บาลีอรรถกถาเล่มที่ ๑๑

หน้าที่ ๑๘๙.

สํสิพฺพมานา ^๑- วิย จ สมเล มิจฺฉาทิฏฺฐิธมฺเม ^๒- เทสยึสุ. อปาปุเรตนฺติ วิวร เอตํ. อมตสฺส ทฺวารนฺติ อมตสฺส นิพฺพานสฺส ทฺวารภูตํ อริยมคฺคํ. สุณนฺตุ ธมฺมํ วิมเลนานุพุทฺธนฺติ อิเม สตฺตา ราคาทีนํ มลานํ อภาวโต วิมเลน สมฺมาสมฺพุทฺเธน อนุพุทฺธํ จตุสจฺจธมฺมํ สุณนฺตุ ตาว ภควาติ ยาจติ. เสเล ยถา ปตฺพตมุทฺธนิฏฺฐิโตติ สิลามเย ^๓- เอกฆเน ปพฺพตมุทฺธนิ ยถา ฐิโต จ. ^๔- น หิ ตตฺถ ฐิตสฺส ทสฺสนตฺถํ คีวุกฺขิปนปสารณาทิกิจฺจํ อตฺถิ. ตถูปมนฺติ ตปฺปฏิภาคํ เสลปพฺพตูปมํ. อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปตฺโถ:- ยถา เสลปพฺพตมุทฺธนิ ฐิโตว จกฺขุมา ปุริโส สมนฺตโต ชนตํ ปสฺเสยฺย, ตถา ตฺวํปิ สุเมธ สุนฺทรปญฺญ สพฺพญฺญุตญาเณน สมนฺตจกฺขุ ภควา ธมฺมมยํ ปญฺญามยํ ^๕- ปาสาทมารุยฺห สยํ อเปตโสโก โสกาวกิณฺณํ ^๖- ชาติชราภิภูตญฺจ ชนตํ อเปกฺขสฺสุ ^๗- อุปธารย อุปปริกฺข. อยํ ปเนตฺถ อธิปฺปาโย:- ยถา หิ ปพฺพตปาเท สมนฺตา มหนฺตํ เขตฺตํ กตฺวา ตตฺถ เกทารปาฬีสุ กุฏิกาโย กตฺวา รตฺตึ อคฺคึ ชาเลยฺยุํ, จตุรงฺคสมนฺนาคตํ จ อนฺธการํ อสฺส, อถ ตสฺส ปพฺพตสฺส มตฺถเก ฐตฺวา จกฺขุมโต ปุริสสฺส ภูมึ โอโลกยโต เนว เขตฺตํ น เกทารปาฬิโย น กุฏิกาโย น ตตฺถ สยิตมนุสฺสา ปญฺญาเยยฺยุํ. กุฏิกาสุ ปน อคฺคิชาลมตฺตเมว ปญฺญาเยยฺย, เอวํ ธมฺมปาสาทํ อารุยฺห สตฺตนิกายํ โอโลกยโต ตถาคตสฺส เย เต อกตกลฺยาณา สตฺตา, เต เอกวิหาเร ทกฺขิณชานุปสฺเส นิสนฺนาปิ พุทฺธจกฺขุสฺส อาปาถํ นาคจฺฉนฺติ, รตฺตึ ขิตฺตา สรา วิย โหนฺติ. เย ปน กตกลฺยาณา เวเนยฺยปุคฺคลา, เต เอวสฺส ทูเร ฐิตาปิ อาปาถํ อาคจฺฉนฺติ โส อคฺคิ วิย หิมวนฺตปพฺพโต วิย จ. วุตฺตมฺปิ เจตํ:- "ทูเร สนฺโต ปกาเสนฺติ หิมวนฺโตว ปพฺพโต อสนฺเตตฺถ น ทิสฺสนฺติ รตฺตึ ขิตฺตา ยถา สรา"ติ. ^๘- อชฺเฌสนนฺติ ยาจนํ. พุทฺธจกฺขุนาติ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตญาเณน อาสยานุสยญาเณน จ. อิเมสํ หิ ทฺวินฺนํ ญาณานํ "พุทฺธจกฺขู"ติ นามํ, สพฺพญฺญุตญาณสฺส @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. วิสํ สิญฺจมานา ^๒ ฉ.ม. สมลํ มิจฺฉาทิฏฺฐิธมฺมํ ^๓ ฉ.ม. เสลมเย ^๔ ฉ.ม. ว @^๕ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ ^๖ ฉ.ม. โสกาวติณฺณํ ^๗ ฉ.ม., อิ. อเวกฺขสฺสุ @^๘ ขุ. ธมฺม. ๒๕/๓๐๔/๖๙ จูฬสุภทฺทาวตฺถุ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๐.

