อรรถกถาเล่มที่ ๕๓ ภาษาบาลีอักษรไทย
 สงฺคณี.อ. (อฏฺฐสาลินี)

                       อกุสลปทธมฺมุทฺเทสวารกถา
                           ปมจิตฺตวณฺณนา
     [๓๖๕] อิทานิ อกุสลปทํ ๒- ภาเชตฺวา ทสฺเสตุํ "กตเม ธมฺมา อกุสลา"ติอาทิ
อารทฺธํ. ตตฺถ ธมฺมววฏฺานาทิวารปฺปเภโท จ เหฏฺา อาคตานํ ปทานํ
อตฺถวินิจฺฉโย จ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ, ตตฺถ ตตฺถ จ ปน
วิเสสมตฺตเมว วณฺณยิสฺสาม. ตตฺถ สมยววฏฺาเน ตาว ยสฺมา กุสลสฺส วิย
อกุสลสฺส ภูมิเภโท นตฺถิ, ตสฺมา เอกนฺตกามาวจรมฺปิ สมานํ เอตํ "กามาวจรนฺ"ติ
น วุตฺตํ. ทิฏฺิคตสมฺปยุตฺตนฺติ เอตฺถ ทิฏฺิเยว ทิฏฺิคตํ "คูถคตํ
มุตฺตคตนฺ"ติอาทีสุ ๓- วิย พุชฺฌิตพฺพาภาวโต ๔- คนฺตพฺพาภาวโต วา ทิฏฺิยา
คตมตฺตเมเวตนฺติปิ ทิฏฺิคตํ. เตน สมฺปยุตฺตนฺติ ๕- ทิฏฺิคตมฺปยุตฺตํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อมจฺจคณปริวุตสฺส    ๒ ฉ.ม. อกุสลธมฺมปทํ     ๓ ฉ.ม.....อาทีนิ
@๔ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ   ๕ ฉ.ม. สมฺปยุตฺตํ
     ตตฺถ อสทฺธมฺมสฺสวนํ อกลฺยาณมิตฺตตา อริยานํ อทสฺสนกามตาทีนิ
อโยนิโสมนสิกาโรติ เอวมาทีหิ การเณหิ อิมสฺส ทิฏฺิคตสงฺขาตสฺส
มิจฺฉาทสฺสนสฺส อุปฺปตฺติ เวทิตพฺพา. เย หิ เอเต ทิฏฺิวาทปฏิสํยุตฺตา อสทฺธมฺมา,
เตสํ พหุมานปุพฺพงฺคเมน อติกฺกนฺตมชฺฌตฺเตน อุปปริกฺขาวิรหิเตน สวเนน
เย จ ทิฏฺิวิปฺปนฺนา อกลฺยาณมิตฺตา, ตํสมฺปวงฺกตาสงฺขาตาย อกลฺยาณมิตฺตตาย
พุทฺธาทีนํ อริยานญฺเจว สปฺปุริสานญฺจ อทสฺสนกามตาย จตุสติปฏฺานาทิเภเท
อริยธมฺเม เจว สปฺปุริสธมฺเม จ อโกวิทตฺเตน ปาฏิโมกฺขสํวรอินฺทฺริย-
สํวรสติสํวราณสํวรปหานสํวรปฺปเภเท อริยธมฺเม เจว สปฺปุริสธมฺเม จ
สํวรเภทสงฺขาเตน อวินเยน เตเหว การเณหิ ปริภาวิเตน อโยนิโสมนสิกาเรน
โกตุหลมงฺคลาทิปสุตตาย จ เอตํ อุปฺปชฺชตีติ เวทิตพฺพํ. อสงฺขารภาโว ปนสฺส
จิตฺตสฺส เหฏฺา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ.
     ธมฺมุทฺเทสวาเร ผสฺโสติ อกุสลจิตฺตสหชาโต ผสฺโส. เวทนาทีสุปิ เอเสว
นโย. อิติ อกุสลมตฺตเมว เอเตสํ ปุริเมหิ วิเสโส.
