อรรถกถาเล่มที่ ๑๗ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ขุทฺทก.อ. (ปรมตฺถโช.)

หน้าที่ ๑๖๐.
กามรูปารูปภเวสุ อธิคตผลา ตโย สกทาคามิโน. เต สพฺเพปิ จตุนฺนํ ปฏิปทานํ วเสน
จตุวีสติ. อนฺตราปรินิพฺพายี อุปหจฺจปรินิพฺพายี สสงฺขารปรินิพฺพายี
อสงฺขารปรินิพฺพายี อุทฺธํโสโต อกนิฏฺาคามีติ อวิเหสุ ปญฺจ. ตถา
อตปฺปาสุทสฺสาสุทสฺสีสุ. อกนิฏฺเสุ ปน อุทธํโสตวชฺชา จตฺตาโรติ จตุวีสติ
อนาคามิโน. สุกฺขวิปสฺสโก สมถยานิโกติ เทฺว อรหนฺโต. จตฺตาโร มคฺคฏฺาติ
จตุปญฺาส. เต สพฺเพปิ สทฺธาธุรปญฺาธุรานํ วเสน ทฺวิคุณา หุตฺวา อฏฺสตํ
โหนฺติ. เสสํ วุตฺตนยเมว
         จตฺตาริ เอตานิ ยุคานิ โหนฺตีติ เต สพฺเพปิ อฏฺ วา อฏฺสตํ
วาติ วิตฺถารวเสน อุทฺทิฏฺา ปุคฺคลา สงฺเขปวเสน โสตาปตฺติมคฺคฏฺโ ผลฏฺโติ
เอกํ ยุคํ, เอวํ ยาว อรหตฺตมคฺคฏฺโ ผลฏฺโติ เอเกกํ ๑- ยุคนฺติ จตฺตาริ ยุคานิ
โหนฺติ. เต ทกฺขิเณยฺยาติ เอตฺถ เตติ ปุพฺเพ อนิยเมตฺวา อุทฺทิฏฺานํ
นิยเมตฺวา นิทฺเทโส. เย ปุคฺคลา วิตฺถารวเสน อฏฺ วา อฏฺสตํ วา
สงฺเขปวเสน ปน ๒- จตฺตาริ ยุคานิ โหนฺตีติ วุตฺตา, สพฺเพปิ เต ทกฺขิณํ
อรหนฺตีติ ทกฺขิเณยฺยา. ทกฺขิณา นาม กมฺมญฺจ กมฺมวิปากญฺจ สทฺทหิตฺวา เม
อิมํ เวชฺชกมฺมํ วา ชงฺฆเปสนียํ ๓- วา กริสฺสตี"ติ เอวมาทีนิ อนเปกฺขิตฺวา
ทิยฺยมาโน เทยฺยธมฺโม, ตํ อรหนฺติ นาม สีลาทิคุณยุตฺตา ปุคฺคลา, อิเม จ
ตาทิสา, เตน วุจฺจนฺติ "เต ทกฺขิเณยฺยา"ติ.
         สุคตสฺส สาวกาติ ภควา โสภเณน คมเนน ยุตฺตตฺตา, โสภณญฺจฏฺานํ
คตตฺตา, สุฏฺุ จ คตตฺตา, สุฏฺุเยว คตตฺตา ๔- สุคโต, ตสฺส สุคตสฺส.
สพฺเพปิ เต วจนํ สุณนฺตีติ สาวกา. กามญฺจ อญฺเปิ สุณนฺติ, น ปน สุตฺวา
กตฺตพฺพกิจฺจํ กโรนฺติ, อิเม ปน สุตฺวา กตฺตพฺพํ ธมฺมานุธมฺมาปฏิปตฺตึ กตฺวา
มคฺคผลานิ ปตฺตา, ตสฺมา "สาวกา"ติ วุจฺจนฺติ. เอเตสุ ทินฺนานิ มหปฺผลานีติ
เอเตสุ สุคตสฺส สาวเกสุ อปฺปกานิปิ ทานานิ ทินฺนานิ ปฏิคฺคาหกโต ทกฺขิณานํ
วิสุทฺธิภาวํ ๕- อุปคตตฺตา มหปฺผลานิ โหนฺติ. ตสฺมา สุตฺตนฺตเรปิ วุตฺตํ:-
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เอกํ  ๒ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ  ๓ ฉ.ม. ชงฺฆเปสนิกํ
@๔ ฉ.ม. สุฏฺุ เอว จ คทตฺตา  ๕ ฉ.ม., อิ. ทกฺขิณาวิสุทฺธิภาวํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๖๑.
         "ยาวตา ภิกฺขเว สํฆา วา คณา วา ตถาคตสาวกสํโฆ, เตสํ
    อคฺคมกฺขายติ, ยทิทํ จตฺตาริ ปุริสยุคานิ อฏฺ ปุริสปุคฺคลา, เอส
    ภควโต สาวกสํโฆ ฯเปฯ อคฺโค วิปาโก โหตี"ติ. ๑-
         เอวํ ภควา สพฺเพสมฺปิ มคฺคฏฺผลฏฺานํ วเสน สํฆรตนสฺส คุณํ
วตฺวา อิทานิ ตเมว คุณํ นิสฺสาย สจฺจวจนํ ปยุญฺชติ "อิทมฺปิ สํเฆ"ติ.
ตสฺสตฺโถ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. อิมิสฺสาปิ คาถาย อาณา
โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาเฬสุ อมนุสฺเสหิ ปฏิคฺคหิตาติ.
                      เย สุปฺปยุตฺตาติ คาถาวณฺณนา
         [๗] เอวํ มคฺคฏฺผลฏฺานํ วเสน สํฆรตนสฺส คุเณน สจฺจํ วตฺวา
อิทานิ ตโต เอกจฺจานํ ผลสมาปตฺติสุขมนุภวนฺตานํ ขีณาสวปุคฺคลานํเยว คุเณน
วตฺตุมารทฺโธ "เย สุปฺปยุตฺตา"ติ. ตตฺถ เยติ อนิยมิตุทฺเทสวจนํ. สุปฺปยุตฺตาติ
สุฏฺุ ปยุตฺตา, อเนกวิหิตํ อเนสนํ ปหาย สุทฺธาชีวิตํ นิสฺสาย วิปสฺสนาย อตฺตานํ
ปยุญฺชิตุมารทฺธาติ อตฺโถ. อถวา สุปฺปยุตฺตาติ  ๒- วิสุทฺธกายวจีปโยคสมนฺนาคตา,
เตน เตสํ สีลกฺขนฺธํ ทสฺเสติ. มนสา ทฬฺเหนาติ ทฬฺเหน มนสา, ถิรสมาธิยุตฺเตน
เจตสาติ อตฺโถ. เตน เตสํ สมาธิกฺขนฺธํ ทสฺเสติ. นิกฺกามิโนติ กาเย
จ ชีวิเต จ อนเปกฺขา หุตฺวา ปญฺาธุเรน วิริเยน สพฺพกิเลเสหิ กตนิกฺกมนา, ๓-
เตน เตสํ วิริยสมฺปนฺนํ ปญฺากฺขนฺธํ ทสฺเสติ.
         โคตมสาสนมฺหีติ โคตฺตโต โคตมสฺส ตถาคตสฺเสว สาสนมฺหิ. เตน
อิโต พหิทฺธา นานปฺปการมฺปิ อมรตปํ  กโรนฺตานํ สุปฺปโยคาทิคุณาภาวโต กิเลเสหิ
กตนิกฺกมนาภาวํ ๔- ทีเปติ. ๕- เตติ ปุพฺเพ อุทฺทิฏฺานํ นิทฺเทสวจนํ.
ปตฺติปตฺตาติ เอตฺถ ปตฺตพฺพาติ ปตฺติ, ปตฺตพฺพา นาม ปตฺตุํ อรหา, ยํ ปตฺวา
อจฺจนฺตโยคกฺเขมิโน โหนฺติ, อรหตฺตผลสฺเสตํ อธิวจนํ, ตํ ปตฺตึ ปตฺตาติ
ปตฺติปตฺตา. อมตนฺติ นิพฺพานํ. วิคยฺหาติ อารมฺมณวเสน วิคาหิตฺวา. ลทฺธาติ
ลภิตฺวา. มุธาติ อพฺยเยน กากณิกมตฺตมฺปิ พฺยยํ อกตฺวา. นิพฺพุตินฺติ
ปฏิปฺปสฺสทฺธกิเลสทรถํ
@เชิงอรรถ: ๑ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๓๔/๔๐, องฺ. ปญฺจก. ๒๒/๓๒/๓๘, ขุ. อิติ. ๒๕/๙๐/๓๐๘
@๒ ฉ.ม. สุวิสุทฺธ...  อิ. ปริสุทฺธ...  ๓ สี., อิ. กตนิกฺขมนา
@๔ ฉ.ม. นิกฺกมนาภาวํ, อิ. นิกฺขมนาภาวํ  ๕ ฉ.ม. ทสฺเสติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๖๒.
