อรรถกถาเล่มที่ ๑๗ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ขุทฺทก.อ. (ปรมตฺถโช.)

หน้าที่ ๑๙๗.
สพฺพมฺปิ สีลํ อิธ สีลนฺติ อธิปฺเปตํ. สญฺโมติ สญฺมนํ สญฺโม, เจตโส
นานารมฺมณคตินิวารณนฺติ วุตฺตํ โหติ, สมาธิสฺเสตํ อธิวจนํ. เยน สญฺเมน
สมนฺนาคโต "หตฺถสญฺโต ปาทสญฺโต วาจาสญฺโต สญฺตุตฺตโม"ติ. เอตฺถ
สญฺตุตฺตโมติ วุตฺโต. อปเร อาหุ "สญฺมนํ สญฺโม, สํวรณนฺติ วุตฺตํ โหติ,
อินฺทฺริยสํวรสฺเสตํ อธิวจนนฺ"ติ. ทมนํ ทโม, ๑- กิเลสูปสมนนฺติ วุตฺตํ โหติ,
ปญฺาเยตํ อธิวจนํ. ปญฺา หิ กตฺถจิ ปญฺาเตฺวว วุจฺจติ "สุสฺสูสํ ๒- ลภเต
ปญฺนฺติ เอวมาทีสุ. ๓- กตฺถจิ ธมฺโมติ "สจฺจํ ทโม ธิติ จาโค"ติ เอวมาทีสุ. ๓-
กตฺถจิ ทโมติ "ยทิ สจฺจา ทมา จาคา, ขนฺตฺยา  ภิยฺโย น วิชฺชตี"ติ เอวมาทีสุ. ๓-
         เอวํ ทานาทีนิ ตฺวา อิทานิ เอวํ อิมิสฺสา คาถาย สมฺปิณฺเฑตฺวา
อตฺโถ เวทิตพฺโพ:- ยสฺส อิตฺถิยา วา ปุริสสฺส วา ทาเนน สีเลน สญฺเมน
ทเมน จาติ อิเมหิ จตูหิ ธมฺเมหิ ยถา หิรญฺเน สุวณฺเณน มุตฺตาย มณินา
วา ธนมโย นิธิ เตสํ สุวณฺณาทีนํ เอกตฺถ ปกฺขิปเนน นิธิยติ, เอวํ ปุญฺมโย
นิธิ เตสํ ทานาทีนํ เอกจิตฺตสนฺตาเน เจติยาทิมฺหิ วา วตฺถุมหิ สุฏฺุ กรเณน
สุนิหิโต โหตีติ.
                          สตฺตมคาถาวณฺณนา
         เอวํ ภควา "ยสฺส ทาเนนา"ติ อิมาย คาถาย ปุญฺสมฺปทาย
ปรมตฺถโต นิธิภาวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ยตฺถ นิหิโต โส นิธิ สุนิหิโต โหติ, ตํ
วตฺถุํ ทสฺเสนฺโต อาห:-
         [๗]  "เจติยมฺหิ  จ สํเฆ วา        ปุคฺคเล อติถีสุ วา
               มาตริ ปิตริ จาปิ            อโถ เชฏฺมฺหิ ภาตรี"ติ.
         ตตฺถ จยิตพฺพนฺติ เจติยํ, ปูเชตพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติ, จิตตฺตา วา เจติยํ.
ตมฺปเนตํ ติวิธํ โหติ ปริโภคเจติยํ อุทฺทิสฺสกเจติยํ สธาตุกเจติยนฺติ. ๔- ตตฺถ
โพธิรุกฺโข ปริโภคเจติยํ, พุทฺธปฏิมา อุทฺทิสฺสกเจติยํ, ธาตุคพฺภา ถูปา สธาตุก-
เจติยํ นาม. ๕- สํโฆติ พุทฺธปฺปมุขาทีสุ โยโกจิ. ปุคฺคโลติ คหฏฺปพฺพชิตาทีสุ ๖-
โยโกจิ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. ทโมติ ทมนํ  ๒ ฉ.ม., อิ. สุสฺสูสา  ๓ ขุ.สุ. ๒๕/๑๘๘/๓๗๐ อาฬวกสุตฺต
@๔ ฉ.ม., อิ. ธาตุกเจติยํ  ๕ ฉ.ม., อิ. สธาตุกาธาตุกเจติยํ  ๖ ฉ.ม.,
@อิ. คหฏฺปพฺพชิเตสุ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๙๘.
นตฺถิ อสฺส ติถิ, ยมฺหิ วา ตมฺหิ วา ทิวเส อาคจฺฉตีติ อติถิ. ตํขณํ ๑-
อาคตปาหุนกสฺเสตํ อธิวจนํ. เสสํ วุตฺตนยเมว.
         เอวํ เจติยาทีนิ ตฺวา อิทานิ เอวํ อิมิสฺสา คาถาย สมฺปิณฺเฑตฺวา
อตฺโถ เวทิตพฺโพ:- โย โส นิธิ "สุนิหิโต โหตี"ติ วุตฺโต, โส อิเมสุ วตฺถูสุ
นิหิโต สุนิหิโต โหติ. กสฺมา? ทีฆรตฺตํ อิฏฺผลานุปฺปทานสมตฺถตาย. ตถา หิ
อปฺปกมฺปิ เจติยมฺหิ ทตฺวา ทีฆรตฺตํ อิฏฺผลลาภิโน โหนฺติ. ยถาห:-
             "เอกปุปฺผํว ทตฺวาน ๒-      อสีติ กปฺปโกฏิโย.
