บาลีอรรถกถาเล่มที่ ๘

๘. มหาหตฺถิปโทปมสุตฺตวณฺณนา [๓๐๐] เอวมฺเม สุตนฺติ มหาหตฺถิปโทปมสุตฺตํ. ตตฺถ ชงฺคลานนฺติ ปวีตลวาสีนํ. ^๒- ปาณานนฺติ สปาทกปาณานํ. ปทชาตานีติ ปทานิ. สโมธานํ คจฺฉนฺตีติ โอธานํ อุปกฺเขปํ ^๓- คจฺฉนฺติ. อคฺคมกฺขายตีติ เสฏฺ อกฺขายติ. ยทิทํ มหนฺตตฺเตนาติ มหนฺตภาเวน อคฺคมกฺขายติ, น คุณวเสนาติ อตฺโถ. เย เกจิ กุสลา ธมฺมาติ เย เกจิ โลกิยา วา โลกุตฺตรา วา กุสลา ธมฺมา. สงฺคหํ @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ ^๒ ฉ.ม. ปถวีตลจารีนํ ^๓ ฉ.ม. ปกฺเขปํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๖.

คจฺฉนฺตีติ เอตฺถ จตุพฺพิโธ สงฺคโห สชาติสงฺคโห สญฺชาติสงฺคโห กิริยสงฺคโห คณนสงฺคโหติ. ตตฺถ "สพฺเพ ขตฺติยา อาคจฺฉนฺตุ สพฺเพ พฺราหฺมณา"ติ เอวํ สมานชาติวเสน สงฺคโห สชาติสงฺคโห นาม. "สพฺเพ โกสลกา สพฺเพ มาคธิกา"ติ ^๑- เอวํ สญฺชาติเทสวเสน สงฺคโห สญฺชาติสงฺคโห นาม. "สพฺเพ รถิกา สพฺเพ ธนุคฺคหา"ติ เอวํ กิริยวเสน สงฺคโห กิริยสงฺคโห นาม. "จกฺขายตนํ กตมกฺขนฺธคณนํ คจฺฉตีติ, จกฺขายตนํ รูปกฺขนฺธคณนํ คจฺฉติ. หญฺจิ จกฺขายตนํ รูปกฺขนฺธคณนํ คจฺฉติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ จกฺขายตนํ รูปกฺขนฺเธน สงฺคหิตนฺ"ติ ^๒- อยํ คณนสงฺคโห นาม, อิมสฺมึปิ าเน อยเมว อธิปฺเปโต. นนุ จ "จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ กติ กุสลา กติ อกุสลา กติ อพฺยากตาติ ปญฺหสฺส วิสฺสชฺชเน สมุทยสจฺจํ อกุสลํ, มคฺคสจฺจํ กุสลํ, นิโรธสจฺจํ อพฺยากตํ, ทุกฺขสจฺจํ สิยา กุสลํ, สิยา อกุสลํ, สิยา อพฺยากตนฺ"ติ ^๓- อาคตตฺตา จตุภูมิกมฺปิ กุสลํ ทิยฑฺฒเมว สจฺจํ ภชติ. อถ กสฺมา มหาเถโร จตูสุ อริยสจฺเจสุ สงฺคหํ ^๔- คจฺฉตีติ อาหาติ. สจฺจานํ อนฺโตคธตฺตา. ยถา หิ "สาธิกมิทํ ภิกฺขเว ทิยฑฺฒสิกฺขาปทสตํ อนฺวฑฺฒมาสํ อุทฺเทสํ อาคจฺฉติ, ยตฺถ อตฺถกามา กุลปุตฺตา สิกฺขนฺติ. ติสฺโส อิมา ภิกฺขเว สิกฺขา อธิสีลสิกฺขา อธิจิตฺตสิกฺขา อธิปญฺาสิกฺขา"ติ ^๕- เอตฺถ สาธิกมิทํ ทิยฑฺฒสิกฺขาปทสตํ เอกา อธิสีลสิกฺขาว โหติ, ตํ สิกฺขนฺโตปิ ติสฺโส สิกฺขา สิกฺขตีติ ทสฺสิโต, สิกฺขานํ อนฺโตคธตฺตา. ยถา เอกสฺส หตฺถิปทสฺส จตูสุ โกฏฺาเสสุ เอกสฺมึ โกฏฺาเส โอติณฺณานิปิ ทฺวีสุ ตีสุ จตูสุ โกฏฺาเสสุ โอติณฺณานิปิ สิงฺคาลสสมิคาทีนํ ปาทานิ หตฺถิปเท สโมธานํ คตาเนว โหนฺติ. หตฺถิ ปทโต อมุจฺจิตฺวา ตสฺเสว อนฺโตคธตฺตา. เอวเมว เอกสฺมึปิ ทฺวีสุปิ ตีสุปิ จตูสุปิ สจฺเจสุ คณนํ คตา ธมฺมา จตูสุ สจฺเจสุ คณนํ คตาว โหนฺติ, สจฺจานํ อนฺโตคธตฺตาติ ทิยฑฺฒสจฺจคณนํ คเตปิ กุสลธมฺเม "สพฺเพ เต จตูสุ อริยสจฺเจสุ สงฺคหํ คจฺฉนฺตี"ติ อาห. "ทุกฺเข อริยสจฺเจ"ติอาทีสุ อุทฺเทสปเทสุ เจว ชาติปิ ทุกฺขาติอาทีสุ นิทฺเทสปเทสุ จ @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. มาคธกา ^๒ อภิ. กถา. ๓๗/๔๗๑/๒๘๔ สตฺตมวคฺค ^๓ อภิ. วิ. ๓๕/๒๑๕-๖/๑๓๔ @^๔ สี. คหณํ, ฉ.ม. คณนํ ^๕ องฺ. ติก. ๒๐/๘๘/๒๒๖ ทุติยสิกฺขาสุตฺต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๗.

ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ สพฺพํ ^๑- วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตเมว, เกวลํ ปเนตฺถ เทสนานุกฺกโม เวทิตพฺโพ. [๓๐๑] ยถา หิ เฉโก วิลิพฺพกาโร ^๒- สุชาตํ เวฬุํ ลภิตฺวา จตุธา เฉตฺวา ตโต ตโย โกฏฺาเส เปตฺวา เอกํ คณฺหิตฺวา ปญฺจธา ฉินฺเทยฺย, ^๓- ตโตปิ จตฺตาโร เปตฺวา เอกํ คณฺหิตฺวา ผาเลนฺโต ปญฺจ เปสิโย กเรยฺย, ตโต จตสฺโส เปตฺวา เอกํ คณฺหิตฺวา กุจฺฉิภาคํ ปิฏฺิภาคนฺติ ทฺวิธา ผาเลตฺวา ปิฏฺิภาคํ เปตฺวา กุจฺฉิภาคํ อาทาย ตโต สมุคฺควีชนิตาลวณฺฏาทินานปฺปการํ เวฬุวิกตึ กเรยฺย, โส ปิฏฺิภาคญฺจ อิตรา จ จตสฺโส เปสิโย อิตเร จ จตฺตาโร โกฏฺาเส อิตเร จ ตโย โกฏฺาเส กมฺมาย น อุปเนสฺสตีติ น วตฺตพฺโพ, เอกปฺปหาเรน ปน อุปเนตุํ น สกฺกา, อนุปุพฺเพน อุปเนสฺสติ, เอวเมว อยํ มหาเถโรปิ วิลิพฺพกาโร สุชาตํ เวฬุํ ลภิตฺวา จตฺตาโร โกฏฺาเส วิย อิมํ มหนฺตํ สุตฺตนฺตํ อารภิตฺวา จตุอริยสจฺจวเสน มาติกํ เปสิ. วิลิพฺพการสฺส ตโย โกฏฺาเส เปตฺวา เอกํ คเหตฺวา ตสฺส ปญฺจธา กรณํ วิย เถรสฺส ตีณิ อริยสจฺจานิ เปตฺวา เอกํ ทุกฺขสจฺจํ คเหตฺวา ภาเชนฺตสฺส ^๔- ขนฺธวเสน ปญฺจธา กรณํ. ตโต ยถา โส วิลิพฺพกาโร จตฺตาโร โกฏฺาเส เปตฺวา เอกํ ภาคํ คเหตฺวา ปญฺจธา ผาเลสิ, เอวํ เถโร จตฺตาโร อรูปกฺขนฺเธ เปตฺวา รูปกฺขนฺธํ วิภชนฺโต จตฺตาริ จ มหาภูตานิ จตุนฺนญฺจ มหาภูตานํ อุปาทาย รูปนฺติ ปญฺจธา อกาสิ. ตโต ยถา โส วิลิพฺพกาโร จตสฺโส เปสิโย เปตฺวา เอกํ คเหตฺวา กุจฺฉิภาคํ ปิฏฺิภาคนฺติ ทฺวิธา ผาเลสิ, เอวํ เถโร อุปาทาย รูปญฺจ ติสฺโส จ ธาตุโย เปตฺวา เอกํ ปวีธาตุํ วิภชนฺโต อชฺฌตฺติกพาหิรวเสน ทฺวิธา ทสฺเสสิ. ยถา โส วิลิพฺพกาโร ปิฏฺิภาคํ เปตฺวา กุจฺฉิภาคํ อาทาย นานปฺปการํ วิลิพฺพวิกตึ อกาสิ, เอวํ เถโร พาหิรํ ปวีธาตุํ เปตฺวา อชฺฌตฺติกํ ปวีธาตุํ วีสติยา อากาเรหิ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ กตมา จ อาวุโส อชฺฌตฺติกา ปวีธาตูติอาทิมาห. @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ ^๒ ฉ.ม. วิลิวกาโร. เอวมุปริปี @^๓ ฉ.ม. ภินฺเทยฺย ^๔ ม. กเถนฺตสฺส

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๘.

ยถา ปน วิลิพฺพกาโร ปิฏฺิภาคญฺจ อิตรา จ จตสฺโส เปสิโย อิตเร จ จตฺตาโร โกฏฺาเส อิตเร จ ตโย โกฏฺาเส อนุปุพฺเพน กมฺมาย อุปเนสฺสติ, น หิ สกฺกา เอกปฺปหาเรน อุปเนตุํ, เอวํ เถโรปิ พาหิรญฺจ ปวีธาตุํ อิตรา จ จตสฺโส ^๑- ธาตุโย อุปาทารูปญฺจ อิตเร จ จตฺตาโร อรูปิโน ขนฺเธ อิตรานิ จ ตีณิ อริยสจฺจานิ อนุปุพฺเพน วิภชิตฺวา ทสฺเสสฺสติ, น หิ สกฺกา เอกปฺปหาเรน ทสฺเสตุํ. อปิจ ราชปุตฺตูปมายปิ อยํ กโม วิภาเวตพฺโพ:- เอโก กิร มหาราชา, ตสฺส ปโรสหสฺสํ ปุตฺตา, โส เตสํ ปิลนฺธนปริกฺขารํ จตูสุ เปฬาสุ เปตฺวา เชฏฺปุตฺตสฺส อปฺเปสิ "ตาต อิทนฺเต ภาติกานํ ปิลนฺธนภณฺฑํ ตถารูเป ฉเณ สมฺปตฺเต ปิลนฺธนํ โน เทหีติ ยาจนฺตานํ ทเทยฺยาสี"ติ. โส "สาธุ เทวา"ติ สารคพฺเภ ปฏิสาเมสิ, ตถารูเป ฉณทิวเส ราชปุตฺตา รญฺโ สนฺติกํ คนฺตฺวา "ตาต ปิลนฺธนํ โน เทถ, นกฺขตฺตํ กีฬิสฺสามา"ติ อาหํสุ. ตาต เชฏฺภาติกสฺส โว หตฺเถ มยา ปิลนฺธนํ ปิตํ, ตํ อาหราเปตฺวา ปิลนฺธถาติ. เต สาธูติ ปฏิสฺสุณิตฺวา ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา "ตุมฺหากํ กิร โน หตฺเถ ปิลนฺธนภณฺฑํ, ตํ เทถา"ติ อาหํสุ, โส เอวํ กริสฺสามีติ คพฺภํ วิวริตฺวา จตสฺโส เปฬาโย นีหริตฺวา ติสฺโส เปตฺวา เอกํ วิวริตฺวา ตโต ปญฺจ สมุคฺเค นีหริตฺวา จตฺตาโร เปตฺวา เอกํ วิวริตฺวา ตโต ปญฺจสุ กรณฺเฑสุ นีหริเตสุ จตฺตาโร เปตฺวา เอกํ วิวริตฺวา ปิธานํ ปสฺเส เปตฺวา ตโต หตฺถูปคปาทูปคาทีนิ นานปฺปการานิ ปิลนฺธนานิ นีหริตฺวา อทาสิ. โส กิญฺจาปิ อิตเรหิ จตูหิ กรณฺเฑหิ อิตเรหิ จตูหิ สมุคฺเคหิ อิตราหิ ตีหิ เปฬาหิ น ตาว ภาเชตฺวา เทติ, อนุปุพฺเพน ปน ทสฺสติ, น หิ สกฺกา เอกปฺปหาเรน ทาตุํ. ตตฺถ มหาราชา วิย ภควา ทฏฺพฺโพ, วุตฺตมฺปิ เจตํ "ราชาหมสฺมิ เสลาติ ภควา ธมฺมราชา อนุตฺตโร"ติ. ^๒- เชฏฺปุตฺโต วิย สาริปุตฺตตฺเถโร. วุตฺตมฺปิ เจตํ "ยํ โข ตํ ภิกฺขเว สมฺมา วทมาโน วเทยฺย `ภควโต ปุตฺโต โอรโส มุขโต ชาโต ธมฺมโช ธมฺมนิมฺมิโต ธมฺมทายาโท, โน อามิสทายาโท'ติ @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. ติสฺโส ^๒ ขุ. สุตฺต. ๒๕/๕๖๐/๔๔๗ เสลสุตฺต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๙.