ผลสมาปตฺตึ. ภุญฺชมานาติ อนุภวมานา. กึ วุตฺตํ โหติ? เย อิมมฺหิ ๑-
โคตมสาสนมฺหิ สีลสมฺปนฺนตฺตา สุปฺปยุตฺตา, สมาธิสมฺปนฺนตฺตา มนสา ทฬฺเหน,
ปญฺาสมฺปนฺนตฺตา นิกามิโน, เต อิมาย สมฺมาปฏิปทาย อมตํ วิคยฺห มุธา
ลทฺธา ผลสมาปตฺติสญฺิตํ นิพฺพุตึ ภุญฺชมานา ปตฺติปตฺตา นาม โหนฺตีติ.
         เอวํ ภควา ผลสมาปตฺติสุขมนุภวนฺตานํ ขีณาสวปุคฺคลานํเยว วเสน
สํฆรตนสฺส คุณํ วตฺวา อิทานิ ตเมว คุณํ นิสฺสาย สจฺจวจนํ ปยุญฺชติ "อิทมฺปิ
สํเฆ"ติ. ตสฺสตฺโถ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. อิมิสฺสาปิ คาถาย อาณา
โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาเฬสุ อมนุสฺเสหิ ปฏิคฺคหิตาติ.
                       ยถินฺทขีโลติ คาถาวณฺณนา
         [๘] เอวํ ขีณาสวปุคฺคลานํ คุเณน สํฆาธิฏฺานํ สจฺจํ วตฺวา อิทานิ
พหุชนปจฺจกฺเขน โสตาปนฺนสฺเสว คุเณน วตฺตุมารทฺโธ "ยถินฺทขีโล"ติ. ตตฺถ
ยถาติ อุปมาวจนํ. อินฺทขีโลติ นครทฺวารสํวรณตฺถํ วิวรณตฺถํ ๒- อุมฺมารพฺภนฺตเร
อฏฺ วา ทส วา หตฺเถ ปวึ ขณิตฺวา อาโกฏิตสฺส สารทารุมยถมฺภสฺเสตํ อธิวจนํ.
ปวินฺติ ภูมึ. สิโตติ อนฺโต ปวึ ๓- ปวิสิตฺวา นิสฺสิโต. สิยาติ ภเวยฺย.
จตุพฺภิ วาเตหีติ จตูหิ ทิสาหิ อาคตวาเตหิ. อสมฺปกมฺปิโยติ กมฺเปตุํ วา จาเลตุํ
วา อสกฺกุเณยฺโย. ตถูปมนฺติ ตถาวิธํ. ๔- สปฺปุริสนฺติ อุตฺตมปุริสํ. วทามีติ
ภณามิ. โย อริยสจฺจานิ อเวจฺจ ปสฺสตีติ โย จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ปญฺาย
อชฺโฌคเหตฺวา ๕- ปสฺสติ. ตตฺถ อริยสจฺจานิ กุมารปญฺเห ๖- จ วิสุทธิมคฺเค จ
วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานีติ.
         อยมฺปเนตฺถ สงฺเขปตฺโถ:- ยถา จ ๗- อินฺทขีโล คมฺภีรเนมตาย ปวึ
สิโต จตุพฺภิ วาเตภิ อสมฺปกมฺปิโย สิยา, อิมมฺปิ สปฺปุริสํ ตถูปเมว วทามิ, โย
อริยสจฺจานิ เอวจฺจ ปสฺสติ. กสฺมา? ยสฺมา โสปิ อินฺทขีโล วิย จตูหิ วาเตหิ
สพฺพติตฺถิยวาทวาเตหิ อสมฺปกมฺปิโย โหติ, ตมฺหา ทสฺสนา เกนจิ กมฺเปตุํ วา
จาเลตุํ วา อสกฺกุเณยฺโย. ตสฺมา สุตฺตนฺตเรปิ วุตฺตํ:-
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อิมสฺมึ  ๒ ฉ.ม., อิ. นครทฺวารวินิวารณตฺถํ  ๓ ฉ.ม., อิ. อยํ สทฺโท น
@ทิสฺสติ  ๔ ม. ตถาวิธึ  ๕ ฉ.ม. อชฺโฌคาเหตฺวา  ๖ ก. วิสุทธิมคฺเค
@๗ ฉ.ม. หิ, อิ. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๖๓.
         "เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว อโยขีโล วา อินฺทขีโล วา คมฺภีรเนโม
    สุนิกฺขาโต อจโล อสมฺปกมฺปิ, ปุรตฺถิมาย เจปิ ทิสาย อาคจฺเฉยฺย ภุสา
    วาตวุฏฺิ, เนว นํ สงฺกมฺเปยฺย น สมฺปกมฺเปยฺย น สมฺปจาเลยฺย ๑- ปจฺฉิมาย
    ฯเปฯ ทกฺขิณาย, อุตฺตราย เจปิ ฯเปฯ น สมฺปจาเลยฺย. ๒- ตํ กิสฺส
    เหตุ? คมฺภีรตฺตา ภิกฺขเว เนมสฺส, สุนิกฺขาตตฺตา อินฺทขีลสฺส. เอวเมว
    โข ภิกฺขเว เยเกจิ สมณา วา พฺราหฺมณา วา `อิทํ ทุกฺขนฺติ ฯเปฯ
    ปฏิปทา'ติ ยถาภูตํ ปชานนฺติ, เต น อญฺสฺส สมณสฺส วา พฺราหฺมณสฺส
    วา มุขํ โอโลเกนฺติ ๓- `อยํ นูน ภวํ ชานํ ชานาติ, ปสฺสํ ปสฺสตี'ติ.
    ตํ กิสฺส เหตุ? สุทิฏฺตฺตา ภิกฺขเว จตุนฺนํ อริยสจฺจานนฺ"ติ. ๔-
         เอวํ ภควา พหุชนปจฺจกฺขสฺส โสตาปนฺนสฺเสว วเสน สํฆรตนสฺส
คุณํ วตฺวา อิทานิ ตเมว คุณํ นิสฺสาย สจฺจวจนํ ปยุญฺชติ "อิทมฺปิ สํเฆ"ติ.
ตสฺสตฺโถ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. อิมิสฺสาปิ คาถาย อาณา
โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาเฬสุ อมนุสฺเสหิ ปฏิคฺคหิตาติ.
                     เย อริยสจฺจานีติ คาถาวณฺณนา
         [๙] เอวํ อวิเสสโต โสตาปนฺนสฺส คุเณน สํฆาธิฏฺานํ สจฺจํ วตฺวา
อิทานิ เย เต ตโย โสตาปนฺนา เอกพีชี โกลํโกโล สตฺตกฺขตฺตุปรโมติ. ยถาห:-
         "อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ติณฺณํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา โสตาปนฺโน โหติ
    ฯเปฯ โส เอกํเยว มานุสกํ ภวํ นิพฺพตฺเตตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กโรติ,
    อยํ เอกพีชี. ตถา เทฺว วา ตีณิ วา กุลานิ สนฺธาวิตฺวา สํสริตฺวา
    ทุกฺขสฺสนฺตํ กโรนติ, อยํ โกลํโกโล. ตถา สตฺตกฺขตฺตุํ เทเว จ มนุสฺเส
    จ สนฺธาวิตฺวา สํสริตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กโรติ, อยํ สตฺตกฺขตฺตุปรโม"ติ. ๕-
         เตสํ สพฺพกนิฏฺสฺส สตฺตกฺขตฺตุปรมสฺส คุเณน วตฺตุมารทฺโธ "เย
อริยสจฺจานี"ติ. ตตฺถ เย อริยสจฺจานีติ เอวํ ๖- วุตฺตนยเมว. วิภาวยนฺตีติ
@เชิงอรรถ: ๑ ก. สญฺจาเลยฺย  ๒ ก. น สญฺจาเลยฺย
@๓ สี.ม. อุลฺโลเกนฺติ  ๔ สํ. มหา. ๑๙/๑๑๐๙/๓๘๗ อินฺทขีลสุตฺต
@๕ อภิ. ปุคฺ. ๓๖/๓๑/๑๒๒ เอกกปุคฺคลปญฺตติ  ๖ ฉ.ม. เอตํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๖๔.
ปญฺาโอภาเสน สจฺจปฏิจฺฉาทกํ กิเลสนฺธการํ วิธมิตฺวา อตฺตโน ปกาสานิ
ปากฏานิ กโรนฺติ. คมฺภีรปญฺเนาติ อปฺปเมยฺยปญฺตาย สเทวกสฺสปิ โลกสฺส
าเณน อลพฺภเนยฺยปติฏฺปญฺเน, สพฺพญฺุนาติ วุตฺตํ โหติ. สุเทสิตานีติ
สมาสพฺยาสสากลฺยเวกลฺยาทีหิ เตหิ เตหิ นเยหิ สุฏฺุ เทสิตานิ. กิญฺจาปิ เต
โหนฺติ ภุสปฺปมตฺตาติ เต วิภาวิตอริยสจฺจา ปุคฺคลา กิญฺจาปิ
เทวรชฺชจกฺกวตฺติรชฺชาทิปมาทฏฺานํ อาคมฺม ภุสปฺปมตฺตา โหนฺติ, ตถาปิ
โสตาปตฺติมคฺคาเณน อภิสงฺขารวิญฺาณสฺส นิโรเธน เปตฺวา สตฺตภเว อนมตคฺเค
สํสาเร เย อุปฺปชฺเชยฺยุํ นามญฺจ รูปญฺจ, เตสํ นิรุทฺธตฺตา อฏฺงฺคตตฺตา น อฏฺมํ
ภวํ อาทิยนฺติ, สตฺตมภเว เอว ปน วิปสฺสนํ อารภิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิสฺสนฺตีติ.