"สมนฺตจกฺขู"ติ, ติณฺณํ มคฺคญาณานํ "ธมฺมจกฺขู"ติ. อปฺปรชกฺเขติอาทีสุ เยสํ วุตฺตนเยน จ ^๑- ปญฺญาจกฺขุมฺหิ ราคาทิรชํ อปฺปํ, เต อปฺปรชกฺขา. เยสํ มหนฺตํ เต มหารชกฺขา. เยสํ สทฺธาทีนิ อินฺทฺริยานิ ติกฺขานิ, เต ติกฺขินฺทฺริยา. เยสํ ตานิ มุทูนิ, เต มุทินฺทฺริยา, เยสนฺเต เอว สทฺธาทโย อาการา สุนฺทรา, เต สฺวาการา. เย กถิตการณํ สลฺลกฺเขนฺติ, สุเขน สกฺกา โหนฺติ วิญฺญาเปตุํ, เต สุวิญฺญาปยา. เย ปรโลกํ เจว วชฺชํ จ ภยฺโต ปสฺสนฺติ, เต ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวิโน นาม. อยํ ปเนตฺถ ปาลิ:- สทฺโธ ปุคฺคโล อปฺปรชกฺโข, อสฺสทฺโธ ปุคฺคโล มหารชกฺโข. อารทฺธวิริโย, กุสีโต. อุปฏฺฐิตสฺสติ มุฏฺฐสฺสติ. สมาหิโต, อสมาหิโต ปญฺญวา, ทุปฺปญฺโญ ปุคฺคโล มหารชกฺโข. ตถา สทฺโธ ปุคฺคโล ติกฺขินฺทฺริโย ฯเปฯ ปญฺญวา ปุคฺคโล ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวี, ทุปฺปญฺโญ ปุคฺคโล น ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวี. โลโกติ ขนฺธโลโก, อายตนโลโก, ธาตุโลโก, สมฺปตฺติภวโลโก, สมฺปตฺติสมฺภวโลโก, วิปตฺติภวโลโก, วิปตฺติสมฺภวโลโก, เอโก โลโก สพฺเพ สตฺตา อาหารฏฺฐิติกา. เทฺว โลกา นามญฺจ รูปญฺจ. ตโย โลกา ติสฺโส เวทนา. จตฺตาโร โลกา จตฺตาโร อาหารา. ปญฺจ โลกา ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา. ฉ โลกา ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ. สตฺต โลกา สตฺต วิญฺญาณฏฺฐิติโย. อฏฺฐ โลกา อฏฺฐ โลกธมฺมา. นว โลกา นว สตฺตาวาสา. ทส โลกา ทสายตนานิ. ทฺวาทส โลกา ทฺวาทสายตนานิ. อฏฺฐารส โลกา อฏฺฐารส ธาตุโย. วชฺชนฺติ สพฺเพ กิเลสา วชฺชา, สพฺเพ ทุจฺจริตา วชฺชา, สพฺเพ อภิสงฺขารา วชฺชา, สพฺเพ ภวคามิกมฺมา วชฺชา, อิติ อิมสฺมึ จ โลเก อิมสฺมึ จ วชฺเช ติพฺพา ^๒- ภยสญฺญา ปจฺจุปฏฺฐิตา โหติ, เสยฺยถาปิ อุกฺขิตฺตาสิเก วธเก. อิเมหิ ปญฺญาสาย อากาเรหิ อิมานิ ปญฺจินฺทฺริยานิ ชานาติ ปสฺสติ อญฺญาสิ ปฏิวิชฺฌิ. อิทํ ตถาคตสฺส อินฺทฺริยปโรปริยตฺเต ญาณนฺ"ติ. ^๓- อุปฺปลินิยนฺติ อุปฺปลวเน. อิตเรสุปิ เอเสว นโย. อนฺโตนิมุคฺคโปสีนีติ ยานิ อนฺโต นิมุคฺคาเนว โปสิยนฺติ. อุทกํ อจฺจุคฺคมฺม ฐิตานีติ อุทกํ @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม., อิ. วุตฺตนเยเนว ^๒ ก. วชฺเชติ สพฺพา @^๓ ขุ. ปฏิ. ๓๑/๒๗๐-๗๖/๑๗๗-๗๙ ญาณกถา (สฺยา)

