อรรถกถาเล่มที่ ๒๓ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ธ.อ.๖ อตฺต-โกธวคฺค

หน้าที่ ๙๑.
อาทีหิ อตฺตโน ตุฏฺฐึ ปกาเสตฺวา "อชฺช ภนฺเต สพฺเพปิ เทวมนุสฺสา
ตุมฺหากํ ปิหยนฺติ ปฏฺเฐนฺตีติ อาห. อถ นํ สตฺถา "สารีปุตฺต
เอวรูเปหิ คุเณหิ สมนฺนาคตา พุทฺธา นาม เทวมนุสฺสานํ ปิยา
โหนฺติเยวาติ วตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห
         "เย ฌานปฺปสุตา ธีรา    เนกฺขมฺมูปสเม รตา,
          เทวาปิ เตสํ ปิหยนฺติ    สมฺพุทฺธานํ สตีมตนฺติ.
      ตตฺถ "เย ฌานปฺปสุตาติ; "ลกฺขณูปนิชฺฌานํ อารมฺมณูป-
นิชฺฌานนฺติ อิเมสุ ทฺวีสุ ฌาเนสุ อาวชฺชนสมาปชฺชนอธิฏฺฐาน-
วุฏฺฐานปฺปจฺจเวกฺขเณหิ ยุตฺตปฺปยุตฺตา. เนกฺขมฺมูปสเม รตาติ;
เอตฺถ ปพฺพชฺชา `เนกฺขมฺมนฺติ น คเหตพฺพา, กิเลสวูปสมน-
นิพฺพานรตึ ปน สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. เทวาปีติ: เทวาปิ มนุสฺสาปิ
เตสํ ปิหยนฺติ ปฏฺเฐนฺติ. สตีมตนฺติ: เอวรูปคุณานํ เตสํ สติยา
สมนฺนาคตานํ สมฺพุทฺธานํ "อโห วต มยํปิ พุทฺธา ภเวยฺยามาติ
พุทฺธภาวํ อิจฺฉมานา ปิหยนฺตีติ อตฺโถ.
      เทสนาวสาเน ตึสมตฺตานํ ปาณโกฏีนํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิ.
เถรสฺส สทฺธิวิหาริกา ปญฺจสตา ภิกฺขู อรหตฺเต ปติฏฺฐหึสุ.
      สพฺพพุทฺธานํ กิร อวิชหิตเมว ยมกปฺปาฏิหาริยํ กตฺวา
เทวโลเก วสฺสํ วสิตฺวา สงฺกสฺสนครทฺวาเร โอตรณํ. ตตฺถ ปน
ทกฺขิณปาทสฺส ปติฏฺฐิตฏฺฐานํ อจลเจติยฏฺฐานํ นาม โหติ. สตฺถา
ตตฺถ ฐิโต ปุถุชฺชนาทีนํ วิสเยสุ ปญฺเห ปุจฺฉิ. ปุถุชฺชนา
อตฺตโนว วิสเย ปญฺหํ วิสฺสชฺเชตฺวา โสตาปนฺนสฺส วิสเย
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๙๒.
ปญฺหํ วิสฺสชฺเชตุํ นาสกฺขึสุ. ตถา สกทาคามิอาทีนํ วิสเย
โสตาปนฺนาทโย. มหาโมคฺคลฺลานสฺส วิสเย เสสมหาสาวกา.
สารีปุตฺตตฺเถรสฺส วิสเย มหาโมคฺคลฺลาโน. พุทฺธวิสเย
สารีปุตฺตตฺเถโรปิ วิสฺสชฺเชตุํ นาสกฺขิเยว. โส ปาจีนทิสํ อาทึ กตฺวา
สพฺพทิสา โอโลเกสิ. สพฺพตฺถ เอกงฺคณเมว อโหสิ. อฏฺฐสุ ทิสาสุ
เทวมนุสฺสา อุทฺธํ ยาว พฺรหฺมโลกา เหฏฺฐา จ ภุมฺมฏฺฐกา
ยกฺขนาคสุปณฺณา อญฺชลึ ปคฺคเหตฺวา "ภนฺเต อิธ เอตสฺส
ปญฺหสฺส วิสฺสชฺเชนฺโต ๑- นาม นตฺถิ, เอตฺเถว อุปธาเรถาติ อาหํสุ.
      สตฺถา "สารีปุตฺโต กิลมติ, กิญฺจาปิ หิ เอส
       `เย จ สงฺขาตธมฺมา เส      เย จ เสขา ปุถู อิธ
        เตสํ เม นิปโก อิริยํ        ปุฏฺโฐ ปพฺรูหิ มาริสาติ
อิมํ พุทฺธวิสเย ปุฏฺฐปญฺหํ สุตฺวา `สตฺถา มํ เสขาเสขานํ
อาคมนปฺปฏิปทํ ปุจฺฉตีติ ปญฺเห นิกฺกงฺโข, `ขนฺธาทีสุ ปน
กตเรน นุ โข มุเขน อิมํ ปฏิปทํ กเถนฺโต อหํ สตฺถุ อชฺฌาสยํ
คณฺหิตุํ สกฺขิสฺสามีติ มม อชฺฌาสยํ กงฺขติ; โส มยา นเย
อทินฺเน กเถตุํ น สกฺขิสฺสติ, นยมสฺส ทสฺสามีติ นยํ ทสฺเสนฺโต
"ภูตมิทํ สารีปุตฺต สมนุปสฺสาหีติ อาห. เอวํ กิรสฺส อโหสิ
"สารีปุตฺโต มม อชฺฌาสยํ คเหตฺวา กเถนฺโต ขนฺธวเสน
กเถสฺสตีติ. เถรสฺส สห นยทาเนน โส ปญฺโห นยสเตน
นยสหสฺเสน อุปฏฺฐาสิ. โส สตฺถารา ทินฺนนเย ฐตฺวา ตํ ปญฺหํ
@เชิงอรรถ: ๑. วิสฺสชฺชนโกติ ภวิตพฺพํ. ญ.ว. สี. ม. ยุ. วิสฺสชฺเชตา.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๙๓.
กเถสิ. ฐเปตฺวา กิร สมฺมาสมฺพุทฺธํ อญฺโญ สารีปุตฺตตฺเถรสฺส
ปญฺญํ ปาปุณิตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิ. เตเนว กิร เถโร สตฺถุ
ปุรโต ฐตฺวา สีหนาทํ นทิ "อหํ ภนฺเต สกลกปฺปํปิ เทเว
วสฺสนฺเต `เอตฺตกานิ พินฺทูนิ มหาสมุทฺเท ปติตานิ, เอตฺตกานิ
ภูมิยํ, เอตฺตกานิ ปพฺพเตติ คเณตฺวา ลกฺขํ อาโรเปตุํ สมตฺโถติ.
สตฺถาปิ นํ "ชานามิ เต สารีปุตฺต คเณตุํ สมตฺถภาวนฺติ อาห.
ตสฺส อายสฺมโต ปญฺญาย อุปมา นาม นตฺถิ. เตเนวมาห
       "คงฺคาย วาลุกา ขีเย    อุทกํ ขีเย มหณฺณเว
        มหิยา มตฺติกา ขีเย     ลกฺเขน ๑- มม พุทฺธิยาติ.
      อิทํ วุตฺตํ โหติ "สเจ หิ ภนฺเต พุทฺธิสมฺปนฺน โลกนาถ
มยา เอกสฺมึ ปญฺเห วิสฺสชฺชิเต เอกํ วา วาลุกํ เอกํ วา อุทกพินฺทุํ
เอกํ วา ปํสุขณฺฑํ ปกฺขิปิตฺวา ปญฺหานํ สเต วา สหสฺเส วา
สตสหสฺเส วา วิสฺสชฺชิเต ๒- คงฺคาย วาลุกาทีสุ เอเกกํ เอกมนฺเต
ขิเปยฺย, ขิปฺปตรํ คงฺคาทีสุ วาลุกาทโย ปริกฺขยํ คจฺเฉยฺยุํ; น
เตฺวว มม ปญฺหานํ วิสฺสชฺชนํ ขียตีติ.