         เอวํ ภควา สตฺตกฺขตฺตุปรมวเสน สํฆรตนสฺส คุณํ วตฺวา อิทานิ
ตเมว คุณํ นิสฺสาย สจฺจวจนํ ปยุญฺชติ "อิทมฺปิ สํเฆ"ติ. ตสฺสตฺโถ ปุพฺเพ
วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. อิมิสฺสาปิ คาถาย อาณา โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาเฬสุ
อมนุสฺเสหิ ปฏิคฺคหิตาติ.
                       สหาวสฺสาติ คาถาวณฺณนา
         [๑๐] เอวํ สตฺตกฺขตฺตุปรมสฺส อฏฺมภวํ อนาทิยคุเณน ๑- สํฆาธิฏฺานํ
สจฺจํ วตฺวา อิทานิ ตสฺเสว สตฺต ภเว อาทิยโตปิ อญฺเหิ อปฺปหีนภวาทาเนหิ
ปุคฺคเลหิ วิสิฏฺเน จ คุเณน วตฺตุมารทฺโธ "สหาวสฺสา"ติ. ตตฺถ สหาวาติ
สทฺธึเยว. อสฺสาติ "น เต ภวํ อฏฺมํ อาทิยนฺตี"ติ วุตฺเตสุ อญฺตรสฺส.
ทสฺสนสมฺปทายาติ โสตาปตฺติมคฺคสมฺปตฺติยา. โสตาปตฺติมคฺโค หิ นิพฺพานํ ทิสฺวา
กตฺตพฺพกิจฺจสมฺปทาย สพฺพปมํ นิพฺพานทสฺสนโต  "ทสฺสนนฺ"ติ วุจฺจติ, ตสฺส
อตฺตนิ ปาตุภาโว ทสฺสนสมฺปทา, ตาย ทสฺสนสมฺปทาย สห เอว. ตยสฺสุ ธมฺมา
ชหิตา ภวนฺตีติ เอตฺถ สุอิติ ๒- ปทปูรณมตฺเต นิปาโต "อิทํ สุ เม สาริปุตฺต
มหาวิกฏโภชนสฺมึ โหตี"ติ เอวมาทีสุ ๓- วิย. ยโต สหาวสฺส ทสฺสนสมฺปทาย ตโย
ธมฺมา ชหิตา ภวนฺติ ปหีนา ภวนฺตีติ  ๔- อยเมตฺถ อตฺโถ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อนาทิยนคุเณน  ๒ ฉ.ม. อสฺสุ-อิติ
@๓ ม.มู. ๑๒/๒๕๖/๑๒๑ มหาสีหนาทสุตฺต  ๔ ฉ.ม. โหนฺตีติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๖๕.
         อิทานิ ชหิตธมฺมสฺส ทสฺสนตฺถํ อาห "สกฺกายทิฏฺิ วิจิกิจฺฉิตญฺจ,
สีลพฺพตํ วาปิ ยทตฺถิ กิญฺจี"ติ. ตตฺถ สติ กาเย วิชฺชมาเน อุปาทานกฺขนฺธ-
ปญฺจกาขฺเย กาเย วีสติวตฺถุกา ทิฏฺิ สกฺกายทิฏฺิ, สติ วา ตตฺถ กาเย ทิฏฺีติปิ
สกฺกายทิฏฺิ, ยถาวุตฺตปฺปกาเร กาเย วิชฺชมานา ทิฏฺีติ อตฺโถ. สติเยว วา กาเย
ทิฏฺีติปิ สกฺกายทิฏฺิ, ยถาวุตฺตปฺปาเร กาเย วิชฺชมาเน รูปาทิสงฺขาโต อตฺตาติ
เอวมฺปวตฺตา ทิฏฺีติ อตฺโถ. ตสฺสา จ ปหีนตฺตา สพฺพทิฏฺิคตานิ ปหีนานิเยว
โหนฺติ. สาปิ ๑- เนสํ มูลํ. สพฺพกิเลสพฺยาธิวูปสมนโต ปญฺา "จิกิจฺฉิตนฺ"ติ
วุจฺจติ, ตํ ปญฺาย จิกิจฺฉิตํ อิโต วิคตํ, ตโต วา ปญฺาจิกิจฺฉิตา อิทํ วิคตนฺติ
วิจิกิจฺฉิตํ. "สตฺถริ กงฺขตี"ติอาทินา ๒- นเยน วุตฺตาย อฏฺวตฺถุกาย วิมติยา
เอตํ อธิวจนํ. ตสฺสา จ ปหีนตฺตา สพฺพานิปิ วิจิกิจฺฉิตานิ ปหีนานิ โหนฺติ. ตญฺหิ
เตสํ มูลํ. "อิโต พหิทฺธา สมณพฺราหฺมณานํ `สีเลน สุทฺธิ, วเตน สุทฺธี"ติ
เอวมาทีสุ ๓- อาคตํ โคสีลกุกฺกุรสีลาทิกํ นานาวิธํ ๔- สีลํ โควตกุกฺกุรวตาทิกญฺจ
วตฺตํ ๕- สีลพฺพตนฺติ วุจฺจติ. ตสฺส ปหีนตฺตา สพฺพมฺปิ ๖- นคฺคิยมุณฺฑิกาทิ-
อมรตปํ ๖- ปหีนํ โหติ. ตญฺหิ ตสฺส มูลํ, เตน ๗- สพฺพทาวสาเน ๘- วุตฺตํ
"ยทตฺถิ กิญฺจี"ติ. ทุกฺขทสฺสนสมฺปทาย เจตฺถ สกฺกายทิฏฺิ ปหียติ, ๙- สมุทย-
ทสฺสนสมฺปทาย วิจิกิจฺฉิตํ ปหียติ, ๙- มคฺคทสฺสนนิพฺพานทสฺสนสมฺปทาย สีลพฺพตํ
ปหียตีติ วิญฺาตพฺพํ.
                       จตูหปาเยหีติ คาถาวณฺณนา
         [๑๑] เอวมสฺส กิเลสวฏฺฏปฺปหานํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตสฺมึ กิเลสวฏฺเฏ
สติ เยน วิปากวฏฺเฏน ภวิตพฺพํ, ตปฺปหานา ตสฺสาปิ ปหานํ ทีเปนฺโต อาห
"จตูหปาเยหิ จ วิปฺปมุตฺโต"ติ. ตตฺถ จตฺตาโร อปายา นาม นิรยติรจฺฉานคต-
ปิตฺติวิสยอสุรกายา. เตหิ เอส สตฺต ภเว อุปาทิยนฺโตปิ ๑๐- วิปฺปมุตฺโตติ อตฺโถ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สา หิ  ๒ อภิ. สงฺคณิ. ๓๔/๑๐๐๘/๒๔๒, อภิ. วิภงฺค. ๓๕/๙๑๕/๔๔๖
@๓ อภิ. สงฺคณิ. ๓๔/๑๒๒๒/๒๘๐, อภิ. วิภงฺค. ๓๕/๙๓๘/๔๕๗  ๔ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น
@ทิสฺสติ  ๕ ฉ.ม., อิ. วตํ  ๖ ฉ.ม. นคฺคิยมุณฺฑิกาอมรตปํ  ๗ ฉ.ม. เตเนว
@๘ ฉ.ม., อิ. สพฺพาวสาเน  ๙-๙ ฉ.ม., อิ. อยํ น ทิสฺสติ  ๑๐ ฉ.ม. อาทิยนฺโตปิ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๖๖.
         เอวมสฺส วิปากวฏฺฏปฺปหานํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ยํ อิมสฺส ๑-
วิปากวฏฺฏสฺส มูลภูตํ กมฺมวฏฺฏํ, ตสฺสาปิ ปหานํ ทสฺเสนฺโต อาห "ฉจฺจาภิานานิ
อภพฺโพ ๒- กาตุนฺติ. ตตฺถ อภิานานีติ โอฬาริกฏฺานานิ, ตานิ เอส ฉ อภพฺโพ
กาตุํ. ตานิ จ "อฏฺานเมตํ ภิกฺขเว อนวกาโส, ยํ ทิฏฺิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล มาตรํ
ชีวิตา โวโรเปยฺยา"ติ อาทินา ๓- นเยน เอกกนิปาเต วุตฺตานิ มาตุฆาตปิตุฆาต-
อรหนฺตฆาตโลหิตุปฺปาทสํฆเภทอญฺสตฺถารุทฺเทสกมฺมานีติ เวทิตพฺพานิ. ตานิ หิ
กิญฺจาปิ ทิฏฺิสมฺปสฺโน อริยสาวโก กุณฺกิปิลฺลิกมฺปิ ๔- ชีวิตา น โวโรเปติ,
อปิจ โข ปน ปุถุชฺชนภาวสฺส วิครหณตฺถํ วุตฺตานิ. ปุถุชฺชโน หิ อทิฏฺิสมฺปนฺนตฺตา
เอว มหาสาวชฺชานิ ๕- อภิานานิปิ กโรติ, ทสฺสนสมฺปนฺโน ปน อภพฺโพ ตานิ
กาตุนฺติ. อภพฺพคฺคหณญฺเจตฺถ ภวนฺตเรปิ อกรณทสฺสนตฺถํ. ภวนฺตเรปิ หิ เอส
อตฺตโน อริยสาวกภาวํ อชานนฺโตปิ ธมฺมตาย เอว เอตานิ วา ฉ ปาปกานิ
ปาณาติปาตาทีนิ ๖- วา ปญฺจ เวรานิ อญฺสตฺถารุทฺเทเสน สห ฉฏฺานานิ น
กโรติ, ยานิ สนฺธาย เอกจฺเจ "ฉ จาภิานานี"ติปิ ๗- ปนฺติ. มตมจฺฉคาหาทโย
เจตฺถ อริยสาวิกา คามทาริกา ๘- นิทสฺสนํ.
