อรรถกถาเล่มที่ ๕๔ ภาษาบาลีอักษรไทย
 วิภงฺค.อ. (สมฺโมห.)

                         ๑๕. ปฏิสมฺภิทาวิภงฺค
                 ๑. สุตฺตนฺตภาชนีย  ๑. สงฺคหวารวณฺณนา
     [๗๑๘] อิทานิ ตทนนฺตเร ปฏิสมฺภิทาวิภงฺเค จตสฺโสติ คณนปริจฺเฉโท.
ปฏิสมฺภิทาติ ปเภทา. ยสฺมา ปน ปรโต อตฺเถ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทาติอาทิมาห,
ตสฺมา น อญฺสฺส กสฺสจิ ปเภทา, าณสฺเสว ปเภทาติ เวทิตพฺพา. อิติ "จตสฺโส
ปฏิสมฺภิทา"ติ ปเทน จตฺตาโร าณปฺปเภทาติ อยมตฺโถ สงฺคหิโต. อตฺถปฏิสมฺภิทาติ
อตฺเถ ปฏิสมฺภิทา, อตฺถปฺปเภทสฺส สลฺลกฺขณวิภาวนววตฺถานกรณสมตฺถํ อตฺเถ
ปเภทคตํ าณนฺติ อตฺโถ. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. ธมฺมปฺปเภทสฺส หิ
สลฺลกฺขณวิภาวนววตฺถานกรณสมตฺถํ ธมฺเม ปเภทคตํ าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา นาม.
นิรุตฺติปฺปเภทสฺส สลฺลกฺขณวิภาวนววตฺถานกรณสมตฺถํ นิรุตฺตาภิลาเป ปเภทคตํ
าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา นาม. ปฏิภาณปฺปเภทสฺส สลฺลกฺขณวิภาวนววตฺถานกรณสมตฺถํ
ปฏิภาเณ ปเภทคตํ าณํ ปฏิภาณปฏิสมฺภิทา นาม.
     อิทานิ ยถานิกฺขิตฺตา ปฏิสมฺภิทา ภาเชตฺวา ทสฺเสนฺโต อตฺเถ าณํ
อตฺถปฏิสมฺภิทาติอาทิมาห. ตตฺถ อตฺโถติ สงฺเขปโต เหตุผลํ. ตญฺหิ เหตุวเสน
อรณียํ คนฺตพฺพํ ปตฺตพฺพํ, ตสฺมา อตฺโถติ วุจฺจติ. ปเภทโต ปน ยงฺกิญฺจิ
ปจฺจยสมุปฺปนฺนํ, นิพฺพานํ, ภาสิตตฺโถ, วิปาโก, กิริยาติ อิเม ปญฺจ ธมฺมา
อตฺโถติ เวทิตพฺโพ, ๑- ตํ อตฺถํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ตสฺมึ อตฺเถ ปเภทคตํ าณํ
อตฺถปฏิสมฺภิทา.
     ธมฺโมติ สงฺเขปโต ปจฺจโย. โส หิ ยสฺมา ตํ ตํ วิทหติ ปวตฺเตติ
เจว ปาเปติ จ, ตสฺมา ธมฺโมติ วุจฺจติ. ปเภทโต ปน โย โกจิ ผลนิพฺพตฺตโก
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เวทิตพฺพา
เหตุ, อริยมคฺโค, ภาสิตํ, กุสลํ, อกุสลนฺติ อิเม ปญฺจ ธมฺมา ธมฺโมติ
เวทิตพฺโพ, ๑- ตํ ธมฺมํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ตสฺมึ ธมฺเม ปเภทคตํ าณํ
ธมฺมปฏิสมฺภิทา.
     ตตฺร ธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป าณนฺติ ตสฺมึ อตฺเถ จ ธมฺเม จ ยา
สภาวนิรุตฺติ, ตสฺสา อภิลาเป ตํ สภาวนิรุตฺตึ สทฺทํ อารมฺมณํ กตฺวา
ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ตสฺมึ สภาวนิรุตฺตาภิลาเป ปเภทคตํ าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา.
เอวมยํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา สทฺทารมฺมณา นาม ชาตา, น ปญฺตฺติอารมฺมณา.