สาริปุตฺตเมว ตํ สมฺมา วทมาโน วเทยฺย, ภควโต ปุตฺโต ฯเปฯ โน อามิสทายาโท"ติ. ^๑- ปโรสหสฺสราชปุตฺตา วิย ภิกฺขุสํโฆ ทฏฺพฺโพ. วุตฺตํปิ เจตํ:- "ปโรสหสฺสํ ภิกฺขูนํ สุคตํ ปยิรุปาสติ เทเสนฺตํ วิรชํ ธมฺมํ นิพฺพานํ อกุโตภยนฺ"ติ. ^๒- รญฺโ เตสํ ปุตฺตานํ ปิลนฺธนํ จตูสุ เปฬาสุ ปกฺขิปิตฺวา เชฏฺปุตฺตสฺส หตฺเถ ปิตกาโล วิย ภควโต ธมฺมเสนาปติสฺส หตฺเถ จตุสจฺจปฺปกาสนาย ปิตกาโล, เตเนวาห "สาริปุตฺโต ภิกฺขเว ปโหติ จตฺตาริ อริยสจฺจานิ วิตฺถาเรน อาจิกฺขิตุํ เทเสตุํ ปญฺาเปตุํ ปฏฺเปตุํ วิวริตุํ วิภชิตุํ อุตฺตานีกาตุนฺ"ติ. ^๓- ตถารูเป ฉเณ เตสํ ราชปุตฺตานํ ตํ ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา ปิลนฺธนํ ยาจนกาโล วิย ภิกฺขุสํฆสฺส วสฺสูปนายิกสมเย อาคนฺตฺวา ธมฺมเทสนาย ยาจิตกาโล. อุปกฏฺาย กิร วสฺสูปนายิกาย อิทํ สุตฺตํ เทสิตํ. รญฺโ "ตาตา เชฏฺภาติกสฺส โว หตฺเถ มยา ปิลนฺธนํ ปิตํ ตํ อาหราเปตฺวา ปิลนฺธถา"ติ วุตฺตกาโล วิย สมฺพุทฺเธนาปิ "เสเวถ ภิกฺขเว สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเน, ภชถ ภิกฺขเว สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเน. ^๔- ปณฺฑิตา ภิกฺขเว สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานา อนุคฺคาหกา สพฺรหฺมจารีนนฺ"ติ ^๔- เอวํ ธมฺมเสนาปติโน สนฺติเก ภิกฺขูนํ เปสิตกาโล. ราชปุตฺเตหิ รญฺโ กถํ สุตฺวา เชฏฺภาติกสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ปิลนฺธนํ ยาจิตกาโล วิย ภิกฺขูหิ สตฺถุ กถํ สุตฺวา ธมฺมเสนาปตึ อุปสงฺกมิตฺวา ^๕- ธมฺมเทสนํ อายาจิตกาโล. เชฏฺภาติกสฺส คพฺภํ วิวริตฺวา จตสฺโส เปฬาโย นีหริตฺวา ปนํ วิย ธมฺมเสนาปติสฺส อิมํ สุตฺตนฺตํ อารภิตฺวา จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ วเสน มาติกาย ปนํ. ติสฺโส เปฬาโย เปตฺวา เอกํ วิวริตฺวา ตโต ปญฺจ สมุคฺเค นีหรณํ ^๖- วิย ตีณิ อริยสจฺจานิ เปตฺวา ทุกฺขํ อริยสจฺจํ วิภชนฺตสฺส ปญฺจกฺขนฺธทสฺสนํ. จตฺตาโร สมุคฺเค เปตฺวา เอกํ วิวริตฺวา ตโต ปญฺจ กรณฺเฑ นีหรณํ ^๗- วิย จตฺตาโร อรูปกฺขนฺเธ เปตฺวา เอกํ รูปกฺขนฺธํ วิภชนฺตสฺส จตุมหาภูตอุปาทารูปวเสน ปญฺจโกฏฺาสทสฺสนํ. @เชิงอรรถ: ^๑ ม. อุปริ. ๑๔/๙๗/๘๑ อนุปทสุตฺต ^๒ สํ. สคา. ๑๕/๒๑๖/๒๓๒ ปโรสหสฺสสุตฺต @^๓ ม. อุปริ. ๑๔/๓๗๑/๓๑๖ สจฺจวิภงฺคสุตฺต ^๔-๔ ฉ.ม. ปณฺฑิตา ภิกฺขู อนุคฺคาหกา @สพฺรหฺมจารีนนฺติ ^๕ ฉ.ม. อุปสงฺกมฺม ^๖ ฉ.ม. ปญฺจสมุคฺคนีหรณํ @^๗ ฉ.ม. ปญฺจกรณฺฑนีหรณํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๐.