         เอวํ ภควา สตฺต ภเว อาทิยโตปิ อริยสาวกสฺส อญฺเหิ
อปฺปหีนภวาทาเนหิ ปุคฺคเลหิ วิสิฏฺคุณภาววเสน ๙- สํฆรตนสฺส คุณํ วตฺวา อิทานิ
ตเมว คุณํ นิสฺสาย สจฺจวจนํ ปยุญฺชติ "อิทมฺปิ สํเฆ"ติ. ตสฺสตฺโถ ปุพฺเพ
วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. อิมิสฺสาปิ คาถาย อาณา โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาเฬสุ
อมนุสฺเสหิ ปฏิคฺคหิตาติ.
                       กิญฺจาปิ โสติ คาถาวณฺณนา
         [๑๒] เอวํ สตฺต ภเว อาทิยโตปิ อญฺเหิ อปฺปหีนภวาทาเนหิ
ปุคฺคเลหิ วิสิฏฺคุเณน สํฆาธิฏฺานํ สจฺจํ วตฺวา อิทานิ น เกวลํ ทสฺสนสมฺปนฺโน
@เชิงอรรถ: ๑ ม. ยมสฺส  ๒ ฉ.ม. อภพฺพ
@๓ องฺ. เอกก. ๒๐/๒๗๑/๒๘, ม. อุปริ. ๑๔/๑๒๘/๑๑๔, อภิ. วิภงฺค. ๓๕/๘๐๙/๔๐๙-๕๐๐
@๔ ฉ.ม., อิ. กุนฺถ... ๕ ฉ.ม. เอวํมหาสาวชฺชานิ  ๖ ฉ.ม., อิ. ปกติปาณาติปาตาทีนิ
@๗ ฉ.ม. ฉ ฉาภิานานีติปิ. ๘ ฉ.ม. อริยสาวกคามทารกานํ, อิ. อริยสาวกทารกา
@๙ ฉ.ม., อิ. วิสิฏฺคุณวเสน
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๖๗.
ฉ อภิานานิ อภพฺโพ กาตุํ, กินฺตุ อปฺปมตฺตกมฺปิ ปาปกมฺมํ กตฺวา ตสฺส
ปฏิจฺฉาทนายปิ อภพฺโพติ ปมาทวิหาริโนปิ ทสฺสนสมฺปนฺนสฺส กตปฏิจฺฉาทนาภาวคุเณน
วตฺตุมารทฺโธ "กิญฺจาปิ โส กมฺมํ กโรติ ปาปกนฺ"ติ.
         ตสฺสตฺโถ:- โส ทสฺสนสมฺปนฺโน กิญฺจาปิ สติสมฺโมเสน ปมาทวิหารํ
อาคมฺม ยนฺตํ ภควตา โลกวชฺชํ สญฺจิจฺจาติกฺกมนํ ๑- สนฺธาย วุตฺตํ "ยํ มยา
สาวกานํ สิกฺขาปทํ ปญฺตฺตํ, ตํ มม สาวกา ชีวิตเหตุปิ นาติกฺกมนฺตี"ติ, ๒- ตํ
เปตฺวา อญฺ กุฏิการสหเสยฺยาทึ วา ปณฺณตฺติวชฺชวีติกฺกมสงฺขาตํ พุทฺธ-
ปฏิกุฏฺปิ ๓- กาเยน ปาปกมฺมํ กโรติ, ปทโสธมฺมํ อุตฺตริฉปฺปจวาจา ธมฺมเทสนํ
สมฺผปฺปลาปผรุสวจนาทึ วา วาจาย อุท เจตสา วา กตฺถจิ โลภโทสุปฺปาทนํ
ชาตรูปาทิสาทิยนํ จีวราทิปริโภเคสุ อปจฺจเวกฺขณาทึ วา ปาปกมฺมํ กโรติ.
อภพฺโพ โส ตสฺส ปฏิจฺฉทาย น โส ตํ "อิทํ อกปฺปิยํ อกรณียนฺ"ติ
ชานิตฺวา มุหุตฺตมฺปิ ปฏิจฺฉาเทติ,  ตํ ขณํ  เอว ปน สตฺถริ วา วิญฺูสุ วา
ชานิตฺวา มุหุตฺตมฺปิ ปฏิจฺฉาเทติ, ตํ ขณํ เอว ปน สตฺถริ วา วิญฺูสุ วา
สพฺรหฺมจารีสุ อาวีกตฺวา ยถาธมฺมํ ปฏิกโรติ, "น ปุน กริสฺสามี"ติ เอวํ
สํวริตพฺพํ วา สํวรติ. กสฺมา? ยสฺมา อภพฺพตา ทิฏฺปทสฺส วุตฺตา,
เอวรูปมฺปิ ปาปกมฺมํ กตฺวา ตสฺส ปฏิจฺฉาทาย ทิฏฺนิพฺพานปทสฺส
ทสฺสนสมฺปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส อภพฺพตา วุตฺตาติ อตฺโถ.
    กถํ?
         "เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว ทหโร กุมาโร มนฺโท อุตฺตานเสยฺยโก หตฺเถน
    วา ปาเทน วา องฺคารํ อกฺกมิตฺวา ขิปฺปเมว ปฏิสํหรติ, เอวเมว โข
    ภิกฺขเว ธมฺมตา เอสา ทิฏฺิสมฺปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส, กิญฺจาปิ ตถารูปึ
    อาปตฺตึ อาปชฺชติ, ยถารูปาย อาปตฺติยา วุฏฺานํ ปญฺายติ. อถโข นํ
    ขิปฺปเมว สตฺถริ วา วิญฺูสุ วา สพฺรหฺมจารีสุ วา เทเสติ วิวรติ
    อุตฺตานีกโรติ, เทเสตฺวา วิวริตฺวา อุตฺตานีกริตฺวา ๔- อายตึ
    สํวรมาปชฺชตี"ติ. ๕-
@เชิงอรรถ: ๑ ม., สี. สญฺจิจฺจานติกฺกมนํ
@๒ วินย. จูฬ. ๗/๓๘๕/๒๐๘, องฺ. อฏฺก. ๒๓/๑๐๙(๑๙)/๒๐๓-๔(สฺยา),
@ขุ.อิ. ๒๕/๔๕/๑๖๘ อุโปสถสุตฺต  ๓ ฉ.ม. พุทฺธปติกุฏฺ  ๔ ปาลิ. ฉ.ม.,
@อิ. อุตฺตานีกตฺวา  ๕ ม.มู. ๑๒/๔๙๖/๔๓๙ โกสมฺพิยสุตฺต
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๖๘.
         เอวํ ภควา ปมาทวิหาริโนปิ ทสฺสนสมฺปนฺนสฺส กตปฏิจฺฉาทนาภาวคุเณน
สํฆรตนสฺส คุณํ วตฺวา อิทานิ อายตึ ๑- ตเมว คุณํ นิสฺสาย สจฺจวจนํ
ปยุญฺชติ "อิทมฺปิ สํเฆ"ติ. ตสฺสตฺโถ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. อิมิสฺสาปิ
คาถาย อาณา โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาเฬสุ อมนุสฺเสหิ ปฏิคฺคหิตาติ.
                       วนปฺปคุมฺเพติ คาถาวณฺณนา
         [๑๓] เอวํ สํฆปริยาปนฺนานํ ปุคฺคลานํ เตน เตน คุณปฺปกาเรน
สํฆาธิฏฺานํ สจฺจํ วตฺวา อิทานิ ยฺวายํ ภควตา รตนตฺตยคุณํ ทีเปนฺเตน อิธ
สงฺเขเปน อญฺตฺถ จ วิตฺถาเรน ปริยตฺติธมฺโม เทสิโต, เตน ปุน ๒-
พุทฺธาธิฏฺานํ สจฺจํ วตฺตุมารทฺโธ "วนปฺปคุมฺเพ ยถา ผุสฺสิตคฺเค"ติ. ตตฺถ
อาสนฺนสนฺนิเวสววตฺถิตานํ รุกฺขานํ สมูโห วนํ, มูลสารเผคฺคุตจสาขาปลาเสหิ
ปพุทฺโธ ๓- คุมฺโพ ปคุมฺโพ, วเน ปคุมฺโพ ๔- วนปฺปคุมฺโพ. สฺวายํ "วนปฺปคุมฺเพ"ติ
วุตฺโต, เอวมฺปิ หิ วนสณฺโฑติ ๕- วตฺตุํ ลพฺภติ "อตฺถิ สวิตกฺกสวิจาเรปิ, อตฺถิ
อวิตกฺกอวิจารมตฺเตปิ, สุเข ทุกฺเข ชีเว"ติอาทีสุ ๖- วิย. ยถาติ อุปมาวจนํ. ๗-
ผุสฺสิตานิ อคฺคานิ อสฺสาติ ผุสฺสิตคฺโค, สพฺพสาขาปสาขาสุ สญฺชาตปุปฺโผติ อตฺโถ.
