตสฺมึ อนุโลมํ เนว เอกํ โหติ, น ปญฺจมํ.
เอกญฺหิ อาเสวนํ น ลภติ, ปญฺจมํ ภวงฺคสฺส อาสนฺนตฺตา ปเวธติ. ตทา หิ
ชวนํ ปติตํ นาม โหติ, ตสฺมา เนว เอกํ โหติ, น ปญฺจมํ. มหาปญฺสฺส
ปน เทฺว อนุโลมานิ โหนฺติ, ตติยํ โคตฺรภู, จตุตฺถํ มคฺคจิตฺตํ, ตีณิ ผลานิ,
ตโต ภวงฺโคตรณํ. มชฺฌิมปญฺสฺส ปน ตีณิ อนุโลมานิ โหนฺติ, จตุตฺถํ
โคตฺรภู, ปญฺจมํ มคฺคจิตฺตํ, เทฺว ผลานิ, ตโต ภวงฺโคตรณํ, มนฺทปญฺสฺส
จตฺตาริ อนุโลมานิ โหนฺติ, ปญฺจมํ โคตฺรภู, ฉฏฺ มคฺคจิตฺตํ, สตฺตมํ ผลํ,
ตโต ภวงฺโคตรณํ. ตตฺร ๔- มหาปญฺมนฺทปญฺานํ วเสน อกเถตฺวา
มชฺฌิมปญฺสฺส วเสน กเถตพฺพํ.
     ยสฺมึ หิ วาเร มคฺควุฏฺานํ โหติ, ตสฺมึ กิริยาเหตุกมโนวิญฺาณธาตุ
อุเปกฺขาสหคตา มโนทฺวาราวชฺชนํ หุตฺวา วิปสฺสนาโคจเร ขนฺเธ อารมฺมณํ กตฺวา
ภวงฺคํ อาวชฺเชติ, ๕- ตทนนฺตรํ เตนาวชฺชเนน คหิตกฺขนฺเธ คเหตฺวา อุปฺปชฺชติ
ปมชวนํ อนุโลมาณํ, ตํ เตสุ ขนฺเธสุ "อนิจฺจา"ติ วา "ทุกฺขา"ติ วา
"อนตฺตา"ติ วา ปวตฺติตฺวา โอฬาริโกฬาริกํ สจฺจจฺฉาทกํ ตมํ ๖- วิโนเทตฺวา
ตีณิ ลกฺขณานิ ภิยฺโย ภิยฺโย ปากฏานิ กตฺวา นิรุชฺฌติ, ตทนนฺตรํ อุปฺปชฺชติ
ทุติยานุโลมํ. เตสุ ปุริมํ อนาเสวนํ ทุติยสฺส ปุริมํ อาเสวนํ โหติ, ตมฺป
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. พุทฺธิสมฺปนฺนาว    ๒ ฉ. เฉตฺตุํ          ๓ ฉ.ม. ฉินฺทติ
@๔ ฉ.ม. ตตฺถ           ๕ ฉ.ม. อาวฏฺเฏติ     ๖ ฉ. สจฺจปฏิจฺฉาทกตมํ. เอวมุปริปิ
ลทฺธาเสวนตฺตา ติกฺขํ สูรํ ปสนฺนํ หุตฺวา ตสฺมึเยวารมฺมเณ เตเนวากาเรน
ปวตฺติตฺวา มชฺฌิมปฺปมาณํ สจฺจจฺฉาทกํ ตมํ วิโนเทตฺวา ตีณิ ลกฺขณานิ ภิยฺโย
ภิยฺโย ปากฏานิ กตฺวา นิรุชฺฌติ, ตทนนฺตรํ อุปฺปชฺชติ ตติยานุโลมํ, ตสฺส
ทุติยํ อาเสวนํ โหติ, ตมฺปิ ลทฺธาเสวนตฺตา ติกฺขํ สูรํ วิปฺปสนฺนํ หุตฺวา
ตสฺมึเยวารมฺมเณ เตเนวากาเรน ปวตฺติตฺวา ตทวเสสํ อนุสหคตํ สจฺจจฺฉาทกํ
ตมํ วิโนเทตฺวา นิรวเสสํ กตฺวา ตีณิ ลกฺขณานิ ภิยฺโย ภิยฺโย ปากฏานิ
กตฺวา นิรุชฺฌติ. เอวํ ตีหิ อนุโลเมหิ สจฺจจฺฉาทกตเม วิโนทิเต ตทนนฺตรํ
อุปฺปชฺชติ โคตฺรภุาณํ นิพฺพานํ อารมฺมณํ กุรุมานํ.