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๑.

อติกฺกมิตฺวา ฐิตานิ ตตฺถ ยานิ อจฺจุคฺคมฺม ฐิตานิ, ตานิ สุริยรสฺมิสมฺผสฺสํ อาคมยมานานิ ฐิตานิ อชฺช ปุปฺผนกานิ. ยานิ ปน สโมทกํ ฐิตานิ, ตานิ เสฺว ปุปฺผนกานิ. ยานิ อุทกา อนุคฺคตานิ อนฺโตนิมุคฺคโปสีนิ, ตานิ ตติยทิวเส ปุปฺผนกานิ. อุทกา ปน อนุคฺคตานิ อญฺญานิปิ สโรอุปฺปลาทีนิ ^๑- นาม อตฺถิ, ยานิ เนว ปุปฺผิสฺสนฺติ, มจฺฉกจฺฉปภกฺขาเนว ภวิสฺสนฺติ, ตานิ ปาลึ นารุฬฺหานิ. อาหริตฺวา ปน ทีเปตพฺพานีติ ทีปิตานิ. ยเถว หิ ตานิ จตุพฺพิธานิ ปุปฺผานิ, เอวเมวํ อุคฺฆฏิตญฺญู วิปจิตญฺญู เนยฺโย ปทปรโมติ จตฺตาโร ปุคฺคลา. ตตฺถ "ยสฺส ปุคฺคลสฺส สห อุทาหฏเวลาย ธมฺมาภิสมโย โหติ, อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล อุคฺฆฏิตญฺญู. ยสฺส ปุคฺคลสฺส สงฺขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺเถ วิภชิยมาเน ธมฺมาภิสมโย โหติ, อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล วิปจิตญฺญู. ยสฺส ปุคฺคลสฺส อุทฺเทสโต ปริปุจฺฉโต โยนิโส มนสิกโรโต กลฺยาณมิตฺเต เสวโต ภชโต ปยิรุปาสโต อนุปุพฺเพน ธมฺมาภิสมโย โหติ, อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล เนยฺโย ยสฺส ปุคฺคลสฺส พหุมฺปิ สุณโต พหุมฺปิ ภณโต พหุมฺปิ ธารยโต พหุมฺปิ วาจยโต น ตาย ชาติยา ธมฺมาภิสมโย โหติ, อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ปทปรโม"ติ. ^๒- ตตฺถ ภควา อุปฺปลวนาทิสทิสํ ทสสหสฺสีโลกธาตุํ ^๓- โอโลเกนฺโต "อชฺช ปุปฺผนกปุปฺผานิ วิย อุคฺฆฏิตญฺญู, เสฺว ปุปฺผนกานิ วิย วิปจิตญฺญู, ตติยทิวเส ปุปฺผนกานิ วิย เนยฺโย, มจฺฉกจฺฉปภกฺขปุปฺผานิ วิย ปทปรโม"ติ อทฺทส. ปสฺสนฺโต จ "เอตฺตกา อปฺปรชกฺขา, เอตฺตกา มหารชกฺขา, ตตฺราปิ เอตฺตกา อุคฺฆฏิตญฺญู"ติ เอวํ สพฺพาการโตว อทฺทส. ตตฺถ ติณฺณํ ปุคฺคลานํ อิมสฺมึเยว อตฺตภาเว ภควโต ธมฺมเทสนา อตฺถํ สาเธติ. ปทปรมานํ อนาคตตฺถาย วาสนา ^๔- โหติ. อถ ภควา อิเมสํ จตุนฺนํ ปุคฺคลานํ อตฺถาวหํ ธมฺมเทสนํ วิทิตฺวา เทเสตุกมฺยตํ อุปฺปาเทตฺวา ปุน สพฺเพปิ ตีสุ ภเวสุ สตฺเต ภพฺพาภพฺพวเสน เทฺว โกฏฺฐาเส อกาสิ. เย สนฺธาย วุตฺตํ "กตเม สตฺตา อภพฺพา, เย เต สตฺตา กมฺมาวรเณน สมนฺนาคตา กิเลสาวรเณน @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม., อิ. สโรคอุปฺปลาทีนิ @^๒ อภิ. ปุคฺคล. ๓๖/๑๔๘-๕๑/๑๕๒ จตุกฺกปุคฺคลปญฺญตฺติ ^๓ ฉ.ม. ทสสหสฺสิ...., @^๔ อนาคเต วาสนตฺถาย, ที. มหา. อ. ๒/๖๙/๖๖ มหาปทานสุตฺต. (มหาจุฬ). @ฏีกา ปน ปสฺสิตพฺพา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๒.