โส  ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว "ผุสฺสิตคฺเค"ติ วุตฺโต. คิมฺหานมาเส ปมสฺมึ คิมฺเหติ
เย จตฺตาโร คิมฺหมาสา, ๘- เตสํ จตุนฺนํ คิมฺหานํ ๙- เอกสฺมึ มาเส. กตมสฺมึ มาเส
อิติ เจ? ปมสฺมึ คิมฺเห, จิตฺรมาเสติ อตฺโถ. โส หิ "ปมคิมฺโห"ติ จ
"พาลวสฺสาโน"ติ ปวุจฺจติ. ๑๐- ตโต ปรํ ปทตฺถโต ปากฏเมว.
         อยมฺปเนตฺถ ปิณฺฑตฺโถ:- ยถา ปมคิมฺหนามเก พาลวสฺสาเน ๑๑-
นานาวิธรุกฺขคหเณ ๑๒- วเน สุปุปฺผิตคฺคสาโข ๑๓- ตรุณรุกฺขคจฺฉปริยายนาโม ปคุมฺโพ
อติวิย สสฺสิรีโก โหติ, เอวเมว ๑๔- ขนฺธายตนาทีหิ สติปฏฺานสมฺมปฺปธานาทีหิ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ  ๒ ฉ.ม., อิ. ตมฺปิ นิสฺสาย ปุน...
@๓ ฉ.ม., อิ. ปวุทฺโธ  ๔ ฉ.ม. วนสฺส, วเน วา ปคุมฺโพ
@๕ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ  ๖ ที.สี. ๙/๑๗๔/๕๖, ม.ม. ๑๓/๒๒๘/๒๐๒
@๗ สี. โอปมฺมวจนํ  ๘ ฉ.ม. คิมฺหานํ มาสา
@๙ ฉ.ม. คิมฺหมาสานํ  ๑๐ พลาวสนฺโตติ จ วุจฺจติ  ๑๑ พาลวสนฺเต
@๑๒ ม.สี. นานาวิธรุกฺเข คหเน วเน  ๑๓ ม. สุผุสฺสิตคฺคสาโข  ๑๔ สี. เอวเมตํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๖๙.
สีลสมาธิกฺขนฺธาทีหิ วา นานปฺปกาเรหิ อตฺถปฺปเภทสุปุปฺเผหิ ๑- อติวิย
สสฺสิรีกตฺตา ตถูปมํ นิพฺพานคามิมคฺคทีปนโต นิพฺพานคามึ ปริยตฺติธมฺมวรํ เนว
ลาภเหตุ น สกฺการาทิเหตุ, เกวลนฺตุ มหากรุณาย อพฺภุสฺสาหิตมานโส ๒- สตฺตานํ ปรมํ
หิตาย อเทสยีติ. ปรมํ หิตายาติ เอตฺถ จ คาถาพนฺธสุขตฺถํ อนุนาสิโก. อยํ
ปนตฺโถ:- ปรมหิตาย นิพฺพานาย อเทสยีติ.
         เอวํ ภควา อิมํ สุปุปฺผิตคฺควนปฺปคุมฺพสทิสํ ปริยตฺติธมฺมํ วตฺวา อิทานิ
ตเมว คุณํ ๓- นิสฺสาย พุทฺธาธิฏฺานํ สจฺจวจนํ ปยุญฺชติ "อิทมฺปิ พุทฺเธ"ติ.
ตสฺสตฺโถ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. เกวลนฺตุ ๔- อิทมฺปิ ยถาวุตฺตปฺปการ-
ปริยตฺติธมฺมสงฺขาตํ พุทฺธรตนํ ๕- ปณีตนฺติ ๕- เอวํ โยเชตพฺพํ. อิมิสฺสาปิ คาถาย
อาณา โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาเฬสุ อมนุสฺเสหิ ปฏิคฺคหิตาติ.
                      วโร  วรญฺูติ คาถาวณฺณนา
         [๑๔] เอวํ ภควา ปริยตฺติธมฺเมน พุทฺธาธิฏฺานํ สจฺจํ วตฺวา
อิทานิ โลกุตฺตรธมฺเมน วตฺตุมารทฺโธ "วโร วรญฺู"ติ. ตตฺถ วโรติ
ปณีตาธิมุตฺติเกหิ อิจฺฉิโต ๖- "อโห วต มยมฺปิ เอวรูปา อสฺสามา"ติ, วรคุณโยคโต
วา วโร อุตฺตโม เสฏฺโติ อตฺโถ. วรญฺูติ นิพฺพานญฺู. นิพฺพานญฺหิ
สพฺพธมฺมานํ อุตฺตมฏฺเน วรํ, ตญฺเจส โพธิมูเล สยํ ปฏิวิชฺฌิตฺวา อญฺาสิ.
วรโทติ ปญฺจวคฺคิยภทฺทวคฺคิยชฏิลาทีนํ อญฺเสญฺจ เทวมนุสฺสานํ นิพฺเพธภาคิยํ
วา วาสนาภาคิยํ วา วรธมฺมมทาสีติ ๗- อตฺโถ. วราหโรติ วรสฺส มคฺคสฺส
อาหรตฺตา ๘- วราหโรติ วุจฺจติ. โส หิ ภควา ทีปงฺกรโตปฺปภูติ สมตึส ปารมิโย
ปูเรนฺโต ปุพฺพเกหิ สมฺมาสมฺพุทฺเธหิ อนุยาตํ ปุราณํ มคฺควรมาหริ, เตน
"วราหโร"ติ วุจฺจติ.
         อปิจ สพฺพญฺุตาณปฏิลาเภน วโร, นิพฺพานสจฺฉิกิริยาย วรญฺู,
สตฺตานํ วิมุตฺติสุขทาเนน วรโท, อุตฺตมปฏิปทาหรเณน วราหโร, เอเตหิ
โลกุตฺตรคุเณหิ อธิกสฺส กสฺสจิ คุณสฺส อภาวโต อนุตฺตโร.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อตฺถปฺปเภทปฺปฺเผหิ  ๒ ฉ.ม. อพฺภุสฺสาหิตหทโย
@๓ ฉ.ม., อิ. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ  ๔ ฉ.ม., อิ. เกวลํ ปน  ๕-๕ ฉ.ม. พุทฺเธ รตนํ
@ปณีตนฺติ  ๖ ม. อิจฺฉิตพฺพโต  ๗ ฉ.ม., อิ. นิพฺเพธภาคิยวาสนาภาคิยวรธมฺมทายีติ
@๘ ฉ.ม., อิ. อาหฏตฺตา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๗๐.
         อปโร นโย:- วโร อุปสมาธิฏฺานปริปูรเณน, วรญฺู ปญฺาธิฏฺานปริปูรเณน,
วรโท จาคาธิฏฺานปริปูรเณน, วราหโร สจฺจาธิฏฺานปริปูรเณน,
วรํ มคฺคสจฺจมาหรีติ. ตถา วโร ปุญฺุสฺสเยน, วรญฺู ปญฺุสฺสเยน, วรโท
พุทฺธภาวตฺถิกานํ ตทุปายสมฺปทาเนน, วราหโร ปจฺเจกพุทฺธภาวตฺถิกานํ
ตทุปายาหรเณน, อนุตฺตโร ตตฺถ ตตฺถ อสทิสตาย, อตฺตนา วา อนาจริยโก หุตฺวา
ปเรสํ วา ๑- อาจริยภาเวน, ธมฺมวรํ อเทสยิ สาวกาภาวตฺถิกานํ ตทตฺถาย
สฺวากฺขาตตาทิคุณยุตฺตสฺส ธมฺมวรสฺส เทสนโต. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ.
         เอวํ ภควา นววิเธน โลกุตฺตรธมฺเมน อตฺตโน คุณํ วตฺวา อิทานิ
ตเมว คุณํ นิสฺสาย พุทฺธาธิฏฺานํ สจฺจวจนํ ปยุญฺชติ "อิทมฺปิ พุทฺเธ"ติ.
ตสฺสตฺโถ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. เกวลนฺตํ ยํ ๒- วรํ โลกุตฺตรธมฺมํ เอส
อญฺาสิ, ยญฺจ อทาสิ, ยญฺจ อาหริ, ยญฺจ อเทเสสิ, ๓- อิทมฺปิ พุทฺเธ รตนํ
ปณีตนฺติ เอวํ โยเชตพฺพํ. อิมิสฺสาปิ คาถาย อาณา โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาเฬสุ
อมนุสฺเสหิ ปฏิคฺคหิตาติ.