      เอวํ มหาปญฺโญปิ ภิกฺขุ พุทฺธวิสเย ปุฏฺฐปญฺหสฺส อนฺตํ
วา โกฏึ วา อทิสฺวา สตฺถารา ทินฺนนเย ฐตฺวาว ปญฺหํ
วิสฺสชฺเชสิ. ตํ สุตฺวา ภิกฺขู กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ "ยํ ปญฺหํ ปุฏฺโฐ
สพฺโพปิ ชโน กเถตุํ นาสกฺขิ, ตํ ธมฺมเสนาปติ สารีปุตฺตตฺเถโร
เอกโกว กเถสีติ. สตฺถา ตํ กถํ สุตฺวา "น อิทาเนว สารีปุตฺโต,
@เชิงอรรถ: ๑. น ขีเยติปิ ปาโฐ.  ๒. สี. ยุ. วิสฺสชฺเชนฺโต.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๙๔.
ยํ ปญฺหํ มหาชโน วิสฺสชฺเชตุํ นาสกฺขิ, ตํ วิสฺสชฺเชสิ; ปุพฺเพปิ
เตน วิสฺสชฺชิโตเยวาติ วตฺวา อตีตํ อาหริตฺวา
             "ปโรสหสฺสํปิ สมาคตานํ
              กนฺเทยฺยุ เต วสฺสสตํ อปญฺญา,
              เอโกว เสยฺโย ปุริโส สปญฺโญ,
              โย ภาสิตสฺส วิชานาติ อตฺถนฺติ
อิมํ ชาตกํ ๑- วิตฺถาเรน กเถสีติ.
                    ยมกปฺปาฏิหาริยวตฺถุ.
                     ------------
              ๓. เอรกปตฺตนาคราชวตฺถุ. (๑๕๐)
      "กิจฺโฉ มนุสฺสปฺปฏิลาโภติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา
พาราณสึ อุปนิสฺสาย สตฺตสิรีสรุกฺขมูเล วิหรนฺโต เอรกปตฺตํ
นาคราชํ อารพฺภ กเถสิ.
      โส กิร ปุพฺเพ กสฺสปพุทฺธสาสเน ทหรภิกฺขุ หุตฺวา คงฺคาย
นาวํ อภิรุยฺห คจฺฉนฺโต เอกสฺมึ เอรกคุมฺเพ เอรกปตฺตํ คเหตฺวา
นาวาย เวคสา คจฺฉมานายปิ น มุญฺจิ. เอรกปตฺตํ ฉิชฺชิตฺวา คตํ.
โส "อปฺปมตฺตกํ เอตนฺติ อาปตฺตึ อเทเสตฺวา วีสติวสฺสสหสฺสานิ
อรญฺเญ สมณธมฺมํ กตฺวาปิ มรณกาเล เอรกปตฺเตน คีวายํ คหิโต
@เชิงอรรถ: ๑. ขุ. ชา. เอก. ๒๗/๓๒. ตทฏฺฐกถา. ๒/๒๕๔.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๙๕.
วิย อาปตฺตึ เทเสตุกาโมปิ อญฺญํ ภิกฺขุํ อปสฺสนฺโต "อปริสุทฺธํ เม
สีลนฺติ อุปฺปนฺนวิปฺปฏิสาโร ตโต จวิตฺวา เอกโทณิกนาวปฺปมาโณ
นาคราชา หุตฺวา นิพฺพตฺติ. "เอรกปตฺโตเตฺววสฺส นามํ อโหสิ.
โส นิพฺพตฺตกฺขเณเยว อตฺตภาวํ โอโลเกตฺวา "เอตฺตกํ นาม กาลํ
สมณธมฺมํ กตฺวา อเหตุกโยนิยํ มณฺฑูกภกฺขฏฺฐาเน นิพฺพตฺโตมฺหีติ
วิปฺปฏิสารี อโหสิ. โส อปรภาเค เอกํ ธีตรํ ลภิตฺวา มชฺเฌ
คงฺคาย อุทกปิฏฺเฐ มหนฺตํ ผณํ อุกฺขิปิตฺวา ธีตรํ ตสฺมึ ฐเปตฺวา
นจฺจาเปตฺวา คายาเปสิ. เอวํ กิรสฺส อโหสิ "อทฺธา อหํ อิมินา
อุปาเยน พุทฺเธ อุปฺปนฺเน ตสฺส อุปฺปนฺนภาวํ สุณิสฺสามิ; ๑- โย เม
คีตสฺส ปฏิคีตํ อาหรติ, ตสฺส มหนฺเตน นาควิภเวน สทฺธึ ธีตรํ
ทสฺสามีติ, อนฺวฑฺฒมาสํ อุโปสถทิวเส ตํ ธีตรํ ผเณ ฐเปสิ. สา
ตตฺถ ฐิตา นจฺจนฺตี
       "กึสุ อธิปตี ราชา         กึสุ ราชา รชสฺสิโร,
        กถํสุ วิรโช โหติ,        กถํ `พาโลติ วุจฺจตีติ
อิมํ คีตํ คายติ. สกลชมฺพุทีปวาสิโน "นาคมาณวิกํ คณฺหิสฺสามาติ
อาคนฺตฺวา อตฺตโน อตฺตโน ปญฺญาพเลน ปฏิคีตํ กตฺวา คายนฺติ. สา
ตํ ปฏิกฺขิปติ. ตสฺสา อนฺวฑฺฒมาสํ ผเณ ฐตฺวา เอวํ คายนฺติยาว
เอกํ พุทฺธนฺตรํ วีติวตฺตํ. อถ สตฺถา โลเก อุปฺปชฺชิตฺวา เอกทิวสํ
ปจฺจูสกาเล โลกํ โวโลเกนฺโต เอรกปตฺตํ อาทึ กตฺวา
อุตฺตรมาณวนฺนาม อตฺตโน ญาณชาลสฺส อนฺโต ปวิฏฺฐํ ทิสฺวา "กินฺนุ
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ม. "สุณิสฺสามีติ"อิติ ทิสฺสติ. ยุ. "ชานิสฺสามีติ"อิติ ทิสฺสติ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๙๖.
โข ภวิสฺสตีติ อาวชฺชนฺโต "อชฺช เอรกปตฺตสฺส ธีตรํ ผเณ กตฺวา
นจฺจาปนทิวโส, อยํ อุตฺตรมาณโว มยา ทินฺนํ ปฏิคีตํ คณฺหนฺโต
โสตาปนฺโน หุตฺวา ตํ อาทาย นาคราชสฺส สนฺติกํ คมิสฺสติ, โส ตํ
สุตฺวา `พุทฺโธ อุปฺปนฺโนติ ญตฺวา มม สนฺติกํ อาคมิสฺสติ, อหํ ตสฺมึ
อาคเต มหาสมาคเม คาถํ กเถสฺสามิ, คาถาวสาเน จตุราสีติยา
ปาณสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย ภวิสฺสตีติ อทฺทส. โส ตตฺถ คนฺตฺวา,
พาราณสิโต อวิทูเร สตฺต สิรีสรุกฺขา อตฺถิ, เตสุ เอกสฺส มูเล นิสีทิ.
ชมฺพุทีปวาสิโน คีตปฺปฏิคีตํ อาทาย สนฺนิปตึสุ. สตฺถา อวิทูเร
คจฺฉนฺตํ อุตฺตรมาณวํ ทิสฺวา "อุตฺตราติ อาห. "กึ ภนฺเตติ.
"อิโต ตาว เอหีติ. อถ นํ อาคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา นิสินฺนํ อาห
"กหํ คจฺฉสีติ. "เอรกปตฺตสฺส ธีตุ คายนฏฺฐานนฺติ. "ชานาสิ
ปน คีตปฺปฏิคีตนฺติ. "ชานามิ ภนฺเตติ. "วเทหิ ตาว นนฺติ. อถ
นํ อตฺตโน ชานนนิยาเมเนว วทนฺตํ "น อุตฺตร เอตํ ปฏิคีตํ,
อหํ เต ปฏิคีตํ ทสฺสามิ, ตํ อาทาย คมิสฺสสีติ. "สาธุ ภนฺเตติ.
อถ นํ สตฺถา "อุตฺตร ตฺวํ นาคมาณวิกาย คีตกาเล
         "ฉทฺวาราธิปตี ราชา     รชมาโน ๑- รชสฺสิโร ๒-
       ๓- อรชํ วิรโช โหติ    ๔- รชํ `พาโลติ วุจฺจตีติ
อิมํ ปฏิคีตํ คาเยยฺยาสีติ อาห.
      นาคมาณวิกาย หิ คีตสฺส อตฺโถ: กึสุ อธิปตี ราชาติ:
กึสุ อธิปติ ราชา นาม โหติ. กึสุ ราชา รชสฺสิโรติ: กถํ
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ม. ยุ. รชฺชมาโน.  ๒. สี. ม. ยุ. รชฺชิสฺสโร.
