อรรถกถาเล่มที่ ๕๔ ภาษาบาลีอักษรไทย
 วิภงฺค.อ. (สมฺโมห.)

                        ๖. ฉกฺกนิทฺเทสวณฺณนา
     [๘๐๕] ฉพฺพิเธน าณวตฺถุนิทฺเทเส อิทฺธิวิเธ าณนฺติ "เอโกปิ หุตฺวา
พหุธา โหตี"ติอาทินยปฺปวตฺเต ๑- อิทฺธิวิเธ าณํ. อิมินา อวิตกฺกาวิจารา
อุเปกฺขาสหคตา รูปาวจรา พหุธาภาวาทิสาธิกา เอกจิตฺตกฺขณิกา อปฺปนาปญฺาว กถิตา.
โสตธาตุวิสุทฺธิยา าณนฺติ ทูรสนฺติกาทิเภทสทฺทารมฺมณาย ทิพฺพโสตธาตุยา าณํ.
อิมินาปิ อวิตกฺกาวิจารา อุเปกฺขาสหคตา รูปาวจรา ปกติโสตวิสยาตีตสทฺทารมฺมณา
เอกจิตฺตกฺขณิกา อปฺปนาปญฺาว กถิตา. ปรจิตฺเต าณนฺติ ปรสตฺตานํ จิตฺตปริจฺเฉเท
าณํ. อิมินาปิ ยถาวุตฺตปฺปการา ปเรสํ สราคาทิจิตฺตารมฺมณา เอกจิตฺตกฺขณิกา
อปฺปนาปญฺาว กถิตา. ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณนฺติ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติสมฺปยุตฺตํ
าณํ. อิมินาปิ ยถาวุตฺตปฺปการา ปุพฺเพนิวุฏฺกฺขนฺธานุสฺสรณสติสมฺปยุตฺตา
เอกจิตฺตกฺขณิกา อปฺปนาปญฺาว กถิตา. สตฺตานํ จุตูปปาเต าณนฺติ สตฺตานํ จุติยญฺจ
อุปปาเต จ าณํ. อิมินาปิ ยถาวุตฺตปฺปการา จวนกอุปปชฺชนกานํ สตฺตานํ
วณฺณธาตุอารมฺมณา เอกจิตฺตกฺขณิกา อปฺปนาปญฺาว กถิตา. อาสวานํ ขเย าณนฺติ
สจฺจปริจฺเฉทชานนาณํ. อิทํ โลกุตฺตรเมว, เสสานิ โลกิยานีติ.
                      ฉกฺกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
                           ----------
                        ๗. สตฺตกนิทฺเทสวณฺณนา
     [๘๐๖] สตฺตวิเธน าณวตฺถุนิทฺเทเส ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺติอาทินา
นเยน ปวตฺตินิวตฺติวเสน เอกาทสสุ ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺเคสุ เอเกกสฺมึ กาลตฺตยเภทโต
ปจฺจเวกฺขณาณํ วตฺวา ปุน "ยมฺปิสฺส ตํ ธมฺมฏฺิติาณนฺ"ติ เอวํ ตเทว
@เชิงอรรถ: ๑ ที.สี. ๙/๔๘๔/๒๑๖, ขุ.ปฏิ. ๓๑/๒๕๓/๑๖๓ (สฺยา)
าณํ สงฺเขปโต ขยธมฺมตาทีหิ ปกาเรหิ วุตฺตํ. ตตฺถ ชาติปจฺจยา ชรามรณํ,
อสติ ชาติยา นตฺถิ ชรามรณนฺติ าณทฺวยํ ปจฺจุปฺปนฺนทฺธานวเสน วุตฺตํ.
อตีตมฺปิ อทฺธานํ, อนาคตมฺปิ อทฺธานนฺติ เอวํ อตีเต าณทฺวยํ อนาคเต
าณทฺวยนฺติ ฉ, ตานิ ธมฺมฏฺิติาเณน สทฺธึ สตฺต. ตตฺถ ธมฺมฏฺิติาณนฺติ
ปจฺจยาการาณํ. ปจฺจยากาโร หิ ธมฺมานํ ปวตฺติฏฺิติการณตฺตา ธมฺมฏฺิตีติ
วุจฺจติ, ตตฺถ าณํ ธมฺมฏฺิติาณํ, เอตสฺเสว ฉพฺพิธสฺส าณสฺเสตํ อธิวจนํ.
เอวํ เอเกกสฺมึ องฺเค อิมานิ สตฺต สตฺต กตฺวา เอกาทสสุ องฺเคสุ สตฺตสตฺตติ
โหนฺติ. ตตฺถ ขยธมฺมนฺติ ขยคมนสภาวํ. วยธมฺมนฺติ วยคมนสภาวํ. วิราคธมฺมนฺติ
วิรชฺชนสภาวํ. นิโรธธมฺมนฺติ นิรุชฺฌนสภาวํ. อิมินา กึ กถิตํ? อปรวิปสฺสนาย
ปุริมวิปสฺสนาสมฺมสนํ กถิตํ. เตน กึ กถิตํ โหตีติ? สตฺตกฺขตฺตุํ
วิปสฺสนาปฏิวิปสฺสนา กถิตา. ปมาเณน หิ สพฺพสงฺขาเร อนิจฺจา ทุกฺขา อนตฺตาติ
ทิสฺวา ตํ าณํ ทุติเยน ทฏฺุํ วฏฺฏติ, ทุติยํ ตติเยน, ตติยํ จตุตฺเถน, จตุตฺถํ
ปญฺจเมน, ปญฺจมํ ฉฏฺเน, ฉฏฺ สตฺตเมน. เอวํ สตฺต วิปสฺสนาปฏิวิปสฺสนา
กถิตา โหนฺตีติ.
                      สตฺตกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
                          ------------
                        ๘. อฏฺกนิทฺเทสวณฺณนา
     [๘๐๗] อฏฺวิเธน าณวตฺถุนิทฺเทเส โสตาปตฺติมคฺเค ปญฺาติ โสตาปตฺติมคฺคมฺหิ
ปญฺา. อิมินา สมฺปยุตฺตปญฺาว กถิตา. เสสปเทสุปิ เอเสว นโยติ.
                      อฏฺกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
                         --------------
                        ๙. นวกนิทฺเทสวณฺณนา
     [๘๐๘] นววิเธน าณวตฺถุนิทฺเทเส อนุปุพฺพวิหารสมาปตฺตีสูติ
อนุปุพฺพวิหารสงฺขาตาสุ สมาปตฺตีสุ. ตาสํ อนุปุพฺเพน อนุปฏิปาฏิยา
วิหาริตพฺพฏฺเน อนุปุพฺพวิหารตา, สมาปชฺชิตพฺพฏฺเน สมาปตฺติตา ทฏฺพฺพา. ตตฺถ
ปมชฺฌานสมาปตฺติยา ปญฺาติอาทโย อฏฺ สมฺปยุตฺตปญฺา เวทิตพฺพา. นวมา
ปจฺจเวกฺขณปญฺา. สา หิ นิโรธสมาปตฺตึ สนฺตโต ปณีตโต ปจฺจเวกฺขมานสฺส
ปวตฺตติ. เตน วุตฺตํ "สญฺาเวทยิตนิโรธสมาปตฺติยา วุฏฺิตสฺส ปจฺจเวกฺขณาณนฺ"ติ.
                      นวกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
                         --------------
                        ๑๐. ทสกนิทฺเทสวณฺณนา
                           ปมพลนิทฺเทส
     [๘๐๙] ทสวิเธน าณวตฺถุนิทฺเทเส อฏฺานนฺติ เหตุปฏิกฺเขโป. อนวกาโสติ
ปจฺจยปฏิกฺเขโป. อุภเยนาปิ การณเมว ปฏิกฺขิปติ. การณญฺหิ ตทายตฺตวุตฺติตาย
อตฺตโน ผลสฺส านนฺติ จ อวกาโสติ จ วุจฺจติ. ยนฺติ เยน การเณน.
ทิฏฺิสมฺปนฺโนติ มคฺคทิฏฺิยา สมฺปนฺโน โสตาปนฺโน อริยสาวโก. กญฺจิ
สงฺขารนฺติ จตุภูมิเกสุ สงฺขตสงฺขาเรสุ กญฺจิ เอกํ สงฺขารมฺปิ. นิจฺจโต
อุปคจฺเฉยฺยาติ นิจฺโจติ คเณฺหยฺย. เนตํ านํ วิชฺชตีติ เอตํ การณํ นตฺถิ, น
อุปลพฺภติ. ยํ ปุถุชฺชโนติ เยน การเณน ปุถุชฺชโน. านเมตํ วิชฺชตีติ เอตํ
การณํ อตฺถิ, สสฺสตทิฏฺิยา หิ โส เตภูมิเกสุ สงฺขาเรสุ กญฺจิ สงฺขารํ นิจฺจโต
คเณฺหยฺยาติ อตฺโถ. จตุภูมิกสงฺขาโร ๑- ปน เตชุสฺสทตฺตา ทิวสํ สนฺตตฺโต
อโยคุโฬ วิย มกฺขิกานํ ทิฏฺิยา วา อญฺเสํ วา อกุสลานํ อารมฺมณํ น
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. จตุตฺถภูมกสงฺขาโร
โหติ. อิมินา นเยน กญฺจิ สงฺขารํ สุขโตติอาทีสุปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. สุขโต
อุปคจฺเฉยฺยาติ "เอกนฺตสุขี อตฺตา โหติ อโรโค ปรมฺมรณา"ติ ๑- เอวํ อตฺตทิฏฺิวเสน
สุขโต คาหํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. ทิฏฺิวิปฺปยุตฺตจิตฺเตน ปน อริยสาวโก
ปริฬาหาภิภูโต ปริฬาหวูปสมตฺถํ มตฺตหตฺถีหิ ปริตาสิโต วิย สุจิกาโม
โปกฺขรพฺราหฺมโณ ๒- คูถํ กญฺจิ สงฺขารํ สุขโต อุปคจฺฉติ. อตฺตวาเท
กสิณาทิปณฺณตฺติสงฺคหนตฺถํ สงฺขารนฺติ อวตฺวา กญฺจิ ธมฺมนฺติ วุตฺตํ. อิธาปิ
อริยสาวกสฺส จตุภูมิกวเสน ปริจฺเฉโท เวทิตพฺโพ, ปุถุชฺชนสฺส เตภูมิกวเสน.
สพฺพวาเรสุ วา อริยสาวกสฺสาปิ เตภูมิกวเสเนว ปริจฺเฉโท วฏฺฏติ. ยญฺหิ ยํ ๓-
ปุถุชฺชโน คณฺหาติ, ตโต ตโต อริยสาวโก คาหํ วินิเวเธติ, ๔- ปุถุชฺชโน หิ ยํ ยํ
นิจฺจํ สุขํ อตฺตาติ คณฺหาติ, ตํ ตํ อริยสาวโก อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตาติ คณฺหนฺโต
คาหํ วินิเวเธติ. ๔-
     มาตรนฺติอาทีสุ ชนิกาว มาตา. ชนโก ปิตา. ๕- มนุสฺสภูโตว ขีณาสโว
อรหาติ  อธิปฺเปโต. กึ ปน อริยสาวโก อญฺ ชีวิตา โวโรเปยฺยาติ? เอตมฺปิ
อฏฺานํ. สเจปิ ภวนฺตรคตํ อริยสาวกํ อตฺตโน อริยสาวกภาวํ อชานนฺตมฺปิ
โกจิ เอวํ วเทยฺย "อิมํ กุนฺถกิปิลฺลิกํ ชีวิตา โวโรเปตฺวา สกลจกฺกวาฬคพฺเภ
จกฺกวตฺติรชฺชํ ปฏิปชฺชาหี"ติ, เนว โส ตํ ชีวิตา โวโรเปยฺย. อถวาปิ นํ เอวํ
วเทยฺยุํ "สเจ อิมํ น ฆาเตสฺสสิ, สีสนฺเต ฉินฺทิสฺสามา"ติ, สีสเมวสฺส ฉินฺเทยฺยุํ,
เนว โส ตํ ฆาเตยฺย. ปุถุชฺชนภาวสฺส ปน มหาสาวชฺชภาวทสฺสนตฺถํ อริยสาวกสฺส
จ พลทีปนตฺถเมตํ วุตฺตํ. อยเญฺหตฺถ อธิปฺปาโย:- สาวชฺโช ปุถุชฺชนภาโว,
ยตฺร หิ นาม ปุถุชฺชโน มาตุฆาตาทีนิปิ อนนฺตริยานิ กริสฺสติ. มหาพโลว
อริยสาวโก, โส เอตานิ กมฺมานิ น กโรตีติ.
     ปทุฏฺเน จิตฺเตนาติ โทสสมฺปยุตฺเตน วธกจิตฺเตน. โลหิตํ อุปฺปาเทยฺยาติ
ชีวมานกสรีเร ขุทฺทกมกฺขิกาย ปิวนมตฺตมฺปิ โลหิตํ อุปฺปาเทยฺย. สํฆํ ภินฺเทยฺยาติ
@เชิงอรรถ: ๑ ม.อุ. ๑๔/๒๑,๒๗/๑๘,๒๒   ๒ ฉ.ม. โจกฺขพฺราหฺมโณ      ๓ ฉ. ยํ ยํ หิ
@๔ ฉ.ม. วินิเวเติ          ๕ ฉ.ม. "ชนโก ปิตา"ติ ปาา น ทิสฺสนฺติ
สมานสํวาสกํ สมานสีมาย ิตํ ปญฺจหิ การเณหิ สํฆํ ภินฺเทยฺย. วุตฺตเญฺหตํ
"ปญฺจหิ อุปาลิ อากาเรหิ สํโฆ ภิชฺชติ. กมฺเมน อุทฺเทเสน โวหรนฺโต
อนุสฺสาวเนน สลากคฺคาเหนา"ติ. ๑-
     ตตฺถ กมฺเมนาติ อปโลกนาทีสุ จตูสุ กมฺเมสุ อญฺตเรน กมฺเมน.
อุทฺเทเสนาติ ปญฺจสุ ปาฏิโมกฺขุทฺเทเสสุ อญฺตเรน อุทฺเทเสน. โวหรนฺโตติ
กถยนฺโต, ตาหิ ตาหิ อุปฺปตฺตีหิ อธมฺมํ ธมฺโมติอาทีนิ อฏฺารส เภทกรวตฺถูนิ
ทีเปนฺโต. อนุสฺสาวเนนาติ "นนุ ตุเมฺห ชานาถ มยฺหํ อุจฺจากุลา ปพฺพชิตภาวํ
พหุสฺสุตภาวญฺจ, มาทิโส นาม อุทฺธมฺมํ อุพฺพินยํ สตฺถุสาสนํ คาเหยฺยาติ
จิตฺตมฺปิ อุปฺปาเทตุํ ตุมฺหากํ น ยุตฺตํ, กึ มยฺหํ อวีจิ นีลุปฺปลวนํ วิย
สีตโล, กิมหํ อปายโต น ภายามี"ติอาทินา นเยน กณฺณมูเล วจีเภทํ
กตฺวา อนุสฺสาวเนน. สลากคฺคาเหนาติ เอวํ อนุสฺสาเวตฺวา เตสํ จิตฺตํ
อุปตฺถมฺเภตฺวา อนิวตฺตนธมฺเม กตฺวา "คณฺหถ อิมํ สลากนฺ"ติ สลากคฺคาเหน.
เอตฺถ จ กมฺมเมว อุทฺเทโส วา ปมาณํ, โวหารานุสฺสาวนสลากคฺคาหา ปน
ปุพฺพภาคา. อฏฺารสวตฺถุทีปนวเสน หิ โวหรนฺเตน ตตฺถ รุจิชนนตฺถํ
อนุสฺสาเวตฺวา สลากาย คาหิตายปิ อภินฺโนว โหติ สํโฆ. ยทา ปน เอวํ จตฺตาโร
วา อติเรกา วา สลากํ คาเหตฺวา อาเวณิกํ กมฺมํ วา อุทฺเทสํ วา กโรนฺติ,
ตทา สํโฆ ภินฺโน นาม โหติ.
     เอวํ ทิฏฺิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล สํฆํ ภินฺเทยฺยาติ เนตํ านํ วิชฺชติ.
เอตฺตาวตา มาตุฆาตาทีนิ ปญฺจ อนนฺตริยกมฺมานิ ทสฺสิตานิ โหนฺติ, ยานิ
ปุถุชฺชโน กโรติ, น อริยสาวโก. เตสํ อาวีภาวตฺถํ:-
           กมฺมโต ทฺวารโต เจว      กปฺปฏฺิติยโต ตถา
           ปากสาธารณาทีหิ          วิญฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
@เชิงอรรถ: ๑ วินย. ๘/๔๕๘/๔๐๙
     ตตฺถ กมฺมโต ตาว:- เอตฺถ หิ มนุสฺสภูตสฺเสว มนุสฺสภูตํ มาตรํ
วา ปิตรํ วา อปิ ปริวตฺตลิงฺคํ ชีวิตา โวโรเปนฺตสฺส กมฺมํ อนนฺตริยํ โหติ,
"ตสฺส วิปากํ ปฏิพาหิสฺสามี"ติ สกลจกฺกวาฬํ มหาเจติยปฺปมาเณหิ กาญฺจนถูเปหิ
ปูเรตฺวาปิ สกลจกฺกวาฬํ ปูเรตฺวา นิสินฺนภิกฺขุสํฆสฺส มหาทานํ ทตฺวาปิ
พุทฺธสฺส ภควโต สงฺฆาฏิกณฺณํ อมุญฺจิตฺวาว วิจริตฺวาปิ กายสฺส เภทา นิรยเมว
อุปปชฺชติ. โย ปน สยํ มนุสฺสภูโต ติรจฺฉานภูตํ มาตรํ วา ปิตรํ วา สยํ
วา ติรจฺฉานภูโต มนุสฺสภูตํ ติรจฺฉานภูโตเยว วา ติรจฺฉานภูตํ ชีวิตา
โวโรเปติ, ตสฺส กมฺมํ อนนฺตริยํ น โหติ, กมฺมํ ปน ภาริยํ โหติ, อนนฺตริยํ
อาหจฺเจว ติฏฺติ. มนุสฺสชาติกานํ ปน วเสน อยํ ปโญฺห กถิโต.
     เอตฺถ เอฬกจตุกฺกํ สงฺคามจตุกฺกํ โจรจตุกฺกญฺจ กเถตพฺพํ. เอฬกํ
มาเรสฺสามีติ ๑- อภิสนฺธินาปิ หิ เอฬกฏฺาเน ิตํ มนุสฺโส มนุสฺสภูตํ มาตรํ วา
ปิตรํ วา มาเรนฺโต อนนฺตริยํ ผุสติ. เอฬกาภิสนฺธินา ปน มาตาปิติอภิสนฺธินา
วา เอฬกํ มาเรนฺโต อนนฺตริยํ น ผุสติ. มาตาปิติอภิสนฺธินา มาตาปิตโร
มาเรนฺโต ผุสเตว. เอเสว ๒- นโย อิตรสฺมิมฺปิ จตุกฺกทฺวเย. ยถา จ มาตาปิตูสุ,
เอวํ อรหนฺเตปิ เอตานิ จตุกฺกานิ เวทิตพฺพานิ. มนุสฺสอรหนฺตเมว จ มาเรตฺวา
อนนฺตริยํ ผุสติ, น ยกฺขภูตํ, กมฺมํ ปน ภาริยํ อนนฺตริยสทิสเมว. มนุสฺสอรหนฺตสฺส
จ ปุถุชฺชนกาเลเยว สตฺถปฺปหาเร วา วิเส วา ทินฺเนปิ ยทิ โส อรหตฺตํ
ปตฺวา เตเนว มรติ, อรหนฺตฆาโต โหติเยว. ยํ ปน ปุถุชฺชนกาเล ทินฺนทานํ
อรหตฺตํ ปตฺวา ปริภุญฺชติ, ปุถุชฺชนสฺเสว ตํ ทินฺนํ โหติ. เสสอริยปุคฺคเล
มาเรนฺตสฺส อนนฺตริยํ นตฺถิ, กมฺมํ ปน ภาริยํ อนนฺตริยสทิสเมว.
     โลหิตุปฺปาเท ตถาคตสฺส อภิชฺชกายตาย ปรูปกฺกเมน จมฺมจฺเฉทํ กตฺวา
โลหิตปคฺฆรณํ นาม นตฺถิ, สรีรสฺส ปน อนฺโตเยว เอกสฺมึ าเน โลหิตํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. มาเรมิติ           ๒ ฉ.ม. เอส
สโมสรติ. เทวทตฺเตน ปฏิวิทฺธสิลาโต ภิชฺชิตฺวา คตา สกฺขลิกาปิ ๑- ตถาคตสฺส
ปาทนฺตํ ปหริ, ผรสุนา ปหโต วิย ปาโท อนฺโตโลหิโตเยว อโหสิ. ตถา
กโรนฺตสฺส อนนฺตริยํ โหติ. ชีวโก ปน ตถาคตสฺส รุจิยา สตฺถเกน จมฺมํ
ฉินฺทิตฺวา ตมฺหา านา ทุฏฺโลหิตํ นีหริตฺวา ผาสุกมกาสิ, ตถา กโรนฺตสฺส
ปุญฺกมฺมเมว โหติ.
     อถ เย จ ปรินิพฺพุเต ตถาคเต เจติยํ ภินฺทนฺติ, โพธึ ฉินฺทนฺติ,
ธาตุมฺหิ อุปกฺกมนฺติ, เตสํ กึ โหตีติ? ภาริยํ กมฺมํ โหติ อนนฺตริยสทิสํ.
สธาตุกํ ปน ถูปํ วา ปฏิมํ วา พาธยมานํ โพธิสาขญฺจ ฉินฺทิตุํ วฏฺฏติ.
สเจปิ ตตฺถ นิลีนา สกุณา เจติเย วจฺจํ ปาเตนฺติ, ฉินฺทิตุํ วฏฺฏติเยว.
ปริโภคเจติยโต หิ สรีรเจติยํ มหนฺตตรํ. เจติยวตฺถุํ ภินฺทิตฺวา คจฺฉนฺตํ
โพธิมูลมฺปิ ฉินฺทิตฺวา หริตุํ วฏฺฏติ. ยา ปน โพธิสาขา โพธิฆรํ พาธติ, ตํ
เคหรกฺขนตฺถํ ฉินฺทิตุํ น ลพฺภติ. โพธิอตฺถญฺหิ เคหํ, น เคหตฺถาย โพธิ.