              ทุคฺคตึ นาภิชานามีติ จ, ๓-  ปุปฺผทานสฺสิทํ ผลนฺ"ติ จ.
             "มตฺตาสุขปริจฺจาคา         ปสฺเส เจ วิปุลํ สุขนฺ"ติ จ. ๔-
         เอวํ ทกฺขิณาวิสุทฺธิเวลามสุตฺตาทีสุ ๕- วุตฺตนเยน สํฆาทิวตฺถูสุปิ
ทานผลวิภาโค เวทิตพฺโพ. ยถา จ เจติยาทีสุ ทานสฺส ปวตฺติ ผลวิภูติ จ
ทสฺสิตา, เอกํ ๖- ยถาโยคํ สพฺพตฺถ ตํ ตํ อารภิตฺวา จาริตฺตวาริตวเสน สีลสฺส,
พุทฺธานุสฺสตาทิวเสน สญฺมสฺส, ตพฺพตฺถุกวิปสฺสนามนสิการปจฺจเวกฺขณวเสน ทมสฺส
จ ปวตฺติ ตสฺส ตสฺส จ ผลวิภูติ เวทิตพฺพา.
                          อฏฺมคาถาวณฺณนา
         เอวํ ภควา ทานาทีหิ นิธิยมานสฺส ปุญฺมยนิธิโน เจติยาทิเภทํ วตฺถุํ
ทสฺเสตฺวา อิทานิ เอเตสุ วตฺถูสุ นิหิตสฺส ตสฺส นิธิโน คมฺภีเร อุทกนฺติเก
นิหิตนิธิโต วิเสสํ ทสฺเสนฺโต อาห:-
         [๘] "เอโส นิธิ สุนิหิโต          อเชยฺโย อนุคามิโก
              ปหาย  คมนีเยสุ           เอตํ อาทาย คจฺฉตี"ติ.
         ตตฺถ ปุพฺพปเทน ตํ ทานาทีหิ สุนิหิตนิธึ นิทฺทิสติ "เอโส นิธิ
สุนิหิโต"ติ. อเชยฺโยติ ปเรหิ เชตฺวา คเหตุํ น สกฺกา, ๗- อชยฺโยติปิ ๘- ปาโ,
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. ตงฺขเณ  ๒ ฉ.ม., อิ. ยชิตฺวาน  ๓ ฉ.ม. นาภิชานามิ
@๔ ขุ.ธ. ๒๕/๒๙๐/๖๗ อตฺตโน ปุพฺพกมฺมวตฺถุ ๕ องฺ. นวก. ๒๓/๒๒๔/๔๐๕ (สฺยา)
@๖ ฉ.ม., อิ. เอวํ  ๗ อิ. สกฺโก  ๘ ฉ.ม. อจฺเจยฺโยติปิ, สี.,อิ. อชฺเชยฺโยติปิ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๙๙.
ตสฺส อชิตพฺโพ อชินารโห ๑- หิตสุขตฺถิเกน อุปจิตพฺโพติ อตฺโถ. เอตสฺมึ จ
ปาเ เอโส นิธิ อเชยฺโยติ สมฺพนฺธิตฺวา ปุน "กสฺมา"ติ อนุโยคํ ทสฺเสตฺวา
"ยสฺมา สุนิหิโต อนุคามิโก"ติ สมฺพนฺธิตพฺพํ. อิตรถา หิ สุนิหิตสฺส อเชยฺยตฺตํ
วุตฺตํ ภเวยฺย, น จ สุนิหิโต อชยฺโย อชฺชิโต ๒- เอว หิ โสติ. อนุคจฺฉตีติ
อนุคามิโก, ปรโลกํ คจฺฉนฺตมฺปิ ตตฺถ ตตฺถ ผลปฺปทาเนน น วิชหตีติ อตฺโถ.
         ปหาย คมนีเยสุ เอตํ อาทาย คจฺฉตีติ มรณกาเล ปจฺจุปฏฺิเต
สพฺพโภเคสุ ปหาย คมนีเยสุ เอตํ นิธึ อาทาย ปรโลกํ คจฺฉตีติ อยํ กิร
เอตสฺส อตฺโถ. โส ปน น ยุชฺชติ. กสฺมา? โภคานํ อคมนียโต. ปหาตพฺพา
เอว หิ เต เต โภคา, น คมนียา, คมนียา ปน เต เต คติวิเสสา. ยโต ยทิ
เอส อตฺโถ สิยา, ปหาย โภเค คมนีเยสุ คติวิเสเสสุ อิติ วเทยฺย. ตสฺมา
เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ:- "นิธิ วา านา จวตี"ติ เอวมาทินา ปกาเรน
ปหาย มจฺจํ โภเคสุ คจฺฉนฺเตสุ เอตํ อาทาย คจฺฉตีติ. เอโส หิ อนุคามิกตฺตา
ตํ น ปชหตีติ.