กสฺมา? ยสฺมา สทฺทํ สุตฺวา "อยํ สภาวนิรุตฺติ, อยํ น สภาวนิรุตฺตี"ติ
ชานนฺติ. ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺโต หิ "ผสฺโส"ติ วุตฺเต "อยํ สภาวนิรุตฺตี"ติ
ชานาติ, "ผสฺสา"ติ วา "ผสฺสนฺ"ติ วา วุตฺเต ปน "อยํ น สภาวนิรุตฺตี"ติ
ชานาติ. เวทนาทีสุปิ เอเสว นโย. อญฺ ปเนส นามาขฺยาตอุปสคฺคพฺยญฺชนสทฺทํ
ชานาติ น ชานาตีติ? ยทคฺเคน สทฺทํ สุตฺวา "อยํ สภาวนิรุตฺติ,
อยํ น สภาวนิรุตฺตี"ติ ชานาติ, ตทคฺเคเนตมฺปิ ชานิสฺสตีติ. ตํ ปน นยิทํ
ปฏิสมฺภิทากิจฺจนฺติ ปฏิกฺขิปิตฺวา อิทํ วตฺถุ กถิตํ:-
     ติสฺสทตฺตตฺเถโร กิร โพธิมณฺฑเล ๒- สุวณฺณสลากํ คเหตฺวา อฏฺารสสุ
ภาสาสุ กตรภาสาย กเถมีติ ปวาเรสิ. ตํ ปน เตน อตฺตโน อุคฺคเห ตฺวา
ปวาริตํ, น ปฏิสมฺภิทาย ิเตน. โส หิ มหาปญฺตาย ตํ ตํ ภาสํ กถาเปตฺวา
กถาเปตฺวา อุคฺคณฺหิ. ตโต อุคฺคเห ตฺวา เอวํ ปวาเรสิ.
     ภาสํ นาม สตฺตา อุคฺคณฺหนฺตีติ วตฺวา จ ปเนตฺถ อิทํ กถิตํ.
มาตาปิตโร หิ ทหรกาเล กุมารเก มญฺเจ วา ปีเ วา นิปชฺชาเปตฺวา ตํ ตํ
กถยมานา ตานิ ตานิ กิจฺจานิ กโรนฺติ. ทารกา เตสํ ตํ ตํ ภาสํ ววตฺถาเปนฺติ
"อิมินา อิทํ วุตฺตํ, อิมินา อิทํ วุตฺตนฺ"ติ. คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺเต กาเล สพฺพมฺปิ
ภาสํ ชานนฺติ. มาตา ทมิฬี, ปิตา อนฺธโก. เตสํ ชาตทารโก สเจ มาตุ กถํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เวทิตพฺโพ       ๒ ฉ.ม. โพธิมณฺเฑ
ปมํ สุณาติ, ทมิฬภาสํ ภาสิสฺสติ. สเจ ปิตุ กถํ ปมํ สุณาติ, อนฺธกภาสํ
ภาสิสฺสติ. อุภินฺนมฺปิ ปน กถํ อสุณนฺโต มาคธภาสํ ภาสิสฺสติ.
     โยปิ อคามเก มหาอรญฺเ นิพฺพตฺโต, ตตฺถ อญฺโ กเถนฺโต นาม
นตฺถิ, โสปิ อตฺตโน ธมฺมตาย วจนํ สมุฏฺาเปนฺโต มาคธภาสเมว ภาสิสฺสติ.
นิรเย ติรจฺฉานโยนิยํ ปิตฺติวิสเย มนุสฺสโลเก เทวโลเกติ สพฺพตฺถ มาคธภาสาว
อุสฺสนฺนา. ตตฺถ เสสา โอฏฺฏกิราตอนฺธกโยนกทมิฬภาสาทิกา อฏฺารส ภาสา
ปริวตฺตนฺติ, [๑] อยเมเวกา ยถาภุจฺจพฺรหฺมโวหารอริยโวหารสงฺขาตา มาคธภาสาว
น ปริวตฺตติ. สมฺมาสมฺพุทฺโธปิ เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ ตนฺตึ อาโรเปนฺโต
มาคธภาสายเอว อาโรเปสิ. กสฺมา? เอวญฺหิ อตฺถํ อาหริตุํ สุขํ โหติ. มาคธภาสาย
หิ ตนฺตึ อารุฬฺหสฺส พุทฺธวจนสฺส ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺตานํ โสตปถาคมนเมว
ปปญฺโจ. โสเต ปน สงฺฆฏฺฏิตมตฺเตเยว นยสเตน นยสหสฺเสน อตฺโถ
อุปฏฺาติ. อญฺาย ปน ภาสาย ตนฺตึ อารุฬฺหํ โปเถตฺวา โปเถตฺวา
อุคฺคเหตพฺพํ โหติ. พหุมฺปิ อุคฺคเหตฺวา ปน ปุถุชฺชนสฺส ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺติ นาม
นตฺถิ, อริยสาวโก โน ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺโต นาม นตฺถิ.