อาสนฆเรปิ เอเสว นโย. ยสฺมึ ปน อาสนฆเร ธาตุ นิหิตา โหติ, ตสฺส
รกฺขนตฺถาย โพธิสาขํ ฉินฺทิตุํ วฏฺฏติ. โพธิชคฺคนตฺถํ โอโชหรณสาขํ วา
ปูติฏฺานํ วา ฉินฺทิตุํ วฏฺฏติเยว, สรีรปฏิชคฺคเน วิย ปุญฺมฺปิ โหติ.
     สํฆเภเท สีมฏฺกสํเฆ อสนฺนิปติเต วิสุํ วิสุํ ๒- ปริสํ คเหตฺวา
กตโวหารานุสฺสาวนสลากคฺคาหสฺส กมฺมํ วา กโรนฺตสฺส อุทฺเทสํ วา อุทฺทิสนฺตสฺส
เภโท จ โหติ อนนฺตริยกมฺมญฺจ. ๓- สมคฺคสญฺาย ปน วฏฺฏติ, สมคฺคสญฺาย หิ
กโรนฺตสฺส เนว เภโท โหติ, ๓- น อนนฺตริยกมฺมํ. ตถา นวโต อูนปริสาย.
สพฺพนฺติเมน ปน ปริจฺเฉเทน นวนฺนํ ชนานํ โย สํฆํ ภินฺทติ, ตสฺส
อนนฺตริยกมฺมํ โหติ. อนุวตฺตกานํ อธมฺมวาทีนํ มหาสาวชฺชํ กมฺมํ, ธมฺมวาทิโน
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ. สกลิกาปิ         ๒ ฉ.ม. วิสุํ
@๓-๓ ม. สมคฺคสญฺาย ปน "วฏฺฏตี"ติ สญฺาย วา กโรนฺตสฺส เภโทว โหติ
อนวชฺชา. ตตฺถ นวนฺนเมว สํฆเภเท อิทํ สุตฺตํ:- "เอกโต อุปาลิ จตฺตาโร
โหนฺติ, เอกโต จตฺตาโร, นวโม อนุสฺสาเวติ, สลากํ คาเหติ `อยํ ธมฺโม อยํ
วินโย อิทํ สตฺถุสาสนํ, อิมํ คณฺหถ อิมํ โรเจถา'ติ, เอวมฺปิ โข อุปาลิ สํฆราชิ
เจว โหติ สํฆเภโท จ. นวนฺนํ วา อุปาลิ อติเรกนวนฺนํ วา สํฆราชิ เจว
โหติ สํฆเภโท จา"ติ. ๑-
     เอเตสุ จ ปน ปญฺจสุ สํฆเภโทว วจีกมฺมํ, เสสานิ กายกมฺมานีติ เอวํ
กมฺมโตปิ วิญฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
     ทฺวารโตติ สพฺพาเนว เจตานิ กายทฺวารโตปิ วจีทฺวารโตปิ สมุฏฺหนฺติ.
ปุริมานิ ปเนตฺถ จตฺตาริ อาณตฺติกวิชฺชามยปโยควเสน วจีทฺวารโต สมุฏฺหิตฺวาปิ
กายทฺวารเมว ปูเรนฺติ. สํฆเภโท หตฺถมุทฺธาย เภทํ กโรนฺตสฺส กายทฺวารโต
สมุฏฺหิตฺวาปิ วจีทฺวารเมว ปูเรตีติ เอวเมตฺถ ทฺวารโตปิ วิญฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
     กปฺปฏฺิติยโตติ สํฆเภโทเยว เจตฺถ กปฺปฏฺิติโย. สณฺหนฺเต หิ กปฺเป
กปฺปเวมชฺเฌ วา สํฆเภทํ กตฺวา กปฺปวินาเสเยว มุจฺจติ. สเจปิ หิ "เสฺวว
กปฺโป วินสฺสิสฺสตี"ติ อชฺช สํฆเภทํ กโรติ, เสฺวเยว มุจฺจติ, เอกทิวสเมว
นิรเย ปจฺจติ, เอวํ กรณํ ปน นตฺถิ. เสสานิ จตฺตาริ กมฺมานิ อนนฺตริยาเนว
โหนฺติ, น กปฺปฏฺิติยานีติ เอวเมตฺถ กปฺปฏฺิติยโตปิ วิญฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
     ปากโตติ เยน จ ปญฺจเปตานิ กมฺมานิ กตานิ โหนฺติ, ตสฺส สํฆเภโทเยว
ปฏิสนฺธิวเสน วิปจฺจติ, เสสานิ "อโหสิกมฺมํ นาโหสิ กมฺมวิปาโก"ติ เอวมาทีสุ
สงฺขฺยํ ๒- คจฺฉนฺติ. สํฆเภทาภาเว โลหิตุปฺปาโท, ตทภาเว อรหนฺตฆาตโก,
ตทภาเว สเจปิ ปิตา สีลวา โหติ มาตา ทุสฺสิลา, โน วา ตถา สีลวตี, ปิตุฆาโต
ปฏิสนฺธิวเสน วิปจฺจติ. สเจ มาตา, มาตุฆาโต. ทฺวีสุปิ สีเลน วา ทุสฺสีเลน
วา สมาเนสุ มาตุฆาโตว ปฏิสนฺธิวเสน วิปจฺจติ. มาตา หิ ทุกฺกรการินี
พหูปการา จ ปุตฺตานนฺติ เอวเมตฺถ ปากโตปิ วิญฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
@เชิงอรรถ: ๑ วินย. ๗/๓๕๑/๑๔๗  ๒ ฉ.ม. สงฺขํ
     สาธารณาทีหีติ ปุริมานิ จตฺตาริ สพฺเพสมฺปิ คหฏฺปพฺพชิตานํ สาธารณานิ.
สํฆเภโท ปน "น โข อุปาลิ ภิกฺขุนี สํฆํ ภินฺทติ, น สิกฺขมานา, น สามเณโร,
น สามเณรี, น อุปาสโก, น อุปาสิกา สํฆํ ภินฺทติ, ภิกฺขุ โข อุปาลิ ปกตตฺโต
สมานสํวาสโก สมานสีมายํ ิโต สํฆํ ภินฺทตี"ติ ๑- วจนโต วุตฺตปฺปการสฺส
ภิกฺขุโนว โหติ, น อญฺสฺส. ตสฺมา อสาธารโณ. อาทิสทฺเทน สพฺเพเปเต
ทุกฺขเวทนาสหคตา โทสโมหสมฺปยุตฺตา จาติ เอวเมตฺถ สาธารณาทีหิปิ วิญฺาตพฺโพ
วินิจฺฉโย.
     อญฺ สตฺถารนฺติ "อยํ เม สตฺถา สตฺถุกิจฺจํ กาตุํ อสมตฺโถ"ติ ภวนฺตเรปิ อญฺ
ติตฺถกรํ "อยํ เม สตฺถา"ติ เอวํ คเณฺหยฺย, เนตํ านํ วิชฺชตีติ อตฺโถ. อฏฺมํ ภวํ
นิพฺพตฺเตยฺยาติ สพฺพมนฺทปญฺโปิ สตฺตมํ ภวํ อติกฺกมิตฺวา อฏฺมํ ภวํ
นิพฺพตฺเตยฺย, เนตํ านํ วิชฺชติ. อุตฺตมโกฏิยา หิ สตฺตมํ ภวํ สนฺธาเยเวส "นิยโต
สมฺโพธิปรายโน"ติ วุตฺโต. กึ ปน ตํ นิยาเมติ, กึ ปุพฺพเหตุ นิยาเมติ, อุทาหุ
ปฏิลทฺธมคฺโค, อุทาหุ อุปริ ตโย มคฺคาติ? สมฺมาสมฺพุทฺเธน คหิตํ นามมตฺตเมตํ.
ปุคฺคโล ปน นิยโต นาม นตฺถิ. "ปุพฺพเหตุ นิยาเมตี"ติ วุตฺเต หิ อุปริ ติณฺณํ
มคฺคานํ อุปนิสฺสโย วุตฺโต โหติ, ปมมคฺคสฺส อุปนิสฺสยาภาโว อาปชฺชติ. อิจฺจสฺส
อเหตุ อปฺปจฺจยา นิพฺพตฺตึ ปาปุณาติ. "ปฏิลทฺธมคฺโค นิยาเมตี"ติ วุตฺเต อุปริ
ตโย มคฺคา อกิจฺจกา โหนฺติ, ปมมคฺโคเอว สกิจฺจโก, ปมมคฺเคเนว กิเลเส
เขเปตฺวา ปรินิพฺพายิตพฺพํ โหติ. "อุปริ ตโย มคฺคา นิยาเมนฺตี"ติ วุตฺเต
ปมมคฺโค อกิจฺจโก โหติ, อุปริ ตโย มคฺคาว สกิจฺจกา, ปมมคฺคํ อนิพฺพตฺเตตฺวา
อุปริ ตโย มคฺคา นิพฺพตฺเตตพฺพา โหนฺติ, ปมมคฺเคเนว จ อนุปฺปชฺชิตฺวาว
กิเลสา เขเปตพฺพา โหนฺติ. ตสฺมา น อญฺโ โกจิ นิยาเมติ, อุปริ ติณฺณํ
มคฺคานํ วิปสฺสนาว นิยาเมติ. สเจ หิ เตสํ วิปสฺสนา ติกฺขา สูรา หุตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑ วินย. ๗/๓๕๑/๑๔๗
วหติ, เอกํเยว ภวํ นิพฺพตฺเตตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา ปรินิพฺพาติ. ตโต มนฺทตรปญฺโ
ทุติเย วา ตติเย วา จตุตฺเถ วา ปญฺจเม วา ฉฏฺเ วา ภเว อรหตฺตํ ปตฺวา
ปรินิพฺพาติ. สพฺพมนฺทปญฺโ สตฺตมํ ภวํ นิพฺพตฺเตตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติ,
อฏฺเม ภเว ปฏิสนฺธิ น โหติ. อิติ สมฺมาสมฺพุทฺเธน คหิตํ นามมตฺตเมตํ.
สตฺถา หิ พุทฺธตุลาย ตุเลตฺวา สพฺพญฺุตญฺาเณน ปริจฺฉินฺทิตฺวา อยํ ปุคฺคโล
สพฺพมหาปญฺโ ติกฺขวิปสฺสโก เอกเมว ภวํ นิพฺพตฺเตตฺวา อรหตฺตํ คณฺหิสฺสตีติ
เอกพีชีติ นามํ อกาสิ. อยํ ปุคฺคโล ทุติยํ ตติยํ จตุตฺถํ ปญฺจมํ ฉฏฺ ภวํ
นิพฺพตฺเตตฺวา อรหตฺตํ คณฺหิสฺสตีติ โกลํโกโลติ นามํ อกาสิ. อยํ ปุคฺคโล
สตฺตมํ ภวํ นิพฺพตฺเตตฺวา อรหตฺตํ คณฺหิสฺสตีติ สตฺตกฺขตฺตุปรโมติ นามํ อกาสิ.
     โกจิ ปน ปุคฺคโล สตฺตนฺนํ ภวานํ นิยโต นาม นตฺถิ, อริยสาวโก
ปน เยน เกนจิปิ อากาเรน มนฺทปญฺโ สมาโน อฏฺมํ ภวํ อปฺปตฺวา
อนฺตราว ปรินิพฺพาติ. สกฺกสทิโสปิ หิ ๑- วฏฺฏาภิรโต สตฺตมํเยว ภวํ คจฺฉติ,
สตฺตเม ภเว สพฺพากาเรน ปมาทวิหาริโนปิ วิปสฺสนาาณํ ปริปากํ คจฺฉติ,
อปฺปมตฺตเกปิ อารมฺมเณ นิพฺพินฺทิตฺวา นิพฺพุตึ ปาปุณาติ. สเจปิ หิสฺส สตฺตเม
ภเว นิทฺทํ วา โอกฺกมนฺตสฺส ปรมฺมุขํ วา คจฺฉนฺตสฺส ปจฺฉโต ตฺวา ติขิเณน
อสินา โกจิเทว สีลํ ปาเตยฺย, อุทเก วา โอสาเทตฺวา มาเรยฺย, อสนิ วา
ปนสฺส สีเส ปเตยฺย, เอวรูเปปิ กาเล สปฺปฏิสนฺธิกา กาลกิริยา นาม น โหติ,
อรหตฺตํ ปตฺวาว ปรินิพฺพาติ. เตน วุตฺตํ "อฏฺมํ ภวํ นิพฺพตฺเตยฺย, เนตํ านํ
วิชฺชตี"ติ.
     เอกิสฺสา โลกธาตุยาติ ทสสหสฺสีโลกธาตุยา. ตีณิ หิ เขตฺตานิ ชาติเขตฺตํ
อาณาเขตฺตํ วิสยเขตฺตนฺติ. ตตฺถ ชาติเขตฺตํ นาม ทสสหสฺสีโลกธาตุ. สา หิ
ตถาคตสฺส มาตุกุจฺฉิโอกฺกมนกาเล นิกฺขมนกาเล สมฺโพธิกาเล ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตเน
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ
อายุสงฺขารโวสฺสชฺชเน ๑- ปรินิพฺพาเน จ กมฺปติ. โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาฬํ ปน
อาณาเขตฺตํ นาม. อาฏานาฏิยโมรปริตฺตธชคฺคปริตฺตรตนปริตฺตาทีนญฺหิ เอตฺถ
อาณา วตฺตติ. วิสยเขตฺตสฺส ปน ปริมาณํ นตฺถิ. พุทฺธานญฺหิ "ยาวตกํ าณํ,
ตาวตกํ เนยฺยํ, ยาวตกํ เนยฺยํ, ตาวตกํ าณํ, าณปริยนฺติกํ เนยฺยํ,
เนยฺยปริยนฺติกํ าณนฺ"ติ ๒- วจนโต อวิสโย นาม นตฺถิ.
     อิเมสุ ปน ตีสุ เขตฺเตสุ เปตฺวา อิมํ จกฺกวาฬํ อญฺสฺมึ จกฺกวาเฬ
พุทฺธา อุปฺปชฺชนฺตีติ สุตฺตํ นตฺถิ, น อุปฺปชฺชนฺตีติ ปน อตฺถิ. ตีณิ ปิฏกานิ
วินยปิฏกํ สุตฺตนฺตปิฏกํ อภิธมฺมปิฏกนฺติ. ติสฺโส สงฺคีติโย มหากสฺสปตฺเถรสฺส
สงฺคีติ, ยสตฺเถรสฺส สงฺคีติ, โมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถรสฺส สงฺคีตีติ. อิมา ติสฺโส
สงฺคีติโย อารุเฬฺห เตปิฏเก พุทฺธวจเน อิมํ จกฺกวาฬํ มุญฺจิตฺวา อญฺตฺถ
พุทฺธา อุปฺปชฺชนฺตีติ สุตฺตํ นตฺถิ, น อุปฺปชฺชนฺตีติ ปน อตฺถิ.
     อปุพฺพํ อจริมนฺติ อปุเร อปจฺฉา, เอกโต น อุปฺปชฺชนฺติ, ปุเร วา ปจฺฉา
วา อุปฺปชฺชนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. ตตฺถ โพธิปลฺลงฺเก "โพธึ อปฺปตฺวา น
อุฏฺหิสฺสามี"ติ นิสินฺนกาลโต ปฏฺาย ยาว มาตุกุจฺฉิสฺมึ ปฏิสนฺธิคฺคหณํ, ตาว
ปุพฺพนฺติ ๓- น เวทิตพฺพํ. โพธิสตฺตสฺส หิ ปฏิสนฺธิคฺคหเณ
ทสสหสฺสจกฺกวาฬกมฺปเนเนว ชาติเขตฺตปริคฺคโห กโต, อญฺสฺส พุทฺธสฺส อุปฺปตฺติ
นิวาริตา โหติ. ปรินิพฺพานโต ปฏฺาย จ ยาว สาสปมตฺตาปิ ธาตุ ติฏฺติ, ๔- ตาว
ปจฺฉาติ น เวทิตพฺพํ. ธาตูสุ หิ ิตาสุ พุทฺธา ิตาว โหนฺติ. ตสฺมา เอตฺถนฺตเร
อญฺสฺส พุทฺธสฺส อุปฺปตฺติ นิวาริตาว โหติ, ธาตุปรินิพฺพาเน ปน ชาเต อญฺสฺส
พุทฺธสฺส อุปฺปตฺติ น นิวาริตา.
     ตีณิ หิ อนฺตรธานานิ นาม ปริยตฺติอนฺตรธานํ ปฏิเวธอนฺตรธานํ
ปฏิปตฺติอนฺตรธานนฺติ. ตตฺถ ปริยตฺตีติ ตีณิ ปิฏกานิ. ปฏิเวโธติ สจฺจปฏิเวโธ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อายุสงฺขาโรสฺสชฺชเน    ๒ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๖๖๙/๕๗๗ (สฺยา)
@๓ ฉ.ม. ปุพฺเพติ              ๔ ฉ.ม. ธาตุโย ติฏฺนฺติ
ปฏิปตฺตีติ ปฏิปทา. ตตฺถ ปฏิเวโธ จ ปฏิปตฺติ จ โหติปิ น โหติปิ.
เอกสฺมิญฺหิ กาเล ปฏิเวธกรา ภิกฺขู พหู โหนฺติ, น เอส ภิกฺขุ ๑- ปุถุชฺชโนติ
องฺคุลึ ปสาเรตฺวา ทสฺเสตพฺโพ โหติ. อิมสฺมึเยว ทีเป เอกวารํ กิร
ปุถุชฺชนภิกฺขุ นาม นาโหสิ. ปฏิปตฺติปูรกาปิ กทาจิ พหู โหนฺติ, กทาจิ
อปฺปา. อิติ ปฏิเวโธ จ ปฏิปตฺติ จ โหติปิ น โหติปิ.
     สาสนฏฺิติยา ปน ปริยตฺติ ๒- ปมาณํ. ปณฺฑิโต หิ เตปิฏกํ สุตฺวา
เทฺวปิ ปูเรติ. ยถา อมฺหากํ โพธิสตฺโต อาฬารสฺส สนฺติเก ปญฺจาภิญฺา
สตฺต จ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา เนวสญฺานาสญฺายตนสมาปตฺติยา ปริกมฺมํ
ปุจฺฉิ, โส น ชานามีติ อาห. ตโต อุทกสฺส รามปุตฺตสฺส ๓- สนฺติกํ คนฺตฺวา
อธิคตวิเสสํ สํสนฺเทตฺวา เนวสญฺานาสญฺายตนสฺส ปริกมฺมํ ปุจฺฉิ, โส
อาจิกฺขิ, ตสฺส วจนสมนนฺตรเมว มหาสตฺโต ตํ สมฺปาเทสิ, เอวเมว ปญฺวา
ภิกฺขุ ปริยตฺตึ สุตฺวา เทฺวปิ ปูเรติ. ตสฺมา ปริยตฺติยา ิตาย สาสนํ ิตํ
โหติ. ยทา ปน สา อนฺตรธายติ, ตทา ปมํ อภิธมฺมปิฏกํ นสฺสติ.
ตตฺถ ปฏฺานํ สพฺพปมํ อนฺตรธายติ, อนุกฺกเมน ปจฺฉา ธมฺมสงฺคโห,
ตสฺมึ อนฺตรหิเต อิตเรสุ ทฺวีสุ ปิฏเกสุ ิเตสุปิ สาสนํ ิตเมว โหติ.
     ตตฺถ สุตฺตนฺตปิฏเก อนฺตรธายมาเน ปมํ องฺคุตฺตรนิกาโย เอกาทสกโต
ปฏฺาย ยาว เอกกา อนฺตรธายติ, ตทนนฺตรํ สํยุตฺตนิกาโย จกฺกเปยฺยาลโต
ปฏฺาย ยาว โอฆตรณา อนฺตรธายติ, ตทนนฺตรํ มชฺฌิมนิกาโย อินฺทฺริยภาวนโต
ปฏฺาย ยาว มูลปริยายา อนฺตรธายติ, ตทนนฺตรํ ทีฆนิกาโย ทสุตฺตรโต
ปฏฺาย ยาว พฺรหฺมชาลา อนตรธายติ. เอกิสฺสาปิ ทฺวินฺนมฺปิ คาถานํ ปุจฺฉา
อทฺธานํ คจฺฉติ, สาสนํ ธาเรตุํ น สกฺโกติ สภิยปุจฺฉา ๔- วิย อาฬวกปุจฺฉา ๕-
วิย จ. เอตา กิร กสฺสปพุทฺธกาลิกา อนฺตรา สาสนํ ธาเรตุํ นาสกฺขึสุ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เอส ภิกฺขุ       ๒ ฉ.ม. ปริยตฺติเยว     ๓ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ
@๔ ขุ.สุ. ๒๕/๕๑๖/๔๓๔    ๕ สํ.ส. ๑๕/๒๔๖/๒๕๘, ขุ.สุ. ๒๕/๑๘๓/๓๖๙
     ทฺวีสุ ปน ปิฏเกสุ อนฺตรหิเตสุปิ วินยปิฏเก ิเต สาสนํ ติฏฺติ.
ปริวารขนฺธเกสุ อนฺตรหิเตสุ อุภโตวิภงฺเค ิเต ิตเมว โหติ. อุภโตวิภงฺเค
อนฺตรหิเต มาติกาย ิตายปิ ิตเมว โหติ. มาติกาย อนฺตรหิตาย
ปาฏิโมกฺขปพฺพชฺชาอุปสมฺปทาสุ ิตาสุ สาสนํ ติฏฺติ. ลิงฺคํ อทฺธานํ คจฺฉติ.