     จิตฺตสฺเสกคฺคตา โหตีติ ปาณาติปาตาทีสุปิ อวิกฺขิตฺตภาเวน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา
โหติ. มนุสฺสา หิ จิตฺตํ สมาทิยิตฺวา ๑- อวิกฺขิตฺตา หุตฺวา อวิรชฺฌมานานิ
สตฺถานิ ปาณสรีเรสุ นิปาเตนฺติ, สุสมาหิตา ปรสนฺตกํ หรนฺติ, เอกรเสน จิตฺเตน
มิจฺฉาจารํ อาปชฺชนฺติ. เอวํ อกุสลปฺปวตฺติยาปิ ๒- จิตฺตสฺส เอกคฺคตา โหติ.
     มิจฺฉาทิฏฺีติ อยาถาวทิฏฺิ, วิรชฺฌิตฺวา คหณโต วา วิตถา ทิฏฺีติ ๓-
มิจฺฉาทิฏฺิ, อนตฺถาวหตฺตา ปณฺฑิเตหิ กุจฺฉิตา ๔- ทิฏฺีติปิ มิจฺฉาทิฏฺิ.
มิจฺฉาสงฺกปฺปาทีสุปิ เอเสว นโย. อปิจ มิจฺฉา ปสฺสนฺติ ตาย, สยํ วา มิจฺฉา
ปสฺสติ, มิจฺฉาทสฺสนมตฺตเมว วา เอสาติ มิจฺฉาทิฏฺิ. สา อโยนิโส
อภินิเวสลกฺขณา, ปรามาสรสา, มิจฺฉาภินิเวสปจฺจุปฏฺานา, อริยานํ
อทสฺสนกามตาทิปทฏฺานา, ปรมํ วชฺชนฺติ ทฏฺพฺพา. มิจฺฉาสงฺกปฺปาทีสุ มิจฺฉาติ
ปทมตฺตเมว วิเสโส. เสสํ กุสลาธิกาเร วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สมาทหิตฺวา      ๒ ฉ.ม. อกุสลปฺปวตฺติยมฺปิ
@๓ ฉ.ม. ทิฏฺิ   ๔ ฉ.ม. ชิคุจฺฉิตา
     อหิริกพลํ อโนตฺตปฺปพลนฺติ เอตฺถ พลตฺโถ นิทฺเทสวาเร อาวีภวิสฺสติ.
อิตเรสุ ปน น หิริยตีติ อหิริโก, อหิริกสฺส ภาโว อหิริกํ. น โอตฺตปฺปํ
อโนตฺตปฺปํ. เตสุ อหิริกํ กายทุจฺจริตาทีหิ อชิคุจฺฉนลกฺขณํ อลชฺชนลกฺขณํ
วา. อโนตฺตปฺปํ เตเหว อสารชฺชนลกฺขณํ อนุตฺตาสนลกฺขณํ วา. อหิริกเมว
พลํ อหิริกพลํ. อโนตฺตปฺปเมว พลํ อโนตฺตปฺปพลํ. อยเมตฺถ สงฺเขปตฺโถ,
วิตฺถาโร ปน เหฏฺา วุตฺตปฏิปกฺขวเสเนว เวทิตพฺโพ.
     ลุพฺภนฺติ เตน, สยํ วา ลุพฺภติ, ลุพฺภนมตฺตเมว วา ตนฺติ โลโภ.
มุยฺหนฺติ เตน, สยํ วา มุยฺหติ, มุยฺหนมตฺตเมว วา ตนฺติ โมโห. เตสุ โลโภ
อารมฺมณคฺคหณลกฺขโณ มกฺกฏาเลโป วิย, อภิสงฺครโส ตตฺตกปาเล ขิตฺตมํสเปสิ
วิย, อปริจฺจาคปจฺจุปฏฺาโน เตลญฺชนราโค วิย, สญฺโชนิยธมฺเมสุ
อสฺสาททสฺสนปทฏฺาโน, โส ตณฺหานทีภาเวน วฑฺฒมาโน สีฆโสตา นที วิย
มหาสมุทฺทํ อปายเมว คเหตฺวา คจฺฉตีติ ทฏฺพฺโพ.