     าเณสุ าณนฺติ สพฺพตฺถกาณํ อารมฺมณํ กตฺวา าณํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส
ปเภทคตํ าณํ ปฏิภาณปฏิสมฺภิทาติ. อิมา ปน จตสฺโสปิ ปฏิสมฺภิทา ทฺวีสุ าเนสุ
ปเภทํ คจฺฉนฺติ, ปญฺจหิ การเณหิ วิสทา โหนฺตีติ เวทิตพฺพา. กตเมสุ ทฺวีสุ?
เสกฺขภูมิยญฺจ อเสกฺขภูมิยญฺจ. ตตฺถ สาริปุตฺตตฺเถรสฺส มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺส
มหากสฺสปตฺเถรสฺส มหากจฺจายนตฺเถรสฺส มหาโกฏฺิตตฺเถรสฺสาติ อสีติยาปิ
มหาเถรานํ ปฏิสมฺภิทา อเสกฺขภูมิยํ ปเภทํ คตา, อานนฺทตฺเถรสฺส จิตฺตสฺส
คหปติโน ธมฺมิกสฺส อุปาสกสฺส อุปาลิสฺส คหปติโน ขุชฺชุตฺตราย อุปาสิกายาติ
เอวมาทีนํ ปฏิสมฺภิทา เสกฺขภูมิยํ ปเภทํ คตาติ อิมาสุ ทฺวีสุ ภูมีสุ ปเภทํ
คจฺฉนฺติ.
@เชิงอรรถ: (๑) ม. กาลนฺตเรน อญฺถา โหนฺติ วินสฺสนฺติ จ
     กตเมหิ ปญฺจหิ การเณหิ ปฏิสมฺภิทา วิสทา โหนฺตีติ? อธิคเมน ปริยตฺติยา
สวเนน ปริปุจฺฉาย ปุพฺพโยเคนาติ. ตตฺถ อธิคโม นาม อรหตฺตํ. ตญฺหิ ปตฺตสฺส
ปฏิสมฺภิทา วิสทา โหนฺติ. ปริยตฺติ นาม พุทฺธวจนํ. ตญฺหิ อุคฺคณฺหนฺตสฺส
ปฏิสมฺภิทา วิสทา โหนฺติ. สวนํ นาม ธมฺมสฺสวนํ. สกฺกจฺจํ ๑- ธมฺมํ สุณนฺตสฺส
หิ ปฏิสมฺภิทา วิสทา โหนฺติ. ปริปุจฺฉา นาม อฏฺกถา. อุคฺคหิตปาลิยา อตฺถํ
กเถนฺตสฺส หิ ปฏิสมฺภิทา วิสทา โหนฺติ. ปุพฺพโยโค นาม ปุพฺพโยคาวจรตา อตีตภเว
หรณปจฺจาหรณนเยน ปริหตกมฺมฏฺานตา. ๒- ปุพฺพโยคาวจรสฺส หิ ปฏิสมฺภิทา วิสทา
โหนฺติ. ตตฺถ อรหตฺตปฺปตฺติยา ปุนพฺพสุกุฏุมฺพิกปุตฺตสฺส ติสฺสตฺเถรสฺส
ปฏิสมฺภิทา วิสทา อเหสุํ. โส กิร ตามฺพปณฺณิทีเป ๓- พุทฺธวจนํ อุคฺคณฺหิตฺวา
ปรตีรํ คนฺตฺวา โยนกธมฺมรกฺขิตตฺเถรสฺส สนฺติเก พุทฺธวจนํ อุคฺคณฺหิตฺวา
อาคจฺฉนฺโต นาวํ อภิรูหนติตฺเถ เอกสฺมึ ปเท อุปฺปนฺนกงฺโข โยชนสติกํ มคฺคํ ๔-
นิวตฺติตฺวา อาจริยสฺส สนฺติกํ คจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค เอกสฺส กุฏุมฺพิกสฺส ปญฺหํ
กเถสิ. โส ปสีทิตฺวา สตสหสฺสคฺฆนิกํ กมฺพลํ อทาสิ. โสปิ ตํ อาหริตฺวา อาจริยสฺส
อทาสิ. เถโร วาสิยา โกฏฺเฏตฺวา นิสีทนฏฺาเน ปริภณฺฑํ กาเรสิ. กิมตฺถายาติ?