@๓. สี. ม. ยุ. อรชฺชํ.     ๔. สี. ม. ยุ. รชฺชํ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๙๗.
ปน ราชา รชสฺสิโร นาม โหติ. กถํ สูติ: กถํ นุ โข โส
ราชา วิรโช นาม โหตีติ. ปฏิคีตสฺส ปนตฺโถ: ฉทฺวาราธิปตี
ราชาติ: โย ฉนฺนํ ทฺวารานํ อธิปติ เอกทฺวาเรปิ รูปาทีหิ อนภิภูโต,
อยํ ราชา นาม. รชมาโน รชสฺสิโรติ: โย ปน เตสุ อารมฺมเณสุ
รชติ, โส รชมาโน รชสฺสิโร นาม. อรชนฺติ: อรชมาโน ปน
วิรโช นาม โหติ. รชนฺติ รชมาโน `พาโลติ วุจฺจติ.
      เอวมสฺส สตฺถา ปฏิคีตํ ทตฺวา "อุตฺตร ตยา อิมสฺมึ คีเต
คายิเต อิมสฺส เต คีตสฺส อิมํ ปฏิคีตํ คายิสฺสติ
         `เกนสฺสุ วุยฺหตี พาโล,   กถํ นุทติ ปณฺฑิโต,
          โยคกฺเขมี กถํ โหติ,    ตํ เม อกฺขาหิ ปุจฺฉิโตติ,
อถสฺสา ตฺวํ อิมํ ปฏิคีตํ คาเยยฺยาสิ
         `โอเฆน วุยฺหตี พาโล,   โยคา นุทติ ปณฺฑิโต,
          สพฺพโยควิสํยุตฺโต       `โยคกฺเขมีติ วุจฺจตีติ อาห.
      ตสฺสตฺโถ "กาโมฆาทินา จตุพฺพิเธน โอเฆน พาโล วุยฺหติ,
ตํ โอฆํ ปณฺฑิโต สมฺมปฺปธานสงฺขาเตน โยเคน นุทติ. โส
สพฺเพหิ กามโยคาทีหิ วิสํยุตฺโต โยคกฺเขมี นาม วุจฺจตีติ.
      อุตฺตโร อิมํ ปฏิคีตํ คณฺหนฺโตว โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิ.
โส โสตาปนฺโน หุตฺวา ตํ คาถํ อาทาย คนฺตฺวา "อมฺโภ มยา
คีตปฺปฏิคีตํ อาหฏํ, โอกาสํ เม เทถาติ วตฺวา นิรนฺตรํ ฐิตสฺส
มหาชนสฺส มชฺเฌ ชนฺนุนาว อกฺกมนฺโต อคมาสิ. นาคมาณวิกา
ปิตุ ผเณ ฐตฺวา นจฺจมานา "กึ สุ อธิปตี ราชาติ คีตํ คายิ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๙๘.
อุตฺตโร "ฉทฺวาราธิปตี ราชาติ ปฏิคีตํ คายิ. ปุน นาคมาณวิกา
"เกนสฺสุ วุยฺหตี พาโลติ ตสฺส ปฏิคีตํ คายิ. อถสฺสา ปฏิคีตํ
คายนฺโต อุตฺตโร "โอเฆน วุยฺหตี พาโลติ อิมํ คาถมาห. นาคราชา
ตํ สุตฺวาว พุทฺธสฺส อุปฺปนฺนภาวํ ญตฺวา "มยา เอกํ พุทฺธนฺตรํ
เอวรูปํ ปทนฺนาม น สุตปุพฺพํ, อุปฺปนฺโน วต โภ โลเก พุทฺโธติ
ตุฏฺฐมานโส นงฺคุฏฺเฐน อุทกํ ปหริ. มหาวีจิโย อุฏฺฐหึสุ. อุโภ ตีรานิ
ภิชฺชึสุ. อิโต จิโต จ อุสภมตฺเต ฐาเน มนุสฺสา อุทเก นิมุชฺชึสุ. โส
เอตฺตกํ มหาชนํ ผเณ ฐเปตฺวา อุกฺขิปิตฺวา ถเล ปติฏฺฐเปสิ. โส
อุตฺตรํ อุปสงฺกมิตฺวา "กหํ สามิ สตฺถาติ ปุจฺฉิ. "เอกสฺมึ รุกฺขมูเล
นิสินฺโน มหาราชาติ. โส "เอหิ สามิ คจฺฉามาติ อุตฺตเรน สทฺธึ
อคมาสิ. มหาชโนปิ เตน สทฺธึเยว คโต. นาคราชา คนฺตฺวา
ฉพฺพณฺณานํ รสฺมีนํ อนฺตรํ ปวิสิตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา โรทมาโน
อฏฺฐาสิ. อถ นํ สตฺถา อาห "กิมิทํ มหาราชาติ. "อหํ ภนฺเต
ตุมฺหาทิสสฺส พุทฺธสฺส สาวโก หุตฺวา วีสติวสฺสสหสฺสานิ
สมณธมฺมํ อกาสึ, โสปิ มํ สมณธมฺโม นิตฺถาเรตุํ นาสกฺขิ,
อปฺปมตฺตกํ เอรกปตฺตจฺฉินฺทนมตฺตํ นิสฺสาย อเหตุกปฺปฏิสนฺธึ
คเหตฺวา อุเรน ๑- ปริสกฺกนฏฺฐาเน นิพฺพตฺโตมฺหิ, เอกํ พุทฺธนฺตรํ
เนว มนุสฺสตฺตํ ลภามิ, น สทฺธมฺมสฺสวนํ, น ตุมฺหาทิสสฺส พุทฺธสฺส
ทสฺสนนฺติ. สตฺถา ตสฺส กถํ สุตฺวา "มหาราช มนุสฺสตฺตํ นาม
ทุลฺลภเมว, ตถา สทฺธมฺมสฺสวนํ, ตถา พุทฺธุปฺปาโท; อิทญฺหิ
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ยุ. อุทเรน.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๙๙.
กิจฺเฉน กสิเรน ลพฺภตีติ วตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห
         "กิจฺโฉ มนุสฺสปฺปฏิลาโภ,   กิจฺฉํ มจฺจานชีวิตํ,
          กิจฺฉํ สทฺธมฺมสฺสวนํ,      กิจฺโฉ พุทฺธานมุปฺปาโทติ.
      ตสฺสตฺโถ "มหนฺเตน หิ วายาเมน มหนฺเตน กุสเลน ลทฺธตฺตา
มนุสฺสปฺปฏิลาโภ นาม กิจฺโฉ ทุลฺลโภ, นิรนฺตรํ กสิกมฺมาทีนิ
กตฺวา ชีวิตวุตฺตึ ฆฏนโตปิ ๑- ปริตฺตตายปิ มจฺจานํ ชีวิตํปิ กิจฺฉํ,
อเนเกสุปิ กปฺเปสุ ธมฺมเทสกสฺส ปุคฺคลสฺส ทุลฺลภตาย สทฺธมฺมสฺสวนํปิ
กิจฺฉํ, มหนฺเตน ปน วายาเมน อภินีหารสฺส สมิชฺฌนโต
สมิทฺธาภินีหารสฺส จ อเนเกหิปิ กปฺปโกฏิสหสฺเสหิ ทุลฺลภุปฺปาทโต
พุทฺธานํ อุปฺปาโทปิ กิจฺโฉเยว อติวิย ทุลฺลโภติ.
      เทสนาวสาเน จตุราสีติยา ปาณสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิ.
นาคราชาปิ ตํทิวสํ โสตาปตฺติผลํ ลเภยฺย, ติรจฺฉานคตตฺตา ปน
นาลตฺถ. โส, เยสุ ปฏิสนฺธิคฺคหณตจชหนวิสฺสฏฺฐนิทฺโทกฺกมนส-
ชาติยาเมถุนเสวนจุติสงฺขาเตสุ ปญฺจสุ ฐาเนสุ นาคา นาคสรีรเมว
คเหตฺวา กิลมนฺติ, เตสุ อกิลมนภาวํ ปตฺวา มาณวรูเปเนว วิจริตุํ ลภตีติ.
                   เอรกปตฺตนาคราชวตฺถุ.
                     ------------
@เชิงอรรถ: ๑. ยุ. ฆเฏนฺโตปิ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๐๐.
