บาลีอรรถกถาเล่มที่ ๑๖

หน้าที่ ๓๒๙.

อเนกธาตุนฺติ จกฺขุธาตุอาทีหิ กามธาตุอาทีหิ วา ธาตูหิ พหุธาตุํ. นานาธาตุนฺติ ตาสํเยว ธาตูนํ วิลกฺขณตฺตา นานปฺปการธาตุํ. โลกนฺติ ขนฺธายตน- ธาตุโลกํ. ยถาภูตํ ปชานาตีติ ตาสํ ธาตูนํ อวิปรีตโต สภาวํ ปฏิวิชฺฌติ. อิทมฺปิ ญาณํ "ตตฺถ กตมํ ตถาคตสฺส อเนกธาตุํ นานาธาตุํ โลกํ ยถาภูตํ ญาณํ, อิธ ตถาคโต ขนฺธนานตฺตํ ปชานาตี"ติอาทินา ^๑- นเยน อภิธมฺเม วิตฺถาริตเมว. นานาธิมุตฺติกตนฺติ หีนาทีหิ อธิมุตฺตีหิ นานาธิมุตฺติกภาวํ. อิทมฺปิ ญาณํ "ตตฺถ กตมํ ตถาคตสฺส สตฺตานํ นานาธิมุตฺติกตํ ยถาภูตํ ญาณํ อิธ ตถาคโต ปชานาติ สนฺติ สตฺตา หีนาธิมุตฺติกา"ติอาทินา ^๒- นเยน อภิธมฺเม วิตฺถาริตเมว. ปรสตฺตานนฺติ ปธานสตฺตานํ. ปรปุคฺคลานนฺติ ตโต อญฺเญสํ หีนสตฺตานํ. เอกตฺถเมว วา เอตํ ปททฺวยํ, เวเนยฺยเสน เทฺวธา วุตฺตํ. อินฺทฺริยปโร- ปริยตฺตนฺติ สทฺธาทีนํ อินฺทฺริยานํ ปรภาวญฺจ อปรภาวญฺจ, วุทฺธึ จ หานึ จาติ อตฺโถ. อิมสฺสปิ ญาณสฺส วิตฺถารกถา "ตตฺถ กตมํ ตถาคตสฺส ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตํ ยถาภูตํ ญาณํ, อิธ ตถาคโต สตฺตานํ อาสยํ ปชานาติ อนุสยํ ปชานาตีติอาทินา ^๓- นเยน อภิธมฺเม อาคตาเยว. ฌานวิโมกฺขสมาธิสมาปตฺตีนนฺติ ปฐมาทีนํ จตุนฺนํ ฌานานํ, "รูปี รูปานิ ปสฺสตี"ติอาทีนํ อฏฺฐนฺนํ วิโมกฺขานํ, สวิตกฺกสวิจาราทีนํ ติณฺณํ สมาธีนํ, ปฐมชฺฌานสมาปตฺติอาทีนญฺจ นวนฺนํ อนุปุพฺพสมาปตฺตีนํ. สงฺกิเลสนฺติ หานภาคิยธมฺมํ. โวทานนฺติ วิเสสภาคิยธมฺมํ. วุฏฺฐานนฺติ ^๔- "โวทานมฺปิ วุฏฺฐานํ, ตมฺหา ตมฺหา สมาธิมฺหา วุฏฺฐานํปิ วุฏฺฐานนฺ"ติ เอวํ วุตฺตํ ปคุณชฺฌานํ เจว ภวงฺคผลสมาปตฺติโย จ. เหฏฺฐิมํ เหฏฺฐิมญฺหิ ปคุณชฺฌานํ อุปริมสฺส อุปริมสฺส ปทฏฺฐานํ โหติ, ตสฺมา "โวทานํปิ วุฏฺฐานนฺ"ติ วุตฺตํ. ภวงฺเคน ปน สพฺพชฺฌาเนหิ วุฏฺฐานํ @เชิงอรรถ: ^๑ อภิ.วิ. ๓๕/๘๑๒-๑๓-๑๔/๔๑๔ ญาณวิภงฺค ^๒ อภิ.วิ. ๓๕/๘๑๓/๔๑๔ ญาณวิภงฺค @^๓ อภิ.วิ. ๓๕/๘๑๔/๔๑๔ ญาณวิภงฺค ^๔ อภิ.วิ. ๓๕/๘๒๘/๔๑๙ ญาณวิภงฺค

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๓๐.