เสตวตฺถสมณวํโส ปน กสฺสปพุทฺธกาลโต ปฏฺาย สาสนํ ธาเรตุํ นาสกฺขิ. ปจฺฉิมกสฺส
ปน สจฺจปฏิเวธโต ปจฺฉิมกสฺส สีลเภทโต จ ปฏฺาย สาสนํ โอสกฺกิตํ
นาม โหติ. ตโต ปฏฺาย อญฺสฺส พุทฺธสฺส อุปฺปตฺติ น นิวาริตา. ๑-
     ตีณิ ปรินิพฺพานานิ นาม กิเลสปรินิพฺพานํ ขนฺธปรินิพฺพานํ
ธาตุปรินิพฺพานนฺติ. ตตฺถ กิเลสปรินิพฺพานํ โพธิปลฺลงฺเก อโหสิ, ขนฺธปรินิพฺพานํ
กุสินารายํ, ธาตุปรินิพฺพานํ อนาคเต ภวิสฺสติ. สาสนสฺส กิร โอสกฺกนกาเล
อิมสฺมึ ตามฺพปณฺณิทีเป ธาตุโย สนฺนิปติตฺวา มหาเจติยํ คมิสฺสนฺติ, มหาเจติยโต
นาคทีเป ราชายตนเจติยํ, ตโต มหาโพธิปลฺลงฺกํ คมิสฺสนฺติ, นาคภวนโตปิ
เทวโลกโตปิ พฺรหฺมโลกโตปิ ธาตุโย มหาโพธิปลฺลงฺกเมว คมิสฺสนฺติ. สาสปมตฺตาปิ
ธาตุ น อนฺตรา นสฺสิสฺสติ. สพฺพา ธาตุโย มหาโพธิปลฺลงฺเก ราสิภูตา
สุวณฺณกฺขนฺโธ วิย เอกคฺฆนา หุตฺวา ฉพฺพณฺณรํสิโย วิสฺสชฺเชสฺสนฺติ, ตา
ทสสหสฺสีโลกธาตุํ ผริสฺสนฺติ. ตโต ทสสหสฺสจกฺกวาเฬ เทวตา สนฺนิปติตฺวา
"อชฺช สตฺถา ปรินิพฺพายติ, อชฺช สาสนํ โอสกฺกติ, ปจฺฉิมทสฺสนนฺทานิ
อิทํ อมฺหากนฺ"ติ ทสพลสฺส ปรินิพฺพุตทิวสโต มหนฺตตรํ การุญฺ กริสฺสนฺติ,
เปตฺวา อนาคามิขีณาสเว อวเสสา สกภาเวน สนฺธาเรตุํ น สกฺขิสฺสนฺติ.
ธาตูสุ เตโชธาตุ อุฏฺหิตฺวา ยาว พฺรหฺมโลกา อุคฺคญฺฉิสฺสติ, สาสปมตฺตายปิ
ธาตุยา สติ เอกชาลาว ภวิสฺสติ, ธาตูสุ ปริยาทานํ คตาสุ ปจฺฉิชฺชิสฺสติ.
เอวํ มหนฺตํ อานุภาวํ ทสฺเสตฺวา ธาตูสุ อนฺตรหิตาสุ สาสนํ อนฺตรหิตํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วาริตา
นาม โหติ. ยาว เอวํ น อนฺตรธายติ, ตาว อจริมํ นาม โหติ. เอวํ
อปุพฺพํ อจริมํ อุปฺปชฺเชยฺยุํ, เนตํ านํ วิชฺชติ.
     กสฺมา ปน อปุพฺพํ อจริมํ น อุปฺปชฺชนฺตีติ. อนจฺฉริยตฺตา. พุทฺธา
หิ อจฺฉริยมนุสฺสา. ยถาห "เอกปุคฺคโล ภิกฺขเว โลเก อุปฺปชฺชมาโน อุปฺปชฺชติ
อจฺฉริยมนุสฺโส, กตโม เอกปุคฺคโล, ตถาคโต ภิกฺขเว อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ"ติ. ๑-
ยทิ จ เทฺว วา จตฺตาโร วา อฏฺ วา โสฬส วา เอกโต อุปฺปชฺเชยฺยุํ, น
อจฺฉริยา ภเวยฺยุํ. เอกสฺมิญฺหิ วิหาเร ทฺวินฺนํ เจติยานมฺปิ ลาภสกฺกาโร
อุฬาโร น โหติ, ภิกฺขูปิ พหุตาย น อจฺฉริยา ชาตา, เอวํ พุทฺธาปิ
ภเวยฺยุํ, ตสฺมา น อุปฺปชฺชนฺติ. เทสนาย จ วิเสสาภาวโต. ยญฺหิ สติปฏฺานาทิเภทํ
ธมฺมํ เอโก เทเสติ, อญฺเน อุปฺปชฺชิตฺวาปิ โสว เทเสตพฺโพ สิยา. ตโต
อนจฺฉริโย สิยา, เอกสฺมึ ปน ธมฺมํ เทเสนฺเต เทสนาปิ อจฺฉริยา โหติ.
วิวาทภาวโต จ. พหูสุ จ ๒- พุทฺเธสุ อุปฺปนฺเนสุ พหูนํ อาจริยานํ อนฺเตวาสิกา
วิย "อมฺหากํ พุทฺโธ ปาสาทิโก, อมฺหากํ พุทฺโธ มธุรสฺสโร ลาภี ปุญฺวา"ติ
วิวเทยฺยุํ, ตสฺมาปิ เอวํ น อุปฺปชฺชนฺติ.
     อปิเจตํ การณํ มิลินฺทรญฺา ปุฏฺเน นาคเสนตฺเถเรน วิตฺถาริตเมว.
วุตฺตญฺหิ ตตฺถ:-
              ภนฺเต นาคเสน ภาสิตมฺเปตํ ภควตา "อฏฺานเมตํ
         ภิกฺขเว อนวกาโส, ยํ เอกิสฺสา โลกธาตุยา เทฺว อรหนฺโต
         สมฺมาสมฺพุทฺธา อปุพฺพํ อจริมํ อุปฺปชฺเชยฺยุํ, เนตํ านํ วิชฺชตี"ติ. ๓-
         เทเสนฺตา จ ภนฺเต นาคเสน สพฺเพปิ ตถาคตา สตฺตตึส
         โพธิปกฺขิยธมฺเม เทเสนฺติ, กถยมานา จ จตฺตาริ อริยสจฺจานิ
@เชิงอรรถ: ๑ องฺ.เอกก. ๒๐/๑๗๒/๒๒          ๒ ฉ.ม. หิ
@๓ ม.อุ ๑๔./๑๒๘/๑๑๔, องฺ.เอกก. ๒๐/๒๗๗/๒๙
         กเถนฺติ, สิกฺขาเปนฺตา จ ตีสุ สิกฺขาสุ สิกฺขาเปนฺติ, อนุสาสมานา
         จ อปฺปมาทปฏิปตฺติยํ อนุสาสนฺติ. ยทิ ภนฺเต นาคเสน
         สพฺเพสมฺปิ ตถาคตานํ เอกุทฺเทโส ๑- เอกกถา เอกสิกฺขา
         เอกานุสิฏฺิ, เกน การเณน เทฺว ตถาคตา เอกกฺขเณ นุปฺปชฺชนฺติ.
         เอเกนปิ ตาว พุทฺธุปฺปาเทน อยํ โลโก โอภาสชาโต, ยทิ
         ทุติโย พุทฺโธ ภเวยฺย, ทฺวินฺนํ ปภาย อยํ โลโก ภิยฺโยโส
         มตฺตาย โอภาสชาโต ภเวยฺย, โอวทนฺตา จ เทฺว ตถาคตา
         สุขํ โอวเทยฺยุํ, อนุสาสมานา จ สุขํ อนุสาเสยฺยุํ, ตตฺถ เม
         การณํ ทสฺเสหิ, ๒- ยถาหํ นิสฺสํสโย ภเวยฺยนฺติ.
             อยํ มหาราช ทสสหสฺสี โลกธาตุ เอกพุทฺธธารณี,
         เอกสฺเสว ตถาคตสฺส คุณํ ธาเรติ, ยทิ ทุติโย พุทฺโธ
         อุปฺปชฺเชยฺย, นายํ ทสสหสฺสี โลกธาตุ ธาเรยฺย, จเลยฺย
         กมฺเปยฺย นเมยฺย โอนเมยฺย วินเมยฺย วิกิเรยฺย วิธเมยฺย
         วิทฺธํเสยฺย, น านมุปคจฺเฉยฺย.
             ยถา มหาราช นาวา เอกปุริสสนฺธารณี ภเวยฺย, เอกสฺมึ
         ปุริเส อภิรูเฬฺห สา นาวา สมุปาทิกา ภเวยฺย, อถ ทุติโย
         ปุริโส อาคจฺเฉยฺย ตาทิโส อายุนา วณฺเณน วเยน ปมาเณน
         กีสถูเลน สพฺพงฺคปจฺจงฺเคน, โส ตํ นาวํ อภิรูเหยฺย, อปิ นุ
         สา มหาราช นาวา ทฺวินฺนมฺปิ ธาเรยฺยาติ. น หิ ภนฺเต,
         จเลยฺย กมฺเปยฺย นเมยฺย โอนเมยฺย วินเมยฺย วิกิเรยฺย
         วิธเมยฺย วิทฺธํเสยฺย, น านมุปคจฺเฉยฺย, โอสีเทยฺย อุทเกติ.
         เอวเมว โข มหาราช อยํ ทสสหสฺสี โลกธาตุ เอกพุทฺธธารณี,
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เอกา เทสนา     ๒ ฉ.ม. พฺรูหิ
         เอกสฺเสว ตถาคตสฺส คุณํ ธาเรติ, ยทิ ทุติโย พุทฺโธ
         อุปฺปชฺเชยฺย, นายํ ทสสหสฺสี โลกธาตุ ธาเรยฺย, จเลยฺย ฯเปฯ
         น านมุปคจฺเฉยฺย.
              ยถา วา ปน มหาราช ปุริโส ยาวทตฺถํ โภชนํ ภุญฺเชยฺย
         ฉาเทนฺตํ ยาว กณฺมภิปูรยิตฺวา, โส ธาโต ปีณิโต ปริปุณฺโณ
         นิรนฺตโร ตนฺทีกโต อโนนมิตทณฺฑชาโต ปุนเทว ตตฺตกํ
         โภชนํ ภุญฺเชยฺย, อปิ นุ โข โส มหาราช ปุริโส สุขิโต
         ภเวยฺยาติ. น หิ ภนฺเต, สกึ ภุตฺโตว มเรยฺยาติ. เอวเมว โข
         มหาราช อยํ ทสสหสฺสี โลกธาตุ เอกพุทฺธธารณี ฯเปฯ น
         านมุปคจฺเฉยฺยาติ.
              กินฺนุ โข ภนฺเต นาคเสน อภิธมฺมภาเรน ปวี จลตีติ.
         อิธ มหาราช เทฺว สกฏา รตนภริตา ๑- ภเวยฺยุํ  ยาว มุขสมา,
         เอกสกฏโต รตนํ คเหตฺวา เอกมฺหิปิ สกเฏ อากิเรยฺยุํ, อปิ นุ
         โข ตํ มหาราช สกฏํ ทฺวินฺนมฺปิ สกฏานํ รตนํ ธาเรยฺยาติ. น
         หิ ภนฺเต, นาภีปิ ตสฺส จเลยฺย, ๒- อราปิ ตสฺส ภิชฺเชยฺยุํ,
         เนมิปิ ตสฺส โอปเตยฺย, อกฺโขปิ ตสฺส ภิชฺเชยฺยาติ. กินฺนุ โข
         มหาราช อติรตนภาเรน สกฏํ ภิชฺชตีติ. อาม ภนฺเตติ. เอวเมว
         โข มหาราช อภิธมฺมภาเรน ปวี จลตีติ.
              อปิจ มหาราช อิทํ การณํ พุทฺธพลปริทีปนาย โอสาริตํ,
         อญฺมฺปิ ตตฺถ ปฏิรูปการณํ ๓- สุโณหิ, เยน การเณน เทฺว
         สมฺมาสมฺพุทฺธา เอกกฺขเณ นุปฺปชฺชนฺติ. ยทิ มหาราช เทฺว
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. รตนปริปูริตา
@๒ ฉ.ม. ผเลยย      ๓ ฉ.ม. อภิรูปํ การณํ
         สมฺมาสมฺพุทฺธา เอกกฺขเณ อุปฺปชฺเชยฺยุํ, ปริสาย วิวาโท
         อุปฺปชฺเชยฺย, "ตุมฺหากํ พุทฺโธ อมฺหากํ พุทฺโธ"ติ อุภโตปกฺขชาตา
         ภเวยฺยุํ. ยถา มหาราช ทฺวินฺนํ พลวามจฺจานํ ปริสาย วิวาโท
         อุปฺปชฺเชยฺย "ตุมฺหากํ อมจฺโจ อมฺหากํ อมจฺโจ"ติ อุภโตปกฺขชาตา
         โหนฺติ, เอวเมว โข มหาราช ยทิ เทฺว สมฺมาสมฺพุทฺธา
         เอกกฺขเณ อุปฺปชฺเชยฺยุํ, เตสํ ปริสาย วิวาโท อุปฺปชฺเชยฺย
         "ตุมฺหากํ พุทฺโธ อมฺหากํ พุทฺโธ"ติ อุภโตปกฺขชาตา ภเวยฺยุํ.
         ๑- อิทํ ปมํ การณํ สุโณหิ, ๑- เยน การเณน เทฺว สมฺมาสมฺพุทฺธา
         เอกกฺขเณ นุปฺปชฺชนฺติ.
              อปรมฺปิ มหาราช อุตฺตรึ การณํ สุโณหิ, เยน การเณน
         เทฺว สมฺมาสมฺพุทฺธา เอกกฺขเณ นุปฺปชฺชนฺติ, ยทิ มหาราช เทฺว
         สมฺมาสมฺพุทฺธา เอกกฺขเณ อุปฺปชฺเชยฺยุํ, "อคฺโค พุทฺโธ"ติ ยํ
         วจนํ, ตํ มิจฺฉา ภเวยฺย, "เชฏฺโ พุทฺโธ"ติ "เสฏฺโ พุทฺโธ"ติ
         "วิสิฏฺโ พุทฺโธ"ติ "อุตฺตโม พุทฺโธ"ติ "ปวโร พุทฺโธ"ติ "อสโม
         พุทฺโธ"ติ "อสมสโม พุทฺโธ"ติ "อปฺปฏิสโม พุทฺโธ"ติ "อปฺปฏิภาโค
         พุทฺโธ"ติ "อปฺปฏิปุคฺคโล พุทฺโธ"ติ ยํ วจนํ, ตํ มิจฺฉา
         ภเวยฺย. อิทมฺปิ โข ตฺวํ มหาราช การณํ อตฺถโต สมฺปฏิจฺฉ,
         เยน การเณน เทฺว สมฺมาสมฺพุทฺธา เอกกฺขเณ นุปฺปชฺชนฺติ.
              อปิจ โข มหาราช พุทฺธานํ ภควนฺตานํ สภาวปกติกา
         เอสา, ยํ เอโกเยว พุทฺโธ โลเก อุปฺปชฺชติ. กสฺมา?
         การณมหนฺตตฺตา ๒- สพฺพญฺุพุทฺธคุณานํ. อญฺมฺปิ มหาราช
@เชิงอรรถ: ๑-๑ ฉ.ม. อิทํ ตาว มหาราช เอกํ การณํ  ๒ ฉ.ม. การณา? มหนฺตตาย
         ยํ โลเก มหนฺตํ โหติ, ๑- ตํ เอกํเยว โหติ. ปวี มหาราช
         มหนฺตี, สา เอกาเยว. สาคโร มหนฺโต, โส เอโกเยว. สิเนรุ
         คิริราชา มหนฺโต, โส เอโกเยว. อากาโส มหนฺโต,
         โส เอโกเยว. สกฺโก มหนฺโต, โส เอโกเยว. มาโร มหนฺโต,
         โส เอโกเยว. พฺรหฺมา ๒- มหนฺโต, โส เอโกเยว. ตถาคโต
         อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ มหนฺโต, โส เอโกเยว โลกสฺมึ. ยตฺถ
         เต อุปฺปชฺชนฺติ, ตตฺถ อญฺเสํ ๓- โอกาโส น โหติ. ตสฺมา
         มหาราช ตถาคโต อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ เอโกเยว โลเก
         อุปฺปชฺชตีติ.
              สุกถิโต ภนฺเต นาคเสน ปโญฺห โอปมฺเมหิ การเณหีติ.
     เอกิสฺสา โลกธาตุยาติ เอกสฺมึ จกฺกวาเฬ. เหฏฺา อิมินาว ปเทน ทส
จกฺกวาฬสหสฺสานิ คหิตานิ, ตานิปิ เอกจกฺกวาเฬเนว ปริจฺฉินฺทิตุํ วฏฺฏนฺติ.
พุทฺธา หิ อุปฺปชฺชมานา อิมสฺมึเยว จกฺกวาเฬ อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปชฺชนฏฺาเน
ปน วาริเต อิโต อญฺเสุ จกฺกวาเฬสุ นุปฺปชฺชนฺตีติ วาริตเมว โหติ. อปุพฺพํ
อจริมนฺติ เอตฺถ จกฺกรตนสฺส ปาตุภาวโต ปุพฺเพ ปุพฺพํ, ตสฺเสว อนฺตรธานโต
ปจฺฉา จริมํ. ตตฺถ ทฺวิธา จกฺกรตนสฺส อนฺตรธานํ โหติ, จกฺกวตฺติโน กาลกิริยาย
วา ปพฺพชฺชาย วา. อนฺตรธายมานญฺจ ปน ตํ กาลกิริยโต วา ปพฺพชิตโต ๔-
วา สตฺตเม ทิวเส อนฺตรธายติ, ตโต ปรํ จกฺกวตฺติโน ปาตุภาโว อวาริโต.
กสฺมา ปน เอกจกฺกวาเฬ เทฺว จกฺกวตฺติโน นุปฺปชฺชนฺตีติ? วิวาทุปจฺเฉทโต
อนจฺฉริยภาวโต จกฺกรตนสฺส มหานุภาวโต จ. ทฺวีสุ หิ อุปฺปชฺชนฺเตสุ "อมฺหากํ
ราชา มหนฺโต, อมฺหากํ ราชา มหนฺโต"ติ วิวาโท อุปฺปชฺเชยฺย. เอกสฺมึ ทีเป
จกฺกวตฺติ เอกสฺมึ ทีเป จกฺกวตฺตีติ จ อนจฺฉริโย ภเวยฺย. โย จายํ จกฺกรตนสฺส
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ       ๒ ฉ.ม. มหาพฺรหฺมา
@๓ ฉ.ม. อญฺสฺส                ๔ ฉ.ม. ปพฺพชฺชโต
ทฺวิสหสฺสทีปปริวาเรสุ จตูสุ มหาทีเปสุ อิสฺสริยานุปฺปทานสมตฺโถ มหานุภาโว,
โส ปริหาเยยฺย. อิติ วิวาทุปจฺเฉทโต อนจฺฉริยภาวโต จกฺกรตนสฺส มหานุภาวโต
จ น เอกจกฺกวาเฬ เทฺว อุปฺปชฺชนฺติ.
     ยํ อิตฺถี อรหํ อสฺส สมฺมาสมฺพุทฺโธติ เอตฺถ ติฏฺตุ ตาว สพฺพญฺุคุเณ
นิพฺพตฺเตตฺวา โลกตารณสมตฺโถ ๑- พุทฺธภาโว, ปณิธานมตฺตมฺปิ อิตฺถิยา น
สมฺปชฺชติ.
         มนุสฺสตฺตํ ลิงฺคสมฺปตฺติ      เหตุ สตฺถารทสฺสนํ
         ปพฺพชฺชา คุณสมฺปตฺติ       อธิกาโร จ ฉนฺทตา
         อฏฺธมฺมสโมธานา        อภินีหาโร สมิชฺฌตีติ. ๒-
     อิมานิ หิ ปณิธานสมฺปตฺติการณานิ. อิติ ปณิธานมฺปิ สมฺปาเทตุํ อสมตฺถาย
อิตฺถิยา กุโต พุทฺธภาโวติ "อฏฺานเมตํ อนวกาโส, ยํ อิตฺถี อรหํ อสฺส
สมฺมาสมฺพุทฺโธ"ติ วุตฺตํ. สพฺพาการปริปูโร วา ปุญฺุสฺสโย สพฺพาการปริปูรเมว
อตฺตภาวํ นิพฺพตฺเตตีติ ปุริโสว อรหํ โหติ สมฺมาสมฺพุทฺโธ, น อิตฺถี. ๓-
     ยํ อิตฺถี ราชา อสฺส จกฺกวตฺตีติอาทีสุปิ ยสฺมา อิตฺถิยา
โกโสหิตวตฺถคุยฺหตาทีนํ อภาเวน ลกฺขณานิ น ปริปูเรนฺติ, อิตฺถีรตนภาเวน
สตฺตรตนสมงฺคิตา น สมฺปชฺชติ, สพฺพมนุสฺเสหิ จ อธิโก อตฺตภาโว น โหติ, ตสฺมา
"อฏฺานเมตํ อนวกาโส, ยํ อิตฺถี ราชา อสฺส จกฺกวตฺตี"ติ วุตฺตํ. ยสฺมา จ
สกฺกตฺตาทีนิปิ ตีณิ านานิ อุตฺตมานิ, อิตฺถีลิงฺคญฺจ หีนํ, ตสฺมา ตสฺสา
สกฺกตฺตาทีนิปิ ปฏิสิทฺธานิ. นนุ จ ยถา อิตฺถีลิงฺคํ, เอวํ ปุริสลิงฺคมฺปิ
พฺรหฺมโลเก นตฺถิ, ตสฺมา "ยํ ปุริโส พฺรหมตฺตํ กเรยฺย, านเมตํ วิชฺชตี"ติปิ น
วตฺตพฺพํ สิยาติ. โน น วตฺตพฺพํ, กสฺมา? อิธ ปุริสสฺส ตตฺถ นิพฺพตฺตนโต.
พฺรหฺมตฺตนฺติ หิ
@เชิงอรรถ: ๑ ม. โลกธารณสมตฺโถ, ฉ. โลกุตฺตารณสมตฺโถ    ๒ ขุ.พุทฺธ. ๓๓/๕๙/๔๕๓
@๓ ฉ.ม. "น อิตฺถี"ติ ปาโ น ทิสฺสติ
มหาพฺรหฺมตฺตํ อธิปฺเปตํ. อิตฺถี จ อิธ ฌานํ ภาเวตฺวา กาลํ กตฺวา
พฺรหฺมปาริสชฺชานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชติ, น มหาพฺรหฺมานํ. ปุริโส ปน ตตฺถ น
อุปปชฺชตีติ น วตฺตพฺโพ. สมาเนปิ เจตฺถ อุภยลิงฺคาภาเว ปุริสสณฺานาว
พฺรหฺมาโน, น อิตฺถีสณฺานา. ตสฺมา สุวุตฺตเมเวตํ.