     ตตฺรายํ อุปมา:- เอโก กิร จกฺขุมา ปุริโส "นกฺขตฺตโยคํ ชานิสฺสามี"ติ
รตฺติภาเค นิกฺขมิตฺวา จนฺทํ ปสฺสิตุํ อุทฺธํ อุลฺโลเกสิ, ตสฺส พลาหเกหิ ๑-
ปฏิจฺฉนฺนตฺตา จนฺโท น ปญฺายิตฺถ. อเถโก วาโต อุฏฺหิตฺวา ถูเล ถูเล
พลาหเก วิทฺธํเสสิ, อปโร มชฺฌิเม, อปโร สุขุเมปิ. ตโต โส ปุริโส วิคตพลาหเก
นเภ ตํ จนฺทํ ทิสฺวา นกฺขตฺตโยคํ อญฺาสิ.
     ตตฺถ ตโย พลาหกา วิย สจฺจปฏิจฺฉาทกํ ถูลมชฺฌิมสุขุมกิเลสนฺธการํ, ๒-
ตโย วาตา วิย ตีณิ อนุโลมจิตฺตานิ, จกฺขุมา ปุริโส วิย โคตฺรภุาณํ, จนฺโท
วิย นิพฺพานํ, เอเกกสฺส วาตสฺส ยถากฺกเมน พลาหกตฺตยวิทฺธํสนํ วิย เอเกกสฺส
อนุโลมจิตฺตสฺส สจฺจปฏิจฺฉาทกตมวิโนทนํ, วิคตพลาหเก นเภ ตสฺส ปุริสสฺส
วิสุทฺธจนฺททสฺสนํ วิย วิคเต สจฺจปฏิจฺฉาทเก ตเม โคตฺรภุาณสฺส
วิสุทฺธนิพฺพานารมฺมณกรณํ.
     ยเถว หิ ตโย วาตา จนฺทปฏิจฺฉาทเก พลาหเกเยว วิทฺธํเสตุํ สกฺโกนฺติ,
น จนฺทํ ทฏฺุํ สกฺโกนฺติ, เอวํ อนุโลมานิ สจฺจปฏิจฺฉาทกํ ตมํเยว วิโนเทตุํ
สกฺโกนฺติ, น นิพฺพานํ อารมฺมณํ กาตุํ สกฺโกนฺติ. ยถา โส ปุริโส จนฺทเมว
ทฏฺุํ สกฺโกติ, น พลาหเก วิทฺธํเสตุํ, เอวํ โคตฺรภุาณํ นิพฺพานเมว
อารมฺมณํ กาตุํ สกฺโกติ, น กิเลสตมํ วิโนเทตุํ. เอวํ อนุโลมํ สงฺขารารมฺมณํ
โหติ, โคตฺรภู นิพฺพานารมฺมณํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วลาหเกหิ. เอวมุปริปิ        ๒ ฉ.ม.....กิเลสนฺธการา
     ยทิ หิ โคตฺรภู อนุโลเมน คหิตารมฺมณํ คเณฺหยฺย, ปุน อนุโลมํ
ตํ อนุพนฺเธยฺยาติ มคฺควุฏฺานเมว น ภเวยฺย. โคตฺรภุาณํ ปน อนุโลมสฺส
อารมฺมณํ อคฺคเหตฺวา ตํ อปจฺฉโตปวตฺติยํ ๑- กตฺวา สยํ อนาวชฺชนมฺปิ สมานํ
อาวชฺชนฏฺาเน ตฺวา "เอวํ นิพฺพตฺตาหี"ติ ตสฺส มคฺคสฺส สญฺ ทตฺวา วิย
นิรุชฺฌติ, มคฺโคปิ เตน ทินฺนสญฺ อมุญฺจิตฺวาว อวีจิสนฺตติวเสน ตํ าณํ
อนุปฺปพนฺธมาโน ๒- อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ อปทาลิตปุพฺพํ โลภกฺขนฺธํ โทสกฺขนฺธํ
โมหกฺขนฺธํ นิพฺพิชฺฌมาโน จ ปทาลยมาโน จ ๓- นิพฺพตฺตติ.