         ตตฺถ สิยา "คมนีเยสูติ เอตฺถ คนฺตพฺเพสูติ อตฺโถ, น คจฺฉนฺเตสู"ติ.
ตํ น เอกํสโต คเหตพฺพํ. ยถา หิ "อริยา นิยฺยานิกา"ติ ๓- เอตฺถ นิยฺยาติ
อตฺโถ, น นิยฺยาตพฺพาติ, เอวมิธาปิ คจฺฉนฺเตสูติ อตฺโถ, น คนฺตพฺเพสูติ.
         อถวา ยสฺมา เอส มรณกาเล กสฺสจิ ทาตุกาโม โภเค อามสิตุมฺปิ
น ลภติ, ตสฺมาเนน เต โภคา ปุพฺพํ กาเยน ปหาตพฺพา, ปจฺฉา วิหตาเสน
เจตสา คนฺตพฺพา, อติกฺกมิตพฺพาติ วุตฺตํ โหติ. ตสฺมา ปุพฺพํ กาเยน ปหาย
ปจฺฉา เจตสา คมนีเยสุ โภเคสูติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ปุริมสฺมิญฺจ ๔-
อตฺเถ นิทฺธารเณ ภุมฺมวจนํ, ปหาย คมนีเยสุ โภเคสุ เอกเมเวตํ ปุญฺนิธิโภคํ ๕-
ตโต นีหริตฺวา อาทาย คจฺฉตีติ. ปจฺฉิเมตฺถ ภาเวน ภาวลกฺขเณ ภุมฺมวจนํ.
โภคานํ หิ คมนียภาเวน เอตสฺส นิธิสฺส อาทาย คมนียภาโว ลกฺขียตีติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อจฺจิตพฺโพ  อจฺจนารโห, สี., อิ. อชิตพฺโพ อชฺชนารโห
@๒ ฉ.ม. อจฺจนีโย. อจฺจิโต สี., อิ. อชฺชนิโย อชฺชิโต
@๓ ที. มหา. ๑๐/๑๔๑/๗๓ ภิกฺขุอปริหานิยธมฺม  ๔ ฉ.ม. จ สทฺโท น ทิสฺสติ
@๕ ฉ.ม. ปุญฺนิธิวิภวํ, อิ. ปุญฺนิธิวิภาคํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๐๐.
                          นวมคาถาวณฺณนา
         เอวํ ภควา อิมสฺส ปุญฺนิธิโน คมฺภีเร โอทกนฺติเก นิหิตนิธิโต
วิเสสํ ทสฺเสตฺวา ปุน อตฺตโน ภณฺฑคุณสํวณฺณเนน กยิกชนสฺส ๑- อุสฺสาหํ
ชเนนฺโต อุฬารภณฺฑวาณิโช วิย อตฺตนา เทสิตปุญฺนิธิคุณสํวณฺณเนน ตสฺมึ
ปุญฺนิธิมฺหิ เทวมนุสฺสานํ อุสฺสาหํ ชเนนฺโต อาห:-
         [๙]  "อสาธารณมญฺเสํ          อโจราหรโณ นิธิ
               กยิราถ ธีโร ปุญฺานิ       โย นิธิ อนุคามิโก"ติ.
         ตตฺถ อสาธารณมญฺเสนฺติ อสาธารโณ อญฺเสํ, มกาโร
ปทสนฺธิกโร "อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา"ติ อาทีสุ วิย. น โจเรหิ อาหรโณ
อโจราหรโณ, โจเรหิ อาทาตพฺโพ น โหตีติ อตฺโถ. นิธาตพฺโพติ นิธิ. เอวํ
ทฺวีหิ ปุพฺพปเทหิ ๒- ปุญฺนิธิคุณํ วณฺเณตฺวา ๓- ตโต ทฺวีหิ ตตฺถ อุสฺสาหํ ชเนติ
"กยิราถ ธีโร ปุญฺานิ, โย นิธิ อนุคามิโก"ติ. ตสฺสตฺโถ:- ยสฺมา
ปุญฺนิธิ ๔- นาม อสาธารโณ อญฺเสํ, อโจราหรโณ จ นิธิ โหติ. น เกวลญฺจ
อสาธารโณ อโจราหรโณ จ นิธิ, อปิจ โข ปน ๕- "เอโส นิธิ สุนิหิโต,
อเชยฺโย อนุคามิโก"ติ เอวํ ๖- วุตฺโต โย นิธิ อนุคามิโก, โส จ ยสฺมา
ปุญฺนิธิเยว โหติ, ๗- ตสฺมา กยิราถ กเรยฺย ธีโร พุทฺธิสมฺปนฺโน ธิติสมฺปนฺโน
จ ปุคฺคโล ปุญฺานีติ.
                          ทสมคาถาวณฺณนา
         เอวํ ภควา คุณสํวณฺณเน ปุญฺนิธิมฺหิ เทวมนุสฺสานํ อุสฺสาหํ
ชเนตฺวา อิทานิ เย จ อุสฺสหิตฺวา ตํ ปุญฺนิธิกิริยาย สมฺปาเทนฺติ, เตสํ โส ยํ
ผลํ เทติ, ตํ สงฺเขปโต ทสฺเสนฺโต อาห:-
         [๑๐] เอส เทวมนุสฺสานํ         สพฺพกามทโท นิธีติ.