              ๔. อานนฺทตฺเถรสฺสปญฺหวตฺถุ. (๑๕๑)
      "สพฺพปาปสฺส อกรณนฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน
วิหรนฺโต อานนฺทตฺเถรสฺส ปญฺหํ อารพฺภ กเถสิ.
      เถโร กิร ทิวาฏฺฐาเน นิสินฺโน จินฺเตสิ "สตฺถารา สตฺตนฺนํ
พุทฺธานํ `มาตาปิตโร อายุปริจฺเฉโท โพธิ สาวกสนฺนิปาโต
อคฺคสาวกา อุปฏฺฐาโกติ สพฺพํ กถิตํ, อุโปสโถ ปน อกถิโต;
กินฺนุ โข เตสํปิ อยเมว อุโปสโถ อญฺโญติ. โส สตฺถารํ
อุปสงฺกมิตฺวา ตมตฺถํ ปุจฉิ. ยสฺมา ปน เตสํ พุทฺธานํ กาลเภโทว
อโหสิ, น คาถาเภโท; วิปสฺสี สมฺมาสมฺพุทฺโธ หิ สตฺตเม
สตฺตเม สํวจฺฉเร อุโปสถํ อกาสิ, เอกทิวสํ ทินฺโนวาโทเยว
หิสฺส สตฺตนฺนํ สํวจฺฉรานํ อลํ อโหสิ; สิขี จ เวสฺสภู จ
ฉฏฺเฐ ฉฏฺเฐ สํวจฺฉเร อุโปสถํ กรึสุ, กกุสนฺโธ จ โกนาคมโน จ
สํวจฺฉเร สํวจฺฉเร, กสฺสปทสพโล ฉฏฺเฐ ฉฏฺเฐ มาเส อุโปสถํ
อกาสิ, เอกทิวสํ ทินโนวาโทเยว หิสฺส ฉนฺนํ มาสานํ อลํ อโหสิ;
ตสฺมา สตฺถา เตสํ อิมํ กาลเภทํ อาโรเจตฺวา "โอวาทคาถา
ปน เนสํ อิมาเยวาติ วตฺวา สพฺเพสํ เอกเมว อุโปสถํ อาวิกโรนฺโต
อิมา คาถา อภาสิ
         "สพฺพปาปสฺส อกรณํ     กุสลสฺสูปสมฺปทา
          สจิตฺตปริโยทปนํ       เอตํ พุทฺธานสาสนํ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๐๑.
                ขนฺตี ปรมํ ตโป ตีติกฺขา,
                นิพฺพานํ ปรมํ วทนฺติ พุทฺธา,
                น หิ ปพฺพชิโต ปรูปฆาตี,
                สมโณ โหติ ปรํ วิเหฐยนฺโต.
        อนูปวาโท อนูปฆาโต     ปาฏิโมกฺเข จ สํวโร
        มตฺตญฺญุตา จ ภตฺตสฺมึ     ปนฺตญฺจ สยนาสนํ
        อธิจิตฺเต จ อาโยโค     เอตํ พุทฺธานสาสนนฺติ.
      ตตฺถ "สพฺพปาปสฺสาติ: สพฺพสฺส อกุสลธมฺมสฺส. อุปสมฺปทาติ:
นิกฺขมนโต ปฏฺฐาย ยาว อรหตฺตมคฺคา กุสลสฺส อุปฺปาทนญฺเจว
อุปฺปาทิตสฺส จ ภาวนา. สจิตฺตปริโยทปนนฺติ: ปญฺจหิ นีวรเณหิ
อตฺตโน จิตฺตสฺส โวทาปนํ. เอตํ พุทฺธานสาสนนฺติ: สพฺพพุทฺธานํ
อยํ อนุสิฏฺฐิ.
      ขนฺตีติ: ยา เอสา ตีติกฺขาสงฺขาตา ขนฺติ นาม, อิทํ
อิมสฺมึ สาสเน ปรมํ อุตฺตมํ ตโป. นิพฺพานํ ปรมํ วทนฺติ
พุทฺธาติ: "พุทฺธา จ ปจฺเจกพุทฺธา จ อนุพุทฺธา จาติ อิเม
ตโย พุทฺธา นิพฺพานํ "อุตฺตมนฺติ วทนฺติ. น หิ ปพฺพชิโตติ:
ปาณิอาทีหิ ปรํ อุปหนนฺโต วิเหเฐนฺโต ปรูปฆาตี ปพฺพชิโต
นาม น โหติ. สมโณติ: วุตฺตนเยเนว ปรํ วิเหฐยนฺโต สมโณปิ
น โหติเยว.
      อนูปวาโทติ: อนูปวาทนญฺเจว อนูปวาทาปนญฺจ.
อนูปฆาโตติ: อนูปฆาตนญฺเจว อนูปฆาตาปนญฺจ. ปาฏิโมกฺเขติ:
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๐๒.
เชฏฺฐกสีเล. สํวโรติ: ปิทหนํ. มตฺตญฺญุตาติ: มตฺตญฺญุภาโว
ปมาณชานนํ. ปนฺตนฺติ: วิวิตฺตํ. อธิจิตฺเตติ: อฏฺฐสมาปตฺติสงฺขาเต
อธิกจิตฺเต. อาโยโคติ: ปโยคกรณํ. เอตนฺติ: เอตํ สพฺเพสํ พุทฺธานํ
สาสนํ. เอตฺถ หิ อนูปวาเทน วาจสิกํ สีลํ กถิตํ, อนูปฆาเตน
กายิกํ สีลํ. ปาฏิโมกฺเข จ สํวโรติ อิมินา ปาฏิโมกฺขสีลญฺเจว
อินฺทฺริยสํวรญฺจ, มตฺตญฺญุตาย อาชีวปาริสุทฺธิ เจว ปจฺจยสนฺนิสฺสิตสีลญฺจ,
ปนฺตเสนาสเนน สปฺปายเสนาสนํ, อธิจิตฺเตน อฏฺฐ
สมาปตฺติโย. เอวํ อิมาย คาถาย ติสฺโสปิ สิกฺขา กถิตาเยว
โหนฺตีติ.
          เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสูติ.
                  อานนฺทตฺเถรสฺสปญฺหวตฺถุ.
                   -----------------
                 ๕. อนภิรตภิกฺขุวตฺถุ. (๑๕๒)
      "น กหาปณวสฺเสนาติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน
วิหรนฺโต เอกํ อนภิรตภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิ.
      โส กิร สาสเน ปพฺพชิตฺวา ลทฺธูปสมฺปโท "อสุกฏฺฐานนฺนาม
คนฺตฺวา อุทฺเทสํ คณฺหาหีติ อุปชฺฌาเยน เปสิโต ตตฺถ อคมาสิ.
อถสฺส ปิตุ โรโค อุปฺปชฺชิ. โส ปุตฺตํ ทฏฺฐุกาโม หุตฺวา ตํ
ปกฺโกสิตุํ สมตฺถํ กญฺจิ อลภิตฺวา ปุตฺตโสเกน วิลปนฺโตเยว
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๐๓.
อาสนฺนมรโณ หุตฺวา "อิทํ เม ปุตฺตสฺส ปตฺตจีวรมูลํ กเรยฺยาสีติ
กหาปณสตํ กนิฏฺฐสฺส หตฺเถ ทตฺวา กาลมกาสิ. โส ทหรสฺสาคต-
กาเล ปาทมูเล นิปติตฺวา ปริวตฺเตนฺโต โรทิตฺวา "ภนฺเต ปิตา
โว วิลปนฺโตว กาลกโต, มยฺหํ ปน เตน กหาปณสตํ หตฺเถ
ฐปิตํ, เตน กึ กโรมีติ อาห. ทหโร "น เม กหาปเณหิ
อตฺโถติ ปฏิกฺขิปิตฺวา อปรภาเค จินฺเตสิ "กึ เม ปรกุเลสุ
ปิณฺฑาย จริตฺวา ชีวิเตน, สกฺกา ตํ กหาปณสตํ นิสฺสาย ชีวิตุํ,
วิพฺภมิสฺสามีติ. โส อนภิรติยา ปีฬิโต วิสฺสฏฺฐสชฺฌายกมฺมฏฺฐาโน
ปณฺฑุโรคี วิย อโหสิ. อถ นํ ทหรสามเณรา "กิมิทนฺติ ปุจฺฉิตฺวา,
"อุกฺกณฺฐิโตมฺหีติ วุตฺเต, อาจริยุปชฺฌายานํ อาจิกฺขึสุ. อถ นํ
เต สตฺถุ สนฺติกํ เนตฺวา สตฺถุ ทสฺเสสุํ. สตฺถา "สจฺจํ กิร ตฺวํ
ภิกฺขุ อุกฺกณฺฐิโตติ ปุจฺฉิตฺวา, "อาม ภนฺเตติ วุตฺเต, "กสฺมา
เอวมกาสิ, อตฺถิ ปน เต โกจิ ชีวิตปฺปจฺจโยติ อาห. "อาม
ภนฺเตติ. "กินฺเต อตฺถีติ. "กหาปณสตํ ภนฺเตติ. "เตนหิ กติปิ
ตาว สกฺขรา อาหร, คเณตฺวา ชานิสฺสสิ ๑- `สกฺกา วา ตตฺตเกน
ชีวิตุํ, โน วาติ. โส สกฺขรา อาหริ. อถ นํ สตฺถา อาห
"ปริโภคตฺถาย ตาว ปณฺณาสํ ฐเปหิ, ทฺวินฺนํ โคณานํ อตฺถาย
จตุวีสติ, เอตฺตกนฺนาม วีชตฺถาย, ยุคนงฺคลตฺถาย, กุทฺทาลตฺถาย,
วาสีผรสุอตฺถายาติ. เอวํ คณิยมาเน ตํ กหาปณสตํ นปฺปโหติ.