     โมโห จิตฺตสฺส อนฺธภาวลกฺขโณ อญฺาณลกฺขโณ วา, อสมฺปฏิเวธรโส
อารมฺมณสภาวจฺฉาทนรโส วา, อสมฺมาปฏิปตฺติปจฺจุปฏฺาโน อนฺธการปจฺจุปฏฺาโน
วา, อโยนิโสมนสิการปทฏฺาโน, สพฺพากุสลานํ มูลนฺติ ทฏฺพฺโพ.
      อภิชฺฌายนฺติ ตาย, สยํ วา อภิชฺฌายติ, อภิชฺฌายนมตฺตเมว วา เอสาติ
อภิชฺฌา. สา ปรสมฺปตฺตีนํ สกกรณอิจฺฉาลกฺขณา, เตนากาเรน ปสงฺคภาวรสา, ๑-
ปรสมฺปตฺติอภิมุขภาวปจฺจุปฏฺานา, ปรสมฺปตฺตีสุ อภิรติปทฏฺานา.
ปรสมฺปตฺติอภิมุขาเอว หิ สา อุปฏฺหติ. ตาสุ จ อภิรติยา สติ ปวตฺตติ,
ปรสมฺปตฺตีสุ เจตโส หตฺถปฺปสารณํ วิย ๒- ทฏฺพฺพา.
     สมโถ โหตีติอาทีสุ อญฺเสุ กิจฺเจสุ วิกฺเขปูปสมนโต ๓- สมโถ.
อกุสลปฺปวตฺติยํ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาตีติ ปคฺคาโห. น วิกฺขิปตีติ อวิกฺเขโป.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เอสนภาวรสา    ๒ ฉ.ม. หตฺถปฺปสาโร วิยาติ    ๓ ฉ.ม. วิกฺเขปสมนโต
     อิมสฺมึ จิตฺเต สทฺธา สติ ปญฺา ฉ ยุคลกานีติ อิเม ธมฺมา น คหิตา.
กสฺมา? อสฺสทฺธิยจิตฺเต ปสาโท นาม นตฺถิ, ตสฺมา ตาว สทฺธา น คหิตา. กึ
ปน ทิฏฺิคติกา อตฺตโน อตฺตโน สตฺถารานํ น สทฺทหนฺตีติ? สทฺทหนฺติ, สา
ปน สทฺธา นาม น โหติ, วจนสมฺปฏิจฺฉนฺนมตฺตเมเวตํ. อตฺถโต อนุปปริกฺขา
วา โหติ ทิฏฺิ วา. อสติยจิตฺเต ปน สติ นตฺถีติ น คหิตา. กึ ทิฏฺิคติกา
อตฺตนา กตํ กมฺมํ น สรนฺตีติ? สรนฺติ, สา ปน สติ นาม น โหติ, เกวลํ
เตนากาเรน อกุสลจิตฺตปฺปวตฺติ. ตสฺมา สติ น คหิตา. อถ กสฺมา "มิจฺฉาสตี"ติ ๑-
สุตฺตนฺเต วุตฺตา? สา ปน อกุสลกฺขนฺธานํ สติวิรหิตตฺตา, สติปฏิปกฺขตฺตา จ
มิจฺฉามคฺคมิจฺฉตฺตานํ ปูรณตฺถํ ตตฺถ ปริยาเยน เทสนา กตา, นิปฺปริยาเยน
ปเนสา นตฺถิ, ตสฺมา น คหิตา. อนฺธพาลจิตฺเต ปน ปญฺา นตฺถีติ น คหิตา.