[๓๐๒] จตฺตาโร กรณฺเฑ เปตฺวา เอกํ วิวริตฺวา ปิธานํ ปสฺเส เปตฺวา หตฺถูปคปาทูปคาทิปิลนฺธนทานํ วิย ตีณิ มหาภูตานิ อุปาทารูปญฺจ เปตฺวา เอกํ ปวีธาตุํ วิภชนฺตสฺส พาหิรนฺตาว ปิธานํ วิย เปตฺวา อชฺฌตฺติกาย ปวีธาตุยา นานาสภาวโต วีสติยา อากาเรหิ ทสฺสนตฺถํ "กตมา จาวุโส อชฺฌตฺติกา ปวีธาตู"ติอาทิวจนํ. ตสฺส ปน ราชปุตฺตสฺส เตหิ จตูหิ กรณฺเฑหิ จตูหิ สมุคฺเคหิ ตีหิ จ เปฬาหิ ปจฺฉา อนุปุพฺเพน นีหริตฺวา ปิลนฺธนทานํ วิย เถรสฺสาปิ อิตเรสญฺจ ติณฺณํ มหาภูตานํ อุปาทารูปานญฺจ จตุนฺนํ อรูปกฺขนฺธานญฺจ ติณฺณํ อริยสจฺจานญฺจ ปจฺฉา อนุปุพฺเพน ภาเชตฺวา ทสฺสนํ เวทิตพฺพํ. ยมฺปเนตํ "กตมา จาวุโส อชฺฌตฺติกา ปวีธาตู"ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตนฺติ อุภยมฺเปตํ นิยกาธิวจนเมว. กกฺขลนฺติ ถทฺธํ. ขริคตนฺติ ผรุสํ. อุปาทินฺนนฺติ น กมฺมสมุฏฺานเมว, อวิเสเสน ปน สรีรฏฺกสฺเสตํ อธิวจนํ. ^๑- สรีรฏฺกญฺหิ อุปาทินฺนํ วา โหตุ, อนุปาทินฺนํ วา, อาทินฺนคหิตปรามฏฺวเสน สพฺพํ อุปาทินฺนเมว นาม. เสยฺยถีทํ? เกสา โลมา ฯเปฯ อุทริยํ กรีสนฺติ อิทํ ธาตุกมฺมฏฺานิกสฺส กุลปุตฺตสฺส อชฺฌตฺติกปวีธาตุวเสน ตาว กมฺมฏฺานํ วิภตฺตํ. เอตฺถ ปน มนสิการํ อารภิตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ คเหตุกาเมน ยํ กตฺตพฺพํ, ตํ สพฺพํ วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถาริตเมว. มตฺถลุงฺคํ ปน น อิธ ปาลึ อารุฬฺหํ, ตมฺปิ อาหริตฺวา วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตนเยเนว วณฺณสณฺานาทิวเสน ววตฺถเปตฺวา "อยมฺปิ อเจตนา อพฺยากตา สุญฺา ถทฺธา ปวีธาตุเอวา"ติ มนสิกาตพฺพํ. ยํ วา ปนญฺมฺปีติ อิทํ อิตเรสุ ตีสุ โกฏฺาเสสุ อนุคตาย ปวีธาตุยา คหณตฺถํ วุตฺตํ. ยา เจว โข ปน อชฺฌตฺติกา ปวีธาตูติ ยา จ อยํ วุตฺตปฺปการา อชฺฌตฺติกา ปวีธาตุ. ยา จ พาหิราติ ยา จ วิภงฺเค "อโย โลหํ ติปุ สีสนฺ"ติอาทินา ^๒- นเยน อาคตา พาหิรา ปวีธาตุ. เอตฺตาวตา เถเรน อชฺฌตฺติกา ปวีธาตุ นานาสภาวโต วีสติยา อากาเรหิ วิตฺถาเรน ทสฺสิตา, พาหิรา สงฺเขเปน. กสฺมา? ยสฺมึ หิ าเน สตฺตานํ อาลโย @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. คหณํ ^๒ อภิ. วิ. ๓๕/๑๗๓/๙๖ ธาตุวิภงฺค

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๑.

นิกนฺติ ปตฺถนา ปริยุฏฺานํ คหณํ ปรามาโส พลวา โหติ. ตตฺถ เตสํ อาลยาทีนํ อุทฺธรณตฺถํ พุทฺธา วา พุทฺธสาวกา วา วิตฺถารกถํ กเถนฺติ. ยตฺถ ปน น พลวา, ตตฺถ กตฺตพฺพกิจฺจาภาวโต สงฺเขเปน กเถนฺติ. ยถา หิ กสฺสโก เขตฺตํ กสมาโน ยตฺถ มูลสนฺตานกานํ พลวตาย นงฺคลํ ลคฺคติ, ตตฺถ โคเณ เปตฺวา ปํสุํ วิยูหิตฺวา มูลสนฺตานกานิ เฉตฺวา ^๑- อุทฺธรนฺโต พหุํ วายามํ กโรติ. ยตฺถ ตานิ นตฺถิ, ตตฺถ พลวํ ปโยคํ กตฺวา โคเณ ปิฏฺิยํ ปหรมาโน กสติเยว, เอวํ สมฺปทมิทํ เวทิตพฺพํ. ปวีธาตุเรเวสาติ ทุวิธาเปสา ถทฺธฏฺเน กกฺขลฏฺเน ผรุสฏฺเน เอกลกฺขณา ปวีธาตุเยว อาวุโสติ อชฺฌตฺติกํ พาหิราย สทฺธึ โยเชตฺวา ทสฺเสติ. ยสฺมา พาหิราย ปวีธาตุยา อเจตนาภาโว ปากโฏ, น อชฺฌตฺติกาย, ตสฺมา สา พาหิราย สทฺธึ เอกสทิสา อเจตนาเยวาติ คณฺหนฺตสฺส สุขปริคฺคโห โหติ. ยถา กึ? ยถา ทนฺเตน โคเณน สทฺธึ โยเชตฺวา ^๒- อทนฺโต กติปาหเมว วิสูกายติ วิปฺผนฺทติ, อถ น จิรสฺเสว ทมถํ อุเปติ. เอวํ อชฺฌตฺติกาปิ พาหิราย สทฺธึ เอกสทิสาติ คณฺหนฺตสฺส กติปาหเมว อเจตนาภาโว น อุปฏฺาติ, อถ น จิเรเนวสฺสา อเจตนาภาโว ปากโฏ โหติ. ตํ เนตํ มมาติ ตํ อุภยมฺปิ น เอตํ มม, น เอโสหมสฺมิ, น เอโส เม อตฺตาติ เอวํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺาย ทฏฺพฺพํ. ยถาภูตนฺติ ยถาสภาวํ, ตญฺหิ อนิจฺจาทิสภาวํ, ตสฺมา อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตาติ เอวํ ทฏฺพฺพนฺติ อตฺโถ. โหติ โข โส อาวุโสติ กสฺมา อารภิ? พาหิรอาโปธาตุวเสน พาหิราย ปวีธาตุยา วินาสํ ทสฺเสตฺวา ตโต วิเสสตเรน อุปาทินฺนาย สรีรฏฺกปวีธาตุยา วินาสทสฺสนตฺถํ. ปกุปฺปตีติ อาโปสํวฏฺฏวเสน วฑฺฒมานา กุปฺปติ. อนฺตรหิตา ตสฺมึ สมเย พาหิรา ปวีธาตุ โหตีติ ตสฺมึ สมเย โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาเฬ ขาโรทเกน วิลียมานา อุทกานุคตา หุตฺวา สพฺพา ปพฺพตาทิวเสน สณฺิตา ปวีธาตุ อนฺตรหิตา โหติ. วิลียิตฺวา อุทกเมว โหติ. ตาว มหลฺลิกายาติ ตาว มหนฺตาย. ^๓- @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. เฉตฺวา เฉตฺวา ^๒ ฉ.ม. โยชิโต ^๓ สี. มหานฺติยา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๒.