     ตตฺรายํ อุปมา:- เอโก กิร อิสฺสาโส ธนุสตมตฺถเก ผลกสตํ ปาเปตฺวา
วตฺเถน มุขํ เวเตฺวาสรํ สนฺนยฺหิตฺวา จกฺกยนฺเต อฏฺาสิ. อญฺโ ปุริโส จกฺกยนฺตํ
อาวิชฺฌิตฺวา ๔- ยทา อิสฺสาสสฺส ผลกสตํ อภิมุขํ โหติ, ตทา ตตฺถ ทณฺฑเกน
สญฺ เทติ. อิสฺสาโส ทณฺฑกสญฺ อมุญฺจิตฺวาว สรํ ขิปิตฺวา ผลกสตํ
นิวิชฺฌติ. ๕- ตตฺถ ทณฺฑกสญฺา วิย โคตฺรภุาณํ, อิสฺสาโส วิย มคฺคาณํ,
อิสฺสาสสฺส ทณฺฑกสญฺ อมุญฺจิตฺวาว ผลกสตนิวิชฺฌนํ ๖- วิย, มคฺคาณสฺส
โคตฺรภุาเณน ทินฺนสญฺ อมุญฺจิตฺวาว นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวาว
อนิพฺพิทฺธปุพฺพานํ อปทาลิตปุพฺพานํ โลภกฺขนฺธาทีนํ นิพฺพิชฺฌนปทาลนํ.
ภูมิลทฺธวฏฺฏเสตุสมุคฺฆาตกรณนฺติปิ เอตเทว. มคฺคสฺส หิ เอกเมว กิจฺจํ
อนุสยปฺปชหนํ. อิติ โส อนุสเย ปชหนฺโต นิมิตฺตา วุฏฺาติ นาม, ปวตฺตํ ฉินฺทติ
นาม. นิมิตฺตนฺติ รูปเวทนาสญฺาสงฺขารวิญฺาณนิมิตฺตํ. ปวตฺตนฺติ ๗-
รูปเวทนาสญฺาสงฺขารวิญฺาณปฺปวตฺตเมว. ตํ ทุวิธํ โหติ อุปาทินฺนกํ
อนุปาทินฺนกนฺติ. เตสุ มคฺคสฺส อนุปาทินฺนกโต วุฏฺานจฺฉายา ทิสฺสตีติ วตฺวา
"อนุปาทินฺนกโต วุฏฺาตี"ติ วทึสุ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อปจฺฉโตปวตฺติกํ              ๒ ฉ.ม. อนุพนฺธมาโน
@๓ ฉ.ม. นิพฺพิชฺฌมาโนว ปทาลยมาโนว    ๔ ฉ.ม. อาวิญฺฉิตฺวา
@๕ ฉ.ม. นิพฺพิชฺฌติ                   ๖ ฉ.ม. ผลกสตนิพฺพิชฺฌนํ
@๗ ฉ.ม. ปวตฺตมฺปิ
     โสตาปตฺติมคฺเคน หิ จตฺตาริ ทิฏฺิคตสมฺปยุตฺตานิ, วิจิกิจฺฉาสหคตนฺติ
ปญฺจ จิตฺตานิ ปหียนฺติ, ตานิ รูปํ สมุฏฺาเปนฺติ. ตํ อนุปาทินฺนกรูปกฺขนฺโธ,
ตานิ จิตฺตานิ วิญฺาณกฺขนฺโธ, ตํสมฺปยุตฺตา เวทนา สญฺา สงฺขารา ตโย
อรูปกฺขนฺธา. ตตฺถ สเจ โสตาปนฺนสฺส โสตาปตฺติมคฺโค อภาวิโต อภวิสฺส,
ตานิ ปญฺจ จิตฺตานิ ฉสุ อารมฺมเณสุ ปริยุฏฺานํ ปาปุเณยฺยุํ. โสตาปตฺติมคฺโค
ปน เตสํ ปริยุฏฺานุปฺปตฺตึ ๑- วารยมาโน เสตุสมุคฺฆาตํ อภพฺพุปฺปตฺติกภาวํ
กุรุมาโน อนุปาทินฺนกโต วุฏฺาติ นาม.