กึ ทิฏฺิคติกานํ วญฺจนา ปญฺา นตฺถีติ? อตฺถิ, น ปเนสา ปญฺา, มายา
นาเมสา โหติ. สา อตฺถโต ตณฺหาว. อิทํ ปน จิตฺตํ สทรถํ ครุกํ ภาริยํ
กกฺขฬํ ถทฺธํ อกมฺมญฺ คิลานํ วงฺกํ กุฏิลํ, ตสฺมา ปสฺสทฺธาทีนิ ฉ ยุคลกานิ
น คหิตานิ.
     เอตฺตาวตา ปทปฏิปาฏิยา จิตฺตงฺควเสน ปาลึ อารุฬฺหานิ ทฺวตฺตึสปทานิ
ทสฺเสตฺวา อิทานิ เยวาปนกธมฺเม ทสฺเสตุํ "เย วา ปน ตสฺมึ สมเย"ติอาทิมาห.
ตตฺถ สพฺเพสุปิ อกุสลจิตฺเตสุ ฉนฺโท อธิโมกฺโข มนสิกาโร มาโน อิสฺสา
มจฺฉริยํ ถีนํ มิทฺธํ อุทฺธจฺจํ กุกฺกุจฺจนฺติ อิเม ทเสว เยวาปนกา โหนฺติ ธมฺมา
สุตฺตาคตา สุตฺตปเทสุ ทิสฺสเรติ วุตฺตา. อิมสฺมึ ปน จิตฺเต ฉนฺโท อธิโมกฺโข
มนสิกาโร อุทฺธจฺจนฺติ อิเม อปณฺณกงฺคสงฺขาตา จตฺตาโร เยวาปนกา โหนฺติ.
     ตตฺถ ฉนฺทาทโย เหฏฺา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา. เกวลญฺหิ เต กุสลา,
อิเม อกุสลา. อิตรํ ปน อุทฺธตสฺส ภาโว อุทฺธจฺจํ. ตํ เจตโส อวูปสมลกฺขณํ
วาตาภิฆาตจลชลํ วิย, อนวฏฺานรสํ วาตาภิฆาตจลธชปฏากา วิย,
@เชิงอรรถ: ๑ ที. ปา. ๑๑/๓๓๓/๒๒๔, สํ.ม. ๑๙/๑/๑
ภนฺตตฺตปจฺจุปฏฺานํ ปาสาณาภิฆาตสมุทฺธตภสฺมํ วิย, ๑- เจตโส อวูปสเม
อโยนิโสมนสิการปทฏฺานํ, จิตฺตวิกฺเขโปติ ทฏฺพฺพํ.
     อิติ ผสฺสาทีนิ ทฺวตฺตึส, เยวาปนกวเสน วุตฺตานิ จตฺตารีติ สพฺพานิปิ
อิมสฺมึ ธมฺมุทฺเทสวาเร ฉตฺตึส ธมฺมปทานิ ภวนฺติ, จตฺตาริ อปณฺณกงฺคานิ
หาเปตฺวา ปาลิยํ อาคตานิ ทฺวตฺตึสเมว. อคฺคหิตคฺคหเณน ปเนตฺถ ผสฺสปญฺจกํ
วิตกฺโก วิจาโร ปีติ จิตฺเตกคฺคตา วิริยินฺทฺริยํ ชีวิตินฺทฺริยํ
มิจฺฉาทิฏฺิอหิริกํ อโนตฺตปฺปํ โลโภ โมโหติ โสฬส ธมฺมา โหนฺติ.
     เตสุ โสฬสสุ สตฺต ธมฺมา อวิภตฺติกา โหนฺติ, นว สวิภตฺติกา โหนฺติ.