เทฺว จ สตสหสฺสานิ จตฺตาริ นหุตานิ จ เอตฺตกํ พหลตฺเตน สงฺขาตายํ วสุนฺธราติ เอวํ พหลตฺเตเนว มหนฺตาย, วิตฺถารโต ปน โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาฬปฺปมาณาย. อนิจฺจตาติ หุตฺวา อภาวตา. ขยธมฺมตาติ ขยคมนสภาวตา. วยธมฺมตาติ วยคมนสภาวตา. วิปริณามธมฺมตาติ ปกติวิชหนสภาวตา, อิติ สพฺเพหิปิ อิเมหิ ปเทหิ อนิจฺจลกฺขณเมว วุตฺตํ. ยมฺปน อนิจฺจํ, ตํ ทุกฺขํ. ยํ ทุกฺขํ, ตํ อนตฺตาติ ตีณิปิ ลกฺขณานิ อาคตาเนว โหนฺติ. มตฺตฏฺกสฺสาติ ปริตฺตฏฺิติกสฺส, ตตฺถ ทฺวีหากาเรหิ อิมสฺส กายสฺส ปริตฺตฏฺิติตา เวทิตพฺพา ิติปริตฺตตาย จ สรสปริตฺตตาย จ. อยํ หิ อตีเต จิตฺตกฺขเณ ชีวิตฺถ, น ชีวติ, น ชีวิสฺสติ. อนาคเต จิตฺตกฺขเณ ชีวิสฺสติ, น ชีวติ, น ชีวิตฺถ. ปจฺจุปฺปนฺเน จิตฺตกฺขเณ ชีวติ, น ชีวิตฺถ, น ชีวิสฺสตีติ วุจฺจติ. "ชีวิตํ อตฺตภาโว จ สุขทุกฺขา จ เกวลา เอกจิตฺตสมายุตฺตา ลหุโส วตฺตเต ขโณ"ติ อิทํ เอตสฺเสว ปริตฺตฏฺิติทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. เอวํ ิติปริตฺตตาย ปริตฺตฏฺิติตา เวทิตพฺพา. อสฺสาสปสฺสาสูปนิพทฺธาทิภาเวน ปนสฺส สรสปริตฺตตา เวทิตพฺพา. สตฺตานญฺหิ อสฺสาสูปนิพทฺธํ ชีวิตํ ปสฺสาสูปนิพทฺธํ ชีวิตํ อสฺสาสปสฺสาสูปนิพทฺธํ ชีวิตํ มหาภูตูปนิพทฺธํ ชีวิตํ กวฬิงฺการาหารูปนิพทฺธํ ชีวิตํ วิญฺาณูปนิพทฺธํ ชีวิตนฺติ วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถาริตํ. ตณฺหุปาทินฺนสฺสาติ ตณฺหาย อาทินฺนคหิตปรามฏฺสฺส อหนฺติ วา มมนฺติ วา อสฺมีติ วา. อถขฺวสฺส โนเตเวตฺถ โหตีติ อถโข อสฺส ภิกฺขุโน เอวํ ตีณิ ลกฺขณานิ อาโรเปตฺวา ปสฺสนฺตสฺส เอตฺถ อชฺฌตฺติกาย ปวีธาตุยา อหนฺติ วาติอาทิ ติวิโธ ตณฺหามานทิฏฺิคาโห โนเตว โหติ, น โหติเยวาติ อตฺโถ. ยถา จ อาโปธาตุวเสน, เอวํ เตโชธาตุวาโยธาตุวเสนปิ พาหิราย ปวีธาตุยา อนฺตรธานํ โหติ, อิธ ปน เอกํเยว อาคตํ. อิตรานิปิ อตฺถโต เวทิตพฺพานิ.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๓.

ตญฺเจ อาวุโสติ อิธ ตสฺส ธาตุกมฺมฏฺานิกสฺส ภิกฺขุโน โสตทฺวาเร ปริคฺคหํ ปฏฺเปนฺโต พลํ ทสฺเสติ. อกฺโกสนฺตีติ ทสหิ อกฺโกสวตฺถูหิ อกฺโกสนฺติ. ปริภาสนฺตีติ ตยา อิทญฺจิทญฺจ กตํ, เอวญฺจ เอวญฺจ ตํ กริสฺสามาติ วาจาย ปริภาสนฺติ. โรเสนฺตีติ ฆฏฺเฏนฺติ. วิเหเสนฺตีติ ทุกฺขาเปนฺติ, สพฺพํ วาจาย ฆฏฺฏนเมว วุตฺตํ. โส เอวนฺติ โส ธาตุกมฺมฏฺานิโก เอวํ สมฺปชานาติ. อุปฺปนฺนา โข เม อยนฺติ สมฺปตฺติวตฺตมานุปฺปนฺนภาเวน จ สมุทาจารุปฺปนฺนภาเวน จ อุปฺปนฺนา. โสตสมฺผสฺสชาติ อุปนิสฺสยวเสน โสตสมฺผสฺสโต ชาตา โสตทฺวารชวนเวทนา, ผสฺโส อนิจฺโจติ โสตสมฺผสฺโส หุตฺวา อภาวฏฺเน อนิจฺโจติ ปสฺสติ. เวทนาทโยปิ โสตสมฺผสฺสสมฺปยุตฺตาว เวทิตพฺพา. ธาตารมฺมณเมวาติ ธาตุสงฺขาตเมว อารมฺมณํ. ปกฺขนฺทตีติ โอตรติ. ปสีทตีติ ตสฺมึ อารมฺมเณ ปสีทติ, ภุมฺมวจนเมว วา เอตํ. พฺยญฺชนสนฺธิวเสน "ธาตารมฺมณเมวา"ติ วุตฺตํ, ธาตารมฺมเณเยวาติ อยเมตฺถ อตฺโถ. อธิมุจฺจตีติ ธาตุวเสน เอวนฺติ อธิโมกฺขํ ลภติ, น รชฺชติ, น ทุสฺสติ. อยํ หิ โสตทฺวารมฺหิ อารมฺมเณ อาปาถคเต มูลปริญฺาอาคนฺตุกตาวกาลิกวเสน ปริคฺคหํ กโรติ, ตสฺส วิตฺถารกถา สติปฏฺาเน สติสมฺปชญฺปพฺเพ วุตฺตา. สา ปน ตตฺถ จกฺขุทฺวารวเสน วุตฺตา. อิธ โสตทฺวารวเสน เวทิตพฺพา. เอวํ กตปริคฺคหสฺส หิ ธาตุกมฺมฏฺานิกสฺส พลววิปสฺสกสฺส สเจปิ จกฺขุทฺวาราทีสุ อารมฺมเณ อาปาถคเต อโยนิโส อาวชฺชนํ อุปฺปชฺชติ ^๑- โวฏฺพฺพนํ อุปฺปชฺชติ ^๑- โวฏฺพฺพนํ ปตฺวา เอกํ เทฺว วาเร อาเสวนํ ลภิตฺวา จิตฺตํ ภวงฺคเมว โอตรติ, น ราคาทิวเสน อุปฺปชฺชติ, อยํ โกฏิปฺปตฺโต ติกฺขวิปสฺสโก. อปรสฺส ราคาทิวเสน เอกวารํ ชวนํ ชวติ, ชวนปริโยสาเน ปน ราคาทิวเสน เอวํ เม ชวนํ ชวิตนฺติ อาวชฺชโต อารมฺมณํ ปริคฺคหิตเมว โหติ, ปุน วารํ ตถา น ชวติ. อปรสฺส เอกวารํ เอวํ อาวชฺชโต ปุน ทุติยวารํ ราคาทิวเสน ชวนํ ชวติเยว, ทุติยวาราวสาเน จ ^๒- เอวํ เม ชวนํ ชวิตนฺติ อาวชฺชโต อารมฺมณํ ปริคฺคหิตเมว โหติ, ตติยวาเร ตถา น อุปฺปชฺชติ. เอตฺถ ปน ปโม อติติกฺโข, @เชิงอรรถ: ^๑-๑ ฉ.ม. อิเม ปาา น ทิสฺสนฺติ ^๒ ฉ.ม. ปน