         อิทานิ ยสฺมา ปตฺถนาย ปฏิพทฺธิตสฺส สพฺพกามททตฺตํ, น วินา
ปตฺถนํ โหติ. ยถาห:-
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. กยชนสฺส  ๒ ฉ.ม., อิ. ปเทหิ  ๓ ฉ.ม., อิ. สํวณฺเณตฺวา ๔ ฉ.ม.,
@อิ. ปุญฺานิเยว
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๐๑.
         "อากงฺเขยฺย เจ คหปตโย ธมฺมจารี สมจารี `อโห วตาหํ กายสฺส
    เภทา ปรมฺมรณา ขตฺติยมหาสาลานํ สหพฺยตํ อุปปชฺเชยฺยนฺ'ติ, านํ โข
    ปเนตํ วิชฺชติ, ยํ โส กายสฺส เภทา ปรมฺมรณา ฯเปฯ อุปปชฺเชยฺย.
    ตํ กิสฺส เหตุ? ตถา หิ โส ธมฺมจารี สมจารี ". ๑-
         เอวํ "อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปญฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิญฺา
    สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหเรยฺย. ตํ กิสฺส เหตุ? ตถา หิ โส
    ธมฺมจารี สมจารี"ติ. ๒-
  ตถา จาห:-
         "อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุ สทฺธาย สมนฺนาคโต โหติ, สีเลน สมนฺนาคโต,
    สุเตน สมนฺนาคโต, จาเคน สมนฺนาคโต, ปญฺาย สมนฺนาคโต โหติ,
    ตสฺส เอวํ โหติ `อโห วตาหํ กายสฺส เภทา ปรมฺมรณา ขตฺติยมหาสาลานํ
    สหพฺยตํ อุปปชฺเชยฺยนฺ'ติ. โส ตํ จิตฺตํ ปทหติ, ตํ จิตฺตํ อธิฏฺาติ,
    ตํ จิตฺตํ ภาเวติ. ตสฺส เต สงฺขารา จ วิหารา จ เอวํ ภาวิตา เอวํ
    พหุลีกตา ตตฺรูปปตฺติยา สํวตฺตนฺตี"ติ ๓- เอวมาทิ.
         ตสฺมา ตํ ตถา ตถา อากงฺขปริยายํ จิตฺตปทหนาธิฏฺานภาวนาปริกฺขารํ
ปตฺถนํ ตสฺส สพฺพกามททตฺเต เหตุํ ทสฺเสนฺโต อาห:-
                "ยํ ยํ เทวาภิปตฺเถนฺติ    สพฺพเมเตน ลพฺภตี"ติ.
                        เอกาทสมคาถาวณฺณนา
         [๑๑]  อิทานิ ยนฺตํ สพฺพํ เอเตน ลพฺภติ, ตํ โอธิโส โอธิโส
ทสฺเสนฺโต "สุวณฺณตา สุสรตา"ติ เอวมาทิคาถาโย อาห.
         ตตฺถ ปมคาถาย ตาว สุวณฺณตา นาม สุนฺทรจฺฉวิวณฺณตา
กญฺจนสนฺนิภตจตา, สาปิ เอเตน ปุญฺนิธินา ลพฺภติ. ยถาห:-
         "ยมฺปิ ภิกฺขเว ตถาคโต ปุริมํ ชาตึ ปุริมํ ภวํ ปุริมํ นิเกตํ ปุพฺเพ
    มนุสฺสภูโต สมาโน อกฺโกธโน อโหสิ อนุปายาสพหุโล, พหุมฺปิ วุตฺโต
@เชิงอรรถ: ๑ ม.มู. ๑๒/๔๔๒/๓๙๒ สาเลยฺยกสุตฺต  ๒ ม.มู. ๑๒/๔๔๒/๓๙๓
@๓ ม. อุปริ ๑๔/๑๖๑/๑๔๗/ สงฺขารูปปตฺติสุตฺต
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๐๒.
    สมาโน นาภิสชฺชิ น กุปฺปิ น พฺยาปชฺชิ น ปติตฺถียิ, ๑- น โกปญฺจ
    โทสญฺจ อปฺปจฺจยญฺจ ปาตฺวากาสิ, ทาตา จ อโหสิ สุขุมานํ มุทุกานํ
    อตฺถรณานํ ปาปุรณานํ ๒- โขมสุขุมานํ กปฺปาสิกสุขุมานํ โกเสยฺยสุขุมานํ
    กมฺพลสุขุมานํ. โส ตสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา ฯเปฯ โส
    ตโต จุโต อิตฺถตฺตํ อาคโต สมาโน อิมํ มหาปุริสลกฺขณํ ปฏิลภติ.