กตเม สตฺต? ผสฺโส สญฺา เจตนา วิจาโร ปีติ ชีวิตินฺทฺริย โมโหติ อิเม
สตฺต อวิภตฺติกา. เวทนา จิตฺตํ วิตกฺโก จิตฺเตกคฺคตา วิริยินฺทฺริยํ มิจฺฉาทิฏฺิ
อหิริกํ อโนตฺตปฺปํ ๒- โลโภติ อิเม นว สวิภตฺติกา.
     เตสุ ฉ ธมฺมา ทฺวีสุ าเนสุ วิภตฺตา, เอโก ตีสุ, เอโก จตูสุ, เอโก
ฉสุ. กถํ? จิตฺตํ วิตกฺโก มิจฺฉาทิฏฺิ อหิริกพลํ อโนตฺตปฺปพลํ ๓- โลโภติ อิเม
ฉ ทฺวีสุ าเนสุ วิภตฺตา. เอเตสุ หิ จิตฺตํ ตาว ผสฺสปญฺจกํ ปตฺวา "จิตฺตํ
โหตี"ติ วุตฺตํ, อินฺทฺริยานิ ปตฺวา "มนินฺทฺริยนฺ"ติ. วิตกฺโก ฌานงฺคานิ ปตฺวา
"วิตกฺโก โหตี"ติ วุตฺโต, มคฺคงฺคานิ ปตฺวา "มิจฺฉาสงฺกปฺโปติ ". มิจฺฉาทิฏฺิ
มคฺคงฺเคสุปิ กมฺมปเถสุปิ มิจฺฉาทิฏฺิเยว. อหิริกํ พลานิ ปตฺวา "อหิริกพลํ
โหตี"ติ วุตฺตํ, โลกนาสกทุกํ ปตฺวา "อหิริกนฺ"ติ. อโนตฺตปฺเปปิ เอเสว นโย.
โลโภ มูลํ ปตฺวา "โลโภ โหตี"ติ วุตฺโต, กมฺมปถํ ปตฺวา "อภิชฺฌา"ติ. อิเม
ฉ ทฺวีสุ าเนสุ วิภตฺตา.
     เวทนา ปน ผสฺสปญฺจกํ ปตฺวา "เวทนา โหตี"ติ วุตฺตา, ฌานงฺคานิ
ปตฺวา "สุขนฺ"ติ, อินฺทฺริยานิ ปตฺวา "โสมนสฺสินฺทฺริยนฺ"ติ. เอวํ เอโก ธมฺโม
ตีสุ าเนสุ วิภตฺโต.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม......สมุทฺธตภสฺมา วิย    ๒ สี. อหิริกพลํ อโนตฺตปฺปพลํ
@๓ ฉ.ม. อหิริกํ อโนตฺตปฺปํ
     วิริยํ ปน อินฺทฺริยานิ ปตฺวา "วิริยินฺทฺริยํ โหตี"ติ วุตฺตํ, มคฺคงฺคานิ
ปตฺวา "มิจฺฉาวายาโม"ติ, พลานิ ปตฺวา "วิริยพลนฺ"ติ, ปิฏฺิทุกํ ปตฺวา
"ปคฺคาโห"ติ. เอวํ อยํ เอโก ธมฺโม จตูสุ าเนสุ วิภตฺโต.
     สมาธิ ปน ฌานงฺคานิ ปตฺวา "จิตฺตสฺเสกคฺคตา โหตี"ติ วุตฺโต,
อินฺทฺริยานิ ปตฺวา "สมาธินฺทฺริยนฺ"ติ, มคฺคงฺคานิ ปตฺวา "มิจฺฉาสมาธี"ติ,
พลานิ ปตฺวา "สมาธิพลนฺ"ติ, ปิฏฺิทุกํ ปตฺวา ทุติยทุเก เอเกกวเสเนว
"สมโถ"ติ, ตติเย "อวิกฺเขโป"ติ. เอวมยํ เอโก ธมฺโม ฉสุ าเนสุ วิภตฺโต.