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๔.

ตติโย อติมนฺโท, ทุติยสฺส ปน วเสน อิมสฺมึ สุตฺเต, ลฏุกิโกปเม, อินฺทฺริยภาวเน จ อยมตฺโถ เวทิตพฺโพ. เอวํ โสตทฺวาเร ปริคฺคหิตวเสน ธาตุกมฺมฏฺานิกสฺส พลํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ กายทฺวาเร ทีเปนฺโต ตญฺเจ อาวุโสติอาทิมาห. อนิฏฺารมฺมณํ หิ ปตฺวา ทฺวีสุ ทฺวาเรสุ กิลมติ โสตทฺวาเร จ กายทฺวาเร จ. ตสฺมา ยถา นาม เขตฺตสฺสามี ปุริโส กุทฺทาลํ คเหตฺวา เขตฺตํ อนุสญฺจรนฺโต ยตฺถ วา ตตฺถ วา มตฺติกปิณฺฑํ อทตฺวา ทุพฺพลฏฺาเนสุเยว กุทฺทาเลน ภูมึ ภินฺทิตฺวา สติณมตฺติกปิณฺฑํ เทติ, เอวเมว มหาเถโร อนาคเต สิกฺขากามา ปธานกมฺมิกา กุลปุตฺตา อิเมสุ ทฺวาเรสุ สํวรํ ปฏฺเปตฺวา ขิปฺปเมว ชาติชรามรณสฺส อนฺตํ กริสฺสนฺตีติ อิเมสุเยว ทฺวีสุ ทฺวาเรสุ คาฬฺหํ กตฺวา สํวรํ เทเสนฺโต อิมํ เทสนํ อารภิ. ตตฺถ สมุทาจรนฺตีติ อุปกฺกมนฺติ. ปาณิสมฺผสฺเสนาติ ปาณิปฺปหาเรน, อิตเรสุปิ เอเสว นโย. ตถาภูโตติ ตถาสภาโว. ยถาภูตสฺมินฺติ ยถาสภาเว. กมนฺตีติ ปวตฺตนฺติ. เอวํ พุทฺธํ อนุสฺสรโตติอาทีสุ อิติปิ โส ภควาติอาทินา นเยน อนุสฺสรนฺโตปิ พุทฺธํ อนุสฺสรติ, วุตฺตํ โข ปเนตํ ภควตาติ อนุสฺสรนฺโตปิ อนุสฺสรนฺโตปิ พุทฺธํ อนุสฺสรติ, วุตฺตํ โข ปเนตํ ภควตาติ อนุสฺสรนฺโตปิ อนุสฺสรติเยว. สฺวากฺขาโต ภควตา ธมฺโมติอาทินา นเยน อนุสฺสรนฺโตปิ ธมฺมํ อนุสฺสรติ, กกจูปโมวาทํ อนุสฺสรนฺโตปิ อนุสฺสรติเยว. สุปฏิปนฺโนติอาทินา นเยน อนุสฺสรนฺโตปิ สํฆํ อนุสฺสรติ, กกโจกฺกนฺตนํ ^๑- อธิวาสยมานสฺส ภิกฺขุโน คุณํ อนุสฺสรนฺโตปิ ^๒- อนุสฺสรติเยว. อุเปกฺขา กุสลนิสฺสิตา น สณฺาตีติ อิธ วิปสฺสนูเปกฺขา อธิปฺเปตา. อุเปกฺขา กุสลนิสฺสิตา สณฺาตีติ อิธ ฉฬงฺคุเปกฺขา, สา ปเนสา กิญฺจาปิ ขีณาสวสฺส อิฏฺานิฏฺเสุ อารมฺมเณสุ อรชฺชนาทิวเสน ปวตฺตติ, อยมฺปน ภิกฺขุ วิริยพเลน ภาวนาสิทฺธิยา อตฺตโน วิปสฺสนํ ขีณาสวสฺส ฉฬงฺคุเปกฺขาฏฺาเน เปตีติ วิปสฺสนาว ฉฬงฺคุเปกฺขา นาม ชาตา. [๓๐๓] อาโปธาตุนิทฺเทเส อาโปคตนฺติ สพฺพอาเปสุ คตํ อลฺลยูสภาวลกฺขณํ. ปิตฺตํ เสมฺหนฺติอาทีสุ ปน ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ สพฺพํ สทฺธึ ภาวนานเยน @เชิงอรรถ: ^๑ ม. กกโจกฺกนฺตํ ^๒ ฉ.ม. อนุสฺสรมาโนปิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๕.

วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตํ. ปกุปฺปตีติ โอฆวเสน วฏฺฏติ, สมุทฺทโต วา อุทกํ อุตฺตรติ, อยมสฺส ปากติโก ปโกโป, อาโปสํวฏฺฏกาเล ปน โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาฬํ อุทกปูรเมว โหติ. โอคฺคจฺฉนฺตีติ เหฏฺา คจฺฉนฺติ. อุทฺธเน อาโรปิตอุทกํ วิย ขยวินาสํ ปาปุณนฺติ. เสสํ ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพํ. [๓๐๔] เตโชธาตุนิทฺเทเส เตโชคตนฺติ สพฺพเตเชสุ คตํ อุณฺหตฺตลกฺขณํ. เตโชเอว วา เตโชภาวํ คตนฺติ เตโชคตํ. ปุริเม อาโปคเตปิ ปจฺฉิเม วาโยคเตปิ เอเสว นโย. เยน จาติ เยน เตโชคเตน. ตสฺมึ กุปฺปิเต อยํ กาโย สนฺตปฺปติ, เอกาหิกชราทิภาเวน อุสุมชาโต โหติ. เยน จ ชีริยตีติ เยน อยํ กาโย ชีรติ, อินฺทฺริยเวกลฺลตฺตํ พลปริกฺขยํ วลิตปลิตาทิภาวญฺจ ^๑- ปาปุณาติ. เยน จ ปริฑยฺหตีติ เยน กุปฺปิเตน อยํ กาโย ฑยฺหติ, โส จ ปุคฺคโล ฑยฺหามิ ฑยฺหามีติ กนฺทนฺโต สตโธตสปฺปิโคสีสจนฺทนาทิเลปนญฺเจว ตาลวณฺฏวาตญฺจ ปจฺจาสึสติ. เยน จ อสิตปีตขายิตสายิตํ สมฺมา ปริณามํ คจฺฉตีติ เยเนตํ อสิตํ วา โอทนาทิ, ปีตํ วา ปานกาทิ, ขายิตํ วา ปิฏฺขชฺชาทิ, สายิตํ วา อมฺพปกฺกมธุผาณิตาทิ ^๒- สมฺมา ปริปากํ คจฺฉติ, รสาทิภาเวน วิเวกํ คจฺฉตีติ อตฺโถ. อยเมตฺถ สงฺเขโป. วิตฺถารโต ปน ยํ วตฺตพฺพํ สิยา, ตํ สพฺพํ สทฺธึ ภาวนานเยน วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตํ. หริตนฺตนฺติ หริตเมว อลฺลติณาทึ อาคมฺม นิพฺพายตีติ อตฺโถ. ปนฺถนฺตนฺติ มหามคฺคเมว. เสลนฺตนฺติ ปพฺพตํ. อุทกนฺตนฺติ อุทกํ. รมณียํ วา ภูมิภาคนฺติ ติณคุมฺพาทิรหิตํ, วิวิตฺตํ อชฺโฌกาสํ ^๓- ภูมิภาคํ. อนาหาราติ นิราหารา ^๔- นิรุปาทานา, อยํปิ ปกติยาว เตโชวิกาโร วุตฺโต, เตโชสํวฏฺฏกาเล ปน โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาฬํ ฌาเปตฺวา ฉาริกามตฺตํปิ น ติฏฺติ. นฺหารุททฺทุเลนา ^๕- ติ จมฺมนิลฺเลขเนน. อคฺคึ คเวสนฺตีติ เอวรูปํ สุขุมํ อุปาทานํ คเหตฺวา อคฺคึ ปริเยสนฺติ, ยํ อปฺปมตฺตกมฺปิ อุสุมํ ลภิตฺวา ปชฺชลติ, เสสมิธาปิ ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพํ. [๓๐๕] วาโยธาตุนิทฺเทเส อุทฺธงฺคมา วาตาติ อุคฺคารหิกฺการาทิปฺปวตฺตกา อุทฺธํ อาโรหนวาตา. อโธคมา วาตาติ อุจฺจารปสฺสาวาทินีหรณกา อโธ @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. วลิปลิตาทิภาวญฺจ ^๒ สี. อปกฺกมธุผาณิตาทิ ^๓ ฉ.ม. อพฺโภกาสํ @^๔ สี. อปฺปจฺจยา ^๕ ปาลิ. นฺหารุททฺทเลน, ก. นหารุททฺทลฺเลน

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๖.

โอโรหนวาตา. กุจฺฉิสยา วาตาติ อนฺตานํ พหิ นิกฺขมนวาตา. ^๑- โกฏฺาสยา วาตาติ อนฺตานํ อนฺโต วาตา. องฺคมงฺคานุสาริโนติ ธมนีชาลานุสาเรน สกลสรีเร องฺคมงฺคานิ อนุสฏา สมฺมิญฺขนปสารณาทินิพฺพตฺตกวาตา. อสฺสาโสติ อนฺโตปวิสนนาสิกวาโต. ปสฺสาโสติ พหินิกฺขมนนาสิกวาโต. อยเมตฺถ สงฺเขโป. วิตฺถารโต ปน ยํ วตฺตพฺพํ สิยา, ตํ สพฺพํ สทฺธึ ภาวนานเยน วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตํ. คามมฺปิ วหตีติ สกลคามมฺปิ จุณฺณวิจุณฺณํ ^๒- กุรุมานา อาทาย คจฺฉติ, นิคมาทีสุปิ เอเสว นโย. อิธ วาโยสํวฏฺฏกาเล โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาฬวิทฺธํสนวเสน วาโยธาตุวิกาโร ทสฺสิโต. วิธูปเนนาติ อคฺคิวีชนเกน. โอสฺสวเนติ ฉทนคฺเค, เตน หิ อุทกํ สวติ, ตสฺมา ตํ "โอสฺสวนนฺ"ติ วุจฺจติ. เสสมิธาปิ ปุริมนเยเนว โยเชตพฺพํ. [๓๐๖] เสยฺยถาปิ อาวุโสติ อิธ กึ ทสฺเสติ, เหฏฺา กถิตานํ มหาภูตานํ นิสฺสตฺตภาวํ. กฏฺนฺติ ทพฺพสมฺภารํ. วลฺลินฺติ อาพนฺธนวลฺลึ. ติณนฺติ ฉทนติณํ. มตฺติกนฺติ อนุเลปมตฺติกํ. อากาโส ปริวาริโตติ เอตานิ กฏฺาทีนิ อนฺโต จ พหิ จ ปริวาเรตฺวา ิโต อากาโสติ อตฺโถ. อคารํเตฺวว สงฺขํ คจฺฉตีติ อคารนฺติ ปณฺณตฺติมตฺตํ โหติ. กฏฺาทีสุ ปน วิสุํ วิสุํ ราสิกเตสุ กฏฺราสิวลฺลิราสีเตฺวว วุจฺจติ. เอวเมว โขติ เอวเมว อฏฺิอาทีนิ อนฺโต จ พหิ จ ปริวาเรตฺวา ิโต อากาโส, ตาเนว อฏฺิอาทีนิ ปฏิจฺจ รูปํเตฺวว สงฺขํ คจฺฉติ, สรีรนฺติ โวหารํ คจฺฉติ. ยถา กฏฺาทีนิ ปฏิจฺจ เคหนฺติ สงฺขํ คตํ อคารํ ขตฺติยเคหํ พฺราหฺมณเคหนฺติ วุจฺจติ, เอวมิทํปิ ขตฺติยสรีรํ พฺราหฺมณสรีรนฺติ วุจฺจติ, น เหตฺถ โกจิ สตฺโต วา ชีโว วา วิชฺชติ. อชฺฌตฺติกญฺเจ อาวุโส จกฺขูติ อิทํ กสฺมา อารทฺธํ? เหฏฺา อุปาทารูปํ จตฺตาโร จ อรูปิโน ขนฺธา ตีณิ จ อริยสจฺจานิ น กถิตานิ, อิทานิ ตานิ กเถตุํ อยํ เทสนา อารทฺธาติ. ตตฺถ จกฺขุํ อปริภินฺนนฺติ จกฺขุปสาเท นิรุทฺเธปิ อุปหเตปิ ปิตฺตเสมฺหโลหิเตหิ ปลิพุทฺเธปิ จกฺขุ จกฺขุวิญฺาณสฺส ปจฺจโย ภวิตุํ @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. พหิวาตา ^๒ ม. จุณฺณจุณฺณํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๗.