    สุวณฺณวณฺโณ โหติ กญฺจนสนฺนิภตโจ"ติ. ๓-
    สุสรตา นาม พฺรหฺมสรตา กรวีกภาณิตา, สาปิ เอเตน ลพฺภติ. ยถาห:-
         "ยมฺปิ ภิกฺขเว ตถาคโต ปุริมํ ชาตึ ปุริมํ ภวํ ปุริมํ นิเกตํ
    ปุพฺเพ มนุสฺสภูโต สมาโน ผรุสํ วาจํ ปหาย ผรุสาย วาจาย ปฏิวิรโต
    อโหสิ, ยา สา วาจา เนลา กณฺณสุขา เปมนียา หทยงฺคมา โปรี
    พหุชนกนฺตา พหุชนมนาปา ตถารูปึ วาจํ ภาสิตา อโหสิ. โส ตสฺส
    กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา ฯเปฯ โส ตโต จุโต อิตฺถตฺตํ อาคโต
    สมาโน อิมานิ เทฺว มหาปุริสลกฺขณานิ ปฏิลภติ. ปหูตชิโวฺห จ โหติ
    พฺรหฺมสโร จ กรวีกภาณี จา"ติ. ๔-
    สุสณฺานาติ สุฏฺุ สณฺานตา, สมปีตวฏฺฏิตยุตฺตฏฺาเนสุ ๕- องฺคปจฺจงฺคานํ
สมปีตวฏฺฏิตภาเวน ๕- สนฺนิเวโสติ วุตฺตํ โหติ. สาปิ เอเตน ลพฺภติ. ยถาห:-
         "ยมฺปิ ภิกฺขเว ตถาคโต ปุริมํ ชาตึ ฯเปฯ ปุพฺเพ มนุสฺสภูโต
    สมาโน พหุชนสฺส อตฺถกาโม อโหสิ หิตกาโม ผาสุกกาโม โยคกฺเขมกาโม
    `กินฺติ เม สทฺธาย วฑฺเฒยฺยุํ, สีเลน สุเตน พุทฺธิยา จาเคน ธมฺเมน
    ปญฺาย ธนธญฺเน เขตฺตวตฺถุนา ทฺวิปทจตุปฺปเทหิ ปุตฺตทาเรหิ
    ทาสกมฺมกรโปริเสหิ าตีหิ มิตฺเตหิ พนฺธเวหิ วฑฺเฒยฺยุนฺ'ติ, โส ตสฺส
    กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา ฯเปฯ โส ตโต จุโต อิตฺถตฺตํ อาคโต
    สมาโน อิมานิ ตีณิ มหาปุริสลกฺขณานิ ปฏิลภติ, สีหปุพฺพฑฺฒกาโย จ
    โหติ ปีตนฺตรํโส จ สมวฏฺฏกฺขนฺโธ จา"ติ ๖- เอวมาทิ.
@เชิงอรรถ: ๑ ก. ปติฏฺยิ  ๒ ฉ.ม. ปาวุรณานํ  ๓ ที. ปาฏิ. ๑๑/๒๑๘/๑๓๗-๘ ลกฺขณสุตฺต
@๔ ที. ปาฏิ. ๑๑/๒๓๖/๑๕๐  ๕-๕ ฉ.ม. สมจิต..., สี.,อิ. สมุปจิต...
@๖ ที. ปาฏิ. ๑๑/๒๒๔/๑๔๒ ลกฺขณสุตฺต
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๐๓.
         อิมินา นเยน อิโต ปเรสุปิ อิมินา ปุญฺนิธินา ปฏิลาภสาธกานิ
สุตฺตปทานิ ตโต ตโต อาเนตฺวา วตฺตพฺพานิ. อติวิตฺถารภเยน ตุ อิทานิ
อวตฺวาว เสสปทานํ ๑- วณฺณนํ กริสฺสามิ.
         สุรูปตาติ เอตฺถ สกลสรีรํ รูปนฺติ เวทิตพฺพํ "อากาโส ปริวาริโต
รูปนฺเตฺว สงฺขฺยํ คจฺฉตีติ อาทีสุ วิย, ตสฺส รูปสฺส สุนฺทรตา  สุรูปตา
นาติทีฆตา นาติรสฺสตา นาติกีสตา นาติถูลตา นาติกาฬตา นจฺโจทาตตาติ
วุตฺตํ โหติ. อาธิปจฺจนฺติ อธิปติภาโว, ขตฺติยมหาสาลาทิภาเวน สามิกภาโวติ
อตฺโถ. ปริวาโรติ อาคาริกานํ สชนปริชนสมฺปตฺติ, อนาคาริกานํ ปริสสมฺปตฺติ,
อาธิปจฺจญฺจ ปริวาโร จ อาธิปจฺจปริวาโร. เอตฺถ จ สุวณฺณตาทีหิ สรีรสมฺปตฺติ,
อาธิปจฺเจน โภคสมฺปตฺติ, ปริวาเรน สชนปริชนสมฺปตฺติ วุตฺตาติ เวทิตพฺพา.
สพฺพเมเตน ลพฺภตีติ ยนฺตํ "ยํ ยํ เทวาภิปตฺเถนฺติ, สพฺพเมเตน ลพฺภตี"ติ
วุตฺตํ, ตตฺถ อิทมฺปิ ตาว ปมํ โอธิโส วุตฺตํ สุวณฺณตาทิ สพฺพเมเตน
ลพฺภตีติ เวทิตพฺพนฺติ ทสฺเสติ.