     สพฺเพปิ ปเนเต ธมฺมา ผสฺสปญฺจกวเสน ฌานงฺควเสน อินฺทฺริยวเสน
มคฺคงฺควเสน พลวเสน มูลวเสน กมฺมปถวเสน โลกนาสกวเสน ปิฏฺิทุกวเสนาติ
นว ราสโย โหนฺติ. ตตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ ปมกุสลจิตฺตนิทฺเทเส วุตฺตเมวาติ.
                      ธมฺมุทฺเทสวารกถา นิฏฺิตา.
                         --------------
                           นิทฺเทสวารกถา
     [๓๗๕] นิทฺเทสวาเร จิตฺเตกคฺคตานิทฺเทเส ตาว สณฺิติ อวฏฺิตีติ อิทํ
ทฺวยํ ิติเววจนเมว. ยํ ปน กุสลนิทฺเทเส "อารมฺมณํ โอคาเหตฺวา อนุปวิสิตฺวา
ติฏฺตีติ อวฏฺิตี"ติ วุตฺตํ, ตํ อิธ น ลพฺภติ. อกุสลสฺมึ หิ ทุพฺพลา
จิตฺเตกคฺคตาติ เหฏฺา ทีปิตเมว. อิทํ ทฺวยํ. ๑-
     "อุทฺธจฺจวิจิกิจฺฉาวเสน ปวตฺตสฺส วิสาหารสฺส ปฏิปกฺขโต อวิสาหาโร"ติ
เอวรูโปปิ อตฺโถ อิธ น ลพฺภติ. สหชาตธมฺเม ปน น วิสาหรตีติ ๒-
อวิสาหาโร. น วิกฺขิปตีติ อวิกฺเขโป. อกุสลจิตฺเตกคฺคตาวเสน อวิสาหฏสฺส
มานสสฺส ภาโว อวิสาหฏมานสตา. สหชาตธมฺเมสุ น กมฺปตีติ สมาธิพลํ.
อยาถาวสมาธานโต มิจฺฉาสมาธีติ เอวมิธ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ       ๒ สี. วิสํหรตีติ
     [๓๗๖] วิริยินฺทฺริยนิทฺเทเส โย เหฏฺา "นิกฺกโม เจโส กามานํ
ปนุทนายา"ติอาทิ นโย วุตฺโต, โส อิธ น ลพฺภติ. สหชาตธมฺเมสุ
อกมฺปนฏฺเเนว วิริยพลํ เวทิตพฺพํ.
     [๓๘๑] มิจฺฉาทิฏฺินิทฺเทเส อยาถาวทสฺสนฏฺเน มิจฺฉาทิฏฺิ. ทิฏฺีสุ
คตํ อิทํ ทสฺสนํ, ทฺวาสฏฺิทิฏฺิอนฺโตคธตฺตาติ ทิฏฺิคตํ. เหฏฺาปิสฺส อตฺโถ
วุตฺโตเยว. ทิฏฺิเยว ทุรติกฺกมนฏฺเน ทิฏฺิคหนํ ติณคหนวนคหนปพฺพตคหนานิ
วิย. ทิฏฺิเยว สาสงฺกสปฺปฏิภยฏฺเน ทิฏฺิกนฺตาโร โจรกนฺตารวาลกนฺตาร-
มรุกนฺตารนิโรทกกนฺตารทุพฺภิกฺขกนฺตารา วิย. สมฺมาทิฏฺิยา วินิวิชฺฌนฏฺเน
วิโลมนฏฺเน จ ทิฏฺิวิสูกายิกํ. มิจฺฉาทสฺสนํ หิ อุปฺปชฺชมานํ สมฺมาทสฺสนํ
วินิวิชฺฌติ เจว วิโลเมติ จ. กทาจิ สสฺสตสฺส, กทาจิ อุจฺเฉทสฺส คหณโต ทิฏฺิยา
วิรูปํ ผนฺทิตนฺติ ทิฏฺิวิปฺผนฺทิตํ. ทิฏฺิคติโก หิ เอกสฺมึ ปติฏฺาตุํ น
สกฺโกติ, กทาจิ สสฺสตํ อนุปตติ, กทาจิ อุจฺเฉทํ. ทิฏฺิเยว พนฺธนฏฺเน
สญฺโชนนฺติ ทิฏฺิสญฺโชนํ.