อถ นํ สตฺถา "ภิกฺขุ ตว กหาปณา อปฺปกา, กถํ เอเต
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ม. ยุ. ชานิสฺสาม.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๐๔.
นิสฺสาย ตณฺหํ ปูเรสฺสสิ; อตีเต กิร ปณฺฑิตา จกฺกวตฺติรชฺชํ
กาเรตฺวา อปฺโปฐิตมตฺเตน ทฺวาทสโยชนฏฺฐาเน กฏิปฺปมาเณน
สตฺตรตนวสฺสํ วสฺสาเปตุํ สมตฺถา, ยาว ฉตฺตึส สกฺกา จวนฺติ,
เอตฺตกํ กาลํ เทวรชฺชํ กาเรตฺวาปิ มรณกาเล ตณฺหํ อปูเรตฺวาว
กาลมกํสูติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริตฺวา มนฺธาตุราชชาตกํ ๑-
วิตฺถาเรตฺวา
       "ยาวตา จนฺทิมสุริยา [ปริหรนฺติ] ทิสา ภนฺติ วิโรจนา,
        สพฺเพว ทาสา มนฺธาตุ     เย ปาณา ปฐวินิสฺสิตาติ ๒-
อิมิสฺสา คาถาย อนนฺตรา อิมา เทฺว คาถา อภาสิ
       "น กหาปณวสฺเสน         ติตฺติ กาเมสุ วิชฺชติ,
        อปฺปสฺสาทา ทุกฺขา กามา   อิติ วิญฺญาย ปณฺฑิโต
        อปิ ทิพฺเพสุ กาเมสุ       รตึ โส นาธิคจฺฉติ,
        ตญฺหกฺขยรโต โหติ        สมฺมาสมฺพุทฺธสาวโกติ.
      ตตฺถ "กหาปณวสฺเสนาติ: ยํ โส อปฺโปเฐตฺวา สตฺตรตนวสฺสํ
วสฺสาเปสิ, ตํ อิธ "กหาปณวสฺสนฺติ วุตฺตํ, เตนาปิ หิ
วตฺถุกามกฺกิเลสกาเมสุ ติตฺติ นาม นตฺถิ; เอวํ ทุปฺปูรา เอสา
ตณฺหา. อปฺปสฺสาทาติ: สุปินกูปมาทิตาย ปริตฺตสุขา. ทุกฺขาติ;
ทุกฺขกฺขนฺธาทีสุ ๓- อาคตทุกฺขวเสน พหุทุกฺขาว. อิติ วิญฺญายาติ:
เอวเมเต กาเม ชานิตฺวา. อปิ ทิพฺเพสูติ; สเจ หิ เทวานํ
@เชิงอรรถ: ๑. ขุ. ชา. ติก. ๒๗/๑๐๒. ตทฏฺฐกถา. ๔/๔๗.
@๒. ม. ปฐวิสฺสิตา.   ๓. ม. มู. มหาทุกฺขกฺขนฺธสุตฺตํ ๑๒/๑๖๖.
@จูฬทุกฺขกฺขนฺธสุตฺตํ. ๑๒/๑๗๙.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๐๕.
อุปกปฺปนกกาเมหิ นิมนฺเตยฺย. อายสฺมา สมิทฺธิ วิย, เอวํปิ เตสุ
กาเมสุ รตึ น วินฺทติเยว. ตณฺหกฺขยรโตติ: อรหตฺเต เจว
นิพฺพาเน จ อภิรโต โหติ: ตํ ปฏฺฐยมาโน วิหรติ.
สมฺมาสมฺพุทฺธสาวโกติ: สมฺมาสมฺพุทฺเธน เทสิตสฺส ธมฺมสฺส สวนนฺเต
ชาโต โยคาวจโร ภิกฺขูติ.
      เทสนาวสาเน โส ภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิ.
สมฺปตฺตปริสายปิ สาตฺถิกา เทสนา อโหสีติ.
                     อนภิรตภิกฺขุวตฺถุ.
                      -----------
               ๖. อคฺคิทตฺตปุโรหิตวตฺถุ. (๑๕๓)
      "พหุํ เว สรณํ ยนฺตีติ: อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา [เชตวเน
วิหรนฺโต] วาลุกราสิมฺหิ นิสินฺโน อคฺคิทตฺตนฺนาม โกสลรญฺโญ
ปุโรหิตํ อารพฺภ กเถสิ.
      โส กิร มหาโกสลสฺส ปุโรหิโต อโหสิ. อถ นํ ปิตริ
กาลกเต ราชา ปเสนทิโกสโล "อยํ ปิตุ เม ปุโรหิโตติ คารเวน
ตสฺมึเยว ฐาเน ฐเปตฺวา ตสฺส อตฺตโน อุปฏฺฐานํ อาคตกาเล
ปจฺจุคฺคมนํ กโรติ, "อาจริย อิธ นิสีทถาติ สมานาสนํ ทาเปสิ.
โส จินฺเตสิ "อยํ ราชา อติวิย มยิ คารวํ กโรติ, น โข ปน
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๐๖.
ราชูนํ นิจฺจกาลเมว สกฺกา จิตฺตํ คเหตุํ; ราชา ปน ยุวา ทหโร,
สมานวเยเนว หิ สทฺธึ รชฺชํ นาม สุขํ โหติ: อหญฺจมฺหิ
มหลฺลโก, ปพฺพชิตุํ เม ยุตฺตนฺติ. โส ราชานํ ปพฺพชฺชํ
อนุชานาเปตฺวา นคเร เภริญฺจาราเปตฺวา สตฺตาเหน สพฺพํ อตฺตโน
ธนํ ทานมุเข วิสฺสชฺเชตฺวา พาหิรกปฺปพฺพชฺชํ ปพฺพชิ. ตํ นิสฺสาย
ทส ปุริสสหสฺสานิ อนุปฺปพฺพชึสุ. โส เตหิ สทฺธึ องฺคมคธานญฺจ
กุรุรฏฺฐสฺส จ อนฺตราวาสํ กปฺเปตฺวา อิมํ โอวาทํ เทติ "ตาตา
ยสฺส โว กามวิตกฺกาทโย อุปฺปชฺชนฺติ, โส นทิโต เอเกกํ
วาลุกาปุฏํ อุทฺธริตฺวา อิมสฺมึ ฐาเน โอกิรตูติ. เต "สาธูติ
ปฏิสฺสุณิตฺวา กามวิตกฺกาทีนํ อุปฺปนฺนกาเล ตถา กรึสุ. อปเรน
สมเยน มหาวาลุกราสิ อโหสิ. ตํ อหิจฺฉตฺโต นาม นาคราชา
ปริคฺคเหสิ. องฺคมคธวาสิโน เจว กุรุรฏฺฐวาสิโน จ มาเส มาเส
เตสํ มหนฺตํ สกฺการํ อภิหริตฺวา ทานํ เทนฺติ. อถ เนสํ อคฺคิทตฺโต
อิมํ โอวาทํ อทาสิ "ปพฺพตํ สรณํ ยาถ, วนํ สรณํ ยาถ,
อารามํ สรณํ ยาถ, รุกฺขํ สรณํ ยาถ; เอวํ สพฺพทุกฺขโต
มุจฺจิสฺสถาติ อตฺตโน อนฺเตวาสิเกปิ อิมินาว โอวาเทน โอวทิ.