                         ทฺวาทสมคาถาวณฺณนา
         [๑๒] เอวมิมาย คาถาย ปุญฺานุภาเวน ลภิตพฺพํ รชฺชสมฺปตฺติโต
โอรํ เทวมนุสฺสมฺปตฺตึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตทุภยํ รชฺชสมฺปตฺตึ ทสฺเสนฺโต:-
          "ปเทสรชฺชํ อิสฺสริยํ        จกฺกวตฺติสุขํ ปิยํ
           เทวรชฺชมฺปิ ทิพฺเพสุ       สพฺพเมเตน ลพฺภตี"ติ
อิมํ คาถมาห.
         ตตฺถ ปเทสรชฺชนฺติ เอกทีปมฺปิ สกลํ อปาปุณิตฺวา ปวิยา
เอกเมกสฺมึ ปเทสรชฺชํ. อิสฺสรสฺส ภาโว อิสฺสริยํ, อิมินา ทีปจกฺกวตฺติรชฺชํ
ทสฺเสติ. จกฺกวตฺติสุขํ ปิยนฺติ อิฏฺ กนฺตํ มนาปํ จกฺกวตฺติสุขํ. อิมินา
จาตุรนฺตํ จกฺกวตฺติรชฺชํ ทสฺเสติ. เทเวสุ รชฺชํ เทวรชฺชํ, เอเตน มนฺธาตาทีนํ
มนุสฺสานมฺปิ เทวรชฺชํ ทสฺสิตํ โหติ. อปิ ทิพฺเพสูติ อิมินา เย เต
ทิวิภวตฺตา "ทิพฺพา"ติ วุจฺจนฺติ, เตสุ ทิพฺเพสุ กาเยสุ อุปฺปนฺนานมฺปิ เทวรชฺชํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. อติวิตฺถารภเยน ตุ สงฺขิตฺตํ, อิทานิ อวเสสปทานํ...
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๐๔.
ทสฺเสติ. สพฺพเมเตน ลพฺภตีติ ยนฺตํ "ยํ ยํ เทวาภิปตฺเถนฺติ, สพฺพเมเตน
ลพฺภตี"ติ วุตฺตํ, ตตฺถ อิทํ ทุติยมฺปิ โอธิโส ปเทสรชฺชาทิ สพฺพเมเตน ลพฺภตีติ
เวทิตพฺพนฺติ ทสฺเสติ.
                         เตรสมคาถาวณฺณนา
         [๑๓] เอวมิมาย คาถาย ปุญฺานุภาเวน ลภิตพฺพํ เทวมนุสฺสรชฺชสมฺปตฺตึ
ทสฺเสตฺวา อิทานิ ทฺวีหิปิ คาถาหิ วุตฺตสมฺปตฺตึ สมาสโต ปุรกฺขตฺวา
นิพฺพานสมฺปตฺตึ ทสฺเสนฺโต:-
            "มานุสฺสิกา จ สมฺปตฺติ    เทวโลเก จ ยา รติ
             ยา จ นิพฺพานสมฺปตฺติ    สพฺพเมเตน ลพฺภตี"ติ
อิมํ คาถมาห.
         ตสฺสายํ ปทวณฺณนา:- มนุสฺสานํ อยนฺติ มานุสฺสี, มานุสฺสี เอว
มานุสฺสิกา. สมฺปชฺชนํ สมฺปตฺติ. เทวานํ โลโก เทวโลโก. ตสฺมึ เทวโลเก.
ยาติ อนวเสสปริยาทานํ, รมนฺติ เอตาย อชฺฌตฺตํ อุปฺปนฺนาย พหิทฺธา วา
อุปกรณภูตายาติ รติ, สุขสฺส สุขวตฺถุโน เจตํ อธิวจนํ. ยาติ อนิยตวจนํ.
จสทฺโท ปุพฺพสมฺปตฺติยา สห สมฺปิณฺฑนตฺโถ. นิพฺพานํเยว นิพฺพานสมฺปตฺติ.
         อยํ ปน อตฺถวณฺณนา:- ยา เอสา "สุวณฺณตา"ติอาทีหิ ปเทหิ
มานุสฺสิกา จ สมฺปตฺติ เทวโลเก จ ยา รติ วุตฺตา, สา จ สพฺพา, ยา
จายมปรา สทฺธานุสาริภาวาทิวเสน ปตฺตพฺพา นิพฺพานสมฺปตฺติ, สา จาติ อิทํ
ตติยมฺปิ โอธิโส สพฺพเมเตน ลพฺภตีติ.
         อถวา ยา ปุพฺเพ สุวณฺณตาทีหิ อวุตฺตา "สูรา สติมนฺโต อิธ
พฺรหฺมจริยวาโส"ติ เอวมาทินา ๑- นเยน นิทฺทิฏฺา ปญฺาเวยฺยตฺติยาทิเภทา จ
มานุสฺสิกา สมฺปตฺติ, อปรา เทวโลเก จ ยา ฌานาทิรติ, ยา จ ยถาวุตฺตปฺปการา
นิพฺพานสมฺปตฺติ จาติ อิทมฺปิ ตติยํ โอธิโส สพฺพเมเตน ลพฺภตีติ. เอวเมตฺถ
อตฺถวณฺณนา เวทิตพฺพา.