                         ขีณนฺติ คาถาวณฺณนา
         [๑๕] เอวํ ภควา ปริยตฺติธมฺมญฺจ นวโลกุตฺตรธมฺมญฺจ นิสฺสาย
ทฺวีหิ คาถาหิ พุทฺธาธิฏฺานํ สจฺจํ วตฺวา อิทานิ เย ตํ ปริยตฺติธมฺมํ อสฺโสสุํ,
สุตฺตานุสาเรเนว ๔- ปฏิปชฺชิตฺวา นวปฺปการมฺปิ โลกุตฺตรธมฺมํ อธิคมึสุ, เตสํ
อนุปาทิเสสนิพฺพานปฺปตฺติคุณํ นิสฺสาย ปุน สํฆาธิฏฺานํ สจฺจํ วตฺตุมารทฺโธ "ขีณํ
ปุราณนฺ"ติ. ตตฺถ ขีณนฺติ ปริกฺขีณํ สมุจฺฉินฺนํ วา. ๕- ปุราณนฺติ ปุราตนํ.
นวนฺติ สมฺปตฺติ ๖- วตฺตมานํ. นตฺถิ สมฺภวนฺติ อวิชฺชมานปาตุภาวํ. วิรตฺตจิตฺตาติ
วีตราคจิตฺตา. อายติเก ภวสฺมินฺติ อนาคตมทฺธานํ ปุนพฺภเว. เตติ เยสํ ขีณํ
ปุราณํ นวํ นตฺถิ สมฺภวํ, เย จ อายติเก ภวสฺมึ วิรตฺตจิตฺตา, เต ขีณาสวา ภิกฺขู
เอว. ๗- ขีณพีชาติ อุจฺฉินฺนพีชา. อวิรุฬฺหิฉนฺทาติ วิรุฬฺหิยา ฉนฺทวิรหิตา.
นิพฺพนฺตีติ วิชฺฌายนฺติ. ธีราติ ธิติสมฺปนฺนา. ยถายมฺปทีโปติ อยํ ปทีโป วิย.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. วา-สทฺโท น ทิสฺสติ  ๒ ฉ.ม. เกวลํ ปน ยํ  ๓ ฉ.ม. เทเสสิ
@๔ ฉ.ม. สุตานุสาเรน จ  ๕ ฉ.ม. ขีณนฺติ สมุจฺฉินฺนํ.  ๖ ฉ.ม. สมฺปติ
@๗ ฉ.ม. เอว-สทฺโท น ทิสฺสติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๗๑.
         กึ วุตฺตํ โหติ? ยนฺตํ สตฺตานํ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธมฺปิ ปุราณํ
อตีตกาลิกํ กมฺมํ ตณฺหาสิเนหสฺส อปฺปหีนตฺตา ปฏิสนฺธิอาหรณสมตฺถตาย ๑-
อขีณํเยว โหติ, ตํ ปุราณํ กมฺมํ เนสํ ๒- อรหตฺตมคฺเคน ตณฺหาสิเนหสฺส โสสิตตฺตา
อคฺคินา ทฑฺฒพีชมิว อายตึ วิปากทานาสมตฺถตาย ขีณํ. ยญฺจ เนสํ พุทฺธปูชาทิวเสน
อิทานิ ปวตฺตมานํ กมฺมํ นวนฺติ วุจฺจติ, ตญฺจ ตญฺหาปหาเนเนว
ฉินฺนมูลปาทปปุปฺผมิว อายตึ ผลทานาสมตฺถตาย เยสํ นตฺถิ สมฺภวํ, เย จ
ตณฺหปฺปหาเนเนว อายติเก ภวสฺมึ วิรตฺตจิตฺตา, เต ขีณาสวา ภิกฺขู "กมฺมํ
เขตฺตํ วิญฺาณํ พีชนฺ"ติ ๓- เอตฺถ วุตฺตปฏิสนฺธิวิญฺาณสฺส กมฺมกฺขเยเนว ขีณตฺตา
ขีณพีชา. โยปิ ปุพฺเพ ปุนพฺภวสงฺขาตาย วิรุฬฺหยา ฉนฺโท อโหสิ, ตสฺสาปิ
สมุทยปฺปหาเนเนว ปหีนตฺตา ปุพฺเพ วิย จุติกาเล อสมฺภเวน อวิรุฬฺหิฉนฺทา
ธิติสมฺปนฺนตฺตา ธีรา ปุริมวิญฺาณนิโรเธน ๔- ยถายมฺปทีโป  นิพฺพุโต, เอวํ
นิพฺพนฺติ, ปุน "รูปิโน วา อรูปิโน วา"ติ เอวมาทิปญฺตฺติปถํ อจฺเจนฺตีติ.
ตสฺมึ กิร สมเย นครเทวตานํ ปูชนตฺถาย ชลิเตสุ ๕- ปทีเปสุ เอโก ปทีโป
วิชฺฌายิ, ตํ ทสฺเสนฺโต อาห "ยถายมฺปทีโป"ติ.
         เอวํ ภควา เย ตํ ปุริมาหิ ทฺวีหิ คาถาหิ วุตฺตํ ปริยตฺติธมฺมํ
อสฺโสสุํ, สุตฺตานุสาเรเนว ๖- ปฏิปชฺชิตฺวา นวปฺปการมฺปิ โลกุตฺตรธมฺมํ อธิคมึสุ,
เตสํ อนุปาทิเสสนิพฺพานปฺปตฺติคุณํ วตฺตา อิทานิ ตเมว คุณํ นิสฺสาย
สํฆาธิฏฺานํ สจฺจวจนํ ปยุญฺชนฺโต เทสนํ สมาเปสิ "อิทมฺปิ สํเฆ"ติ.
ตสฺสตฺโถ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. เกวลนฺตุ ๗- อิทํปิ ยถาวุตฺตปฺปกาเรน
ขีณาสวภิกฺขูนํ นิพฺพานสงฺขาตํ สํเฆ รตนํ ปณีตนฺติ เอวํ โยเชตพฺพํ. อิมิสฺสาปิ
คาถาย อาณา โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาเฬสุ อมนุสฺเสหิ ปฏิคฺคหิตาติ.
         เทสนาปริโยสาเน ราชกุลสฺส โสตฺถิ อโหสิ, สพฺพูปทฺทวา วูปสมึสุ,
จตุราสีติยา ปานสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิ.
@เชิงอรรถ: ๑ ม. ปฏิสนฺธิอาโรหนสมตฺถตาย  ๒ ฉ.ม. เยสํ
@๓ องฺ. ติก. ๒๐/๗๗/๒๑๗ ปมภวสุตฺต  ๔ ฉ.ม., อิ. จริมวิญฺาณนิโรเธน
@๕ ฉ.ม. ชาลิเตสุ  ๖ ฉ.ม. สุตานุสาเรน จ  ๗ ฉ.ม., อิ. เกวลํ ปน
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๗๒.
                       ยานีธาติ คาถาตฺตยวณฺณนา
         [๑๖] อถ สกฺโก เทวานมินฺโท "ภควตา รตนตฺตยคุณํ นิสฺสาย
สจฺจวจนํ ปยุญฺชมาเนน นาครสฺส โสตฺถิ กตา, มยาปิ นาครสฺส โสตฺถิตฺถํ ๑-
รตนตฺตยคุณํ นิสฺสาย ยงฺกิญฺจิ ๒- วตฺตพฺพนฺ"ติ จินฺเตตฺวา อวสาเน คาถาตฺตยํ
อภาสิ "ยานีธ ภูตานี"ติ. ตตฺถ ยสฺมา พุทฺโธ ยถา โลกหิตตฺถาย อุสฺสุกฺกํ
อาปนฺเนหิ อาคนฺตพฺพํ, ตถา อาคตโต, ยถา จ เตหิ ๓- คนฺตพฺพํ, ตถา คตโต,
ยถา จ เตหิ อาชานิตพฺพํ. ตถา อาชานนโต, ยถา จ ชานิตพฺพํ, ตถา
ชานนโต, ยญฺจ ตเถว โหติ, ตสฺส คมนโต ๔- "ตถาคโต"ติ วุจฺจติ. ยสฺมา จ
โส เทวมนุสฺเสหิ ปุปฺผคนฺธาทินาปิ ๕- พหิ นิพฺพตฺเตน อุปกรเณน, ๖-
ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺตาทินา จ อตฺตนิ นิพฺพตฺเตน อติวิย ปูชิโต, ตสฺมา สกฺโก
เทวานมินฺโท สพฺพํ เทวปริสํ อตฺตนา สทฺธึ สมฺปิณฺฑิตฺวา อาห "ตถาคตํ
เทวมนุสฺสปูชิตํ, พุทฺธํ นมสฺสาม สุวตฺถิ โหตู"ติ.