โหติ. ผลสมาปตฺติยา นิโรธสมาปตฺติโต วุฏฺฐานํ โหติ. ตํ สนฺธาย จ "ตมฺหา ตมฺหา สมาธิมฺหา วุฏฺฐานมฺปิ วุฏฺฐานนฺ"ติ วุตฺตํ. อิทมฺปิ ญาณํ "ตตฺถ กตมํ ตถาคตสฺส ฌานวิโมกฺขสมาธิสมาปตฺตีนํ สงฺกิเลสํ โวทานํ วุฏฺฐานํ ยถาภูตํ ญาณํ, ฌายีติ จตฺตาโร ฌายี, อตฺเถกจฺโจ ฌายี สมฺปตฺตึเยว สมานํ วิปตฺตีติ ปจฺเจตี"ติ- อาทินา ^๑- นยน อภิธมฺเม วิตฺถาริตเมว. สพฺพญาณานํ วิตฺถารกถาย วินิจฺฉโย สมฺโมหวิโนทนิยา วิภงฺคฏฺฐกถาย วุตฺโต. ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติทิพฺพจกฺขุญาณกถา วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถาริตา, อาสวกฺขยกถา เหฏฺฐา วุตฺตาเยว. ^๒- ตตฺถ ปรวาทีกถา โหติ "ทสพลญาณํ นาม ปาฏิเยกฺกํ ญาณํ นตฺถิ, สพฺพญฺญุตญาณสฺเสวายํ ปเภโท"ติ. ตํ น ตถา ทฏฺฐพฺพํ. อญฺญเมว หิ ทสพลญาณํ, อญฺญํ สพฺพญฺญุตญาณํ. ทสพลญาณญฺหิ สกสกกิจฺจเมว ชานาติ, สพฺพญฺญุตญาณํ ตมฺปิ ตโต อวเสสํปิ ชานาติ. ทสพลญาเณสุ หิ ปฐมํ การณาการณเมว ชานาติ, ทุติยํ กมฺมวิปากนฺตรเมว, ตติยํ กมฺมปริจฺเฉทเมว, จตุตฺถํ ธาตุนานตฺตการณเมว. ปญฺจมํ สตฺตานํ อชฺฌาสยาธิมุตฺติเมว, ฉฏฺฐํ อินฺทฺริยานํ ติกฺขมุทุภาวเมว, สตฺตมํ ฌานาทีหิ สทฺธึ เตสํ สงฺกิเลสาทิเมว, อฏฺฐมํ ปุพฺเพนิวุตฺถกฺขนฺธสนฺตติเมว, นวมํ สตฺตานํ จุติปฏิสนฺธิเมว, ทสมํ สจฺจปริจฺเฉทเมว. สพฺพญฺญุตญาณํ ปน เอเตหิ ชานิตพฺพญฺจ ตโต อุตฺตริตรญฺจ ^๓- ปชานาติ, เอเตสํ ปน กิจฺจํ น สพฺพํ กโรติ. ตญฺหิ ฌานํ หุตฺวา อปฺเปตุํ น สกฺโกติ, อิทฺธิ หุตฺวา วิกุพฺพิตุํ น สกฺโกติ, มคฺโค หุตฺวา กิเลเส เขเปตุํ น สกฺโกติ. อปิจ ปรวาที เอวํ ปุจฺฉิตพฺโพ "ทสพลญาณํ นาเมตํ สวิตกฺกสวิจารํ อวิตกฺก- วิจารมตฺตํ อวิตกฺกอวิจารํ, กามาวจรํ รูปาวจรํ อรูปาวจรํ, โลกิยํ โลกุตฺตรนฺ"ติ. ชานนฺโต "ปฏิปาฏิยา สตฺต ญาณานิ สวิตกฺกสวิจารานี"ติ วกฺขติ, "ตโต ปรานิ เทฺว อวิตกฺกอวิจารานี"ติ วกฺขติ. "อาสวกฺขยญาณํ สิยา สวิตกฺกสวิจารํ สิยา @เชิงอรรถ: ^๑ อภิ.วิ.๓๕/๘๒๘/๔๑๗ ญาณวิภงฺค ^๒ ฉ.ม. วุตฺตาเยวาติ ^๓ ฉ.ม. อุตฺตริญฺจ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๓๑.