@เชิงอรรถ: ๑ องฺ. นวก. ๒๓/๒๒๕ (๒๑)/๔๐๙ ติานสุตฺต
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๐๕.
                         จุทฺทสมคาถาวณฺณนา
         [๑๔] เอวมิมาย คาถาย ปุญฺานุภาเวน ลภิตพฺพํ สทฺธานุสาริภาวาทิ-
วเสน ปตฺตพฺพํ นิพฺพานสมฺปตฺติมฺปิ ทสฺเสตฺวา อิทานิ เตวิชฺชอุภโตภาควิมุตฺติ-
วสีภาววเสนาปิ ปตฺตพฺพํ ตเมว ตสฺส อุปายญฺจ ทสฺเสนฺโต:-
           "มิตฺตสมฺปทมาคมฺม         โยนิโส เจ ปยุญฺชโต
            วิชฺชาวิมุตฺติวสีภาโว       สพฺพเมเตน ลพฺภตี"ติ
อิมํ คาถมาห.
         ตสฺสายํ ปทวณฺณนา:- สมฺปชฺชติ เอตาย คุณวิภูตึ ปาปุณาตีติ
สมฺปทา, มิตฺโต เอว สมฺปทา มิตฺตสมฺปทา, ตํ มิตฺตสมฺปทํ. อาคมฺมาติ นิสฺสาย.
โยนิโสติ อุปาเยน. ปยุญฺชโตติ โยคานุฏฺานํ กโรโต. วิชานาติ เอตายาติ
วิชฺชา, วิมุจฺจติ เอตาย, สยํ วา วิมุจฺจตีติ วิมุตฺติ, วิชฺชา จ วิมุตฺติ จ
วิชฺชาวิมุตฺติโย, วิชฺชาวิมุตฺตีสุ วสีภาโว วิชฺชาวิมุตฺติวสีภาโว.
         อยมฺปน อตฺถวณฺณนา:- ยฺวายํ มิตฺตสมฺปทมาคมฺม สตฺถารํ วา
อญฺตรํ วา ครุฏฺานิยํ สพฺรหฺมจารึ นิสฺสาย ตโต โอวาทญฺจ อนุสาสนิญฺจ
คเหตฺวา ยถานุสิฏฺ  ปฏิปตฺติยา โยนิโส ปยุญฺชโต ปุพฺเพนิวาสาทีสุ ตีสุ วิชฺชาสุ
"ตตฺถ กตมา วิมุตฺติ, จิตฺตสฺส จ อธิมุตฺติ นิพฺพานญฺจา"ติ ๑- เอวมาคตาย
อฏฺสมาปตฺตินิพฺพานเภทาย วิมุตฺติยา จ ตถา ตถา อทนฺธายิตตฺเตน วสีภาโว,
อิทมฺปิ จตุตฺถํ โอธิโส สพฺพเมเตน ลพฺภตีติ.
                         ปณฺณรสมคาถาวณฺณนา
         [๑๕] เอวมิมาย คาถาย ปุพฺเพ กถิตวิชฺชาวิมุตฺติวสีภาวภาคิยปุญฺา-
นุภาเวน ลภิตพฺพํ เตวิชฺชอุภโตภาควิมุตฺติวเสนาปิ ปตฺตพฺพํ นิพฺพานสมฺปตฺตึ
ทสฺเสตฺวา อิทานิ ยสฺมา วิชฺชาวิมุตฺติวสีภาวปฺปตฺตา เตวิชฺชอุภโตภาควิมุตฺตาปิ
เต สพฺเพ ปฏิสมฺภิทาทิคุณวิภูตึ ลภนฺติ, อิมาย จ ปุญฺสมฺปทาย ตสฺสา
คุณวิภูติยา ปทฏฺานวเสน ตถา ตถา สาปิ ลพฺภติ, ตสฺมา ตมฺปิ ทสฺเสนฺโต:-
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ. สงฺคณิ. ๓๔/๑๓๘๑/๓๐๗
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๐๖.
              "ปฏิสมฺภิทา วิโมกฺขา จ    ยา จ สาวกปารมี
               ปจฺเจกโพธิ พุทฺธภูมิ      สพฺพเมเตน ลพฺภตี"ติ
อิมํ คาถมาห.
         ยโต สมฺมา กเตน ยา จายํ ธมฺมตฺถนิรุตฺติปฏิภาเณสุ ปเภทคตา
ปญฺา ปฏิสมฺภิทาติ วุจฺจติ, เย จิเม "รูปี รูปานิ ปสฺสตี"ติ อาทินา ๑- นเยน
อฏฺ วิโมกฺขา, ยา จายํ ภควโต สาวเกหิ ปตฺตพฺพา สาวกสมฺปตฺติสาธิกา
สาวกปารมี, ยา จ สยมฺภูภาวสาธิกา ปจฺเจกโพธิ, ยา จ สพฺพสตฺตุตฺตมภาวสาธิกา
พุทฺธภูมิ, อิทมฺปิ ปญฺจมํ โอธิโส สพฺพเมเตน ลพฺภตีติ เวทิตพฺพํ.