     สุํสุมาราทโย ๑- วิย ปุริสํ อารมฺมณํ ทฬฺหํ คณฺหาตีติ คาโห. ปติฏฺหนโต
ปติฏฺาโห. อยํ หิ พลวปฺปวตฺติภาเวน ปติฏฺหิตฺวา คณฺหาติ. นิจฺจาทิวเสน
อภินิวิสตีติ อภินิเวโส. ธมฺมสภาวํ อติกฺกมิตฺวา นิจฺจาทิวเสน ปรโต อามสตีติ
ปรามาโส. อนตฺถาวหตฺตา กุจฺฉิโต มคฺโค, กุจฺฉิตานํ วา อปายานํ มคฺโคติ
กุมฺมคฺโค. อยาถาวปถโต มิจฺฉาปโถ. ๒- มิจฺฉาสภาวโต มิจฺฉตฺตํ ตเถว. ๒- ยถา หิ
ทิสามุเฬฺหน "อยํ อสุกคามสฺส นาม ปโถ"ติ คหิโตปิ ตํ คามํ น สมฺปาเปติ,
เอวํ ทิฏฺิคติเกน "สุคติปโถ"ติ คหิตาปิ ทิฏฺิ สุคตึ น สมฺปาเปตีติ ๓-
อยาถาวปถโต มิจฺฉาปโถ. อยํ มิจฺฉาสภาวโต มิจฺฉตฺตํ. ตตฺเถว ปริพฺภมนโต
ตรนฺติ เอตฺถ พาลาติ ติตฺถํ. ติตฺถญฺจ ตํ อนตฺถานญฺจ อายตนนฺติ ติตฺถายตนํ.
ติตฺถิยานํ วา สญฺชาติเทสฏฺเน นิวาสนฏฺเน จ อายตนนฺติปิ ติตฺถายตนํ.
วิปริเยสภูโต คาโห, วิปริเยสโต วา คาโหติ วิปริเยสคฺคาโห, วิปลฺลตฺถ ๔- คาโหติ
อตฺโถ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สุสุมาราทโย     ๒-๒ ฉ.ม. อิเม ปาา น ทิสฺสนฺติ
@๓ ฉ.ม. ปาเปตีตี        ๔ ม. วิปลฺลตฺต
     [๓๘๗-๓๘๘] อหิริกาโนตฺตปฺปนิทฺเทเสสุ หิโรตฺตปฺปนิทฺเทสวิปริยาเยน
อตฺโถ เวทิตพฺโพ. สหชาตธมฺเมสุ ปน อกมฺปนฏฺเเนว อหิริกพลํ อโนตฺตปฺปพลญฺจ
เวทิตพฺพํ.
     [๓๘๙] โลภโมหนิทฺเทเสสุ ลุพฺภตีติ โลโภ. ลุพฺภนาติ ลุพฺภนากาโร,
โลภสมฺปยุตฺตํ จิตฺตํ, ปุคฺคโล วา ลุพฺภิโต, ลุพฺภิตสฺส ภาโว  ลุพฺภิตตฺตํ.
สารชฺชตีติ สาราโค. สารชฺชนากาโร สารชฺชนา. สารชฺชิตสฺส ภาโว สารชฺชิตตฺตํ.
อภิชฌายนฏฺเน อภิชฺฌา. ปุน โลภวจเนน การณํ วุตฺตเมว. อกุสลญฺจ ตํ
มูลญฺจ, อกุสลานํ วา มูลนฺติ อกุสลมูลํ.