         [๑๗] ยสฺมา ปน ธมฺเม มคฺคธมฺโม ยถา ยุคนทฺธสมถวิปสฺสนาพเลน ๗-
คนฺตพฺพํ กิเลสปกฺขสมุจฺฉินฺทเนน, ๘- ตถา คโต. ๙- นิพฺพานธมฺโมปิ ยถา คโต ๑๐-
ปญฺาย ปฏิวิทฺโธ สพฺพทุกฺขวิฆาตาย สมฺปชฺชติ, พุทฺธาทีหิ ตถา คโต, ๑๑- ตสฺมา
"ตถาคโต"ติ ๑๒- วุจฺจติ. ยสฺมา จ สํโฆปิ ยถา อตฺตหิตาย ปฏิปนฺเนหิ
คนฺตพฺพํ เตน เตน มคฺเคน, ตถา คตโต ๑๓- "ตถาคโต "เตฺวว วุจฺจติ. ตสฺมา
อวเสสคาถาทฺวเยปิ ตถาคตํ ธมฺมํ นมสฺสาม สุวตฺถิ โหตุ, ตถาคตํ สํฆํ
นมสฺสาม สุวตฺถิ โหตูติ วุตฺตํ. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ.
         เอวํ สกฺโก เทวานมินฺโท อิมํ คาถาตฺตยํ ภาสิตฺวา ภควนฺตํ
ปทกฺขิณํ กตฺวา เทวปุรเมว ตโต สทฺธึ เทวปริสาย. ภควา ปน ตเทว รตนสุตฺตํ
ทุติยทิวเสปิ เทเสสิ, ปุน จตุราสีติยา ปาณสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิ, เอวํ
ยาว สตฺตมทิวเส เทเสสิ, ทิวเส ทิวเส ตเถว ธมฺมาภิสมโย อโหสิ. ภควา
@เชิงอรรถ: ๑ สี., อิ., ม. โสตฺถตฺถํ  ๒ ฉ.ม. กิญฺจิ  ๓ อิ. ยถา เอเตหิ
@๔ ฉ.ม. คทนโต จ, อิ. คทนโต  ๕ ฉ.ม. ปุปฺผคนฺธาทินา  ๖ ฉ.ม. อุปการเกน
@๗ ฉ.ม. ยุคนนฺธ...  ๘ ฉ.ม. สมุจฺฉินฺทนฺเตน  ๙ ฉ.ม. ตถา คโตติ ตถาคโต
@๑๐ สี.,ม. ยาถาวโต  ๑๑ ฉ.ม. อวคโต  ๑๒ ฉ.ม. "ตถาคโต"เตฺวว, อิ. ตถา คโต ตถาคโตติ
@๑๓ ฉ.ม. คโตติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๗๓.
อฑฺฒมาสเมว เวสาลิยํ วิหริตฺวา ราชูนํ "คจฺฉามา"ติ ปฏิเวเทสิ, ตโต ราชาโน
ทิคุเณน สกฺกาเรน ปุน ตีหิ ทิวเสหิ ภควนฺตํ คงฺคาตีรํ นยึสุ. คงฺคาย
นิพฺพตฺตา นาคราชาโน จินฺเตสุํ "มนุสฺสา ตถาคตสฺส สกฺการํ กโรนฺติ, มยํ กึ
น กริสฺสามา"ติ สุวณฺณรชตมณิมยา นาวาโย มาเปตฺวา สุวณฺณรชตมณิมเย เอว
ปลฺลงฺเก ปญฺาเปตฺวา ปญฺจวณฺณปทุมสญฺฉนฺนํ อุทกํ กริตฺวา "อมฺหากํ อนุคฺคหํ
กโรถา"ติ ภควนฺตํ ยาจึสุ. ภควา อธิวาเสสิ. ๑- อธิวาเสตฺวา รตนนาวมารูฬฺโห,
ปญฺจ ๒- ภิกฺขุสตานิ สกํ สกํ นาวํ อารุยฺหนฺติ. ๒- นาคราชาโน ภควนฺตํ สทฺธึ
ภิกฺขุสํเฆน นาคภวนํ ปเวเสสุํ. ตตฺร สุทํ ภควา สพฺพรตฺตึ นาคปริสาย ธมฺมํ
เทเสสิ, ทุติยทิวเส ทิพฺเพหิ ขาทนียโภชนีเยหิ มหาทานํ อกํสุ, ภควา อนุโมทิตฺวา
นาคภวนา นิกฺขมิ.
         ภุมฺมฏฺเทวา "มนุสฺสา จ นาคา จ ตถาคตสฺส สกฺการํ กโรนฺติ,
มยํ กึ น กริสฺสามา"ติ จินฺเตตฺวา วนปฺปคุมฺพรุกฺขปพฺพตาทีสุ ฉตฺตาติฉตฺตานิ
อุกฺขิปึสุ. เอเตเนว อุปาเยน ยาว อกนิฏฺพฺรหฺมภวนํ, ตาว มหาสกฺการวิเสโส
นิพฺพตฺติ. พิมฺพิสาโรปิ ลิจฺฉวีหิ อาคตกาเล กตสกฺการโต ทฺวิคุณมกาสิ, ปุพฺเพ
วุตฺตนเยเนว ปญฺจหิ ทิวเสหิ ภควนฺตํ ราชคหํ อาเนสิ.
         ราชคหมนุปฺปตฺเต ภควติ ปจฺฉาภตฺตํ มณฺฑลมาเฬ สนฺนิปติตานํ
ภิกฺขูนํ อยมนฺตรา กถา อุทปาทิ "อโห พุทฺธสฺส ภควโต อานุภาโว, ยํ อุทฺทิสฺส
คงฺคาย โอรโต จ ปารโต จ อฏฺโยชโน ภูมิภาโค นินฺนญฺจ ถลญฺจ สมํ
กตฺวา วาลิกาย โอกิริตฺวา ปุปฺเผหิ สญฺฉนฺโน, โยชนปฺปมาณํ คงฺคาย อุทกํ
นานาวณฺเณหิ ปทุเมหิ สญฺฉนฺนํ, ยาว อกนิฏฺภวนํ, ตาว ฉตฺตาติฉตฺตานิ
อุสฺสิตานี"ติ. ภควา ตํ ปวตฺตึ ตฺวา คนฺธกุฏิโต นิกฺขมิตฺวา ตํขณานุรูเปน
ปาฏิหาริเยน มณฺฑลมาฬํ คนฺตฺวา ปญฺตฺเต ปวรพุทฺธาสเน นิสีทิ. นิสชฺช โข
ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ "กายนุตฺถ ภิกฺขเว เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา"ติ. ภิกฺขู
สพฺพํ อาโรเจสุํ. ภควา เอตทโวจ "น ภิกฺขเว อยํ ปูชาวิเสโส มยฺหํ
พูทฺธานุภาเวน นิพฺพตฺโต, นาปิ ๓- นาคเทวพฺรหฺมานุภาเวน, อปิจ โข ปุพฺเพ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. อธิวาเสสิ-สทฺโท น ทิสฺสติ
@๒-๒ ฉ.ม. ปญฺจ จ ภิกฺขุสตานิ ปญฺจสตํ นาวาโย อภิรุฬฺหา.  ๓ ฉ.ม., อิ. น
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๗๔.
อปฺปมตฺตกปริจฺจาคานุภาเวน นิพฺพตฺโต"ติ. ภิกฺขู อาหํสุ "น มยํ ภนฺเต ตํ
อปฺปมตฺตกํ ปริจฺจาคํ ชานาม, สาธุ โน ภควา ตถา กเถตุ, ยถา มยํ ตํ
ชาเนยฺยามา"ติ.
         ภควา อาห:- ภูตปุพฺพํ ภิกฺขเว ตกฺกสิลายํ สงฺโข นาม พฺราหฺมโณ
อโหสิ, ตสฺส ปุตฺโต สุสิโม ๑- นาม มาณโว. โส โสฬสวสฺสุทฺเทสิโก วเยน,
เอกทิวสํ ปิตรํ อุปสงฺกมิตฺวา อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺาสิ, อถ ตํ ปิตา
อาห "กึ ตาต สุสิมา"ติ. โส อาห "อิจฺฉามหํ ตาต พาราณสึ คนฺตฺวา สิปฺปํ
อุคฺคเหตุนฺ"ติ. "เตนหิ ตาต สุสิม อสุโก นาม พฺราหฺมโณ มม สหายโก,
ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา อุคฺคณฺหาหี"ติ กหาปณสหสฺสํ อทาสิ. โส ตํ คเหตฺวา
มาตาปิตโร อภิวาเทตฺวา อนุปุพฺเพน พาราณสึ คนฺตฺวา อุปจารยุตฺเตน วิธินา
อาจริยํ อุปสงฺกมิตฺวา อภิวาเทตฺวา  อตฺตานํ  นิเวเทสิ. อาจริโย "มม สหายกสฺส
ปุตฺโต"ติ มาณวํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา สพฺพํ ปาหุเนยฺยมกาสิ. ๒- โส อทฺธานกิลมถํ
ปฏิวิโนเทตฺวา ๓- ตํ กหาปณสหสฺสํ อาจริยสฺส ปาทมูเล เปตฺวา สิปฺปํ อุคฺคเหตุํ
โอกาสํ ยาจิ, อาจริโย โอกาสํ กตฺวา อุคฺคณฺหาเปสิ.