     กายทุจฺจริตสฺสาติอาทีสุ ยถา นิมฺพพีชโกสาตกีพีชาทีนิ มธุรํ ผลํ น
นิพฺพตฺเตนฺติ, อสาตํ อมธุรเมว นิพฺพตฺเตนฺติ. เอวํ กายทุจฺจริตาทีนิ มธุรํ
วิปากํ น นิพฺพตฺเตนฺติ, อมธุรเมว นิพฺพตฺเตนฺติ, ยถา จ อุจฺฉุพีชสาลิพีชาทีนิ
มธุรํ สาธุรสเมว ผลํ นิพฺพตฺเตนฺติ, น อสาตํ กฏุกํ, เอวํ กายสุจริตาทีนิ
มธุรเมว วิปากํ นิพฺพตฺเตนฺติ, น อมธุรํ. วุตฺตมฺปิ เจตํ:-
          "ยาทิสํ วปเต พีชํ         ตาทิสํ ลภเต ๑- ผลํ
           กลฺยาณการี กลฺยาณํ       ปาปการี จ ปาปกนฺ"ติ. ๒-
     ตสฺมา "อฏฺานเมตํ อนวกาโส, ยํ กายทุจฺจริตสฺสา"ติอาทิ วุตฺตํ.
     กายทุจฺจริตสมงฺคีติอาทีสุ สมงฺคีติ ปญฺจวิธา สมงฺคิตา อายูหนสมงฺคิตา,
เจตนาสมงฺคิตา, กมฺมสมงฺคิตา, วิปากสมงฺคิตา, อุปฏฺานสมงฺคิตาติ. ตตฺถ
กุสลากุสลกมฺมายูหนกฺขเณ อายูหนสมงฺคิตา ๓- วุจฺจติ, ตถา เจตนาสมงฺคิตา.
ยาว ปน อรหตฺตํ น ปาปุณนฺติ, ตาว สพฺเพปิ สตฺตา ปุพฺเพ อุปจิตํ
วิปาการหํ กมฺมํ สนฺธาย กมฺมสมงฺคิโนติ วุจฺจนฺติ, เอสา กมฺมสมงฺคิตา.
วิปากสมงฺคิตา ปน วิปากกฺขเณเยว เวทิตพฺพา. ยาว ปน สตฺตา อรหตฺตํ
น ปาปุณนฺติ, ตาว เตสํ ตโต ตโต วจิตฺวา นิรเย ตาว อุปฺปชฺชมานานํ
อคฺคิชาลโลหกุมฺภีอาทีนิ อุปฏฺานากาเรหิ นิรโย, คพฺภเสยฺยกตฺตํ อาปชฺชมานานํ
มาตุกุจฺฉิ, เทเวสุ อุปฺปชฺชมานานํ กปฺปรุกฺขวิมานาทีหิ อุปฏฺานากาเรหิ
เทวโลโกติ เอวํ อุปฺปตฺตินิมิตฺตํ อุปฏฺาติ, อิติ เนสํ อิมินา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. หรเต           ๒ สํ.ส. ๑๕/๒๕๖/๒๗๓    ๓ ฉ.ม. อายูหนสมงฺคิตาติ
อุปฺปตฺตินิมตฺตุปฏฺาเนน อปริมุตฺตตฺตา อุปฏฺานสมงฺคิตา นาม. สาว ๑- จลติ, เสสา
นิจฺจลา. นิรเย หิ อุปฏฺิเตปิ เทวโลโก อุปฏฺาติ, เทวโลเก อุปฏฺิเตปิ นิรโย
อุปฏฺาติ, มนุสฺสโลเก อุปฏฺิเตปิ ติรจฺฉานโยนิ อุปฏฺาติ, ติรจฺฉานโยนิยา
จ อุปฏฺิตายปิ มนุสฺสโลโก อุปฏฺาติเยว.
     ตตฺริทํ วตฺถุ:- โสณคิริปาเท กิร ปิปฺผลิวิหาเร ๒- โสณตฺเถโร นาม
เอโก ธมฺมกถิโก, ตสฺส ปิตา สุนขวาชิโก นาม ลุทฺทโก อโหสิ, เถโร ตํ
ปฏิพาหนฺโตปิ สํวเร เปตุํ อสกฺโกนฺโต "มา นสฺสิ วราโก"ติ มหลฺลกกาเล
อกามกํ ปพฺพาเชสิ. ตสฺส คิลานเสยฺยาย นิปนฺนสฺส นิรโย อุปฏฺาสิ,
โสณคิริปาทโต มหนฺตา มหนฺตา โสณา ๓- อาคนฺตฺวา ขาทิตุกามา วิย
สมฺปริวาเรสุํ. โส มหาภยภีโต "วาเรหิ ตาต โสณ, วาเรหิ ตาต โสณา"ติ
อาห. กึ มหาเถราติ. "น ปสฺสสิ ตาตา"ติ ตํ ปวตฺตึ อาจิกฺขิ. โสณตฺเถโร
"กถญฺหิ นาม มาทิสสฺส ปิตา นิรเย นิพฺพตฺติสฺสติ, ปติฏฺาหมสฺส ภวิสฺสามี"ติ
สามเณเรหิ นานาปุปฺผานิ อาหราเปตฺวา เจติยงฺคณโพธิยงฺคเณสุ มาลาสนฺถารปูชญฺจ ๔-
อาสนปูชญฺจ กาเรตฺวา ปิตรํ มญฺเจน เจติยงฺคณํ อาหริตฺวา มญฺเจ
นิปชฺชาเปตฺวา "อยํ เม ๕- มหาเถร ปูชา ตุมฺหากํ อตฺถาย กตา, `อยํ
เม ภควา ทุคฺคตปณฺณากาโร'ติ วตฺวา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา จิตฺตํ ปสาเทหี"ติ
อาห. โส มหาเถโร ปูชํ ทิสฺวา ตถา กโรนฺโต จิตฺตํ ปสาเทสิ, ตาวเทวสฺส
เทวโลโก อุปฏฺาสิ, นนฺทวนจิตฺตลตาวนมิสฺสกวนปารุสกวนวิมานานิ เจว
เทวนาฏกานิ จ ปริวาเรตฺวา ิตานิ วิย อเหสุํ. โส "อเปถ โสณ อเปถ
โสณา"ติ อาห. กิมิทํ มหาเถราติ. เอตา เต ตาต มาตโร อาคจฺฉนฺตีติ.
เถโร "สคฺโค อุปฏฺิโต มหาเถรสฺสา"ติ จินฺเตสิ. เอวํ อุปฏฺานสมงฺคิตา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สา            ๒ ฉ. อเจลวิหาเร       ๓ ฉ.ม. สุนขา
@๔ ฉ.ม. ตลสนฺถรณปูชํ     ๕ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ
จลตีติ เวทิตพฺพา. เอตาสุ สมงฺคิตาสุ อิธ อายูหนเจตนากมฺมสมงฺคิตาวเสน
"กายทุจฺจริตสมงฺคี"ติอาทิ วุตฺตํ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
                        ปมพลนิทฺเทสวณฺณนา.
                           ----------
                           ทุติยพลนิทฺเทส
     [๘๑๐] ทุติยพลนิทฺเทเส คติสมฺปตฺติปฏิพาฬฺหานีติ คติสมฺปตฺติยา ปฏิพาหิตานิ
วาริตานิ ปฏิเสธิตานิ. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. เอตฺถ จ คติสมฺปตฺตีติ
สมฺปนฺนา คติ เทวโลโก จ มนุสฺสโลโก จ. คติวิปตฺตีติ วิปนฺนา คติ
จตฺตาโร อปายา. อุปธิสมฺปตฺตีติ อตฺตภาวสมิทฺธิ. อุปธิวิปตฺตีติ หีนอตฺตภาวตา.
กาลสมฺปตฺตีติ สุราชสุมนุสฺสกาลสงฺขาโต สมฺปนฺนกาโล. กาลวิปตฺตีติ
ทุราชทุมนุสฺสกาลสงฺขาโต วิปนฺนกาโล. ปโยคสมฺปตฺตีติ สมฺมาปโยโค. ปโยควิปตฺตีติ
มิจฺฉาปโยโค.
     ตตฺถ เอกจฺจสฺส พหูนิ ปาปกมฺมานิ โหนฺติ, ตานิ คติวิปตฺติยํ ิตสฺส
วิปจฺเจยฺยุํ. โส ปน เอเกน กลฺยาณกมฺเมน คติสมฺปตฺติยํ เทเวสุ วา มนุสฺเสสุ
วา นิพฺพตฺโต, ตาทิเส จ าเน อกุสลสฺส วาโร นตฺถิ, เอกนฺตํ กุสลสฺเสว
วาโร. ๑- เอวมสฺส ตานิ กมฺมานิ คติสมฺปตฺติปฏิพาฬฺหานิ น วิปจฺจนฺตีติ
ปชานาติ.
     อปรสฺสาปิ พหูนิ ปาปกมฺมานิ โหนฺติ, ตานิ อุปธิวิปตฺติยํ ิตสฺส วิปจฺเจยฺยุํ.
โส ปน เอเกน กลฺยาณกมฺเมน อุปธิสมฺปตฺติยํ ิโต สุสณฺิตงฺคปจฺจงฺโค อภิรูโป
ทสฺสนีโย พฺรหฺมวจฺฉสทิโส. สเจปิ ทาสิยา กุจฺฉิสฺมึ ทาสชาโต โหติ, เอวรูโป
อตฺตภาโว กิลิฏฺกมฺมสฺส นานุจฺฉวิโกติ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วาโรติ
หตฺถิเมณฺฑอสฺสพนฺธกโคปาลกกมฺมาทีนิ ตํ น กาเรนฺติ, สุขุมวตฺถานิ นิวาสาเปตฺวา
ภณฺฑาคาริกฏฺานาทีสุ เปนฺติ. สเจ อิตฺถี โหติ, หตฺถิภตฺตปจนาทีนิ น
กาเรนฺติ, วตฺถาลงฺการํ ทตฺวา สยนปาลิกํ วา นํ กโรนฺติ, โสมเทวึ ๑- วิย
วลฺลภฏฺาเน วา เปนฺติ. ภาติกราชกาเล กิร โคมํสขาทเก พหู ชเน
คเหตฺวา รญฺโ ทสฺเสสุํ. เต ทณฺฑํ ทาตุํ สกฺโกถาติ ปุฏฺา น สกฺโกมาติ
วทึสุ. อถ เน ราชงฺคเณ โสธเก อกํสุ. เตสํ เอกา ธีตา อภิรูปา ทสฺสนียา
ปาสาทิกา, ตํ ทิสฺวา ราชา อนฺเตปุรํ อติเนตฺวา ๒- วลฺลภฏฺาเน เปสิ.
เสสาตกาปิ ตสฺสา อานุภาเวน สุขํ ชีวึสุ. ตาทิสสฺมิญฺหิ อตฺตภาเว ปาปกมฺมานิปิ
วิปากํ ทาตุํ น สกฺโกนฺติ. เอวํ อุปธิสมฺปตฺติปฏิพาฬฺหานิ น วิปจฺจนฺตีติ
ปชานาติ.
     เอกจฺจสฺส ๓- พหูนิ ปาปกมฺมานิ โหนฺติ, ตานิ กาลวิปตฺติยํ ิตสฺส
วิปจฺเจยฺยุํ. โส ปน เอเกน กลฺยาณกมฺเมน ปมกปฺปิกานํ วา จกฺกวตฺติรญฺโ
วา พุทฺธานํ วา อุปฺปตฺติสมเย สุราชสุมนุสฺสกาเล นิพฺพตฺโต, ตาทิเส จ
กาเล นิพฺพตฺตสฺส อกุสลสฺส วิปากํ ทาตุํ โอกาโส นตฺถิ, เอกนฺตํ กุสลสฺเสว
โอกาโส. ๔- เอวํ กาลสมฺปตฺติปฏิพาฬฺหานิ น วิปจฺจนฺตีติ ปชานาติ.
     อปรสฺสาปิ พหูนิ ปาปกมฺมานิ โหนฺติ, ตานิ ปโยควิปตฺติยํ ิตสฺส
วิปจฺเจยฺยุํ. โส ปน เอเกน กลฺยาณกมฺเมน ปโยคสมฺปตฺติยํ ิโต ปาณาติปาตาทีหิ
วิรโต กายวจีมโนสุจริตานิ ปูเรติ, ตาทิเส าเน อกุสลสฺส วิปจฺจโนกาโส นตฺถิ,
เอกนฺตํ กุสลสฺเสว โอกาโส. ๔- เอวํ ปโยคสมฺปตฺติปฏิพาฬฺหานิ น วิปจฺจนฺตีติ
ปชานาติ.
      อปรสฺสาปิ พหูนิ ปาปกมฺมานิ โหนฺติ, ตานิ คติสมฺปตฺติยํ ิตสฺส น
วิปจฺเจยฺยุํ. โส ปน เอเกน ปาปกมฺเมน คติวิปตฺติยํเยว นิพฺพตฺโต. ตตฺถสฺส
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สามเทวึ  ๒ ฉ. อภิเนตฺวา
@๓ ฉ.ม. เอกสฺส   ๔ ฉ.ม. โอกาโสติ
ตานิ ปาปกมฺมานิ ๑- อุปคนฺตฺวา วาเรน วาเรน วิปากํ เทนฺติ, กาเลน นิรเย
นิพฺพตฺตาเปนฺติ, กาเลน ติรจฺฉานโยนิยํ, กาเลน ปิตฺติวิสเย, กาเลน อสุรกาเย.
ทีเฆนาปิ อทฺธุนา อปายโต สีสํ อุกฺขิปิตุํ น เทนฺติ. เอวํ คติสมฺปตฺติปฏิพาหิตตฺตา
วิปากํ ทาตุํ อสกฺโกนฺตานิ คติวิปตฺตึ อาคมฺม วิปจฺจนฺตีติ ปชานาติ.
     อปรสฺสาปิ พหูนิ ปาปกมฺมานิ โหนฺติ, ตานิ อุปธิสมฺปตฺติยํ ิตสฺส น
วิปจฺเจยฺยุํ. โส ปน เอเกน ปาปกมฺเมน อุปธิวิปตฺติยํเยว ิโต ๒- ทุพฺพณฺโณ
ทุรูโป ทุสณฺิโต พีภจฺโฉ ปิสาจสทิโส. โส สเจ ทาสิยา กุจฺฉิยํ ทาสชาโต,
อิมานิ เอตสฺสานุจฺฉวิกานีติ สพฺพานิ นํ กิลิฏฺกมฺมานิ กาเรนฺติ อนฺตมโส
ปุปฺผฉฑฺฑกกมฺมํ อุปาทาย. สเจ อิตฺถี โหติ, อิมานิ เอติสฺสา อนุจฺฉวิกานีติ
สพฺพานิ นํ หตฺถิภตฺตปจนาทีนิ กิลิฏฺกมฺมานิ กาเรนฺติ, กุลเคเห ชาตมฺปิ
พลึ สาธยมานา ราชปุริสา เคหทาสีติ สญฺ กตฺวา พนฺธิตฺวา คจฺฉนฺติ
โกตลวาปิคาเม มหากุฏมฺพิกสฺส ฆรณี วิย. เอวํ อุปธิสมฺปตฺติปฏิพาหิตตฺตา
วิปากํ ทาตุํ อสกฺโกนฺตานิ อุปธิวิปตฺตึ อาคมฺม วิปจฺจนฺตีติ ปชานาติ.
     อปรสฺสาปิ พหูนิ ปาปกมฺมานิ โหนฺติ, ตานิ กาลสมฺปตฺติยํ ิตสฺส ๓-
น วิปจฺเจยฺยุํ. โส ปน เอเกน ปาปกมฺเมน กาลวิปตฺติยํ ทุราชทุมนุสฺสกาเล
กสเฏ นิโรเช ทสวสฺสายุกกาเล นิพฺพตฺโต, ตทา ๔- ปญฺจ โครสาปิ พหู
ปจฺฉิชฺชนฺติ, ๕- กุทฺรูสกํ อคฺคโภชนํ โหติ. กิญฺจาปิ มนุสฺสโลเก นิพฺพตฺโต,
มิคปสุสริกฺขชีวิโก ปน โหติ. เอวรูเป กาเล กุสลสฺส วิปจฺจโนกาโส นตฺถิ,
เอกนฺตํ อกุสลสฺเสว โหติ. ๖- เอวํ กาลสมฺปตฺติปฏิพาหิตตฺตา วิปากํ ทาตุํ
อสกฺโกนฺตานิ กาลวิปตฺตึ ๗- อาคมฺม วิปจฺจนฺตีติ ปชานาติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. กมฺมานิ    ๒ ฉ.ม. ปติฏฺิโต            ๓ ฉ.ม. นิพฺพตฺตสฺส
@๔ ฉ.ม. ยทา      ๕ ฉ.ม. โครสา ปจฺฉิชฺชนฺติ     ๖ ฉ.ม. โหตีติ
@๗ ฉ.ม. กาลวิปตฺติยํ
     อปรสฺสาปิ พหูนิ ปาปกานิ กมฺมานิ โหนฺติ, ตานิ ปโยคสมฺปตฺติยํ ิตสฺส น
วิปจฺเจยฺยุํ. โส ปน ปโยควิปตฺติยํ ิโต ปาณาติปาตาทีนิ ทสากุสลกมฺมานิ
กโรติ, ตเมนํ สโหฒํ ๑- คเหตฺวา รญฺโ ทสฺเสนฺติ. ราชา พหูนิ กมฺมกรณานิ
กาเรตฺวา ฆาตาเปติ. เอวํ ปโยคสมฺปตฺติปฏิพาหิตตฺตา วิปากํ ทาตุํ
อสกฺโกนฺตานิ ปโยควิปตฺตึ อาคมฺม วิปจฺจนฺตีติ ปชานาติ. เอวํ จตูหิ สมฺปตฺตีหิ
ปฏิพาหิตํ ปาปกมฺมํ วิปากํ อทตฺวา จตสฺโส วิปตฺติโย อาคมฺม เทติ.
     ยถา หิ โกจิเทว ปุริโส เกนจิเทว กมฺเมน ราชานํ อาราเธยฺย, อถสฺส
ราชา านนฺตรํ ทตฺวา ชนปทํ ทเทยฺย, โส ตํ สมฺมา ปริภุญฺชิตุํ อสกฺโกนฺโต
มกฺกเฏน คหิตภตฺตปุฏํ วิย ภินฺเทยฺย, ยสฺส ยํ ยานํ วา วาหนํ วา ทาสํ วา
ทาสึ วา อารามํ วา วตฺถุํ วา สมฺปนฺนรูปํ ปสฺสติ, สพฺพํ พลกฺกาเรน
คเณฺหยฺย, มนุสฺสา ราชวลฺลโภติ กิญฺจิ วตฺตุํ น สกฺกุเณยฺยุํ, โส อญฺสฺส
วลฺลภตรสฺส ราชมหามตฺตสฺส วิรุชฺเฌยฺย, ๒- โส ตํ ๓- คเหตฺวา สุโปถิตํ
โปถาเปตฺวา ภูมึ ปิฏฺิยา ฆํสาเปนฺโต ๔- นิกฺกฑฺฒาเปตฺวา ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา
"อสุโก นาม เต เทว ชนปทํ ภินฺทตี"ติ คณฺหาเปยฺย, ราชา พนฺธนาคาเร
พนฺธาเปตฺวา "อสุเกน นาม กสฺส กึ อวหฏนฺ"ติ นคเร เภริญฺจาราเปยฺย,
มนุสฺสา อาคนฺตฺวา "มยฺหํ อิทํ คหิตํ, มยฺหํ อิทํ คหิตนฺ"ติ วิรวสหสฺสํ
อุฏฺาเปยฺยุํ, ราชา ภิยฺโยโส มตฺตาย กุทฺโธ นานปฺปกาเรน ตํ พนฺธนาคาเร
กิลเมตฺวา ฆาตาเปตฺวา "คจฺฉถ นํ สุสาเน ฉฑฺเฑตฺวา สงฺขลิกา อาหรถา"ติ
วเทยฺย. เอวํ สมฺปทมิทํ ทฏฺพฺพํ.
     ตสฺส หิ ปุริสสฺส เกนจิเทว กมฺเมน ราชานํ อาราเธตฺวา านนฺตรํ
ลทฺธกาโล วิย ปุถุชฺชนสฺสาปิ เกนจิเทว ปุญฺกมฺเมน สคฺเค นิพฺพตฺตกาโล.
ตสฺมึ ชนปทํ ภินฺทิตฺวา มนุสฺสานํ สนฺตกํ คณฺหนฺเต กสฺสจิ กิญฺจิ วตฺตุํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ. สโหฑฺฒํ, ม. สโหฏฺฏํ    ๒ ฉ.ม. วิรชฺเฌยฺย
@๓ ฉ.ม. นํ                ๔ ฉ.ม. ฆํสาเปตฺวา
อวิสหนกาโล วิย อิมสฺมิมฺปิ สคฺเค นิพฺพตฺเต อกุสลสฺส วิปจฺจโนกาสํ อลภนกาโล.
ตสฺส เอกทิวสํ เอกสฺมึ ราชวลฺลเภ ๑- วิรุชฺฌิตฺวา เตน กุทฺเธน นํ โปถาเปตฺวา
รญฺโ อาโรเจตฺวา พนฺธนาคาเร พนฺธาปิตกาโล วิย อิมสฺส สคฺคโต จวิตฺวา
นิรเย นิพฺพตฺตกาโล. มนุสฺสานํ "มยฺหํ อิทํ คหิตํ, มยฺหํ อิทํ คหิตนฺ"ติ
วิรวกาโล วิย  ตสฺมึ นิรเย นิพฺพตฺเต สพฺพากุสลกมฺมานํ สนฺนิปติตฺวา คหณกาโล.
สุสาเน ฉฑฺเฑตฺวา สงฺขลิกานํ อาหรณกาโล วิย เอเกกสฺมึ กมฺเม ขีเณ
อิตรสฺส วิปาเกน นิรยโต สีสํ อนุกฺขิปิตฺวา สกลกปฺปํ นิรยมฺหิ ปจฺจนกาโล.
กปฺปฏฺิติกกมฺมญฺหิ กตฺวา เอกกปฺปํ นิรยมฺหิ ปจฺจนกสตฺตา เนว เอโก, น
เทฺว, น สตํ,  น สหสฺสํ. เอวํ ปจฺจนกสตฺตา กิร คณนปถํ วีติวตฺตา.