     สกทาคามิมคฺเคน จตฺตาริ ทิฏฺิคตวิปฺปยุตฺตานิ, เทฺว โทมนสฺสสหคตานีติ
โอฬาริกกามราคพฺยาปาทวเสน ฉ จิตฺตานิ ปหียนฺติ. อนาคามิมคฺเคน
อนุสหคตกามราคพฺยาปาทวเสน ตานิเอว ฉ จิตฺตานิ ปหียนฺติ. อรหตฺตมคฺเคน จตฺตาริ
ทิฏฺิคตวิปฺปยุตฺตานิ, อุทฺธจฺจสหคตญฺจาติ ปญฺจ อกุสลจิตฺตานิ ปหียนฺติ. ตตฺถ
สเจ เตสํ อริยานํ เต มคฺคา อภาวิตา อสฺสุ, ตานิ จิตฺตานิ ฉสุ อารมฺมเณสุ
ปริยุฏฺานํ ปาปุเณยฺยุํ, เต ปน เตสํ มคฺคา ปริยุฏฺานุปฺปตฺตึ วารยมานา
เสตุสมุคฺฆาตํ อภพฺพุปฺปตฺติกภาวํ กุรุมานา อนุปาทินฺนกโต วุฏฺหนฺติ นาม.
     "อุปาทินฺนกโต วุฏฺานจฺฉายา ทิสฺสตี"ติ วตฺวา "อุปาทินฺนกโต วุฏฺาตี"ติปิ
วทึสุ. สเจ หิ โสตาปนฺนสฺส โสตาปตฺติมคฺโค อภาวิโต อภวิสฺส, เปตฺวา
สตฺต ภเว อนมตคฺเค สํสารวฏฺเฏ อุปาทินฺนกกฺขนฺธปฺปวตฺตํ ๒- ปวตฺเตยฺย. กสฺมา?
ตสฺส ปวตฺติยา เหตูนํ อตฺถิตาย. ตีณิ สญฺโชนานิ, ทิฏฺานุสโย, วิจิกิจฺฉานุสโยติ
อิเม ปน ปญฺจ กิเลเส โสตาปตฺติมคฺโค อุปฺปชฺชมาโนว สมุคฺฆาเตติ, อิทานิ
กุโต โสตาปนฺนสฺส สตฺต ภเว เปตฺวา อนมตคฺเค สํสารวฏฺเฏ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ. เนสํ ปริยุฏฺานปฺปตฺตึ. เอวมุปริปิ      ๒ ฉ.ม. อุปาทินฺนกปฺปวตฺตํ
อุปาทินฺนกปฺปวตฺตํ ปวตฺติสฺสติ. เอวํ โสตาปตฺติมคฺโค อุปาทินฺนกปฺปวตฺตํ
อปฺปวตฺตํ กุรุมาโน อุปาทินฺนกโต วุฏฺาติ นาม.
     สเจ สกทาคามิสฺส สกทาคามิมคฺโค อภาวิโต อภวิสฺส, เปตฺวา เทฺว
ภเว ปญฺจสุ ภเวสุ อุปาทินฺนกปฺปวตฺตํ ปวตฺเตยฺย. กสฺมา? ตสฺส ปวตฺติยา เหตูนํ
อตฺถิตาย. โอฬาริกานิ กามราคปฏิฆสญฺโชนานิ, โอฬาริโก กามราคานุสโย,
ปฏิฆานุสโยติ อิเม ปน จตฺตาโร กิเลเส โส มคฺโค อุปฺปชฺชมาโนว สมุคฺฆาเตติ.
อิทานิ กุโต สกทาคามิสฺส เทฺว ภเว เปตฺวา ปญฺจสุ ภเวสุ อุปาทินฺนกปฺปวตฺตํ
ปวตฺติสฺสติ. เอวํ สกทาคามิมคฺโค อุปาทินฺนกปฺปวตฺตํ อปฺปวตตํ กุรุมาโน
อุปาทินฺนกโต วุฏฺาติ นาม.
     สเจ อนาคามิสฺส อนาคามิมคฺโค อภาวิโต อภวิสฺส, เปตฺวา เอกํ ภวํ
ทุติยภเว อุปาทินฺนกปฺปวตฺตํ ปวตฺเตยฺย. กสฺมา? ตสฺส ปวตฺติยา เหตูนํ
อตฺถิตาย. อนุสหคตานิ กามราคปฏิฆสญฺโชนานิ, อนุสหคโต กามราคานุสโย,
ปฏิฆานุสโยติ อิเม ปน จตฺตาโร กิเลเส โส มคฺโค อุปฺปชฺชมาโนว สมุคฺฆาเตติ,
อิทานิ กุโต อนาคามิสฺส เอกํ ภวํ เปตฺวา ทุติยภเว อุปาทินฺนกปฺปวตฺตํ
ปวตฺติสฺสติ. เอวํ อนาคามิมคฺโค อุปาทินฺนกปฺปวตฺตํ อปฺปวตฺตํ กุรุมาโน
อุปาทินฺนกโต วุฏฺาติ นาม.