         โส ลหุญฺจ คณฺหนฺโต พหุญฺจ คนฺหนฺโต คหิตคหิตญฺจ สุวณฺณภาชเน
ปกฺขิตฺตเตลมิว อวินสฺสมานํ ธาเรนฺโต ทฺวาทสวสฺสิกํ สิปฺปํ กติปยมาเสเนว
ปริโยสาเปสิ. โส สชฺฌายํ กโรนฺโต อาทิมชฺฌํเยว ปสฺสติ, โน ปริโยสานํ. อถ
อาจริยํ อุปสงฺกมิตฺวา อาห "อิมสฺส สิปฺปสฺส อาทิมชฺฌเมว ปสฺสามิ, ปริโยสานํ
น ปสฺสามี"ติ. อาจริโย อาห "อหํปิ ตาต เอวเมวา"ติ. อถ โก อาจริย
อิมสฺส สิปฺปสฺส ปริโยสานํ ชานาตีติ. อิสิปตเน ตาต อิสโย อตฺถิ, เต
ชาเนยฺยุนฺติ. เต อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉามิ อาจริยาติ. ปุจฺฉ  ตาต ยถาสุขนฺติ. โส
อิสิปตนํ คนฺตฺวา ปจฺเจกพุทฺเธ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉิ "อปิ ภนฺเต ปริโยสานํ
ชานาถา"ติ. อาม อาวุโส ชานามาติ. ตํ มมฺปิ สิกฺขาเปถาติ. เตน หาวุโส
ปพฺพชฺชาหิ, น สกฺกา อปพฺพชิเตน สิกฺขิตุนฺติ. ๔- สาธุ ภนฺเต ปพฺพาเชถ มํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สุสีโม เอวมุปริปิ  ๒ ฉ.ม. ปาหุเนยฺยวตฺตมกาสิ  ๓ ฉ.ม. วิโนเทตฺวา
@๔ ฉ.ม. สิกฺขาเปตุนฺติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๗๕.
ตถา อิจฺฉถ, ๑- ตํ กตฺวา ปริโยสานํ ชานาเปถาติ. เต ตํ ปพฺพาเชตฺวา
กมฺมฏฺาเน นิโยเชตุํ อสมตฺถา "เอวนฺเต นิวาเสตพฺพํ, เอวนฺเต ๒- ปารุปิตพฺพนฺ"ติ-
อาทินา นเยน อภิสมาจาริกํ สิกฺขาเปสุํ. โส ตตฺถ สิกฺขนฺโต อุปนิสฺสยสมฺปนฺนตฺตา
นจิเรเนว ปจฺเจกโพธึ อภิสมฺพุชฺฌิ. สกลพาราณสิยํ "สุสิโม ปจฺเจกพุทฺโธ
ชาโต"ติ ๓- ปากโฏ อโหสิ ลาภคฺคยสคฺคปฺปตฺโต สมฺปนฺนปริวาโร. โส
อปฺปายุกสํวตฺตนิกสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา นจิเรเนว ปรินิพฺพายิ, ตสฺส ปจฺเจกพุทฺธา จ
มหาชนกาโย จ สรีรกิจฺจํ กตฺวา ธาตุโย คเหตฺวา นครทฺวาเร ถูปํ ปติฏฺาเปสุํ.
         อถ โข สงฺโข พฺราหฺมโณ "ปุตฺโต เม จิรํ คโต, ตสฺส ๔- ปวตฺตึ
น ชานามี"ติ ปุตฺตํ ทฏฺุกาโม ตกฺกสิลาย นิกฺขมิตฺวา อนุปุพฺเพน พาราณสึ
ปตฺวา ๕- มหาชนกายํ สนฺนิปติตํ ทิสฺวา "อทฺธา พหูสุ ชนกาเยสุ ๖- เอโกปิ เม
ปุตฺตสฺส ปวตฺตึ ชานิสฺสตีติ จินฺเตนฺโต ตตฺถ ๗- อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉิ "สุสิโม
นาม มาณโว อิธ อาคโต อตฺถิ, อปิ นุ ตสฺส ปวตฺตึ ชานาถา"ติ. เต "อาม
พฺราหฺมณ ชานาม, อิมสฺมึ นคเร พฺราหฺมณสฺส สนฺติเก ติณฺณํ เวทานํ ปารคู
หุตฺวา ปจฺเจกพุทฺธานํ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา ปจฺเจกพุทฺโธ หุตฺวา อนุปาทิเสสาย
นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิ, อยมสฺส ถูโป ปติฏฺาปิโต"ติ อาหํสุ. โส ภูมึ
หตฺเถน ปหริตฺวา โรทิตฺวา จ ปริเทวิตฺวา จ ตํ เจติยงฺคณํ คนฺตฺวา ติณานิ
อุทฺธริตฺวา อุตฺตรสาฏเกน วาลิกํ ๘- อาเนตฺวา ปจฺเจกพุทฺธเจติยงฺคเณ
อากิริตฺวา ๙- กมณฺฑลุโตทเกน สมนฺตโต ภูมึ ปริปฺโผเสตฺวา ๑๐- วนปุปฺเผหิ ปูชํ
กตฺวา อุตฺตรสาฏเกน ปฏากํ อาโรเปตฺวา ถูปสฺส อุปริ อตฺตโน ฉตฺตํ พนฺธิตฺวา
ปกฺกามีติ.
         เอวํ อตีตํ เทเสตฺวา ตํ ชาตกํ ปจฺจุปฺปนฺเนน อนุสํสนฺเธนฺโต ๑๑-
ภิกฺขูนํ ธมฺมํ ๑๒- กเถสิ "สิยา โข ปน โว ภิกฺขเว เอวมสฺส `อญฺโ นูน
เตน สมเยน สงฺโข พฺราหฺมโณ อโหสี'ติ, น โข ปเนตํ เอวํ ทฏฺพฺพํ,
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วา มํ, ยํ วา อิจฺฉถ  ๒ ฉ.ม. เอวํ  ๓ ฉ.ม. "สุสีมปจฺเจกพุทฺโธ"ติ
@๔ ฉ.ม. จสฺส  ๕ ฉ.ม. คนฺตฺวา  ๖ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ
@๗ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ  ๘ ฉ.ม. วาลุกํ  ๙ ฉ.ม. โอกิริตฺวา
@๑๐ ฉ.ม., อิ. ปริปฺโผสิตฺวา  ๑๑ ฉ.ม., อิ. อนุสนฺเธนฺโต  ๑๒ ฉ.ม., อิ. ธมฺมกถํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๗๖.
อหนฺเตน สมเยน สงฺโข พฺราหฺมโณ อโหสึ. มยา สุสิมสฺส ปจฺเจกพุทฺธสฺส
เจติยงฺคเณ ติณานิ อุทฺธริตานิ, ๑- ตสฺส เม กมฺมสฺส นิสฺสนฺเทน อฏฺโยชนมคฺคํ
วิหตขาณุกณฺฏกํ ๒- กตฺวา สมํ สุทฺธมกํสุ. มยา ตตฺถ วาลิกา ๓- โอกิณฺณา, ตสฺส
เม นิสฺสนฺเทน อฏฺโยชเน มคฺเค วาลิกํ ๔- โอกิรึสุ. มยา ตตฺถ วนกุสุเมหิ
ปูชา กตา, ตสฺส เม นิสฺสนฺเทน นวโยชเน มคฺเค ถเล จ อุทเก จ
นานาปุปฺเผหิ ปุปฺผสนฺถรํ อกํสุ. มยา ตตฺถ กมณฺฑลุทเกน ภูมิ ปริปฺโผสิตา,
ตสฺส เม นิสฺสนฺเทน เวสาลิยํ โปกฺขรวสฺสํ วสฺสิ. มยา ตสฺมึ เจติเย ปฏากา
อาโรปิตา, ฉตฺตญฺจ พนฺธํ, ๕- ตสฺส เม นิสฺสนฺเทน ยาว อกนิฏฺภวนา ปฏากา
จ อาโรปิตา, ฉตฺตาติฉตฺตานิ จ อุสฺสิตานิ. อิติ โข ภิกฺขเว อยํ มยฺหํ
ปูชาวิเสโส เนว พุทฺธานุภาเวน นิพฺพตฺโต, น นาคเทวพฺรหฺมานุภาเวน, อปิจ
โข อปฺปมตฺตกปริจฺจาคานุภาเวน นิพฺพตฺโต"ติ ธมฺมกถาย ปริโยสาเน อิมํ
คาถํ อภาสิ:-
                "มตฺตาสุขปริจฺจาคา        ปสฺเส เจ วิปุลํ สุขํ.
                 จเช มตฺตาสุขํ ธีโร       สมฺปสฺสํ วิปุลํ สุขนฺ"ติ. ๖-
                       ปรมตฺถโชติกาย  ขุทฺทกปาฏฺกถาย
                           รตนสุตฺตวณฺณนา. นิฏฺิตา.
                               ----------
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. อุทฺธฏานิ  ๒ ฉ.ม., อิ. วิคตขาณุกณฺฏกํ  ๓ ฉ.ม. วาลุกา
@๔ ฉ.ม. วาลุกํ  ๕ ฉ.ม. พทฺธํ  ๖ ขุ. ธมฺม. ๒๕/๒๙๐/๖๗ อตฺตโน ปุพฺพกมฺมวตฺถุ

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๑๗ หน้า ๑๖๐-๑๗๖.
http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=17&A=4234&modeTY=1&pagebreak=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=17&A=4234&modeTY=1&pagebreak=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=25&i=7
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=25&A=73
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=25&A=78
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=25&A=78
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๕
http://84000.org/tipitaka/read/?index_25