     อตฺเถกจฺจานิ กลฺยาณานิ กมฺมสมาทานานิ คติวิปตฺติปฏิพาฬฺหานิ น
วิปจฺจนฺตีติอาทีสุปิ เอวํ โยชนา เวทิตพฺพา:- อิเธกจฺจสฺส พหูนิ กลฺยาณกมฺมานิ
โหนฺติ, ตานิ คติสมฺปตฺติยํ ิตสฺส วิปจฺเจยฺยุํ. โส ปน เอเกน ปาปกมฺเมน
คติวิปตฺติยํ นิรเย วา อสุรกาเย วา นิพฺพตฺโต, ตาทิเส จ าเน กุสลํ วิปากํ
ทาตุํ น สกฺโกติ, เอกนฺตํ อกุสลเมว สกฺโกติ. ๒- เอวมสฺส ตานิ กมฺมานิ
คติวิปตฺติปฏิพาฬฺหานิ น วิปจฺจนฺตีติ ปชานาติ.
     อปรสฺสาปิ พหูนิ กลฺยาณกมฺมานิ โหนฺติ, ตานิ อุปธิสมฺปตฺติยํ ิตสฺส
วิปจฺเจยฺยุํ. โส ปน เอเกน ปาปกมฺเมน อุปธิวิปตฺติยํ ปติฏฺิโต ทุพฺพณฺโณ
โหติ ปิสาจสทิโส. โส สเจปิ ราชกุเล นิพฺพตฺโต, ปิตุ อจฺจเยน "กึ อิมสฺส
นิสฺสิริกสฺส รชฺเชนา"ติ รชฺชํ น ลภติ, เสนาปติเคหาทีสุ นิพฺพตฺโตปิ
เสนาปติฏฺานเสฏฺิฏฺานาทีนิ ๓- น ลภติ.
     อิมสฺส ปนตฺถสฺสาวีภาวนตฺถํ ทีปราชวตฺถุ กเถตพฺพํ:- ราชา กิร
ปุตฺเต ชาเต เทวิยา ปสีทิตฺวา วรํ อทาสิ. สา วรํ คเหตฺวา เปสิ. กุมาโร
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ราชวลฺลภตเร      ๒ ฉ.ม. สกฺโกตีติ       ๓ ฉ.ม. เสนาปติฏฺานาทีนิ
สตฺตฏฺวสฺสกาเลว ราชงฺคเณ กุกฺกุเฏ ยุชฺฌาเปสิ. เอโก กุกฺกุโฏ อุปฺปติตฺวา
กุมารสฺส อกฺขีนิ ภินฺทิ. กุมารมาตา เทวี ปุตฺตสฺส ปณฺณรสโสฬสวสฺสกาเล
"รชฺชํ วาเรสฺสามี"ติ ๑- ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา อาห "เทว ตุเมฺหหิ กุมารสฺส
ชาตกาเล วโร ทินฺโน, มยา โส คเหตฺวา ปิโต, อิทานิ นํ คณฺหามี"ติ.
สาธุ เทวิ คณฺหาหีติ. มยา เทว ตุมฺหากํ สนฺติกา กิญฺจิ อลทฺธํ นาม นตฺถิ,
อิทานิ ปน มม ปุตฺตสฺส รชฺชํ วาเรมีติ. ๒- เทวิ ตว ปุตฺโต องฺควิกโล, น
สกฺกา ตสฺส รชฺชํ ทาตุนฺติ. ตุเมฺห มยฺหํ รุจฺจนกํ วรํ ทาตุํ ๓- อสกฺโกนฺตา
กสฺมา วรํ อทตฺถาติ. ราชา  อติวิย นิปฺปีฬิยมาโน "น สกฺกา ตุยฺหํ ปุตฺตสฺส
สกลลงฺกาทีเป รชฺชํ ทาตุํ, นาคทีเป ปน ฉตฺตํ  อุสฺสาเปตฺวา วสตู"ติ นาคทีปํ
เปเสสิ. โส ทีปราชา นาม อโหสิ. สเจ จกฺขุวิกโล นาภวิสฺส. ๔- ทิยฑฺฒโยชนสติเก ๕-
สกลตามฺพปณฺณิทีเป สพฺพสมฺปตฺติปริวารํ รชฺชํ อลภิสฺส. ๖- เอวํ
อุปธิวิปตฺติปฏิพาฬฺหานิ น วิปจฺจนฺตีติ ปชานาติ.
     อปรสฺสาปิ พหูนิ กลฺยาณกมฺมานิ โหนฺติ, ตานิ กาลสมฺปตฺติยํ ิตสฺส
วิปจฺเจยฺยุํ. โส ปน เอเกน ปาปกมฺเมน กาลวิปตฺติยํ ทุราชทุมนุสฺสกาเล กสเฏ
นิโรเช อปฺปายุเก คติโกฏิเก นิพฺพตฺโต, ตาทิเส จ กาเล กลฺยาณกมฺมํ วิปากํ
ทาตุํ น สกฺโกติ. ๗- เอวํ กาลวิปตฺติปฏิพาฬฺหานิ น วิปจฺจนฺตีติ ปชานาติ.
     อปรสฺสาปิ พหูนิ กลฺยาณกมฺมานิ โหนฺติ, ตานิ ปโยคสมฺปตฺติยํ ิตสฺส
วิปจฺเจยฺยุํ. อยํ ปน ปโยควิปตฺติยํ ิโต ปาณํ หนติ ฯเปฯ สพฺพํ ทุสฺสีลฺยํ
ปูเรติ. ตถา เตน สทฺธึ สมชาติกานิปิ กุลานิ อาวาหวิวาหํ น กโรนฺติ,
"อิตฺถีธุตฺโต สุราธุตฺโต อกฺขธุตฺโต อยํ ปาปปุริโส"ติ อารกา ปริวชฺเชนฺติ,
กลฺยาณกมฺมานิ วิปจฺจิตุํ น สกฺโกนฺติ. เอวํ ปโยควิปตฺติปฏิพาฬฺหานิ น
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ธาเรสฺสามีติ      ๒ ฉ.ม. เทหีติ        ๓ ฉ.ม. อทาตุํ
@๔ ฉ.ม. นาภวิสฺสา        ๕ ฉ.ม. ติโยชนสติเก   ๖ ฉ.ม. อลภิสฺสา
@๗ ฉ.ม. สกฺโกตีติ
วิปจฺจนฺตีติ ปชานาติ. เอวํ จตสฺโส สมฺปตฺติโย อาคมฺม วิปากทายกํ กลฺยาณกมฺมํ
จตูหิ วิปตฺตีหิ ปฏิพาหิตตฺตา น วิปจฺจติ.
     อปรสฺสาปิ พหูนิ กลฺยาณกมฺมานิ โหนฺติ, ตานิ คติวิปตฺติยํ ิตสฺส น
วิปจฺเจยฺยุํ. โส ปน เอเกน กลฺยาณกมฺเมน คติสมฺปตฺติยํเยว นิพฺพตฺโต. ตตฺถสฺส
ตานิ กมฺมานิ อุปคนฺตฺวา วาเรน วาเรน วิปากํ เทนฺติ, กาเลน มนุสฺสโลเก
นิพฺพตฺตาเปนฺติ, กาเลน เทวโลเก. เอวํ คติวิปตฺติปฏิพาหิตตฺตา วิปากํ ทาตุํ
อสกฺโกนฺตานิ คติสมฺปตฺตึ อาคมฺม วิปจฺจนฺตีติ ปชานาติ.
     อปรสฺสาปิ พหูนิ กลฺยาณกมฺมานิ โหนฺติ, ตานิ อุปธิวิปตฺติยํ ิตสฺส
น วิปจฺเจยฺยุํ. โส ปน เอเกน กลฺยาณกมฺเมน อุปธิสมฺปตฺติยํเยว ปติฏฺิโต
อภิรูโป ทสฺสนีโย ปาสาทิโก พฺรหฺมวจฺฉสทิโส. ตสฺส อุปธิสมฺปตฺติยํ ิตตฺตา
กลฺยาณกมฺมานิ วิปากํ เทนฺติ. สเจ ราชกุเล นิพฺพตฺตติ, อญฺเสุ เชฏฺกภาติเกสุ
สนฺเตสุปิ "เอตสฺส อตฺตภาโว สมิทฺโธ, เอตสฺส ฉตฺเต อุสฺสาปิเต โลกสฺส
ผาสุ ภวิสฺสตี"ติ ตเมว รชฺเช อภิสิญฺจนฺติ. อุปราชเคหาทีสุ นิพฺพตฺโต
ปิตุ อจฺจเยน อุปรชฺชํ เสนาปติฏฺานํ ภณฺฑาคาริกฏฺานํ เสฏฺิฏฺานํ ลภติ.
เอวํ อุปธิวิปตฺติปฏิพาหิตตฺตา วิปากํ ทาตุํ อสกฺโกนฺตานิ อุปธิสมฺปตฺตึ อาคมฺม
วิปจฺจนฺตีติ ปชานาติ.
     อปรสฺสาปิ พหูนิ กลฺยาณกมฺมานิ โหนฺติ, ตานิ กาลวิปตฺติยํ ิตสฺส น
วิปจฺเจยฺยุํ. โส ปน เอเกน กลฺยาณกมฺเมน กาลสมฺปตฺติยํ นิพฺพตฺโต
สุราชสุมนุสฺสกาเล, ตาทิสาย กาลสมิทฺธิยา นิพฺพตฺตสฺส กลฺยาณกมฺมํ วิปากํ เทติ.
     ตตฺริทํ มหาโสณตฺเถรวตฺถุ กเถตพฺพํ:- พฺราหฺมณติสฺสภเย กิร จิตฺตลปพฺพเต
ทฺวาทส ภิกฺขุสหสฺสานิ ปฏิวสนฺติ, ตถา ติสฺสมหาวิหาเร. ทฺวีสุปิ มหาวิหาเรสุ ๑-
ติณฺณํ วสฺสานํ เอกรตฺตเมว วตฺถํ ๒- มหามูสิกาโย ขาทิตฺวา ถุสมตฺตเมว เปสุํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วิหาเรสุ        ๒ ม. วตฺตํ, ฉ. วฏฺฏํ. เอวมุปริปิ
จิตฺตลปพฺพเต ภิกฺขุสํโฆ "ติสฺสมหาวิหาเร วตฺถํ วตฺติสฺสติ, ตตฺถ คนฺตฺวา
วสิสฺสามา"ติ วิหารโต นิกฺขมิ. ติสฺสมหาวิหาเรปิ ภิกฺขุสํโฆ "จิตฺตลปพฺพเต วตฺถํ
วตฺติสฺสติ, ตตฺถ คนฺตฺวา วสิสฺสามา"ติ วิหารโต นิกฺขมิ. อุภโตปิ เอกิสฺสา
คมฺภีรกนฺทราย ตีเร สมาคนฺตฺวา ๑- ปุจฺฉิตฺวา วตฺถสฺส ขีณภาวํ ตฺวา "ตตฺถ
คนฺตฺวา กึ กริสฺสามา"ติ จตุวีสติ ภิกฺขุสหสฺสานิ คมฺภีรกนฺทรวนํ ปวิสิตฺวา
นิสีทิตฺวา ๒- นิสินฺนนีหาเรเนว อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายึสุ.
ปจฺฉา ภเย วูปสนฺเต ภิกฺขุสํโฆ สกฺกํ เทวราชานํ คเหตฺวา ธาตุโย สํหริตฺวา
เจติยํ อกาสิ.
     พฺราหฺมณติสฺสโจโรปิ ชนปทํ วิทฺธํเสสิ. สํโฆ สนฺนิปติตฺวา มนฺเตตฺวา "โจรํ
ปฏิพาหตู"ติ สกฺกสฺส สนฺติกํ อฏฺ เถเร เปเสสิ. สกฺโก เทวราชา "มยา
ภนฺเต อุปฺปนฺโน โจโร น สกฺกา ปฏิพาหิตุํ, สํโฆ ปรสมุทฺทํ คจฺฉตุ, อหํ
สมุทฺทารกฺขํ กริสฺสามี"ติ. สํโฆ สพฺพทิสาหิ นาคทีปํ คนฺตฺวา ชมฺพุโกลปฏฺฏเน
ติภูมิกํ มหาอุฬุมฺปํ พนฺธาเปสิ. เอกา ภูมิกา อุทเก โอสีทิ, เอกิสฺสา ภิกฺขุสํโฆ
นิสินฺโน, เอกิสฺสา ปตฺตจีวรานิ ปยึสุ. สํยุตฺตภาณกจูฬสิวตฺเถโร อิสิทตฺตตฺเถโร
มหาโสณตฺเถโรติ ตโย เถรา ตาสํ ปริสานํ ปาโมกฺขา. เตสุ เทฺว เถรา
มหาโสณตฺเถรํ อาหํสุ "อาวุโส มหาโสณ อภิรูห มหาอุฬุมฺปนฺ"ติ. ตุเมฺห ปน
ภนฺเตติ. อาวุโส อุทเก มรณมฺปิ ถเล มรณมฺปิ เอตฺตกเมว, ๓- น มยํ คมิสฺสาม,
ตํ นิสฺสาย ปน อนาคเต สาสนสฺส ปเวณี สฺสติ, คจฺฉ ตฺวํ อาวุโสติ. "นาหํ
ภนฺเต ตุเมฺหสุ อคจฺฉนฺเตสุ คมิสฺสามี"ติ ยาวตติยํ กเถตฺวาปิ เถรํ อาโรเปตุํ
อสกฺโกนฺตา นิวตฺตึสุ.
     อถ จูฬสิวตฺเถโร อิสิทตฺตตฺเถรํ อาห "อาวุโส อิสิทตฺต อนาคเต
มหาโสณํ ๔- นิสฺสาย สาสนปเวณี สฺสติ, มา โข นํ หตฺถโต วิสฺสชฺเชหี"ติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สมาคตา        ๒ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ
@๓ ฉ.ม. เอกเมว        ๔ ฉ.ม. มหาโสณตฺเถรํ
ตุเมฺห ปน ภนฺเตติ. "อหํ มหาเจติยํ วนฺทิสฺสามี"ติ เทฺว เถเร อนุสาสิตฺวา
อนุปุพฺเพน จาริกํ จรนฺโต มหาวิหารํ สมฺปาปุณิ. ตสฺมึ สมเย มหาวิหาโร
สุญฺโ, เจติยงฺคเณ เอรณฺฑา ชาตา, เจติยํ คจฺเฉหิ ปริวาริตํ, เสวาเลน
ปริโยนทฺธํ. เถโร ธรมานกพุทฺธสฺส นิปจฺจการํ ๑- ทสฺเสนฺโต วิย มหาเจติยํ
วนฺทิตฺวา ปจฺฉิมทิสาย สาลํ ปวิสิตฺวา โอโลเกนฺโต "เอวรูปสฺส นาม
ลาภคฺคยสคฺคปฺปตฺตสฺส สรีรธาตุนิจยฏฺานํ ๒- อนาถํ ชาตนฺ"ติ จินฺตยมาโน นิสีทิ.
     อถาวิทูเร รุกฺเข อธิวตฺถา เทวตา อทฺธิกมนุสฺสรูเปน ตณฺฑุลนาฬิญฺจ
คุฬปิณฺฑญฺจ อาทาย เถรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา กตฺถ คจฺฉถ ภนฺเตติ. อหํ
ทกฺขิณทิสํ อุปาสกาติ. อหมฺปิ ตตฺเถว คนฺตุกาโม, สห คจฺฉาม ภนฺเตติ. อหํ
ทุพฺพโล ตว คติยา คนฺตุํ น สกฺขิสฺสามิ, ตฺวํ ปุรโต คจฺฉ อุปาสกาติ. "อหมฺปิ
ตุมฺหากํ คติยา คมิสฺสามี"ติ เถรสฺส ปตฺตจีวรํ อคฺคเหสิ. ติสฺสวาปีปาฬึ
อารุฬฺหกาเล จ ปตฺตํ อาหราเปตฺวา ปานกํ กตฺวา อทาสิ. เถรสฺส ปีตมตฺเตเยว
พลมตฺตา สณฺาติ. เทวตา ปวึ สงฺขิปิตฺวา เวณุนทีสนฺติเก เอกํ ฉฑฺฑิตวิหารํ
ปตฺวา เถรสฺส วสนฏฺานํ ปฏิชคฺคิตฺวา อทาสิ.
     ปุนทิวเส เถเรน มุเข โธวิตมตฺเต ยาคุํ ปจิตฺวา อทาสิ, ยาคุํ ปีตสฺส
ภตฺตํ ปจิตฺวา อุปนาเมสิ. เถโร "ตุยฺหํ เปหิ อุปาสกา"ติ ปตฺตํ หตฺเถน ปิทหิ.
"อหํ น ทูรํ คมิสฺสามี"ติ เทวตา เถรสฺเสว ปตฺเต ภตฺตํ ปกฺขิปิตฺวา
กตภตฺตกิจฺจสฺส เถรสฺส ๓- ปตฺตจีวรมาทาย คมนมคฺคํ ๔- ปฏิปนฺนา ปวึ  สงฺขิปิตฺวา
ชชฺชรนทีสนฺติกํ เนตฺวา "ภนฺเต เอตํ ปณฺณขาทกมนุสฺสานํ วสนฏฺานํ, ธุโม ๕-
ปญฺายติ, อหํ ปุรโต คมิสฺสามี"ติ เถรํ วนฺทิตฺวา อตฺตโน ภวนํ อคมาสิ. เถโร
สพฺพมฺปิ ภยกาลํ ปณฺณขาทกมนุสฺเส นิสฺสาย วสิ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. นิปจฺจาการํ     ๒ สี. สรีรธาตุเจติยฏฺานํ
@๓ ฉ.ม. กตภตฺตกิจฺเจ เถเร    ๔ ฉ.ม. มคฺคํ         ๕ ฉ.ม. ธูโม
     อิสิทตฺตตฺเถโรปิ อนุปุพฺเพน จาริกํ จรนฺโต อฬชนปทํ สมฺปาปุณิ. ตตฺถ
มนุสฺสา นาติปกฺกานิ มธุกผลานิ ภินฺทิตฺวา อฏฺึ อาทาย ตจํ ฉฑฺเฑตฺวา
อคมํสุ. เถโร "อาวุโส มหาโสณ ภิกฺขาหาโร ปญฺายตี"ติ วตฺวา ปตฺตจีวรํ
อาหราเปตฺวา จีวรํ ปารุปิตฺวา ปตฺตํ นีหริตฺวา อฏฺาสิ. ตรุณทาริกา ๑- เถรํ
ิตํ ทิสฺวา "อิมินา โกจิ อตฺโถ ภวิสฺสตี"ติ วาลุกํ ปุญฺชิตฺวา มธุกผลตฺตจํ
ปตฺเต ปกฺขิปิตฺวา อทํสุ. เถรา ปริภุญฺชึสุ. สตฺตาหมตฺตํ โสเยว อาหาโร อโหสิ.
     อนุปุพฺเพน โจริยสฺสรํ สมฺปาปุณึสุ. มนุสฺสา กุมุทานิ คเหตฺวา กุมุทนาเฬ
ฉฑฺเฑตฺวา อคมํสุ. เถโร "อาวุโส มหาโสณ ภิกฺขาหาโร ปญฺายตี"ติ วตฺวา
ปตฺตจีวรํ อาหราเปตฺวา จีวรํ ปารุปิตฺวา ปตฺตํ นีหริตฺวา อฏฺาสิ. คามทารกา
กุมุทนาเฬ โสเธตฺวา ปตฺเต ปกฺขิปิตฺวา อทํสุ. เถรา ปริภุญฺชึสุ. สตฺตาหมตฺตเมว
โส ๒- อาหาโร อโหสิ.
     อนุปุพฺเพน จรนฺตา ปณฺณขาทกมนุสฺสานํ วสนฏฺาเน เอกํ คามทฺวารํ
สมฺปาปุณึสุ. ตตฺถ เอกิสฺสา ทาริกาย มาตาปิตโร อรญฺ คจฺฉนฺตา "สเจ โกจิ
อยฺโย อาคจฺฉติ, กตฺถจิ คนฺตุํ มา อทาสิ, อยฺยสฺส วสนฏฺานํ อาจิกฺเขยฺยาสิ
อมฺมา"ติ อาหํสุ. สา เถเร ทิสฺวา ปตฺตํ คเหตฺวา นิสีทาเปสิ. เคเห ธญฺชาติ
นาม นตฺถิ. วาสึ ปน คเหตฺวา คุญฺชโจจรุกฺขตฺตจํ คุญฺชลตาปตฺเตหิ สทฺธึ เอกโต
โกฏฺเฏตฺวา ตโย ปิณฺเฑ กตฺวา เอกํ อิสิทตฺตตฺเถรสฺส, เอกํ มหาโสณตฺเถรสฺส
ปตฺเต เปตฺวา "อติเรกปิณฺฑํ อิสิทตฺตตฺเถรสฺส ปตฺเต เปสฺสามี"ติ หตฺถํ ปสาเรสิ,
หตฺโถ ปริวตฺติตฺวา มหาโสณตฺเถรสฺส ปตฺเต ปติฏฺาเปสิ. อิสิทตฺตตฺเถโร
"พฺราหฺมณติสฺสภเย คุญฺชโจจปิณฺเฑ วิปากทายกกมฺมํ เทสกาลสมฺปทาย กีวปมาณํ
วิปากํ ทสฺสตี"ติ อาห. เต ตํ สมฺปริภุญฺชิตฺวา วสนฏฺานํ อคมํสุ. สาปิ อรญฺโต
อาคตานํ มาตาปิตูนํ อาจิกฺขิ "เทฺว เถรา อาคตา,
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ตรุณทารกา          ๒ ฉ.ม. โสว
เตสํ เม วสนฏฺานํ อาจิกฺขิตนฺ"ติ. เต อุโภปิ เถรานํ สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา
"ภนฺเต ยํ มยํ ลภาม, เตน ตุเมฺห ปฏิชคฺคิสฺสาม, อิเธว วสถา"ติ ปฏิญฺ
คณฺหึสุ. เถราปิ สพฺพภยกาลํ เต อุปนิสฺสาย วสึสุ.