อวิตกฺกวิจารมตฺตํ สิยา อวิตกฺกอวิจารนฺ"ติ วกฺขติ. ตถา "ปฏิปาฏิยา สตฺต กามาวจรานิ, ตโต เทฺว รูปาวจรานิ, อวสาเน เอกํ โลกุตฺตรนฺ"ติ วกฺขติ. "สพฺพญฺญุต- ญาณํ ปน สวิตกฺกสวิจารเมว กามาวจรเมว โลกิยเมวา"ติ วกฺขติ. เอวเมตฺถ อนุปทวณฺณนํ ญตฺวา อิทานิ ยสฺมา ตถาคโต ปฐมํเยว ฐานาฐานญาเณน เวเนยฺยสตฺตานํ อาสวกฺขยาธิคมสฺส เจว อนธิคมสฺส จ ฐานาฐานภูตํ กิเลสาวรณาภาวํ ปสฺสติ โลกิยสมฺมาทิฏฺฐิฏฺฐานาทิทสฺสนโต นิยตมิจฺฉาทิฏฺฐฏฺฐานา ภาวทสฺสนโต จ. อถ เนสํ กมฺมวิปากญาเณน วิปากาวรณาภาวํ ปสฺสติ ติเหตุกปฏิสนฺธิทสฺสนโต, สพฺพตฺถคามินิปฏิปทาญาเณน กมฺมาวรณาภาวํ ปสฺสติ อนนฺตริยกมฺมาภาวทสฺสนโต. เอวํ อนาวรณานํ อเนกธาตุนานาธาตุญาเณน อนุกุลธมฺมเทสนตฺถํ จริยาวิเสสํ ปสฺสติ ธาตุเวมตฺตทสฺสนโต. อถ เนสํ นานาธิมุตฺติกตญาเณน อธิมุตฺตึ ปสฺสติ ปโยคํ อนาทิยิตฺวาปิ อธิมุตฺติวเสน ธมฺมเทสนตฺถํ. อเถวํ ทิฏฺฐาธิมุตฺตีนํ วเสน ^๑- ยถาสตฺติ ยถาพลํ ธมฺมํ เทเสตุํ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตญาเณน อินฺทฺริยปโรปริยตฺตํ ปสฺสติ สทฺธาทีนํ ติกฺขมุทุภาวทสฺสนโต. เอวํ ปริญฺญาตินฺทฺรยปโรปริยตฺตา ปน เต สเจ ทูเร โหนฺติ, อถ ฌานาทิญาเณน ฌานาทีสุ วสีภูตตฺตา อิทฺธิวิเสเสน เต ขิปฺปํ อุปคจฺฉติ. อุปคนฺตฺวา จ เนสํ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาเณน ปุพฺพชาติภวํ, ทิพฺพจกฺขฺวานุภาวโต ปตฺตพฺเพน เจโตปริยญาเณน สมฺปตฺติอธิคตวิเสสํ ^๒- ปสฺสนฺโต อาสวกฺขยญาณานุภาเวน อาสวกฺขยคามินิยา ปฏิปทาย วิคตสมฺโมหตฺตา อาสวกฺขยาย ธมฺมํ เทเสติ. ตสฺมา อิมินานุกฺกเมน อิมินา พลานิ วุตฺตานีติ เวทิตพฺพานิ.

อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๑๖ หน้า ๓๒๙-๓๓๑. http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=16&A=7386&modeTY=2&pagebreak=1 The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=16&A=7386&modeTY=2&pagebreak=1 อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=24&i=21 เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=24&A=843 พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=24&A=706 The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=24&A=706 สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๒ http://84000.org/tipitaka/read/?index_24