สมนฺนาคตา วิปากาวรเณน สมนฺนาคตา อสฺสทฺธา อจฺฉนฺทิกา ทุปฺปญฺญา อภพฺพา นิยามํ โอกฺกมิตุํ กุสเลสุ ธมฺเมสุ สมฺมตฺตํ, อิเม เต สตฺตา อภพฺพา. กตเม เต สตฺตา ภพฺพา, เย เต สตฺตา น กมฺมาวรเณน ฯเปฯ อิเม เต สตฺตา ภพฺพา"ติ. ^๑- ตตฺถ สพฺเพปิ อภพฺพปุคฺคเล ปหาย ภพฺพปุคฺคเลเยว ญาเณน ปริคฺคเหตฺวา "เอตฺตกา เอตฺถ ราคจริตา เอตฺตกา โทสโมหวิตกฺกสทฺธาพุทฺธิจริตา"ติ ฉ โกฏฺฐาเส อกาสิ. เอวํ กตฺวา ธมฺมํ เทเสสฺสามีติ จินฺเตสิ. ปจฺจภาสีติ ปฏิ อภาสิ. อปารุตาติ วิวฏา. อมตสฺส ทฺวาราติ อริยมคฺโค. โส หิ อมตสงฺขาตสฺส นิพฺพานสฺส ทฺวารํ, โส มยา ^๒- วิวริตฺวา ฐปิโตติ ทสฺเสติ. ปมุญฺจนฺตุ สทฺธนฺติ สพฺเพ อตฺตโน สทฺธํ ปมุญฺจนฺตุ วิสฺสชฺเชนฺตุ. ปจฺฉิมปททฺวเย อยมตฺโถ:- อหํ หิ อตฺตโน ปคุณํ สมฺปวตฺติตํปิ อิมํ ปณีตํ อุตฺตมํ ธมฺมํ กายวาจากิลมถสญฺญี หุตฺวา น ภาสึ. อิทานิ ปน สพฺโพ ชโน สทฺธาภาชนํ อุปเนตุ, ปูเรสฺสามิ เตสํ สงฺกปฺปนฺติ. อนฺตรธายีติ สตฺถารํ คนฺธมาลาทีหิ ปูเชตฺวา อนฺตรหิโต, สกฏฺฐานเมว คโตติ อตฺโถ. คเต จ ปน ตสฺมึ ภควา "กสฺส นุโข อหํ ปฐมํ ธมฺมํ เทเสยฺยนฺ"ติ อาฬารุทกานํ กาลกตภาวํ, ปญฺจวคฺคิยานํ จ พหูปการภาวํ ญตฺวา เตสํ ธมฺมํ เทเสตุกาโม พาราณสิยํ อิสิปตนํ คนฺตฺวา ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตสีติ. ปฐมํ.

อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๑๑ หน้า ๑๘๙-๑๙๒. http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=11&A=4906&modeTY=2&pagebreak=1 The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=11&A=4906&modeTY=2&pagebreak=1 อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=15&i=555 เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=15&A=4405 พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=15&A=3876 The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=15&A=3876 สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๕ http://84000.org/tipitaka/read/?index_15