     สเจ อรหโต อรหตฺตมคฺโค อภาวิโต อภวิสฺส, รูปารูปภเวสุ
อุปาทินฺนกปฺปวตฺตํ ปวตฺเตยฺย. กสฺมา? ตสฺส ปวตฺติยา เหตูนํ อตฺถิตาย. รูปราโค
อรูปราโค มาโน อุทฺธจฺจํ อวิชฺชา มานานุสโย ภวราคานุสโย อวิชฺชานุสโยติ
อิเม ปน อฏฺ กิเลเส โส มคฺโค อุปฺปชฺชมาโนว สมุคฺฆาเตติ, อิทานิ กุโต
ขีณาสวสฺส ปุนพฺภเว อุปาทินฺนกปฺปวตฺตํ ปวตฺติสฺสติ. เอวํ อรหตฺตมคฺโค
อุปาทินฺนกปฺปวตฺตํ อปฺปวตฺตํ กุรุมาโน อุปาทินฺนกโต วุฏฺาติ นาม.
     โสตาปตฺติมคฺโค เจตฺถ อปายภวโต วุฏฺาติ, สกทาคามิมคฺโค
สุคติกามภเวกเทสโต, อนาคามิมคฺโค กามภวโต, อรหตฺตมคฺโค รูปารูปภวโต.
"สพฺพภเวหิปิ วุฏฺาติเอวา"ติ วทนฺติ.
     อิมสฺส ปนตฺถสฺสาวิภาวนตฺถํ ๑- อยํ ปาลิ:- "โสตาปตฺติมคฺคาเณน
อภิสงฺขารวิญฺาณสฺส นิโรเธน สตฺต ภเว เปตฺวา อนมตคฺเค สํสารวฏฺเฏ เย ๒-
อุปฺปชฺเชยฺยุํ นามญฺจ รูปญฺจ, เอตฺเถเต นิรุชฺฌนฺติ วูปสมนฺติ อตฺถํ คจฺฉนฺติ
ปฏิปสฺสมฺภนฺติ.
     สกทาคามิมคฺคาเณน อภิสงฺขารวิญฺาณสฺส นิโรเธน เทฺว ภเว เปตฺวา
ปญฺจสุ ภเวสุ เย อุปฺปชฺเชยฺยุํ นามญฺจ รูปญฺจ, เอตฺเถเต นิรุชฺฌนฺติ วูปสมนฺติ
อตฺถํ คจฺฉนฺติ ปฏิปสฺสมฺภนฺติ.
     อนาคามิมคฺคาเณน อภิสงฺขารวิญฺาณสฺส นิโรเธน เอกํ ภวํ เปตฺวา
กามธาตุยา ทฺวีสุ ภเวสุ เย อุปฺปชฺเชยฺยุํ นามญฺจ รูปญฺจ, เอตฺเถเต นิรุชฺฌนฺติ
วูปสมนฺติ อตฺถํ คจฺฉนฺติ ปฏิปสฺสมฺภนฺติ.
     อรหตฺตมคฺคาเณน อภิสงฺขารวิญฺาณสฺส นิโรเธน รูปธาตุยา วา
อรูปธาตุยา วา เย อุปฺปชฺเชยฺยุํ นามญฺจ รูปญฺจ, เอตฺเถเต นิรุชฺฌนฺติ
วูปสมนฺติ อตฺถํ คจฺฉนฺติ ปฏิปสฺสมฺภนฺติ. อรหโต อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา
ปรินิพฺพายนฺตสฺส จริมวิญฺาณสฺส นิโรเธน ปญฺา จ สติ จ นามญฺจ
รูปญฺจ, เอตฺเถเต นิรุชฺฌนฺติ วูปสมนฺติ อตฺถํ คจฺฉนฺติ ปฏิปสฺสมฺภนฺตี"ติ. ๓-
อยํ ตาว นิมิตฺเต วินิจฺฉโย.