     พฺราหฺมณติสฺสโจเร มเต ปิตุมหาราชา ฉตฺตํ อุสฺสาเปสิ. "ภยํ วูปสนฺตํ,
ชนปโท สมฺปุณฺโณ"ติ สุตฺวา ปรสมุทฺทโต ภิกฺขุสํโฆ นาวาย มหาติตฺถปฏฺฏเน
โอรุยฺห "มหาโสณตฺเถโร กหํ วสตี"ติ ปุจฺฉิตฺวา เถรสฺส สนฺติกํ อคมาสิ. เถโร
ปญฺจสตภิกฺขุปริวาโร ๑- กาลกคาเม มณฺฑลารามวิหารํ สมฺปาปุณิ. ตสฺมึ สมเย
กาลกคาเม สตฺตมตฺตานิ กุลสตานิ ปฏิวสนฺติ. รตฺติภาเค เทวตา อาหิณฺฑิตฺวา
"มหาโสณตฺเถโร ปญฺจสตภิกฺขุปริวาโร มณฺฑลารามวิหารํ สมฺปตฺโต, ๒- เอเกโก
นวหตฺเถน สาฏเกน สทฺธึ เอเกกกหาปณคฺฆนกํ ปิณฺฑปาตํ เทตู"ติ มนุสฺเส
อโวจุํ. ปุนทิวเส จ เถรา กาลกคาเม ปิณฺฑาย ปวิสึสุ. มนุสฺสา นิสีทาเปตฺวา
ยาคุํ อทํสุ. มณฺฑลารามวาสี ติสฺสภูตตฺเถโร ๓- สํฆตฺเถโร หุตฺวา นิสีทิ. เอโก
มหาอุปาสโก ตํ วนฺทิตฺวา "ภนฺเต มหาโสณตฺเถโร นาม กตโร"ติ ปุจฺฉิ. เตน
สมเยน เถโร นวกตโร ๔- โหติ ปริยนฺเต นิสินฺโน. เถโร หตฺถํ ปสาเรตฺวา
"มหาโสโณ นาม เอส อุปาสกา"ติ อาห. อุปาสโก ตํ วนฺทิตฺวา ปตฺตํ คณฺหาติ.
เถโร น เทติ. ติสฺสภูตตฺเถโร "อาวุโส โสณ ยถา ตฺวํ น ชานาสิ, มยมฺปิ
เอวเมว น ชานาม, ปุญฺวนฺตานํ เทวตา ปริปาเจนฺติ, ปตฺตํ มุญฺจ ๕- สพฺรหฺมจารีนํ
สงฺคหํ กโรหี"ติ อาห. เถโร ปตฺตํ อทาสิ. มหาอุปาสโก ปตฺตํ อาทาย คนฺตฺวา
กหาปณคฺฆนกสฺส ปิณฺฑปาตสฺส ปูเรตฺวา นวหตฺถสาฏกํ อาธารกํ กตฺวา อาหริตฺวา
เถรสฺส หตฺเถ เปสิ. อปโรปิ อุปาสโก เถรสฺสาติ สตฺต สาฏกสตานิ สตฺต จ
ปิณฺฑปาตสตานิ เถรสฺเสว อทํสุ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปญฺจภิกฺขุสตปริวาโร          ๒ ฉ.ม. ปตฺโต
@๓ ฉ.ม. ติสฺสภูติตฺเถโร. เอวมุปริปิ     ๔ ฉ.ม. นวโก         ๕ ฉ.ม. เทหิ
     เถโร ภิกฺขุสํฆสฺส สํวิภาคํ กตฺวา อนุปุพฺเพน มหาวิหารํ ปาปุณิตฺวา
มุขํ โธวิตฺวา มหาโพธึ วนฺทิตฺวา มหาเจติยํ วนฺทิตฺวา ถูปาราเม ิโต จีวรํ
ปารุปิตฺวา ภิกฺขุสํฆปริวาโร ทกฺขิณทฺวาเรน นครํ ปวิสิตฺวา ทฺวารโต ยาว
วลญฺชนกสาลา เอตสฺมึ อนฺตเร สฏฺิกหาปณคฺฆนกํ ปิณฺฑปาตํ ลภิ. ตโต
ปฏฺาย ปน สกฺการสฺส ปมาณํ นตฺถิ. เอวํ กาลวิปตฺติยํ มธุกผลตฺตโจปิ กุมุทนาฬีปิ
ทุลฺลภา ชาตา, กาลสมฺปตฺติยํ เอวรูโป มหาลาโภ อุทปาทิ.
     วตฺตพฺพกนิโคฺรธตฺเถรสฺสาปิ สามเณรกาเล พฺราหฺมณติสฺสภยํ อุทปาทิ,
สามเณโร จ อุปชฺฌาโย จสฺส ปรสมุทฺทํ น อคมํสุ, "ปณฺณขาทกมนุสฺเส
อุปนิสฺสาย วสิสฺสามา"ติ ปจฺจนฺตาภิมุขา อเหสุํ. สามเณโร สตฺตาหมตฺตํ
อนาหาโร หุตฺวา เอกสฺมึ คามฏฺาเน ตาลรุกฺเข ตาลปกฺกํ ทิสฺวา อุปชฺฌายํ
อาห "ภนฺเต โถกํ อาคเมถ, ตาลปกฺกํ ปาเตสฺสามี"ติ. ทุพฺพโลสิ ตฺวํ
สามเณร, มา อภิรุหีติ. "อภิรุหิสฺสามิ ภนฺเต"ติ ขุทฺทกวาสึ คเหตฺวา ตาลํ
อภิรุยฺห ๑- ตาลปิณฺฑึ ๒- ฉินฺทิตุํ อารภิ, วาสิผลํ นิกฺขมิตฺวา ภูมิยํ ปติ.
     เถโร จินฺเตสิ "อยํ กิลมนฺโตว รุกฺขํ อารุโฬฺห, กินฺนุ โข อิทานิ
กริสฺสตี"ติ. สามเณโร ตาลปณฺณํ ผาเลตฺวา ผาเลตฺวา วาสิทณฺฑเก พนฺธิตฺวา
ฆเฏนฺโต ฆเฏนฺโต ภูมิยํ ปาเตตฺวา "ภนฺเต สาธุ วตสฺส, สเจ วาสิผลํ เอตฺถ
ปเวเสยฺยาถา"ติ อาห. เถโร "อุปายสมฺปนฺโน สามเณโร"ติ วาสิผลํ ปเวเสตฺวา
อทาสิ. โส วาสึ อุกฺขิปิตฺวา ตาลผลานิ ปาเตสิ. เถโร วาสึ ปาตาเปตฺวา
ปวฏฺฏิตฺวา คตํ ตาลผลํ ฉินฺทิตฺวา ๓- สามเณรํ โอติณฺณกาเล อาห "สามเณร
ตฺวํ ทุพฺพโล, อิทํ ตาว ขาทาหี"ติ. "นาหํ ภนฺเต ตุเมฺหหิ อขาทิเต
ขาทิสฺสามี"ติ วาสึ คณฺหิตฺวา ตาลผลานิ ฉินฺทิตฺวา ๓- ปตฺตํ นีหริตฺวา ตาลมิญฺชํ
ปกฺขิปิตฺวา เถรสฺส ทตฺวา สยํ ขาทิ. ยาว ตาลผลานิ อเหสุํ, ตาว ตตฺเถว
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อารุยฺห     ๒ ฉ.ม. ตาลปิณฺฑํ        ๓ ฉ.ม. ภินฺทิตฺวา
วสิตฺวา ผเลสุ ขีเณสุ อนุปุพฺเพน ปณฺณขาทกมนุสฺสานํ วสนฏฺาเน เอกํ
ฉฑฺฑิตวิหารํ ปวิสึสุ. สามเณโร เถรสฺส วสนฏฺานํ ปฏิชคฺคิ. เถโร สามเณรสฺส
โอวาทํ ทตฺวา วิหารํ ปาวิสิ. สามเณโร "อนายตเน นฏฺานํ อตฺตภาวานํ
ปมาณํ นตฺถิ, พุทฺธานํ อุปฏฺานํ กริสฺสามี"ติ เจติยงฺคณํ คนฺตฺวา อปฺปหริตํ
กโรติ, สตฺตาหมตฺตํ นิราหารตาย ปเวธมาโน ปติตฺวา นิปนฺนโกว ติณานิ
อุทฺธรติ. เอกจฺเจ จ มนุสฺสา อรญฺเ จรนฺตา มธุํ ลภิตฺวา ทารูนิ เจว
สากปณฺณญฺจ คเหตฺวา ติณจลนสญฺาย "มิโค นุ โข เอโส"ติ สามเณรสฺส
สนฺติกํ คนฺตฺวา "กึ กโรสิ สามเณรา"ติ อาหํสุ. ติณคณฺึ คณฺหามิ อุปาสกาติ.
อญฺโปิ โกจิ อตฺถิ ภนฺเตติ. อาม อุปาสกา อุปชฺฌาโย เม อนฺโตคพฺเภติ.
"มหาเถรสฺส ทตฺวา ขาเทยฺยาสิ ภนฺเต"ติ สามเณรสฺส มธุํ ทตฺวา อตฺตโน
วสนฏฺานํ อาจิกฺขิตฺวา "มยํ สาขาภงฺคํ ๑- กโรนฺตา คมิสฺสาม, เอตาย สญฺาย
เถรํ คเหตฺวา อาคจฺเฉยฺยาสิ อยฺยา"ติ วตฺวา อคมํสุ.
     สามเณโร มธุํ คเหตฺวา เถรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา พหิ ตฺวา "วนฺทามิ
ภนฺเต"ติ อาห. เถโร "สามเณโร ชิฆจฺฉาย อนุฑยฺหมาโน อาคโต ภวิสฺสตี"ติ
ตุณฺหี อโหสิ. โสปิ ปุน "วนฺทามิ ภนฺเต"ติ อาห. กสฺมา สามเณร
ทุพฺพลภิกฺขูนํ สุเขน นิปชฺชิตุํ น เทสีติ. ทฺวารํ วิวริตุํ เต ๒- สารุปฺปํ
ภนฺเตติ. เถโร อุฏฺหิตฺวา ทฺวารํ วิวริตฺวา "กินฺเต สามเณร ลทฺธนฺ"ติ อาห.
มนุสฺเสหิ มธุ ทินฺนํ, ขาทิตุํ สารุปฺปํ ภนฺเตติ. สามเณร เอวเมว ขาทิตุํ
กิลมิสฺสาม, ปานกํ กตฺวา ปิวิสฺสามาติ. สามเณโร ปานกํ กตฺวา เถรสฺส ๓-
อทาสิ. อถ นํ เถโร "มนุสฺสานํ วสนฏฺานํ ปุจฺฉสิ สามเณรา"ติ อาห.
สยเมว อาจิกฺขึสุ ภนฺเตติ. "สามเณร ปาโตว คจฺฉนฺตา กิลมิสฺสาม, อชฺเชว
คมิสฺสามา"ติ ปตฺตจีวรํ คณฺหาเปตฺวา นิกฺขมิ. เต คนฺตฺวา มนุสฺสานํ วสนฏฺานสฺส
อวิทูเร นิปชฺชึสุ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สาขภงฺคํ     ๒ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ
@๓ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ
     สามเณโร รตฺติภาเค จินฺเตสิ "มยา ปพฺพชิตกาลโต ปฏฺาย คามนฺเต
อรุณํ นาม น อุฏฺาปิตปุพฺพนฺ"ติ, โส ปตฺตํ คเหตฺวา อรุณํ อุฏฺาเปตุํ
อรญฺ อคมาสิ. มหาเถโร สามเณรํ นิปนฺนฏฺาเน อปสฺสนฺโต "มนุสฺสขาทเกหิ
คหิโต ภวิสฺสตี"ติ จินฺเตสิ. สามเณโร อรญฺเ อรุณํ อุฏฺาเปตฺวา ปตฺเตน
อุทกญฺจ ทนฺตกฏฺญฺจ คเหตฺวา อาคมิ. สามเณร กุหึ คโตสิ, มหลฺลกภิกฺขูนํ
เต วิตกฺโก อุปฺปาทิโต, ทณฺฑกมฺมํ อาหราติ. อาหริสฺสามิ ภนฺเตติ. เถโร
มุขํ โธวิตฺวา จีวรํ ปารุปิ. อุโภปิ มนุสฺสานํ วสนฏฺานํ อคมํสุ. มนุสฺสาปิ
อตฺตโน ปริโภคํ กนฺทมูลผลปณฺณํ อทํสุ. เถโรปิ ปริภุญฺชิตฺวา วิหารํ อคมาสิ.
สามเณโร อุทกํ อาหริตฺวา "ปาเท โธวิสฺสามิ ๑- ภนฺเต"ติ อาห. สามเณร
ตฺวํ รตฺตึ กหํ คโต, อมฺหากํ วิตกฺกํ อุปฺปาเทสีติ. ภนฺเต คามนฺเต เม
อรุณํ น อุฏฺาปิตปุพฺพํ, อรุณุฏฺาปนตฺถาย อรญฺ อคมาสินฺติ. ๒- "สามเณร
น ตุยฺหํ ทณฺฑกมฺมํ อนุจฺฉวิกํ, อมฺหากํ อนุจฺฉวิกนฺ"ติ วตฺวา เถโร ตสฺมึเยว
าเน วสิ, สามเณรสฺส จ สญฺ อทาสิ "มยํ ตาว มหลฺลกา, `อิทํ นาม
ภวิสฺสตี'ติ น สกฺกา ชานิตุํ, ตฺวํ อตฺตานํ รกฺเขยฺยาสี"ติ. เถโร กิร อนาคามี,
ตํ อปรภาเค มนุสฺสขาทกา ขาทึสุ. สามเณโร อตฺตานํ รกฺขิตฺวา ภเย
วูปสนฺเต ตถารูเป ๓- าเน อุปชฺฌํ คาเหตฺวา อุปสมฺปนฺโน หุตฺวา พุทฺธวจนํ
อุคฺคเหตฺวา ติปิฏกธโร หุตฺวา วตฺตพฺพกนิโคฺรธตฺเถโร นาม ชาโต.
     ปิตุมหาราชา รชฺชํ ปฏิปชฺชิ. ปรสมุทฺทา อาคตาคตา ภิกฺขู "กหํ
วตฺตพฺพกนิโคฺรธตฺเถโร, กหํ วตฺตพฺพกนิโคฺรธตฺเถโร"ติ ปุจฺฉิตฺวา ตสฺส สนฺติกํ
อคมํสุ. มหาภิกฺขุสํโฆ เถรํ ปริวาเรสิ. โส มหาภิกฺขุสํฆปริวุโต อนุปุพฺเพน
มหาวิหารํ ปตฺวา มหาโพธึ มหาเจติยํ ถูปารามญฺจ วนฺทิตฺวา นครํ ปายาสิ. ๔-
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. โธวามิ          ๒ ฉ.ม. อคจฺฉินฺติ
@๓ ฉ.ม. ยถารูเป         ๔ ฉ.ม. ปาวิสิ
ยาว ทกฺขิณทฺวารา คจฺฉนฺตสฺเสว นวสุ าเนสุ ติจีวรํ อุปฺปชฺชิ, อนฺโตนครํ
ปวิฏฺกาลโต ปฏฺาย มหาสกฺกาโร อุปฺปชฺชิ. อิติ กาลวิปตฺติยํ
ตาลผลกนฺทมูลปณฺณมฺปิ ทุลฺลภํ ชาตํ, กาลสมฺปตฺติยํ เอวรูโป มหาลาโภ อุปฺปนฺโน. ๑-
เอวํ กาลวิปตฺติปฏิพาหิตตฺตา วิปากํ ทาตุํ อสกฺโกนฺตานิ กาลสมฺปตฺตึ อาคมฺม
วิปจฺจนฺตีติ ปชานาติ.
     อปรสฺสาปิ พหูนิ กลฺยาณกมฺมานิ โหนฺติ, ตานิ ปโยควิปตฺติยํ ิตสฺส
น วิปจฺเจยฺยุํ. โส ปน เอเกน กลฺยาณกมฺเมน สมฺมาปโยเค ปติฏฺิโต
ตีณิ สุจริตานิ ปูเรติ, ปญฺจสีลํ ทสสีลํ รกฺขติ. กาลสมฺปตฺติยํ นิพฺพตฺตสฺส
ราชาโน สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตา ราชกญฺาโย เอตสฺส อนุจฺฉวิกาติ เปเสนฺติ,
ยานวาหนมณิสุวณฺณรชตาทิเภทํ ตํ ตํ ปณฺณาการํ เอตสฺส อนุจฺฉวิกนฺติ
เปเสนฺติ.
     ปพฺพชฺชูปคโตปิ มหายโส โหติ มหานุภาโว. ตตฺริทํ วตฺถุ:- กูฏกณฺณราชา
กิร คิริคามกณฺณวาสิกํ จูฬสุธมฺมตฺเถรํ มมายติ, โส อุปฺปลวาปิยํ วสมาโน
เถรํ ปกฺโกสาเปสิ. เถโร อาคนฺตฺวา มาลารามวิหาเร วสติ. ราชา เถรสฺส
มาตรํ ปุจฺฉิ "กึ เถโร ปิยายตี"ติ. กนฺทํ มหาราชาติ. ราชา กนฺทํ
คาหาเปตฺวา วิหารํ คนฺตฺวา เถรสฺส ททมาโน มุขํ อุลฺโลเกตุํ นาสกฺขิ, โส
นิกฺขมิตฺวา จ พหิปริเวเณ เทวึ ปุจฺฉิ "กีทิโส เถโร"ติ. ตฺวํ ปุริโส หุตฺวา
อุลฺโลเกตุํ น สกฺโกสิ, อหํ กถํ สกฺขิสฺสามิ, นาหํ ชานามิ กีทิโสติ. ราชา
"มม รฏฺเ พลิการกํ คหปติปุตฺตํ อุลฺโลเกตุํ น วิสหามิ, มหนฺตํ วต โภ
พุทฺธสาสนํ นามา"ติ อปฺโผเฏสิ. ติปิฏกจูฬนาคตฺเถรมฺปิ มมายติ, ตสฺส องฺคุลิยํ
เอกา ปิฬกา อุฏฺหิ. ราชา "เถรํ ปสฺสิสฺสามี"ติ วิหารํ คนฺตฺวา พลวเปเมน องฺคุลึ
มุเขน คณฺหิ, อนฺโตมุเขเยว ปิฬกา ภินฺนา, ปุพฺพโลหิตํ อนุฏฺุหิตฺวา เถเร
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อุปฺปนฺโนติ
สิเนเหน อมตํ วิย อชฺโฌหริ. โสเยว เถโร อปรภาเค มรณมญฺเจ นิปชฺชิ.
ราชา คนฺตฺวา อสุจิกปลฺลกํ สีเส เปตฺวา "ธมฺมสกฏสฺส อกฺโข ภิชฺชตี"ติ
ปริเทวมาโน วิจริ. ปวิสฺสรสฺส อสุจิกปลฺลกํ สีเสน อุกฺขิปิตฺวา วิจรณํ นาม
กสฺส คตมคฺโค, สมฺมาปโยคสฺส คตมคฺโค. ๑- เอวํ ปโยควิปตฺติปฏิพาหิตตฺตา
วิปากํ ทาตุํ อสกฺโกนฺตานิ ปโยคสมฺปตฺติมาคมฺม วิปจฺจนฺตีติ ปชานาติ. เอวํ
จตูหิ วิปตฺตีหิ ปฏิพาหิตํ กลฺยาณกมฺมํ วิปากํ อทตฺวา จตสฺโส สมฺปตฺติโย
อาคมฺม เทติ.
     ตตฺริทํ ภูตมตฺถํ กตฺวา โอปมฺมํ:- เอโก กิร มหาราชา เอกสฺส
อมจฺจสฺส อปฺปมตฺตเกน กุชฺฌิตฺวา ตํ พนฺธนาคาเร พนฺธาเปสิ, ตสฺส าตกา
รญฺโ กุทฺธภาวํ ตฺวา กิญฺจิ อวตฺวา จณฺฑโกเธ วิคเต ราชานํ ตสฺส
นิรปราธภาวํ ชานาเปสุํ. ราชา มุญฺจิตฺวา ตสฺส านนฺตรํ ปฏิปากติกํ อกาสิ.
อถสฺส ตโต ตโต อาคจฺฉนฺตานํ ปณฺณาการานํ ปมาณํ นาโหสิ. มนุสฺสา
สมฺปฏิจฺฉิตุํ นาสกฺขึสุ. ตตฺถ รญฺโ อปฺปมตฺตเกน กุชฺฌิตฺวา ตสฺส พนฺธนาคาเร
พนฺธาปิตกาโล วิย ปุถุชฺชนสฺส นิรเย นิพฺพตฺตกาโล, อถสฺส าตเกหิ ราชานํ
สญฺาเปตฺวา านนฺตรสฺส ปฏิปากติกกรณกาโล วิย ตสฺส สคฺเค นิพฺพตฺตกาโล,
ปณฺณาการํ สมฺปฏิจฺฉิตุํ อสมตฺถกาโล วิย จตสฺโส สมฺปตฺติโย อาคมฺม กลฺยาณกมฺมานํ
เทวโลกโต มนุสฺสโลกํ, มนุสฺสโลกโต เทวโลกนฺติ เอวํ สุขฏฺานโต
สุขฏฺานเมว เนตฺวา กปฺปสตสหสฺสมฺปิ สุขวิปากํ ทตฺวา นิพฺพานสมฺปาปนํ
เวทิตพฺพํ.
     เอวํ ตาว ปาลิวเสน ทุติยพลํ ทีเปตฺวา ปุน "อโหสิ กมฺมํ อโหสิ
กมฺมวิปาโก"ติ อิมินา ปฏิสมฺภิทานเยนาปิ ๒- ทีเปตพฺพํ. ตตฺถ อโหสิ กมฺมนฺติ
อตีเต อายูหิตํ กมฺมํ อตีเตเยว อโหสิ. เยน จ อตีเต วิปาโก ทินฺโน, ตํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. คตมคฺโคติ        ๒ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๕๒๓/๔๑๔ (สฺยา)
สนฺธาย อโหสิ กมฺมวิปาโกติ วุตฺตํ. ทิฏฺธมฺมเวทนียาทีสุ ปน พหูสุปิ อายูหิเตสุ
เอกํ ทิฏฺธมฺมเวทนียํ วิปากํ เทติ, เสสานิ อวิปากานิ. เอกํ อุปปชฺชเวทนียํ
ปฏิสนฺธึ อากฑฺฒติ, เสสานิ อวิปากานิ. เอเกนานนฺตริเยน นิรเย อุปปชฺชติ,
เสสานิ อวิปากานิ. อฏฺสุ สมาปตฺตีสุ เอกาย พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺตติ, เสสา
อวิปากา. อิทํ สนฺธาย นาโหสิ กมฺมวิปาโกติ วุตฺตํ. โย ปน พหุมฺปิ กุสลากุสลํ
กมฺมํ กตฺวา กลฺยาณมิตฺตํ นิสฺสาย อรหตฺตํ ปาปุณาติ, เอตสฺส กมฺมวิปาโก
นาโหสิ นาม. ยํ อตีเต อายูหิตํ เอตรหิ วิปากํ เทติ, ตํ อโหสิ กมฺมํ
อตฺถิ กมฺมวิปาโก นาม. ยํ ปุริมนเยเนว อวิปากตํ อาปชฺชติ, ตํ อโหสิ
กมฺมํ นตฺถิ กมฺมวิปาโก นาม. ยํ อตีเต อายูหิตํ อนาคเต วิปากํ ทสฺสติ,
ตํ อโหสิ กมฺมํ ภวิสฺสติ กมฺมวิปาโก นาม. ยํ ปุริมนเยเนว อวิปากตํ
อาปชฺชิสฺสติ, ตํ อโหสิ กมฺมํ น ภวิสฺสติ กมฺมวิปาโก นาม.