     [๓๙๐] าณทสฺสนปฏิปกฺขโต อญฺาณํ อทสฺสนํ. อภิมุโข หุตฺวา
ธมฺเมน ๑- น สเมติ น สมฺมา คจฺฉตีติ ๒- อนภิสมโย. อนุรูปโต ธมฺเม
พุชฺฌตีติ อนุโพโธ, ตปฺปฏิปกฺขตาย อนนุโพโธ. อนิจฺจาทีหิ สทฺธึ โยเชตฺวา
น พุชฺฌตี อสมฺโพโธ. อสนฺตํ อสมญฺจ พุชฺฌตีติปิ อสมฺโพโธ. จตุสจฺจธมฺมํ
นปฺปฏิวิชฺฌตีติ อปฺปฏิเวโธ. รูปาทีสุ เอกธมฺมมฺปิ อนิจฺจาทิสามญฺโต น
สงฺคณฺหาตีติ อสงฺคาหนา. ตเมว ธมฺมํ น ปริโยคาหตีติ อปริโยคาหนา. น
สมํ เปกฺขตีติ อสมเปกฺขนา. ธมฺมานํ สภาวํ ปติ น เปกฺขตีติ ๓- อปจฺจเวกฺขณา.
     กุสลากุสลกมฺเมสุ วิปรีตวุตฺติยา สภาวโต คหณาภาเวน ๔- วา เอกมฺปิ
กมฺมํ เอตสฺส ปจฺจกฺขํ นตฺถิ, สยํ วา กสฺสจิ กมฺมสฺส ปจฺจกฺขกรณํ นาม
น โหตีติ อปจฺจกฺขกมฺมํ. ยํ เอตสฺมึ อนุปฺปชฺชมาเน จิตฺตสนฺตานํ เมชฺฌํ
ภเวยฺย สุจิ โวทานํ, ตํ ทุฏฺ เมชฺฌํ อิมินาติ ทุมฺเมชฺฌํ. ๕- พาลานํ ภาโวติ
พาลฺยํ. มุยฺหตีติ โมโห. พลวตโร โมโห ปโมโห. สมนฺตโต มุยฺหตีติ
สมฺโมโห. วิชฺชาย ปฏิปกฺขภาวโต น วิชฺชาติ อวิชฺชา. โอฆโยคคนฺถตฺโถ ๖-
วุตฺโตเยว. ถามคตฏฺเน อนุเสตีติ อนุสโย. จิตฺตํ ปริยุฏฺาติ อภิภวตีติ
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,ม. ธมฺเม            ๒ ฉ.ม. สมาคจฺฉตีติ       ๓ ฉ.ม. อเปกฺขตีติ
@๔ ฉ.ม. สภาวคฺคหณาภาเวน   ๕ สทฺทนีติ. ทุมฺมิชฺฌํ        ๖ ฉ.ม. โอฆโยคตฺโถ
ปริยุฏฺานํ. หิตคฺคหณาภาเวน หิตาภิมุขํ คนฺตุํ น สกฺโกติ, อญฺทตฺถุ
ลงฺคติเยวาติ ลงฺคี. ขญฺชตีติ อตฺโถ. ทุรุคฺฆาฏนฏฺเน วา ลงฺคี. ยถา หิ
มหาปลิฆสงฺขาตา ลงฺคี ทุรุคฺฆาฏา โหติ, เอวมยมฺปิ ลงฺคี วิยาติ ลงฺคี. เสสํ
อุตฺตานตฺถเมว. สงฺคหวารสุญฺตวาราปิ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว อตฺถโต เวทิตพฺพาติ.
                          ปมจิตฺตํ นิฏฺิตํ.
                           ----------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๓ หน้า ๓๐๔-๓๑๒.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=53&A=7606&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=53&A=7606&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=34&i=275
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=34&A=2642
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=34&A=2174
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=34&A=2174
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๔
http://84000.org/tipitaka/read/?index_34