     ปฏิปทาปตีติ เอตฺถ ปน ปฏิปทา จลติ น จลตีติ? จลติ. ตถาคตสฺส
หิ สาริปุตฺตตฺเถรสฺส จ จตฺตาโรปิ มคฺคา สุขาปฏิปทา ขิปฺปาภิญฺา อเหสุํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อิมสฺส ปนตฺถสฺส วิภาวนตฺถํ    ๒ ก. เยว     ๓ ขุ. จูฬ. ๓๐/๖/๓๕-๓๖
มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺส ปมมคฺโค สุขาปฏิปโท ขิปฺปาภิญฺโ จ, ๑- อุปริ ตโย
มคฺคา ทุกฺขาปฏิปทา ขิปฺปาภิญฺา. กสฺมา? นิทฺทาภิภูตตฺตา. สมฺมาสมฺพุทฺโธ
กิร สตฺตาหํ ทหรกุมารกํ วิย เถรํ ปริหริ, เถโรปิ เอกทิวสํ นิทฺทายมาโน
นิสีทิ. อถ นํ สตฺถา อาห "ปจลายสิ โน ตฺวํ โมคฺคลฺลาน, ปจลายสิ โน
ตฺวํ โมคฺคลฺลานา"ติ. ๒- เอวรูปสฺสปิ มหาภิญฺปฺปตฺตสฺส สาวกสฺส ปฏิปทา จลติ,
เสสานํ กึ น จลิสฺสตีติ. ๓- เอกจฺจสฺส หิ ภิกฺขุโน จตฺตาโรปิ มคฺคา ทุกฺขาปฏิปทา
ทนฺธาภิญฺา โหนฺติ, เอกจฺจสฺส ทุกฺขาปฏิปทา ขิปฺปาภิญฺา, เอกจฺจสฺส
สุขาปฏิปทา ทนฺธาภิญฺา, เอกจฺจสฺส สุขาปฏิปทา ขิปฺปาภิญฺา. เอกจฺจสฺส
ปมมคฺโค ทุกฺขาปฏิปโท ทนฺธาภิญฺโ โหติ, ทุติยมคฺโค ทุกฺขาปฏิปโท
ขิปฺปาภิญฺโ, ตติยมคฺโค สุขาปฏิปโท ทนฺธาภิญฺโ. จตุตฺถมคฺโค สุขาปฏิปโท
ขิปฺปาภิญฺโติ.
     ยถา จ ปฏิปทา, เอวํ อธิปติปิ จลติเอว. เอกจฺจสฺส หิ ภิกฺขุโน
จตฺตาโรปิ มคฺคา ฉนฺทาธิปเตยฺยา โหนฺติ, เอกจฺจสฺส วิริยาธิปเตยฺยา, เอกจฺจสฺส
จิตฺตาธิปเตยฺยา, เอกจฺจสฺส วีมํสาธิปเตยฺยา. เอกจฺจสฺส ปน ปมมคฺโค
ฉนฺทาธิปเตยฺโย โหติ, ทุติโย วิริยาธิปเตยฺโย, ตติโย จิตฺตาธิปเตยฺโย, จตุตฺโถ
วีมํสาธิปเตยฺโยติ.
                         ปกิณฺณกกถา นิฏฺิตา.
                          ------------
                      ปมมคฺควีสติมหานยวณฺณนา.
     [๓๕๗] อิทานิ ยสฺมา โลกุตฺตรกุสลํ ภาเวนฺโต น เกวลํ อุปนิชฺฌายนฏฺเน
ฌานเมว ภาเวติ, นิยฺยานฏฺเน ปน มคฺคมฺปิ ภาเวติ, อุปฏฺานฏฺเน
สติปฏฺานมฺปิ, ปทหนฏฺเน สมฺมปฺปธานมฺปิ, อิชฺฌนฏฺเน อิทฺธิปาทมฺปิ,
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. จ-สทฺโท น ทิสฺสติ   ๒ องฺ. สตฺตก. ๒๓/๖๑/๗๐
@๓ ฉ.ม. อิติ-สทฺโท น ทิสฺสติ
อธิปติยฏฺเน อินฺทฺริยมฺปิ, อกมฺปิยฏฺเน พลมฺปิ, พุชฺฌนฏฺเน โพชฺฌงฺคมฺปิ,
ตถฏฺเน สจฺจมฺปิ, อวิกฺเขปฏฺเน สมถมฺปิ, สุญฺตฏฺเน ธมฺมมฺปิ, ราสฏฺเน
ขนฺธมฺปิ, อายตนฏฺเน อายตนมฺปิ, สุญฺสภาวนิสฺสตฺตฏฺเน ธาตุมฺปิ, ปจฺจยฏฺเน
อาหารมฺปิ, ผุสนฏฺเน ผสฺสมฺปิ, เวทยิตฏฺเน เวทนมฺปิ, สญฺชานนฏฺเน
สญฺมฺปิ, เจตยิตฏฺเน เจตนมฺปิ, วิชานนฏฺเน จิตฺตมฺปิ ภาเวติ. ตสฺมา เตสํ
เอกูนวีสติยา นยานํ ๑- ทสฺสนตฺถํ ปุน "กตเม ธมฺมา กุสลา"ติอาทิ วุตฺตํ.