     ยํ เอตรหิ อายูหิตํ เอตรเหว วิปากํ เทติ, ตํ อตฺถิ กมฺมํ อตฺถิ
กมฺมวิปาโก นาม. ยํ ปุริมนเยเนว อวิปากตํ อาปชฺชติ, ตํ อตฺถิ กมฺมํ
นตฺถิ กมฺมวิปาโก นาม. ยํ เอตรหิ อายูหิตํ อนาคเต วิปากํ ทสฺสติ, ตํ
อตฺถิ กมฺมํ ภวิสฺสติ กมฺมวิปาโก นาม. ยํ ปุริมนเยเนว อวิปากตํ อาปชฺชิสฺสติ,
ตํ อตฺถิ กมฺมํ น ภวิสฺสติ กมฺมวิปาโก นาม.
     ยํ สยมฺปิ อนาคตํ, วิปาโกปิสฺส อนาคโต, ตํ ภวิสฺสติ กมฺมํ ภวิสฺสติ
กมฺมวิปาโก นาม. ยํ สยํ ภวิสฺสติ, ปุริมนเยเนว อวิปากตํ อาปชฺชิสฺสติ, ตํ
ภวิสฺสติ กมฺมํ น ภวิสฺสติ กมฺมวิปาโก นาม.
     อิทํ ตถาคตสฺสาติ อิทํ สพฺเพหิปิ เอเตหิ อากาเรหิ ตถาคตสฺส
กมฺมนฺตรวิปากนฺตรชานนาณํ อกมฺปิยฏฺเน ทุติยพลํ เวทิตพฺพนฺติ.
                        ทุติยพลนิทฺเทสวณฺณนา.
                          -------------
                           ตติยพลนิทฺเทส
     [๘๑๑] ตติยพลนิทฺเทเส มคฺโคติ วา ปฏิปทาติ วา กมฺมสฺเสเวตํ นามํ.
นิรยคามินีติอาทีสุ นิรสฺสาทฏฺเน นิรติอตฺเถน จ นิรโย. อุทฺธํ อนุคนฺตฺวา ติริยํ
อญฺจิตาติ ติรจฺฉานา, ติรจฺฉานาเยว ติรจฺฉานโยนิ. เปตตาย ปิตฺติ, ๑- อิโต เปจฺจ
คตภาเวนาติ อตฺโถ. ปิตฺติเยว ปิตฺติวิสโย. มนสฺส อุสฺสนฺนตาย มนุสฺสา, มนุสฺสาว
มนุสฺสโลโก. ทิพฺพนฺติ ปญฺจหิ กามคุเณหิ อธิมตฺตาย วา านสมฺปตฺติยาติ
เทวา, เทวาว เทวโลโก. วานํ วุจฺจติ ตณฺหา, ตํ ตตฺถ ๒- นตฺถีติ นิพฺพานํ.
นิรยํ คจฺฉตีติ นิรยคามี. อิทํ มคฺคํ สนฺธาย วุตฺตํ. ปฏิปทา ปน นิรยคามินี
นาม โหติ. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. อิมํ สพฺพมฺปิ ปฏิปทํ ตถาคโต ปชานาติ.
     กถํ? สกลคามวาสิเกสุปิ หิ เอกโต เอกํ สูกรํ วา มิคํ วา ชีวิตา
โวโรเปนฺเตสุ สพฺเพสมฺปิ เจตนา ปรสฺส ชีวิตินฺทฺริยารมฺมณาว โหติ, ตํ ปน
กมฺมํ เตสํ อายูหนกฺขเณเยว นานา โหติ. เตสุ หิ เอโก อาทเรน ฉนฺทชาโต
กโรติ, เอโก "เอหิ ตฺวมฺปิ กโรหี"ติ ปเรหิ นิปฺปีฬิตตฺตา กโรติ, เอโก
สมานจฺฉนฺโท วิย หุตฺวา อปฺปฏิพาหิยมาโน วิจรติ. เตสุ เอโก เตเนว กมฺเมน
นิรเย นิพฺพตฺตติ, เอโก ติรจฺฉานโยนิยํ, เอโก ปิตฺติวิสเย. ตํ ตถาคโต
อายูหนกฺขเณเยว "อิมินา นีหาเรน อายูหิตตฺตา เอส นิรเย นิพฺพตฺติสฺสติ,
เอส ติรจฺฉานโยนิยํ, เอส ปิตฺติวิสเย"ติ ปชานาติ. นิรเย นิพฺพตฺตมานมฺปิ
"เอส อฏฺสุ มหานิรเยสุ นิพฺพตฺติสฺสติ, เอส โสฬสสุ อุสฺสเทสูติ ๓- ปชานาติ.
ติรจฺฉานโยนิยํ นิพฺพตฺตมานมฺปิ "เอส อปาทโก ภวิสฺสติ, เอส ทิปาทโก, เอส
จตุปฺปาทโก, เอส พหุปฺปาทโก"ติ ปชานาติ. ปิตฺติวิสเย นิพฺพตฺตมานมฺปิ "เอส
นิชฺฌามตณฺหิโก ภวิสฺสติ, เอส ขุปฺปิปาสิโก, เอส ปรทตฺตูปชีวี"ติ ปชานาติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เปตฺติ. เอวมุปริปิ      ๒ ฉ.ม. เอตฺถ
@๓ ฉ.ม. อุสฺสทนิรเยสุ นิพฺพตฺติสฺสตีติ
เตสุ จ กมฺเมสุ "อิทํ กมฺมํ ปฏิสนฺธึ อากฑฺฒิตุํ น สกฺขิสฺสติ, ทุพฺพลํ ทินฺนาย
ปฏิสนฺธิยา อุปธิเวปกฺกํ ภวิสฺสตี"ติ ปชานาติ.
     ตถา สกลคามวาสิเกสุ เอกโต ปิณฺฑปาตํ ททมาเนสุ สพฺเพสมฺปิ เจตนา
ปิณฺฑปาตารมฺมณาว โหติ. ตํ ปน กมฺมํ เตสํ อายูหนกฺขเณเยว ปุริมนเยน
นานา โหติ. เตสุ เกจิ เทวโลเก นิพฺพตฺตนฺติ, ๑- เกจิ มนุสฺสโลเก. ตํ ตถาคโต
อายูหนกฺขเณเยว "อิมินา นีหาเรน อายูหิตตฺตา เอส มนุสฺสโลเก นิพฺพตฺติสฺสติ,
เอส เทวโลเก"ติ ปชานาติ. เทวโลเก นิพฺพตฺตมานมฺปิ "เอส ปรนิมฺมิตวสวตฺตีสุ
นิพฺพตฺติสฺสติ, เอส นิมฺมานรตีสุ, เอส ตุสิเตสุ, เอส ยาเมสุ, เอส ตาวตึเสสุ,
เอส จาตุมหาราชิเกสุ, เอส ภุมฺมเทเวสุ, เอส ปน เชฏฺกเทวราชา หุตฺวา
นิพฺพตฺติสฺสติ, เอส เอตสฺส ทุติยํ วา ตติยํ วา านนฺตรํ กาเรนฺโต ๒- ปริจารโก
หุตฺวา นิพฺพตฺติสฺสตี"ติ ปชานาติ. มนุสฺเสสุ นิพฺพตฺตมานมฺปิ "เอส ขตฺติยกุเล
นิพฺพตฺติสฺสติ, เอส พฺราหฺมณกุเล, เอส เวสฺสกุเล, เอส สุทฺทกุเล, เอส ปน
มนุสฺเสสุ ราชา หุตฺวา นิพฺพตฺติสฺสติ, เอส เอตสฺส ทุติยํ วา ตติยํ วา
านนฺตรํ กาเรนฺโต ๒- ปริจารโก หุตฺวา นิพฺพตฺติสฺสตี"ติ ปชานาติ. เตสุ จ
กมฺเมสุ "อิทํ กมฺมํ ปฏิสนฺธึ อากฑฺฒิตุํ น สกฺขิสฺสติ, ทุพฺพลํ ทินฺนาย
ปฏิสนฺธิยา อุปธิเวปกฺกํ ภวิสฺสตี"ติ ปชานาติ.
     ตถา วิปสฺสนํ ปฏฺเปนฺเตสุเยว "เยน นีหาเรน วิปสฺสนา อารทฺธา,
เอส อรหตฺตํ ปาปุณิสฺสติ, เอส อรหตฺตํ ปตฺตุํ น สกฺขิสฺสติ, เอส อนาคามีเยว
ภวิสฺสติ, เอส สกทาคามีเยว, เอส โสตาปนฺโนเยว, เอส ปน มคฺคํ วา ผลํ
วา สจฺฉิกาตุํ น สกฺขิสฺสติ, ลกฺขณารมฺมณาย วิปสฺสนายเมว สฺสติ, เอส
ปจฺจยปริคฺคเหเยว สฺสติ, เอส นามรูปปริคฺคเหเยว สฺสติ, เอส อรูปปริคฺคเหเยว
สฺสติ, เอส รูปปริคฺคเหเยว สฺสติ, เอส มหาภูตมตฺตเมว ววตฺถเปสฺสติ, เอส กิญฺจิ
สลฺลกฺเขตุํ น สกฺขิสฺสตี"ติ ปชานาติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. นิพฺพตฺติสฺสนฺติ     ๒ ฉ.ม. กโรนฺโต
     กสิณปริกมฺมํ กโรนฺเตสุปิ "เอตสฺส ปริกมฺมมตฺตเมว ภวิสฺสติ, นิมิตฺตํ
อุปฺปาเทตุํ น สกฺขิสฺสติ, เอส ปน นิมิตฺตํ อุปฺปาเทตุํ สกฺขิสฺสติ, อปฺปนํ
ปาเปตุํ น สกฺขิสฺสติ. เอส อปฺปนํ ปาเปตฺวา ฌานํ ปาทกํ กตฺวา วิปสฺสนํ
ปฏฺเปตฺวา อรหตฺตํ คณฺหิสฺสตี"ติ ปชานาตีติ.
                        ตติยพลนิทฺเทสวณฺณนา.
                           ----------
                           จตุตฺถพลนิทฺเทส
     [๘๑๒] จตุตฺถพลนิทฺเทเส ขนฺธนานตฺตนฺติ "อยํ รูปกฺขนฺโธ นาม ฯเปฯ
อยํ วิญฺาณกฺขนฺโธ นามา"ติ เอวํ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ นานากรณํ ปชานาติ.
เตสุปิ "เอกวิเธน รูปกฺขนฺโธ ฯเปฯ เอกาทสวิเธน รูปกฺขนฺโธ. เอกวิเธน
เวทนากฺขนฺโธ ฯเปฯ พหุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ. เอกวิเธน สญฺากฺขนฺโธ ฯเปฯ
เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ ฯเปฯ เอกวิเธน วิญฺาณกฺขนฺโธ ฯเปฯ พหุวิเธน
วิญฺาณกฺขนฺโธ"ติ เอวํ เอเกกสฺส ขนฺธสฺส นานตฺตํ ปชานาติ. อายตนนานตฺตนฺติ
"อิทํ จกฺขฺวายตนํ นาม ฯเปฯ อิทํ ธมฺมายตนํ นาม. ตตฺถ ทสายตนา กามาวจรา,
เทฺว จตุภูมิกา"ติ เอวํ อายตนนานตฺตํ ปชานาติ ธาตุนานตฺตตนฺติ "อยํ จกฺขุธาตุ
นาม ฯเปฯ อยํ มโนวิญฺาณธาตุ นาม. ตตฺถ โสฬส ธาตุโย กามาวจรา,
เทฺว จตุภูมิกา"ติ เอวํ ธาตุนานตฺตํ ปชานาติ.
     ปุน อเนกธาตุนานาธาตุโลกนานตฺตนฺติ อิทํ น เกวลํ อุปาทินฺนกสงฺขารโลกสฺเสว
นานตฺตํ ตถาคโต ปชานาติ, อนุปาทินฺนกสงฺขารโลกสฺสาปิ นานตฺตํ ตถาคโต
ปชานาติเยวาติ ทสฺเสตุํ คหิตํ. ปจฺเจกพุทฺธา หิ เทฺว จ อคฺคสาวกา
อุปาทินฺนกสงฺขารโลกสฺสาปิ นานตฺตํ เอกเทสโตว ปชานนฺติ, ๑- โน นิปฺปเทสโต.
อนุปาทินฺนกสฺส ๒- ปน นานตฺตํ น ปชานนฺติ. สพฺพญฺุพุทฺโธ ปน "อิมาย
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ชานนฺติ       ๒ ฉ.ม. อนุปาทินฺนกโลกสฺส
นาม ธาตุยา อุสฺสนฺนาย อิมสฺส นาม รุกฺขสฺส ขนฺโธ เสโต โหติ, อิมสฺส
กาฬโก, อิมสฺส มฏฺโ, อิมสฺส พหลตฺตโจ, อิมสฺส ตนุตฺตโจ. อิมาย นาม
ธาตุยา อุสฺสนฺนาย อิมสฺส รุกฺขสฺส ปตฺตํ วณฺณสณฺานาทิวเสน เอวรูปํ นาม
โหติ. อิมาย ปน ธาตุยา อุสฺสนฺนาย ๑- อิมสฺส รุกฺขสฺส ปุปผํ นีลกํ โหติ,
ปีตกํ โลหิตกํ โอทาตํ สุคนฺธํ ทุคฺคนฺธํ โหติ. อิมาย นาม ธาตุยา อุสฺสนฺนาย
ผลํ ขุทฺทกํ โหติ, มหนฺตํ ทีฆํ รสฺสํ วฏฺฏํ สุสณฺานํ ทุสฺสณฺานํ มฏฺ ผรุสํ
สุคนฺธํ ทุคฺคนฺธํ มธุรํ ติตฺตกํ อมฺพิลํ กฏฺกํ กสาวํ โหติ. อิมาย นาม ธาตุยา
อุสฺสนฺนาย อิมสฺส รุกฺขสฺส กณฺฏโก ติขิโณ โหติ, อติขิโณ อุชุโก กุฏิโล
ตามฺโพ กาฬโก นีโล โอทาโต โหตี"ติ เอวํ อนุปาทินฺนกสงฺขารโลกสฺส นานตฺตํ
ปชานาติ. สพฺพญฺุพุทฺธานํเยว หิ เอตํ พลํ, น อญฺเสนฺติ.
                        จตุตฺถพลนิทฺเทสวณฺณนา.
                            --------
                           ปญฺจมพลนิทฺเทส
     [๘๑๓] ปญฺจมพลนิทฺเทเส หีนาธิมุตฺติกาติ หีนชฺฌาสยา. ปณีตาธิมุตฺติกาติ
กลฺยาณชฺฌาสยา. เสวนฺตีติ นิสฺสยนฺติ อลฺลียนฺติ. ภชนฺตีติ อุปสงฺกมนฺติ.
ปยิรุปาสนฺตีติ ปุนปฺปุนํ อุปสงฺกมนฺติ. สเจ หิ อาจริยุปชฺฌายา น สีลวนฺตา ๒-
โหนฺติ, สทฺธิวิหาริกา สีลวนฺตา ๒- โหนฺติ, เต อตฺตโน อาจริยุปชฺฌาเยปิ น
อุปสงฺกมนฺติ, อตฺตนา สทิเส สารุปฺปภิกฺขูเยว อุปสงฺกมนฺติ. สเจ อาจริยุปชฺฌายา
สารุปฺปภิกฺขู, อิตเร อสารุปฺปา, เตปิ น อาจริยุปชฺฌาเย อุปสงฺกมนฺติ, อตฺตนา
สทิเส หีนาธิมุตฺติเกเอว อุปสงฺกมนฺติ.
     เอวํ อุปสงฺกมนํ ปน น เกวลํ เอตรเหว, อตีตานาคเตปีติ ทสฺเสตุํ
อตีตมฺปิ อทฺธานนฺติอาทิมาห. ตํ อุตฺตานตฺถเมว. อิทมฺปน ทุสฺสีลานํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อุสฺสนฺนตฺตา           ๒ ฉ.ม. สีลวนฺโต
ทุสฺสีลเสวนเมว, สีลวนฺตานํ สีลวนฺตเสวนเมว, ทุปฺปญฺานํ ทุปฺปญฺเสวนเมว,
ปญฺวนฺตานํ ปญฺวนฺตเสวนเมว โก นิยาเมตีติ? อชฺฌาสยธาตุ นิยาเมติ.
สมฺพหุลา กิร ภิกฺขู เอกํ คามํ คณภิกฺขาจารํ จรนฺติ. มนุสฺสา พหุํ ภตฺตํ
อาหริตฺวา ปตฺตานิ ปูเรตฺวา "ตุมฺหากํ ยถาสภาเคน ปริภุญฺชถา"ติ ทตฺวา
อุยฺโยเชสุํ. ภิกฺขูปิ อาหํสุ "อาวุโส มนุสฺสา ธาตุสมฺปยุตฺตกมฺเม ปโยเชนฺตี"ติ.
ติปิฏกจูฬาภยตฺเถโรปิ นาคทีเป เจติยวนฺทนาย ปญฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธึ คจฺฉนฺโต
เอกสฺมึ คาเม มนุสฺเสหิ นิมนฺติโต. เถเรน จ สทฺธึ เอโก อสารุปฺโป ภิกฺขุ อตฺถิ,
ธุรวิหาเรปิ เอโก อสารุปฺปภิกฺขุ อตฺถิ. ทฺวีสุ ภิกฺขุสํเฆสุ คามํ โอสรนฺเตสุ
เต อุโภปิ ชนา กิญฺจาปิ อาคนฺตุเกน เนวาสิโก เนวาสิเกน วา อาคนฺตุโก น
ทิฏฺปุพฺโพ, เอวํ สนฺเตปิ เอกโต หุตฺวา หสิตฺวา หสิตฺวา กถยมานา เอกมนฺตํ
อฏฺสุ. เถโร ทิสฺวา "สมฺมาสมฺพุทฺเธน ชานิตฺวา ธาตุสํยุตฺตํ กถิตนฺ"ติ อาห.
     เอวํ อชฺฌาสยธาตุ นิยาเมตีติ วตฺวา ธาตุสํยุตฺเตน ๑- อยเมวตฺโถ
ทีเปตพฺโพ. คิชฺฌกูฏปพฺพตสฺมิญฺหิ คิลานเสยฺยาย นิปนฺโน ภควา อารกฺขนตฺถาย
ปริวาเรตฺวา วสนฺเตสุ สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานาทีสุ เอกเมกํ อตฺตโน อตฺตโน ปริสาย
สทฺธึ จงฺกมนฺตํ โอโลเกตฺวา ภิกฺขู อามนฺเตสิ "ปสฺสถ โน ตุเมฺห ภิกฺขเว
สาริปุตฺตํ สมฺพหุเลหิ ภิกฺขูหิ สทฺธึ จงฺกมนฺตนฺติ. เอวมฺภนฺเตติ. สพฺเพ โข
เอเต ภิกฺขเว ภิกฺขู มหาปญฺา"ติ ๑- สพฺพํ วิตฺถาเรตพฺพนฺติ.
                        ปญฺจมพลนิทฺเทสวณฺณนา.
                         --------------
                           ฉฏฺพลนิทฺเทส
     [๘๑๔] ฉฏฺพลนิทฺเทเส อาสยนฺติ ยตฺถ สตฺตา อาสยนฺติ นิวสนฺติ, ตํ
เตสํ นิวาสฏฺานํ ทิฏฺิคตํ วา ยถาภูตาณํ วา. อนุสยนฺติ อปฺปหีนานุสยิตํ
@เชิงอรรถ: ๑ สํ.นิ. ๑๖/๙๙/๑๔๙
กิเลสํ. จริตนฺติ กายาทีหิ อภิสงฺขตํ กุสลากุสลํ. อธิมุตฺตินฺติ อชฺฌาสยํ.
อปฺปรชกฺเขติอาทีสุ ปญฺามเย อกฺขิมฺหิ อปฺปํ ปริตฺตํ ราคโทสโมหรชํ เอเตสนฺติ
อปฺปรชกฺขา. ตสฺเสว มหนฺตตาย มหารชกฺขา. อุภเยนาปิ มนฺทกิเลเส มหากิเลเส
จ สตฺเต ทสฺเสติ. เยสํ สทฺธาทีนิ อินฺทฺริยานิ ติกฺขานิ, เต ติกฺขินฺทฺริยา. เยสํ
ตานิ มุทูนิ, เต มุทินฺทฺริยา. เยสํ อาสยาทโย โกฏฺาสา สุนฺทรา, เต สฺวาการา.
วิปรีตา ทฺวาการา. เย กถิตํ การณํ สลฺลกฺเขนฺติ, สุเขน สกฺกา โหนฺติ
วิญฺาเปตุํ, เต สุวิญฺาปยา. วิปรีตา ทุวิญฺาปยา. เย อริยมคฺคปฏิเวธสฺส
อนุจฺฉวิกา อุปนิสฺสยสมฺปนฺนา, เต ภพฺพา. วิปรีตา อภพฺพา.
     [๘๑๕] เอวํ ฉฏฺพลสฺส มาติกํ เปตฺวา อิทานิ ยถาปฏิปาฏิยา ภาเชนฺโต
กตโม จ สตฺตานํ อาสโยติอาทิมาห. ตตฺถสฺส สสฺสโต โลโกติอาทีนํ อตฺโถ เหฏฺา
นิกฺเขปกณฺฑวณฺณนายํ ๑- วุตฺโตเยว. อิติ ภวทิฏฺิสนฺนิสฺสิตา วาติ เอวํ
สสฺสตทิฏฺึ วา สนฺนิสฺสิตา. สสฺสตทิฏฺิ หิ เอตฺถ "ภวทิฏฺี"ติ วุตฺตา,
อุจฺเฉททิฏฺิ จ "วิภวทิฏฺี"ติ. สพฺพทิฏฺีนญฺหิ สสฺสตุจฺเฉททิฏฺีหิ
สงฺคหิตตฺตา สพฺเพปิเม ทิฏฺิคติกา สตฺตา อิมาว เทฺว ทิฏฺิโย สนฺนิสฺสิตา
โหนฺติ. วุตฺตมฺปิ เจตํ:- "ทฺวยนิสฺสิโต ขฺวายํ กจฺจาน โลโก เยภุยฺเยน
อตฺถิตญฺเจว นตฺถิตญฺจา"ติ. ๒- เอตฺถ หิ อตฺถิตาติ สสฺสตํ. นตฺถิตาติ อุจฺเฉโท.