น สกฺโกติ, ปริภินฺนเมว โหติ, จกฺขุวิญฺาณสฺส ปน ปจฺจโย ภวิตุํ สมตฺถํ อปริภินฺนํ นาม. พาหิรา จ รูปาติ พาหิรา จตุสมุฏฺานิกรูปา. ตชฺโช สมนฺนาหาโรติ ตํ จกฺขุญฺจ รูเป จ ปฏิจฺจ ภวงฺคํ อาวชฺเชตฺวา ^๑- อุปฺปชฺชนมนสิกาโร, ภวงฺคาวชฺชนสมตฺถํ ^๒- จกฺขุทฺวาเร กิริยมโนธาตุจิตฺตนฺติ อตฺโถ. ตํ รูปานํ อนาปาถคตตฺตาปิ อญฺาวิหิตสฺสปิ น โหติ, ตชฺชสฺสาติ ตทนุรูปสฺส. วิญฺาณภาคสฺสาติ วิญฺาณโกฏฺาสสฺส. ยํ ตถาภูตสฺสาติอาทีสุ ทฺวาทสวเสน จตฺตาริ สจฺจานิ เทเสติ. ตตฺถ ตถาภูตสฺสาติ จกฺขุวิญฺาเณน สหภูตสฺส, จกฺขุวิญฺาณสมงฺคิโนติ อตฺโถ. รูปนฺติ จกฺขุวิญฺาณสฺส น รูปชนกตฺตา จกฺขุวิญฺาณกฺขเณ ติสมุฏฺานรูปํ, ตทนนฺตรํ จิตฺตกฺขเณ จตุสมุฏฺานมฺปิ ลพฺภติ. สงฺคหํ คจฺฉตีติ คณนํ คจฺฉติ. เวทนาทโย จกฺขุวิญฺาณสมฺปยุตฺตาว. วิญฺาณํปิ จกฺขุวิญฺาณเมว. เอตฺถ จ สงฺขาราติ เจตนาว วุตฺตา. สงฺคโหติ เอกโต สงฺคโห. สนฺนิปาโตติ สมาคโม, สมวาโยติ ราสิ, โย ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ ปสฺสตีติ โย ปจฺจเย ปสฺสติ. โส ธมฺมํ ปสฺสตีติ โส ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนธมฺเม ปสฺสติ, ฉนฺโทติอาทิ สพฺพํ ตณฺหาเววจนเมว, ตณฺหา หิ ฉนฺทกรณวเสน ฉนฺโท. อาลยกรณวเสน อาลโย. อนุนยกรณวเสน อนุนโย. อชฺโฌคาหิตฺวา คิลิตฺวา คหณวเสน อชฺโฌสานนฺติ วุจฺจติ. ฉนฺทราควินโย ฉนฺทราคปฺปหานนฺติ นิพฺพานสฺเสว อธิวจนํ, ^๓- อิติ ตีณิ สจฺจานิ ปาลิยํ อาคตาเนว มคฺคสจฺจํ อาหริตฺวา คเหตพฺพํ, ยา อิเมสุ ตีสุ าเนสุ ทิฏฺิ สงฺกปฺโป วาจา กมฺมนฺโต อาชีโว วายาโม สติ สมาธิ ภาวนาปฏิเวโธ, อยํ มคฺโคติ. พหุกตํ โหตีติ เอตฺตาวตาปิ พหุํ ภควโต สาสนํ กตํ โหติ, อชฺฌตฺติกํ เจ ^๔- อาวุโส โสตนฺติอาทิวาเรสุปิ เอเสว นโย. มโนทฺวาเร ปน อชฺฌตฺติโก มโน นาม ภวงฺคจิตฺตํ, ตํ นิรุทฺธํปิ อาวชฺชนจิตฺตสฺส ปจฺจโย ภวิตุํ อสมตฺถํ มนฺทถามคตเมว ปวตฺตมานํปิ ปริภินฺนํ นาม โหติ. อาวชฺชนสฺส ปน ปจฺจโย ภวิตุํ สมตฺถํ อปริภินฺนํ นาม. พาหิรา จ @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. อาวฏฺเฏตฺวา ^๒ ฉ.ม. ภวงฺคาวฏฺฏน.... ^๓ ฉ.ม. เววจนํ @^๔ ฉ.ม. อชฺฌตฺติกญฺเจว

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๘.

ธมฺมาติ ธมฺมารมฺมณํ. เนว ตาว ตชฺชสฺสาติ อิทํ ภวงฺคสมเยเนว กถิตํ. ทุติยวาโร ปคุณชฺฌานปจฺจเวกฺขเณน วา ปคุณกมฺมฏฺานมนสิกาเรน วา ปคุณพุทฺธวจน- สชฺฌายกรณาทินา วา อญฺวิหิตกํ สนฺธาย วุตฺโต. อิมสฺมึ วาเร รูปนฺติ จตุสมุฏฺานํปิ ลพฺภติ. มโนวิญฺาณํ หิ รูปํ สมุฏฺาเปติ, เวทนาทโย มโนวิญฺาณสมฺปยุตฺตา, วิญฺาณํ มโนวิญฺาณเมว. สงฺขารา ปเนตฺถ ผสฺสเจตนาวเสเนว คหิตา. เสสํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. อิติ มหาเถโร เหฏฺา เอกเทสเมว สมฺมสนฺโต อาคนฺตฺวา อิมสฺมึ าเน ตฺวา เหฏฺา ปริหีนเทสนํ สพฺพํ ตํตํทฺวารวเสน ภาเชตฺวา ทสฺเสนฺโต ยถานุสนฺธินาว สุตฺตนฺตํ นิฏฺเปสีติ. ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺกถาย มหาหตฺถิปโทปมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา. -----------------

อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๘ หน้า ๑๒๕-๑๓๘. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=8&A=3212&modeTY=1&pagebreak=1 The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=8&A=3212&modeTY=1&pagebreak=1 อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=12&i=340 เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=12&A=6042 พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=12&A=7096 The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=12&A=7096 สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๒ http://84000.org/tipitaka/read/?index_12