เอวํ "อิทมฺปิ ภาเวติ, อิทมฺปิ ภาเวตี"ติ ปุคฺคลชฺฌาสเยน เจว เทสนาวิลาเสน
จ วีสติ นยา เทสิตา ๒- โหนฺติ. ธมฺมํ โสตุํ นิสินฺนเทวปริสาย หิ เย
อุปนิชฺฌายนฏฺเน "โลกุตฺตรชฺฌานนฺ"ติ กถิเต พุชฺฌนฺติ, เตสํ สปฺปายวเสน
"ฌานนฺ"ติ กถิตํ ฯเปฯ เย วิชานนฏฺเน "จิตฺตมฺปี"ติ ๓- วุตฺเต พุชฺฌนฺติ,
เตสํ สปฺปายวเสน "จิตฺตนฺ"ติ กถิตํ. อยเมตฺถ ปุคฺคลชฺฌาสโย.
     สมฺมาสมฺพุทฺโธ ปน อตฺตโน พุทฺธสุโพธิตาย ๔- ทสพลจตุเวสารชฺชจตุ-
ปฏิสมฺภิทตาย จ ฉอสาธารณาณโยเคน จ เทสนํ ยทิจฺฉกํ นิยเมตฺวา ทสฺเสติ,
อิจฺฉนฺโต อุปนิชฺฌายนฏฺเน โลกุตฺตรชฺฌานนฺติ ทสฺเสติ, อิจฺฉนฺโต นิยฺยานฏฺเน
ฯเปฯ วิชานนฏฺเน โลกุตฺตรํ จิตฺตนฺติ ทสฺเสติ. ๕- อยํ เทสนาวิลาโส นาม.
ตตฺถ ยเถว "โลกุตฺตรชฺฌานนฺ"ติ วุตฺตฏฺาเน ทส นยา วิภตฺตา, เอวํ
มคฺคาทีสุปิ เตเยว เวทิตพฺพา. อิติ วีสติยา าเนสุ ทส ทส กตฺวา เทฺว
นยสตานิ วิภตฺตานิ โหนฺติ.
     [๓๕๘] อิทานิ อธิปติเภทํ ทสฺเสตุํ ปุน "กตเม ธมฺมา กุสลา"ติอาทิ
อารทฺธํ. ตตฺถ ฉนฺทํ ธุรํ เชฏฺกํ ปุพฺพงฺคมํ กตฺวา นิพฺพตฺติตํ โลกุตฺตรชฺฌานํ
ฉนฺทาธิปเตยฺยํ นาม. เสเสสุปิ เอเสว นโย. อิติ ปุริมสฺมึ สุทฺธิเก เทฺว
นยสตานิ. ฉนฺทาธิปเตยฺยาทีสุปิ เทฺว เทฺวติ นยสหสฺเสน ภาเชตฺวา ปมมคฺคํ
ทสฺเสติ ๖- ธมฺมราชา.
                         ปมมคฺโค นิฏฺิโต.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปทานํ          ๒ ม. ทสฺสิตา              ๓ ฉ.ม. จิตฺตนฺติ
@๔ ฉ.ม. พุทฺธสุโพธตาย    ๕ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ   ๖ ฉ.ม. ทสฺเสสิ

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๓ หน้า ๒๗๐-๒๙๕.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=53&A=6767&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=53&A=6767&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=34&i=196
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=34&A=2121
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=34&A=1670
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=34&A=1670
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๔
http://84000.org/tipitaka/read/?index_34