      โพธิสตฺโตปิ มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมนฺโต ๑- สมฺมาสมฺโพธึ ปตฺวา
ตสฺมึ สมเย สาวตฺถึ นิสฺสาย เชตวเน วิหรนฺโต ปจฺจูสกาเล
โลกํ โวโลเกนฺโต อคฺคิทตฺตพฺราหฺมณํ สทฺธึ อนฺเตวาสิเกหิ อตฺตโน
ญาณชาลสฺส อนฺโต ปวิฏฺฐํ ทิสฺวา "สพฺเพปิเม อรหตฺตสฺส
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ยุ. กตาภินิกฺขมโณ. ม. กตาภินิกฺขมโน.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๐๗.
อุปนิสฺสยสมฺปนฺนาติ ญตฺวา สายณฺหสมเย มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรํ
อาห "โมคฺคลฺลาน กึ นุ ปสฺสสิ อคฺคิทตฺตพฺราหฺมณํ มหาชนํ
อติตฺเถน ปกฺขนฺทาเปนฺตํ? คจฺฉ, เตสํ โอวาทํ เทหีติ. "ภนฺเต
พหู เอเต เอกสฺส มยฺหํ อวิสยฺหา, สเจ ตุมฺเหปิ อาคมิสฺสถ, ๑-
วิสยฺหา ภวิสฺสนฺตีติ. "โมคฺคลฺลาน อหํปิ อาคมิสฺสามิ, ๒- ตฺวํ
ปุรโต ยาหีติ. เถโร คจฺฉนฺโตว จินฺเตสิ "เอเต พลวนฺโต เจว
พหู จ, สเจ สพฺเพสํ สมาคมฏฺฐาเน กิญฺจิ กเถสฺสามิ; สพฺเพปิ
วคฺควคฺเคน อุฏฺฐเหยฺยุนฺติ อตฺตโน อานุภาเวน ถูลผุสิตกํ เทวํ
วุฏฺฐาเปสิ. เต ถูลผุสิตเกสุ ปตนฺเตสุ อุฏฺฐายุฏฺฐาย อตฺตโน อตฺตโน
ปณฺณสาลํ ปวิสึสุ. เถโร อคฺคิทตฺตสฺส ปณฺณสาลทฺวาเร
ฐตฺวา "อคฺคิทตฺตาติ อาห. โส เถรสฺส สทฺทํ สุตฺวา "อิมสฺมึ
โลเก มํ นาเมน อาลปิตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิ, โก นุ โข
มํ นาเมน อาลปตีติ มานตฺถทฺธตาย "โก เอโสติ อาห.
"อหํ พฺราหฺมณาติ. "กึ วเทสีติ. "อชฺช เม เอกรตฺตึ อิธ
วสนฏฺฐานํ อาจิกฺขาติ. "อิธ วสนฏฺฐานํ นตฺถิ, เอกสฺส เอกาว
ปณฺณสาลาติ. "อคฺคิทตฺต มนุสฺสา นาม มนุสฺสานํ, คาโว
คุนฺนํ, ปพฺพชิตา ปพฺพชิตานํ สนฺติกํ คจฺฉนฺติ, มา เอวํ กริ,
เทหิ เม วสนฏฺฐานนฺติ. "กึ ปน ตฺวํ ปพฺพชิโตติ. "อาม
ปพฺพชิโตมฺหีติ. "สเจ ปพฺพชิโต, กหํ เต ขาริภณฺฑํ
ปพฺพชิตปริกฺขาโรติ. "อตฺถิ เม ปริกฺขาโร, `วิสุํ ปน นํ คเหตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑. คมิสฺสถ?        ๒. คมิสฺสามิ? ญ. ว.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๐๘.
วิจริตุํ ทุกฺขนฺติ อพฺภนฺตเรเนว นํ คเหตฺวา วิจรามิ พฺราหฺมณาติ.
โส "ตํ คเหตฺวา ๑- วิจริสฺสสีติ เถรสฺส กุชฺฌิ. อถ นํ โส อาห
"[อเปหิ] อคฺคิทตฺต มา กุชฺฌิ, วสนฏฺฐานํ เม อาจิกฺขาติ.
"นตฺถิ เอตฺถ วสนฏฺฐานนฺติ. "เอตสฺมึ ปน วาลุกราสิมฺหิ
โก วสตีติ. "เอโก นาคราชาติ. "เอตํ เม เทหีติ. "น สกฺกา
ทาตุํ, ภาริยํ เอตสฺส กมฺมนฺติ. "โหตุ, เทหิ เมติ. "เตนหิ
ตฺวเมว ชานาหีติ. เถโร วาลุกราสิอภิมุโข ปายาสิ. นาคราชา
ตํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา "อยํ สมโณ อิโต อาคจฺฉติ, น ชานาติ
มญฺเญ มม อตฺถิภาวํ; ธูมายิตฺวา นํ มาเรสฺสามีติ ธูมายิ.
เถโร "อยํ นาคราชา `อหเมว ธูมายิตุํ สกฺโกมิ, อญฺเญ น
สกฺโกนฺตีติ มญฺเญ สลฺลกฺเขตีติ สยํปิ ธูมายิ. ทฺวินฺนมฺปิ สรีรโต
อุคฺคตา ธูมา ยาว พฺรหฺมโลกา อุฏฺฐหึสุ. อุโภปิ ธูมา เถรํ
อพาธยิตฺวา นาคราชานเมว พาเธนฺติ. นาคราชา ธูมเวคํ สหิตุํ
อสกฺโกนฺโต ปชฺชลิ. เถโรปิ เตโชธาตุํ สมาปชฺชิตฺวา เตน
สทฺธึเยว ปชฺชลิ. อคฺคิชาลา ยาว พฺรหฺมโลกา อุฏฺฐหึสุ. อุโภปิ
อคฺคิชาลา เถรํ อพาธยิตฺวา นาคราชานเมว พาธยึสุ. อถสฺส
สกลสรีรํ อุกฺกาหิ ปทิตฺตํ วิย อโหสิ. อิสิคโณ โอโลเกตฺวา
จินฺเตสิ "นาคราชา สมณํ ฌาเปติ, ภทฺทโก วต สมโณ
อมฺหากํ วจนํ อสฺสุณิตฺวา นฏฺโฐติ, เถโร นาคราชานํ ทเมตฺวา
นิพฺพิเสวนํ กตฺวา วฺาลุกราสิมฺหิ นิสีทิ. นาคราชา วาลุกราสึ
@เชิงอรรถ: ๑. อคฺคเหตฺวา (?) สี. ตํ น คเหตฺวา วิจริสฺสสีติ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๐๙.
โภเคหิ ปริกฺขิปิตฺวา กูฏาคารกุจฺฉิปฺปมาณํ ผณํ มาเปตฺวา
เถรสฺส อุปริ ธาเรสิ. อิสิคโณ ปาโตว "สมณสฺส มตภาวํ
วา อมตภาวํ วา ชานิสฺสามาติ เถรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ตํ
วาลุกราสิมตฺถเก นิสินฺนํ ทิสฺวา อญฺชลึ ปคฺคยฺห อภิตฺถวนฺโต
อาห "สมณ กจฺจิ นาคราเชน น พาธิโตติ. "กึ น ปสฺสถ
มม อุปริ ผณํ ธาเรตฺวา ฐิตนฺติ. เต "อจฺฉริยํ วต โภ,
สมณสฺส อานุภาโว เอวรูโป นาม, อเนน นาคราชา ทมิโตติ
เถรํ ปริวาเรตฺวา อฏฺฐํสุ. ตสฺมึ ขเณ สตฺถา อาคโต. เถโร.
สตฺถารํ ทิสฺวา อุฏฺฐาย วนฺทิ. อถ นํ อิสโย อาหํสุ "อยํ
ตยาปิ มหนฺตตโรติ. "เอส ภควา สตฺถา, อหํ อิมสฺส สาวโกติ.