อยนฺตาว วฏฺฏสนฺนิสฺสิตานํ ปุถุชฺชนานํ สตฺตานํ อาสโย.
     อิทานิ วิวฏฺฏสนฺนิสฺสิตานํ สุทฺธสตฺตานํ อาสยํ ทสฺเสตุํ เอเต วา ปน อุโภ
อนฺเต อนุปคมฺมาติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ เอเต วา ปนาติ เอเตเยว. อุโภ อนฺเตติ
สสฺสตุจฺเฉทสงฺขาเต เทฺว อนฺเต. อนุปคมฺมาติ อนลฺลียิตฺวา. อิทปฺปจฺจยตา-
ปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสูติ อิทปฺปจฺจยตาย เจว ปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ จ.
อนุโลมิกา ขนฺตีติ วิปสฺสนาาณํ. ยถาภูตํ าณนฺติ มคฺคาณํ. อิทํ วุตฺตํ
@เชิงอรรถ: ๑ สงฺคณี. อ. ๑/๑๑๐๕/๔๒๘        ๒ สํ.นิ. ๑๖/๑๕/๑๘
โหติ:- ยา ปฏิจฺจสมุปฺปาเท เจว ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนธมฺเมสุ จ เอเต อุโภ
สสฺสตุจฺเฉทอนฺเต อนุปคนฺตฺวา วิปสฺสนา ปฏิลทฺธา, ยญฺจ ตโต อุตฺตริมคฺคาณํ,
อยํ สตฺตานํ อาสโย, อยํ วฏฺฏสนฺนิสฺสิตานญฺจ วิวฏฺฏสนฺนิสฺสิตานญฺจ สพฺเพสมฺปิ
สตฺตานํ อาสโย, อิทํ วสนฏฺานนฺติ. อยํ อาจริยานํ สมานฏฺกถา.
     วิตณฺฑวาที ปนาห "มคฺโค นาม วาสํ วิทฺธํเสนฺโต คจฺฉติ, นนุ ตฺวํ
มคฺโค วาโสติ วเทสี"ติ. โส วตฺตพฺโพ "ตฺวํ อริยวาสภาณโก โหสิ น โหสี"ติ.
สเจ ปน "น โหมี"ติ วทติ, "ตฺวํ อภาณกตาย น ชานาสี"ติ วตฺตพฺโพ.
สเจ "ภาณโกสฺมี"ติ วทติ, สุตฺตํ อาหรา"ติ วตฺตพฺโพ. สเจ อาหรติ,  อิจฺเจตํ
กุสลํ. โน เจ อาหรติ, สยํ อาหริตพฺพํ "ทสยิเม ภิกฺขเว อริยวาสา, เย อริยา ๑-
อาวสึสุ วา อาวสนฺติ วา อาวสิสฺสนฺติ วา"ติ. ๒- เอตญฺหิ สุตฺตํ มคฺคสฺส
วาสภาวํ ทีเปติ, ตสฺมา สุกถิตเมเวตนฺติ. อิทมฺปน ภควา สตฺตานํ อาสยํ ชานนฺโต
อิเมสญฺจ ทิฏฺิคตานํ วิปสฺสนาาณมคฺคาณานํ อปฺปวตฺติกฺขเณปิ ปชานาติเอว.
วุตฺตมฺปิ เจตํ:-
              "กามํ เสวนฺตญฺเว ชานาติ `อยํ ปุคฺคโล กามครุโก
         กามาสโย กามาธิมุตฺโต'ติ. เนกฺขมฺมํ เสวนฺตญฺเว ชานาติ
         `อยํ ปุคฺคโล เนกฺขมฺมครุโก เนกฺขมฺมาสโย เนกฺขมฺมาธิมุตฺโต'ติ.
         พฺยาปาทํ ฯเปฯ อพฺยาปาทํ ฯเปฯ ถีนมิทฺธํ ฯเปฯ อาโลกสญฺ
         เสวนฺตญฺเว ชานาติ `อยํ ปุคฺคโล อาโลกสญฺาครุโก
         อาโลกสญฺาสโย อาโลกสญฺาธิมุตฺโต"ติ. ๓-
     [๘๑๖] อนุสยนิทฺเทเส กามราโค จ โส อปฺปหีนฏฺเน อนุสโย จาติ
กามราคานุสโย. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. ยํ โลเก ปิยรูปนฺติ ยํ อิมสฺมึ
โลเก ปิยชาติกํ. สาตรูปนฺติ สาตชาติกํ อสฺสาทปทฏฺานํ อิฏฺารมฺมณํ. เอตฺถ
สตฺตานํ ราคานุสโย อนุเสตีติ เอตสฺมึ อิฏฺารมฺมเณ สตฺตานํ อปฺปหีนฏฺเน
@เชิงอรรถ: ๑ ก. ยทริยา       ๒ องฺ.ทสก. ๒๔/๑๙/๒๓       ๓ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๒๗๘/๑๘๐ (สฺยา)
ราคานุสโย อนุเสติ. ยถา นาม อุทเก นิมุคฺคสฺส เหฏฺา จ อุปริ จ
สมนฺตภาเค จ อุทกเมว โหติ, เอวเมว อิฏฺารมฺมเณ ราคุปฺปตฺติ นาม
สตฺตานํ อาจิณฺณสมาจิณฺณา. ตถา อนิฏฺารมฺมเณ ปฏิฆุปฺปตฺติ. อิติ อิเมสุ ทฺวีสุ
ธมฺเมสูติ เอวํ อิเมสุ ทฺวีสุ กามราคปฏิฆวนฺเตสุ อิฏฺานิฏฺารมฺมณธมฺเมสุ.
อวิชฺชานุปติตาติ กามราคปฏิฆสมฺปยุตฺตา หุตฺวา อารมฺมณกรณวเสน อวิชฺชา
อนุปติตา. ตเทกฏฺโติ ตาย อวิชฺชาย สมฺปยุตฺเตกฏฺวเสน เอกฏฺโ. มาโน
จ ทิฏฺิ จ วิจิกิจฺฉา จาติ นววิโธ มาโน ทฺวาสฏฺิวิธา ทิฏฺิ อฏฺวตฺถุกา
จ วิจิกิจฺฉา. ภวราคานุสโย ปเนตฺถ กามราคานุสเยเนว สงฺคหิโตติ เวทิตพฺโพ.
     [๘๑๗] จริตนิทฺเทเส เตรส เจตนา ปุญฺาภิสงฺขาโร, ทฺวาทส อปุญฺาภิสงฺขาโร,
จตสฺโส อาเนญฺชาภิสงฺขาโร. ตตฺถ กามาวจโร ปริตฺตภูมิโก, อิตโร มหาภูมิโก.
ตีสุปิ วา เอเตสุ โย โกจิ อปฺปวิปาโก ปริตฺตภูมิโก, พหุวิปาโก มหาภูมิโกติ
เวทิตพฺโพ.
     [๘๑๘] อธิมุตฺตินิทฺเทโส เหฏฺา ปกาสิโตว. กสฺมา ปนายํ อธิมุตฺติ
เหฏฺา วุตฺตาปิ ปุน คหิตาติ? อยญฺหิ เหฏฺา ปาฏิเยกฺกํ พลทสฺสนวเสน
คหิตา, อิธ สตฺตานํ ติกฺขินฺทฺริยมุทินฺทฺริยภาวทสฺสนตฺถํ.
     [๘๑๙] มหารชกฺขนิทฺเทเส อุสฺสทคตานีติ เวปุลฺลคตานิ. ปหานกฺกมวเสน
เจส อุปฺปฏิปาฏิยา นิทฺเทโส กโต.
     [๘๒๐] อนุสฺสทคตานีติ อเวปุลฺลคตานิ. ติกฺขินฺทฺริยมุทินฺทฺริยนิทฺเทเส
อุปนิสฺสยอินฺทฺริยานิ นาม กถิตานิ. อุปฺปฏิปาฏิยา นิทฺเทเส ปเนตฺถ ปโยชนํ
เหฏฺา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
     [๘๒๓] ตถา ทฺวาการนิทฺเทสาทีสุ ปาปาสยาติ อกุสลาสยา. ปาปจริตาติ
อปุญฺาภิสงฺขารปริปูรกา. ปาปาธิมุตฺติกาติ สกฺกายาภิรตา วฏฺฏชฺฌาสยา.
     [๘๒๔] สฺวาการนิทฺเทเส ยสฺมา กลฺยาโณ นาม อนุสโย นตฺถิ, ตสฺมา
"กลฺยาณานุสยา"ติ น วุตฺตํ. เสสํ วุตฺตวิปริยาเยน เวทิตพฺพํ.
     [๘๒๖] ภพฺพาภพฺพนิทฺเทเส กมฺมาวรเณนาติ ปญฺจวิเธน อนนฺตริยกมฺเมน.
กิเลสาวรเณนาติ นิยตมิจฺฉาทิฏฺิยา. วิปากาวรเณนาติ อเหตุกปฏิสนฺธิยา. ยสฺมา
ปน ทุเหตุกานมฺปิ อริยมคฺคปฏิเวโธ นตฺถิ, ตสฺมา ทุเหตุกปฏิสนฺธิปิ
วิปากาวรณเมวาติ เวทิตพฺพา. อสฺสทฺธาติ พุทฺธาทีสุ สทฺธารหิตา. อจฺฉนฺทิกาติ
กตฺตุกมฺยตากุสลจฺฉนฺทรหิตา. อุตฺตรกุรุกา มนุสฺสา อจฺฉนฺทิกฏฺานํ ปวิฏฺา.
ทุปฺปญฺาติ ภวงฺคปญฺาย ปริหีนา. ภวงฺคปญฺาย ปน ปริปุณฺณายปิ ยสฺส ภวงฺคํ
โลกุตฺตรสฺส ปาทกํ น โหติ, โส ทุปฺปญฺโเยว นาม. อภพฺพา นิยามํ โอกฺกมิตุํ
กุสเลสุ ธมฺเมสุ สมฺมตฺตนฺติ กุสเลสุ ธมฺเมสุ สมฺมตฺตนิยามสงฺขาต มคฺคํ
โอกฺกมิตุํ อภพฺพา.
       [๘๒๗] น กมฺมาวรเณนาติอาทีนิ วุตฺตวิปริยาเยน เวทิตพฺพานิ. อิทํ
ทฺวินฺนํ าณานํ ภาชนียํ อินฺทฺริยปโรปริยตฺติาณสฺส จ อาสยานุสยาณสฺส
จ. เอตฺถ หิ อาสยานุสยาเณน อินฺทฺริยปโรปริยตฺติาณมฺปิ ภาชิตํ. อิติ
อิมานิ เทฺว าณานิ เอกโต หุตฺวา เอกํ พลาณํ นาม ชาตนฺติ.
                        ฉฏฺพลนิทฺเทสวณฺณนา.
                          ------------
                           สตฺตมพลนิทฺเทส
     [๘๒๘] สตฺตมพลนิทฺเทเส ฌายตีติ ฌายี. จตฺตาโร ฌายีติ ฌายิโน
จตฺตาโร ชนา วุจฺจนฺติ. ตตฺถ ปมจตุกฺเก ตาว ปโม สมาปตฺติลาภี สมาโนเยว
น ลาภิมฺหีติ, กมฺมฏฺานํ สมานํเยว น กมฺมฏฺานนฺติ สญฺี โหติ, อยํ
อปฺปคุณชฺฌานลาภีติ เวทิตพฺโพ. ทุติโย สมาปตฺติยา อลาภีเยว ลาภิมฺหีติ,
อกมฺมฏฺานํ สมานํเยว กมฺมฏฺานนฺติ สญฺี โหติ, อยํ นิทฺทาฌายี นาม.
นิทฺทายิตฺวา ปฏิพุทฺโธ เอวํ มญฺติ. ตติโย สมาปตฺติลาภี สมาโน
สมาปตฺติลาภิมฺหีติ, กมฺมฏฺานเมว สมานํ กมฺมฏฺานนฺติ สญฺี โหติ, อยํ
ปคุณชฺฌานลาภีติ เวทิตพฺโพ. จตุตฺโถ อลาภีเยว อลาภิมฺหีติ, อกมฺมฏฺานํเยว
อกมฺมฏฺานนฺติ สญฺี โหติ, เอวเมตฺถ เทฺว ชนา อชฺฌายิโนว ฌายีนํ อนฺโต
ปวิฏฺตฺตา ฌายีติ วุตฺตา.
     ทุติยจตุกฺเก สสงฺขาเรน สปฺปโยเคน สมาธิปาริพนฺธิกธมฺเม วิกฺขมฺเภนฺโต
ทนฺธํ สมาปชฺชติ นาม, เอกทฺวิจิตฺตวาเร ตฺวา สหสา วุฏฺหนฺโต ขิปฺปํ
วุฏฺาติ นาม. สุเขเนว ปน สมาธิปาริพนฺธิกธมฺเม โสเธนฺโต ขีปฺปํ สมาปชฺชติ
นาม, ยถาปริจฺเฉเทน อวุฏฺหิตฺวา กาลํ อตินาเมตฺวา วุฏฺหนฺโต ทนฺธํ
วุฏฺาติ นาม. อิตเร เทฺวปิ อิมินาว นเยน เวทิตพฺพา. อิเม จตฺตาโรปิ ชนา
สมาปตฺติลาภิโนว.
     ตติยจตุกฺเก อิทํ ฌานํ ปญฺจงฺคิกํ อิทํ จตุรงฺคิกนฺติ เอวํ
องฺคววตฺถานปริจฺเฉเท เฉโก สมาธิสฺมึ สมาธิกุสโล นาม, นีวรณานิ ปน วิกฺขมฺเภตฺวา
จิตฺตมญฺชุสาย จิตฺตํ เปตุํ อเฉโก โน สมาธิสฺมึ สมาปตฺติกุสโล นาม.
อิตเรปิ ตโย อิมินาว นเยน เวทิตพฺพา. อิเมปิ จตฺตาโร สมาปตฺติลาภิโนเยว.
     อิทานิ ยานิ ฌานานิ นิสฺสาย อิเม ปุคฺคลา ฌายี นาม ชาตา, ตานิ
ทสฺเสตุํ จตฺตาริ ฌานานีติอาทิมาห. ตตฺถ จตฺตาริ ฌานานิ ตโย จ วิโมกฺขา
อตฺถโต เหฏฺา ธมฺมสงฺคหฏฺกถายเมว ๑- ปกาสิตา. เสสานมฺปิ วิโมกฺขฏฺโ
ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. อปิเจตฺถ ปฏิปาฏิยา สตฺต อปฺปิตปฺปิตกฺขเณ
ปจฺจนีกธมฺเมหิ วิมุจฺจนโต อารมฺมเณ จ อธิมุจฺจนโต วิโมกฺโข นาม. อฏฺโม
@เชิงอรรถ: ๑ สงฺคณี.อ. ๑/๑๖๐,๒๔๘/๒๑๙,๒๔๔
ปน สพฺพโส สญฺาเวทยิเตหิ วิมุตฺตตฺตา อปคตวิโมกฺโข ๑- นาม. สมาธีสุ
จตุกฺกนยปญฺจกนเยสุ ปมชฺฌานสมาธิ สวิตกฺกสวิจาโร นาม. ปญฺจกนเย
ทุติยชฺฌานสมาธิ อวิตกฺกวิจารมตฺตสมาธิ นาม. จตุกฺกนเยปิ ปญฺจกนเยปิ อุปริ
ตีสุ ฌาเนสุ สมาธิ อวิตกฺกาวิจารสมาธิ นาม. สมาปตฺตีสุ หิ ปฏิปาฏิยา
อฏฺนฺนํ สมาปตฺตีนํ สมาธีติปิ นามํ สมาปตฺตีติปิ. กสฺมา? จิตฺเตกคฺคตาสพฺภาวโต.
นิโรธสมาปตฺติยา ตทภาวโต น สมาธีติ นามํ.
     หานภาคิโย ธมฺโมติ อปฺปคุเณหิ ปมชฺฌานาทีหิ วุฏฺิตสฺส สญฺามนสิการานํ
กามาทิอนุปกฺขนฺทนํ. วิเสสภาคิโย ธมฺโมติ ปคุเณหิ ปมชฺฌานาทีหิ วุฏฺิตสฺส
สญฺามนสิการานํ ทุติยชฺฌานาทิอนุปกฺขนฺทนํ. โวทานมฺปิ วุฏฺานนฺติ อิมินา
ปคุณโวทานํ วุฏฺานํ นาม กถิตํ. เหฏฺิมํ เหฏฺิมญฺหิ ปคุณชฺฌานํ อุปริมสฺส
อุปริมสฺส ปทฏฺานํ โหติ. ตสฺมา "โวทานมฺปิ วุฏฺานนฺ"ติ วุตฺตํ. ตมฺหา
ตมฺหา สมาธิมฺหา วุฏฺานมฺปิ วุฏฺานนฺติ อิมินา ภวงฺควุฏฺานํ นาม กถิตํ.
ภวงฺเคน หิ สพฺพชฺฌาเนหิ วุฏฺานํ โหติ, นิโรธโต ปน ผลสมาปตฺติยาว วุฏฺหนฺติ.
อิทํ ปาลิมุตฺตกวุฏฺานํ นามาติ.
                        สตฺตมพลนิทฺเทสวณฺณนา.
                          ------------
                           อฏฺมพลนิทฺเทส
     [๘๒๙] อฏฺมพลนิทฺเทเส อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสนฺติอาทิ สพฺพมฺปิ
วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถาริตเมว.
                      อฏฺมพลนิทฺเทสวณฺณนา.
                       --------------
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อปคมวิโมกฺโข
                           นวมพลนิทฺเทส
     [๘๓๐] นวมพลนิทฺเทเสปิ ทิพฺเพน จกฺขุนาติอาทิ สพฺพํ ตตฺเถว
วิตฺถาริตเมว.
                        นวมพลนิทฺเทสวณฺณนา.
                           -----------
                           ทสมพลนิทฺเทส
     [๘๓๑] ทสมพลนิทฺเทเส เจโตวิมุตฺตินฺติ ผลสมาธึ. ปญฺาวิมุตฺตินฺติ
ผลาณํ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมว. อยนฺตาเวตฺถ อาจริยานํ สมานฏฺกถา.
ปรวาที ปนาห "ทสพลาณํ นาม ปาฏิเยกฺกํ นตฺถิ, สพฺพญฺุตญฺาณสฺเสวายํ
ปเภโท"ติ. ตํ น ตถา ทฏฺพฺพํ. อญฺเมว หิ ทสพลาณํ, อญฺ สพฺพญฺุตญฺาณํ.
ทสพลาณญฺหิ สกสกกิจฺจเมว ชานาติ, สพฺพญฺุตญฺาณํ ปน ตมฺปิ ตโต อวเสสมฺปิ
ชานาติ. ทสพลาเณสุปิ หิ ๑- ปมํ การณาการณเมว ชานาติ. ทุติยํ
กมฺมนฺตรวิปากนฺตรเมว, ตติยํ กมฺมปริจฺเฉทเมว, จตุตฺถํ ธาตุนานตฺตการณเมว,
ปญฺจมํ สตฺตานํ อชฺฌาสยาธิมุตฺติเมว, ฉฏฺ อินฺทฺริยานํ ติกฺขมุทุภาวเมว, สตฺตมํ
ฌานาทีหิ สทฺธึ เตสํ สงฺกิเลสาทิเมว, อฏฺมํ ปุพฺเพนิวุฏฺกฺขนฺธสนฺตติเมว, นวมํ
สตฺตานํ จุติปฏิสนฺธิเมว, ทสมํ สจฺจปริจฺเฉทเมว. สพฺพญฺุตญฺาณํ ปน เอเตหิ
ชานิตพฺพญฺจ ตโต อุตฺตริตรญฺจ ปชานาติ, เอเตสํ ปน กิจฺจํ น สพฺพํ กโรติ. ตญฺหิ
ฌานํ หุตฺวา อปฺเปตุํ น สกฺโกติ, อิทฺธิ หุตฺวา วิกุพฺพิตุํ น สกฺโกติ, มคฺโค
หุตฺวา กิเลเส เขเปตุํ น สกฺโกติ.
     อปิจ ปรวาที เอวํ ปุจฺฉิตพฺโพ "ทสพลาณํ นาม เอตํ สวิตกฺกสวิจารํ
อวิตกฺกวิจารมตฺตํ อวิตกฺกาวิจารํ กามาวจรํ รูปาวจรํ อรูปาวจรํ โลกิยํ
โลกุตฺตรนฺ"ติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ
ชานนฺโต "ปฏิปาฏิยา สตฺต าณานิ สวิตกฺกสวิจารานี"ติ วกฺขติ, ตโต "ปรานิ
เทฺว าณานิ อวิตกฺกาวิจารานี"ติ วกฺขติ, "อาสวกฺขยาณํ สิยา สวิตกฺกสวิจารํ,
สิยา อวิตกฺกวิจารมตฺตํ, สิยา อวิตกฺกาวิจารนฺ"ติ วกฺขติ. ตถา "ปฏิปาฏิยา สตฺต
กามาวจรานิ, ตโต เทฺว รูปาวจรานิ, อวสาเน เอกํ โลกุตฺตรนฺ"ติ วกฺขติ,
"สพฺพญฺุตญฺาณํ ปน สวิตกฺกสวิจารเมว กามาวจรเมว โลกิยเมวา"ติ วกฺขติ.
อิติ อญฺเทว ทสพลาณํ, อญฺ สพฺพญฺุตญฺาณนฺติ.
                     สมฺโมหวิโนทนิยา วิภงฺคฏฺกถาย
                       าณวิภงฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
                         ---------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๔ หน้า ๔๕๑-๕๐๑.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=54&A=10653&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=54&A=10653&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=35&i=835
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=35&A=11353
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=35&A=9137
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=35&A=9137
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๕
http://84000.org/tipitaka/read/?index_35