ปจฺฉิมาย ชนตาย อนุคฺคหตฺถายาติ. เอวํ กิรสฺส อโหสิ "อมฺหากํ คตมคฺคํ
อาวชฺชิตฺวา อนาคเต สพฺรหฺมจาริโน ปฏิปตฺตึ ปูเรตพฺพํ มญฺิสฺสนฺตี"ติ.
ติสฺสตฺเถโรปิ อาจริยสฺส สนฺติเก กงฺขํ ฉินฺทิตฺวา ชมฺพุโกลปฏฺฏเน โอรุยฺห
เจติยงฺคณสมฺมชฺชนเวลาย วาลิกวิหารํ ปตฺวา สมฺมชฺชิ. ตสฺส สมฺมชฺชิตฏฺานํ
ทิสฺวา "อิทํ วีตราคสฺส ภิกฺขุโน สมฺมชฺชนฏฺานนฺ"ติ ๕- เถรสฺส วีมํสนตฺถาย
ปญฺหํ ปุจฺฉึสุ. เถโร ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺตตาย ปุจฺฉิตปุจฺฉิเต ปเญฺห กเถสีติ.
     ปริยตฺติยา ปน ติสฺสทตฺตตฺเถรสฺส เจว นาคเสนตฺเถรสฺส จ
ปฏิสมฺภิทา วิสทา อเหสุํ. สกฺกจฺจํ ธมฺมสฺสวเนน สุธมฺมสามเณรสฺส ปฏิสมฺภิทา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สกฺกจฺจญฺหิ     ๒ ฉ.ม. ปริคฺคหิต....      ๓ ฉ.ม. ตมฺพ....
@๔ ฉ.ม. โยชนสตมคฺคํ   ๕ ฉ.ม. สมฺมฏฺฏฺานํ
วิสทา อเหสุํ. โส กิร ตฬงฺคราสีธมฺมทินฺนตฺเถรสฺส ๑- ภาคิเนยฺโย ขุรคฺเคเยว
อรหตฺตํ ปตฺโต. มาตุลตฺเถรสฺส ธมฺมวินิจฺฉยฏฺาเน นิสีทิตฺวา สุณนฺโตเยว
ตีณิ ปิฏกานิ ปคุณานิ อกาสิ. อุคฺคหิตปาลิยา อตฺถํ กเถนฺตสฺส ปน
ติสฺสทตฺตตฺเถรสฺเสว ปฏิสมฺภิทา วิสทา อเหสุํ. คตปจฺจาคตวตฺตํ ปน ปูเรตฺวา
ยาว อนุโลมํ กมฺมฏฺานํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อาคตานํ วิสทภาวปฺปตฺตปฏิสมฺภิทานํ
ปุพฺพโยคาวจรานํ อนฺโต นตฺถิ.
     เอเตสุ ปน การเณสุ ปริยตฺติ, สวนํ, ปริปุจฺฉาติ อิมานิ ตีณิ ปเภทสฺเสว
พลวการณานิ. ปุพฺพโยโค อธิคมสฺส พลวปจฺจโย, ปเภทสฺส โหติ น โหตีติ?
โหติ, น ปน ตถา. ปริยตฺติสวนปริปุจฺฉา หิ ปุพฺเพ โหนฺตุ วา มา วา,
ปุพฺพโยเคน ปน ๒- ปุพฺเพ เจว เอตรหิ จ สงฺขารสมฺมสนํ วินา ปฏิสมฺภิทา
นาม นตฺถิ. อิเม ปน เทฺวปิ เอกโต หุตฺวา ปฏิสมฺภิทา อุปตฺถมฺเภตฺวา วิสทา
กโรนฺตีติ.