สตฺถา วาลุกราสิมตฺถเก นิสีทิ. อิสิคโณ "อยํ ตาว สาวกสฺส
อานุภาโว, อิมสฺส ปน อานุภาโว กีทิโส ภวิสฺสตีติ อญฺชลึ
ปคฺคยฺห สตฺถารํ อภิตฺถวิ. สตฺถา อคฺคิทตฺตํ อามนฺเตตฺวา อาห
"อคฺคิทตฺต ตฺวํ ตว สาวกานญฺจ อุปฏฺฐากานญฺจ โอวาทํ ททมาโน
`กินฺติ วตฺวา เทสีติ. "เอตํ ปพฺพตํ สรณํ คจฺฉถ, วนํ, อารามํ,
รุกฺขํ สรณํ คจฺฉถ; เอตานิ หิ สรณํ คโต สพฺพทุกฺขา ปมุจฺจตีติ
เอวํ เตสํ โอวาทํ ทมฺมีติ. สตฺถา "น โข อคฺคิทตฺต เอตานิ
สรณํ คโต ทุกฺขา ปมุจฺจติ, พุทฺธํ ธมฺมํ สงฺฆํ ปน สรณํ
คนฺตฺวา สกลวฏฺฏทุกฺขา ปมุจฺจตีติ วตฺวา อิมา คาถา อภาสิ
         "พหุํ เว สรณํ ยนฺติ     ปพฺพตานิ วนานิ จ
          อารามรุกฺขเจตฺยานิ    มนุสฺสา ภยตชฺชิตา;
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๑๐.
          เนตํ โข สรณํ เขมํ,   เนตํ สรณมุตฺตมํ,
          เนตํ สรณมาคมฺม      สพฺพทุกฺขา ปมุจฺจติ.
          โย จ พุทฺธญฺจ ธมฺมญฺจ  สงฺฆญฺจ สรณํ คโต
          จตฺตาริ อริยสจฺจานิ    สมฺมปฺปญฺญาย ปสฺสติ
          ทุกฺขํ ทุกฺขสมุปฺปาทํ     ทุกฺขสฺส จ อติกฺกมํ
          อริยญฺจฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ    ทุกฺขูปสมคามินํ
          เอตํ โข สรณํ เขมํ,   เอตํ สรณมุตฺตมํ,
          เอตํ สรณมาคมฺม,     สพฺพทุกฺขา ปมุจฺจตีติ.
      ตตฺถ "พหุนฺติ: พหู. ปพฺพตานีติ: "ตตฺถ ตตฺถ อิสิคิลิ-
เวปุลฺลเวภาราทิเก ปพฺพเต เจว มหาวนโคสิงฺคสาลวนาทีนิ วนานิ
จ เวฬุวนชีวกมฺพวนาทโย อาราเม จ อุเทนเจติยโคตมเจติยาทีนิ
รุกฺขเจตฺยานิ จ เต เต มนุสฺสา เตน เตน ภเยน ตชฺชิตา
ภยโต มุจฺจิตุกามา ปุตฺตลาภาทีนิ วา ปฏฺฐยมานา สรณํ ยนฺตีติ
อตฺโถ. เนตํ สรณนฺติ: เอตํ ปน สพฺพํปิ สรณํ เนว เขมํ น
อุตฺตมํ, น จ เอตํ ปฏิจฺจ ชาติอาทิธมฺเมสุ สตฺเตสุ เอโกปิ
ชาติอาทิโต สพฺพทุกฺขา ปมุจฺจตีติ อตฺโถ.
      โย จาติ: อิทํ อกฺเขมํ อนุตฺตมํ สรณํ ทสฺเสตฺวา เขมํ
อุตฺตมํ สรณํ ทสฺสนตฺถํ อารทฺธํ. ตสฺสตฺโถ "โย จ คหฏฺโฐ
วา ปพฺพชิโต วา `อิติปิ โส ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธติอาทิกํ
พุทฺธธมฺมสงฺฆานุสฺสติกมฺมฏฺฐานํ นิสฺสาย เสฏฺฐวเสน พุทฺธญฺจ
ธมฺมญฺจ สงฺฆญฺจ สรณํ คโต, ตสฺสาปิ ตํ สรณคมนํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๑๑.
อญฺญติตฺถิยวนฺทนาทีหิ กุปฺปติ จลติ, ตสฺส ปน อจลภาวํ ทสฺเสตุํ
มคฺเคน อาคตสรณเมว ปกาเสนฺโต `จตฺตาริ อริยสจฺจานิ
สมฺมปฺปญฺญาย ปสฺสตีติ อาห. โย หิ เอเตสํ สจฺจานํ ทสฺสนวเสน
เอตานิ สรณํ คโต, ตสฺส เอตํ สรณํ เขมญฺจ อุตฺตมญฺจ, โส
จ ปุคฺคโล เอตํ สรณํ ปฏิจฺจ สกลสฺมาปิ วฏฺฏทุกฺขา ปมุจฺจติ;
ตสฺมา "เอตํ โข สรณํ เขมนฺติอาทิ วุตฺตนฺติ.
      เทสนาวสาเน สพฺเพปิ เต อิสโย สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ
ปตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ปพฺพชฺชํ ยาจึสุ. สตฺถา จีวรพฺภนฺตรโต
หตฺถํ ปสาเรตฺวา "เอถ ภิกฺขโว, จรถ พฺรหฺมจริยนฺติ อาห.
ตํขณญฺเญว อฏฺฐปริกฺขารธรา วสฺสสติกตฺเถรา วิย อเหสุํ. โส
จ สพฺเพสํปิ องฺคมคธกุรุรฏฺฐวาสีนํ สกฺการํ อาทาย อาคมนทิวโส
อโหสิ. เต สกฺการํ อาทาย อาคตา สพฺเพปิ เต อิสโย
ปพฺพชิเต ทิสฺวา "กินฺนุ โข อมฺหากํ อคฺคิทตฺตพฺราหฺมโณ มหา
อุทาหุ สมโณ โคตโมติ จินฺเตตฺวา "สมณสฺส โคตมสฺส
อาคตตฺตา อคฺคิทตฺโตว มหาติ อมญฺญึสุ. สตฺถา เตสํ อชฺฌาสยํ
โอโลเกตฺวา "อคฺคิทตฺต ปริสาย กงฺขํ ฉินฺทาติ อาห. โส
"อหํปิ เอตฺตกเมว ปจฺจาสึสามีติ อิทฺธิพเลน สตฺตกฺขตฺตุํ เวหาสํ
อพฺภุคฺคนฺตฺวา ปุนปฺปุนํ โอรุยฺห สตฺถารํ วนฺทิตฺวา "สตฺถา เม
ภนฺเต ภควา, สาวโกหมสฺมีติ วตฺวา สาวกตฺตํ ปกาเสสีติ.
                    อคฺคิทตฺตปุโรหิตวตฺถุ.
                     ------------
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๑๒.
              ๗. อานนฺทตฺเถรสฺสปญฺหวตฺถุ. (๑๕๔)
      "ทุลฺลโภ ปุริสาชญฺโญติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน
วิหรนฺโต อานนฺทตฺเถรสฺส ปญฺหํ อารพฺภ กเถสิ.
      เถโร หิ เอกทิวสํ ทิวาฏฺฐาเน นิสินฺโน จินฺเตสิ "หตฺถาชานีโย
ฉทฺทนฺตกุเล วา อุโปสถกุเล วา อุปฺปชฺชติ, อสฺสาชานีโย สินฺธวกุเล
วา วลาหกอสฺสราชกุเล วา, โคอาชานีโย ทกฺขิณาปเถติอาทีนิ
วทนฺเตน สตฺถารา หตฺถิอาชานียาทีนํ อุปฺปตฺติฏฺฐานานิ กถิตานิ,
ปุริสาชานีโย ปน กหํ นุ โข อุปฺปชฺชตีติ. โส สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา
วนฺทิตฺวา เอตมตฺถํ ปุจฺฉิ. สตฺถา "อานนฺท ปุริสาชานีโย นาม น
สพฺพตฺถ อุปฺปชฺชติ, อุชุกโต ปน ติโยชนสตายาเม อาวฏฺฏโต
นวโยชนสตปฺปมาเณ มชฺฌิมเทสฏฺฐาเน อุปฺปชฺชติ; อุปฺปชฺชนฺโต
จ น ยสฺมึ วา ตสฺมึ วา กุเล อุปฺปชฺชติ, ขตฺติยมหาสาลพฺราหฺมณ-
มหาสาลกุลานํ อญฺญตรสฺมึเยว อุปฺปชฺชตีติ วตฺวา อิมํ คาถมาห
       "ทุลฺลโภ ปุริสาชญฺโญ,    น โส สพฺพตฺถ ชายติ.
        ยตฺถ โส ชายตี ธีโร,   ตํ กุลํ สุขเมธตีติ.