                         โสฬสมคาถาวณฺณนา
        [๑๖] เอวํ ภควา ยนฺตํ "ยํ ยํ เทวาภิปตฺเถนฺติ สพฺพเมเตน
ลพฺภตี"ติ วุตฺตํ, ตํ อิมาหิ ปญฺจหิ คาถาหิ โอธิโส โอธิโส ทสฺเสตฺวา อิทานิ
สพฺพเมวิทํ สพฺพกามททนิธิสญฺิตํ ปุญฺสมฺปทํ ปสํสนฺโต:-
              "เอวํ มหตฺถิกา เอสา       ยทิทํ ปุญฺสมฺปทา
               ตสฺมา ธีรา ปสํสนฺติ        ปณฺฑิตา กตปุญฺตนฺ"ติ
อิมาย คาถาย เทสนํ นิฏฺาเปสิ.
         ตสฺสายํ ปทวณฺณนา:- เอวนฺติ  อตีตตฺถนิทสฺสนํ. มหนฺโต อตฺโถ
อสฺสาติ มหตฺถิกา, มหโต อตฺถาย สํวตฺตตีติ วุตฺตํ โหติ, มหิทฺธิกาติปิ ปาโ.
เอสาติ อุทฺเทสวจนํ, เตน "ยสฺส ทาเนน สีเลนา"ติ อิโตปฺปภูติ ยาว "กยิราถ
ธีโร ปุญฺานี"ติ วุตฺตํ ปุญฺสมฺปทํ อุทฺทิสติ. ยทิทนฺติ อภิมุขกรณตฺเถ
นิปาโต, เตน เอสาติ อุทฺทิฏฺ นิทฺทิสิตุํ ยา เอสาติ อภิมุขํ กโรติ. ปุญฺานํ
สมฺปทา ปุญฺสมฺปทา. ตสฺมาติ การณวจนํ. ธีราติ ธิติมนฺโต. ปสํสนฺตีติ
วณฺณยนฺติ. ปณฺฑิตาติ  ปญฺาสมฺปนฺนา. กตปุญฺตนฺติ กตปุญฺภาวํ.
         อยมฺปน อตฺถวณฺณนา:- อิติ ภควา สุวณฺณตาทิพุทฺธภูมิปริโยสานํ
ปุญฺสมฺปทานุภาเวน อธิคนฺตพฺพมตฺถํ  วณฺณยิตฺวา อิทานิ ตเมวตฺถํ สมฺปิณฺฑิตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑ ที. มหา. ๑๐/๑๒๙/๖๓, ที. ปาฏิ. ๑๑/๓๕๘/๒๗๑ อฏฺธมฺมา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๐๗.
ทสฺเสนฺโต เตเนวตฺเถน ยถาวุตฺตปฺปการาย ปุญฺสมฺปทาย มหตฺถิกตฺตํ นิโรเปนฺโต ๑-
อาห:- เอวํ มหโต อตฺถสฺส อาวหเนน มหตฺถิกา เอสา, ยทิทํ มยา "ยสฺส
ทาเนน สีเลนา"ติ อาทินา นเยน เทสิตา ปุญฺสมฺปทา, ตสฺมา มาทิสา สตฺตานํ
หิตสุขาวหาย ธมฺมเทสนาย อกิลาสุตาย ยถาภูตาเณน ๒- จ ธีรา ปณฺฑิตา
"อสาธารณมญฺเสํ, อโจราหรโณ นิธี"ติ อาทีหิ อิธ วุตฺเตหิ จ, อวุตฺเตหิ จ
"มา ภิกฺขเว ปุญฺานํ ภายิตฺถ, สุขสฺเสตํ ภิกฺขเว อธิวจนํ, ยทิทํ ปุญฺานี"ติ *-
อาทีหิ ๓- วจเนหิ อเนกาการโวการํ กตปุญฺตํ ปสํสนฺติ, น ปกฺขปาเตนาติ.
         เทสนาปริโยสาเน โส อุปาสโก พหุชเนหิ สทฺธึ โสตาปตฺติผเล
ปติฏฺาสิ, โส จ รญฺโ ปเสนทิโกสลสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา เอตมตฺถํ
อาโรเจสิ, ราชา อติวิย ตุฏฺโ หุตฺวา "สาธุ คหปติ, สาธุ โข ตฺวํ
คหปติ มาทิเสหิปิ อหรณียํ ๔- นิธึ นิเธสี"ติ สมฺภาเวตฺวา ๕- ตสฺส มหนฺตํ
ปูชมกาสีติ.
                    ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทกปาฏฺกถาย
                      นิธิกณฺฑสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
                            ---------
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. ถุนนฺโต  ๒ ฉ.ม., อิ. ยถาภูตคุเณน
@* ปาลิ. ปุญฺานนฺติ  ๓ องฺ. สตฺตก. ๒๓/๕๙/๙๐ (สฺยา), ขุ. อิติ. ๒๕/๒๒/๒๔๕
@๔ ฉ.ม., อิ. อนาหรณียํ  ๕ ฉ.ม. สํราเธตฺวา

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๑๗ หน้า ๑๙๗-๒๐๗.
http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=17&A=5216&modeTY=1&pagebreak=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=17&A=5216&modeTY=1&pagebreak=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=25&i=9
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=25&A=195
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=25&A=206
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=25&A=206
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๕
http://84000.org/tipitaka/read/?index_25