                       สงฺคหวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
                          -------------
                        ๒. สจฺจวาราทิวณฺณนา
     [๗๑๙] อิทานิ เย สงฺคหวาเร ปญฺจ อตฺถา จ ธมฺมา จ สงฺคหิตา,
เตสํ ปเภททสฺสนนเยน ปฏิสมฺภิทา วิภชิตุํ ปุน จตสฺโสติอาทินา นเยน
ปเภทวาโร อารทฺโธ. โส สจฺจวารเหตุวารธมฺมวารปจฺจยาการวารปริยตฺติวารวเสน
ปญฺจวิโธ. ตตฺถ ปจฺจยสมุปฺปนฺนสฺส ทุกฺขสฺส ๓- ปจฺจเยน ปตฺตพฺพสฺส
นิพฺพานสฺส จ อตฺถภาวํ ผลนิพฺพตฺตกสฺส สมุทยสฺส นิพฺพานสมฺปาปกสฺส
อริยมคฺคสฺส จ ธมฺมภาวญฺจ ทสฺเสตุํ สจฺจวาโร วุตฺโต. ยสฺส กสฺสจิ ปน
ผลนิพฺพตฺตกสฺส ๔- เหตุโน ธมฺมภาวํ เหตุผลสฺส จ อตฺถภาวํ ทสฺเสตุํ เหตุวาโร
@เชิงอรรถ: ๑ ม. วาฬงฺกรวาสี...., ฉ. ตลงฺครวาสี....        ๒ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ
@๓ ฉ.ม. ทุกฺขสจฺจสฺส       ๔ ฉ.ม. เหตุผล....
วุตฺโต. ตตฺถ จ เหตุผลกฺกมวเสน อุปฺปฏิปาฏิยา ปมํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา นิทฺทิฏฺา.
เย ปน ธมฺมา ตมฺหา ตมฺหา รูปารูปปฺปเภทา เหตุโต ชาตา, เตสํ อตฺถภาวํ
ตสฺส ตสฺส จ รูปารูปธมฺมปฺปเภทสฺส เหตุโน ธมฺมภาวํ ทสฺเสตุํ ธมฺมวาโร
วุตฺโต. ชรามรณาทีนํ ปน อตฺถภาวํ ชรามรณาทิสมุทยสงฺขาตานํ ชาติอาทีนญฺจ
ธมฺมภาวํ ทสฺเสตุํ ปจฺจยาการวาโร วุตฺโต. ตโต ปริยตฺติสงฺขาตสฺส ตสฺส
ตสฺส ภาสิตสฺส ธมฺมภาวํ ภาสิตสงฺขาเตน ปจฺจเยน ปตฺตพฺพสฺส ภาสิตตฺถสฺส
จ อตฺถภาวํ ทสฺเสตุํ ปริยตฺติวาโร วุตฺโต.
     ตตฺถ จ ยสฺมา ภาสิตํ ตฺวา ตสฺสตฺโถ ายติ, ตสฺมา ภาสิตภาสิตตฺถกฺกเมน
อุปฺปฏิปาฏิยา ปมํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา นิทฺทิฏฺา. ปริยตฺติธมฺมสฺส ปน ปเภททสฺสนตฺถํ
"ตตฺถ กตมา ธมฺมปฏิสมฺภิทา"ติ ปุจฺฉาปุพฺพงฺคโม ปฏินิทฺเทสวาโร วุตฺโต. ตตฺถ
สุตฺตนฺติอาทีหิ นวหิ องฺเคหิ นิปฺปเทสโต ตนฺติ คหิตา. อยํ อิมสฺส ภาสิตสฺส
อตฺโถ, อยํ อิมสฺส ภาสิตสฺส อตฺโถติ อิมสฺมิมฺปิ าเน ภาสิตวเสน นิปฺปเทสโต
ตนฺติเอว คหิตาติ.
                     สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา นิฏฺิตา.
                         --------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๔ หน้า ๔๑๓-๔๑๘.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=54&A=9758&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=54&A=9758&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=35&i=777
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=35&A=10060
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=35&A=8032
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=35&A=8032
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๕
http://84000.org/tipitaka/read/?index_35