      ตตฺถ "ทุลฺลโภติ: ปุริสาชญฺโญ หิ ทุลฺลโภ, น หิ
หตฺถาชานียาทโย วิย สุลโภ, โส สพฺพตฺถ ปจฺจนฺตเทเส วา
นีจกุเล วา น ชายติ, มชฺฌิมเทเสเยว ปน มหาชนสฺส
อภิวาทนาทิสกฺการกรณฏฺฐาเน ขตฺติยพฺราหฺมณกุลานํ อญฺญตรสฺมึ
กุเล ชายติ, เอวํ ชายมาโน จ ยตฺถ โส ชายติ ธีโร
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๑๓.
อุตฺตมปฺปญฺโญ สมฺมาสมฺพุทฺโธ, ตํ กุลํ สุขเมธติ สุขปฺปตฺตเมว
โหตีติ อตฺโถ.
         เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสูติ
                  อานนฺทตฺเถรสฺสปญฺหวตฺถุ.
                    --------------
                 ๘. สมฺพหุลภิกฺขุวตฺถุ. (๑๕๕)
      "สุโข พุทฺธานมุปฺปาโทติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน
วิหรนฺโต สมฺพหุลานํ ภิกฺขูนํ กถํ อารพฺภ กเถสิ.
      เอกทิวสํ หิ ปญฺจสตา ภิกฺขู อุปฏฺฐานสาลายํ นิสินฺนา
"อาวุโส กึ นุ โข อิมสฺมึ โลเก สุขนฺติ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ.
ตตฺถ เกจิ "รชฺชสุขสทิสํ สุขนฺนาม  นตฺถีติ อาหํสุ. เกจิ
"กามสุขสทิสํ... เกจิ "สาลิมํสโภชนสุขสทิสํ สุขนฺนาม นตฺถีติ
อาหํสุ. สตฺถา เตสํ นิสินฺนฏฺฐานํ อาคนฺตฺวา "กาย นุตฺถ
ภิกฺขเว เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนาติ ปุจฺฉิตฺวา, "อิมาย นามาติ
วุตฺเต, "ภิกฺขเว กึ กเถถ, อิทํ หิ สพฺพํปิ สุขํ วฏฺฏทุกฺข-
ปริยาปนฺนเมว, อิมสฺมึ ปน โลเก `พุทฺธุปฺปาโท ธมฺมสฺสวนํ
สงฺฆสามคฺคี สมฺโมทมานภาโวติ อิทเมว สุขนฺติ วตฺวา อิมํ
คาถมาห
       "สุโข พุทฺธานมุปฺปาโท,   สุขา สทฺธมฺมเทสนา,
        สุขา สงฺฆสฺส สามคฺคี,   สมคฺคานํ ตโป สุโขติ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๑๔.
      ตตฺถ "พุทฺธานมุปฺปาโทติ: ยสฺมา พุทฺธา อุปฺปชฺชมานา
มหาชนํ ราคกนฺตาราทีหิ ตาเรนฺติ; ตสฺมา พุทฺธานํ อุปฺปาโท
สุโข. ยสฺมา สทฺธมฺมเทสนํ อาคมฺม ชาติอาทิธมฺมา สตฺตา
ชาติอาทีหิ มุจฺจนฺติ; ตสฺมา สทฺธมฺมเทสนา สุขา. สามคฺคีติ
สมจิตฺตตา. สาปิ สุขา เอว. สมคฺคานํ ปน เอกจิตฺตานํ ยสฺมา
พุทฺธวจนํ วา อุคฺคณฺหิตุํ ธูตงฺคานิ วา ปริหริตุํ สมณธมฺมํ วา
กาตุํ สุขํ; ตสฺมา "สมคฺคานํ ตโป สุโขติ วุตฺตํ. เตเนวาห ๑-
"ยาวกีวญฺจ ภิกฺขเว ภิกฺขู สมคฺคา สนฺนิปติสฺสนฺติ, สมคฺคา
วุฏฺฐหิสฺสนฺติ, สมคฺคา สงฺฆกรณียานิ กริสฺสนฺติ; วุฑฺฒิเยว
ภิกฺขเว ภิกฺขูนํ ปาฏิกงฺขา, โน ปริหานีติ.
      เทสนาวสาเน พหู ภิกฺขู อรหตฺเต ปติฏฺฐหึสุ. มหาชนสฺสาปิ
สาตฺถิกา เทสนา อโหสีติ.
                     สมฺพหุลภิกฺขุวตฺถุ.
                     ------------
@เชิงอรรถ: ๑. องฺ. สตฺตก. ๒๓/๒๒.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๑๕.
            ๙. กสฺสปทสพลสฺสสุวณฺณเจติยวตฺถุ. (๑๕๖)
      "ปูชารเหติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา จาริกํ จรมาโน
กสฺสปทสพลสฺส สุวณฺณเจติยํ อารพฺภ กเถสิ.
      ตถาคโต [๑]- สาวตฺถิโต นิกฺขมิตฺวา อนุปุพฺเพน พาราณสึ
คจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค โตเทยฺยคามสฺส สมีเป มหาภิกฺขุสงฺฆปริวาโร
อญฺญตรํ เทวฏฺฐานํ สมฺปาปุณิ. ตตฺร นิสินฺโน สุคโต
ธมฺมภณฺฑาคาริกํ เปเสตฺวา อวิทูเร กสิกมฺมํ กโรนฺตํ พฺราหฺมณํ
ปกฺโกสาเปสิ. โส พฺราหฺมโณ อาคนฺตฺวา ตถาคตํ อนภิวนฺทิตฺวา
ตเมว เทวฏฺฐานํ วนฺทิตฺวา อฏฺฐาสิ. สุคโตปิ "อิมํ ปเทสํ กินฺติ
มญฺญสิ พฺราหฺมณาติ อาห. "อมฺหากํ ปเวณิยา อาคตเจติยฏฺฐานนฺติ
วนฺทามิ โภ โคตมาติ. "อิมํ ฐานํ วนฺทนฺเตน ตยา สาธุ กตํ
พฺราหฺมณาติ สุคโต ตํ สมฺปหํเสสิ. ตํ สุตฺวา ภิกฺขู "เกน
นุ โข การเณน ภควา เอวํ สมฺปหํเสสีติ สํสยํ สญฺชเนสุํ. ตโต
ตถาคโต เตสํ สํสยมปเนตุํ มชฺฌิมนิกาเย ฆฏีการสุตฺตนฺตํ ๒-
วตฺวา อิทฺธานุภาเวน กสฺสปทสพลสฺส โยชนุพฺเพธํ กนกเจติยํ
อปรญฺจ กนกเจติยํ อากาเส นิมฺมินิตฺวา มหาชนํ ทสฺเสตฺวา
"พฺราหฺมณ เอวํวิธานํ ปูชารหานํ ปูชา ยุตฺตตราวาติ วตฺวา
มหาปรินิพฺพานสุตฺเต ๓- ทสฺสิตนเยเนว พุทฺธาทิเก จตฺตาโร ปูชารเห
ปกาเสตฺวา สรีรเจติยํ อุทฺทิสฺสเจติยํ ปริโภคเจติยนฺติ ตีณิ เจติยานิ
@เชิงอรรถ: ๑. เอตฺถนฺตเร หิสทฺโท โยเชตพฺโพ.
@๒. ม. ม. ๑๓/๓๗๔.  ๓. ม. มหา. ๑๐/๘๕.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๑๖.
วิเสสโต ปริทีเปตฺวา อิมา คาถา อภาสิ
       "ปูชารเห ปูชยโต      พุทฺเธ ยทิจ สาวเก
        ปปญฺจสมติกฺกนฺเต      ติณฺณโสกปริทฺทเว
        เต ตาทิเส ปูชยโต    นิพฺพุเต อกุโตภเย
        น สกฺกา ปุญฺญํ สงฺขาตุํ  อิเมตฺตมปิ เกนจีติ.
      ตตฺถ ปูชิตุํ อรหา ปูชารหา. ปูชิตุํ ยุตฺตาติ อตฺโถ.
ปูชารเห ปูชยโตติ [๑]- อภิวาทนาทีหิ จ จตูหิ [๒]- ปจฺจเยหิ
ปูเชนฺตสฺส. ปูชารเห ทสฺเสติ พุทฺเธติอาทินา. พุทฺเธติ
สมฺมาสมฺพุทฺเธ. ยทีติ ยทิวา. อถวาติ อตฺโถ. ตตฺถ ปจฺเจก-
พุทฺเธติ กถิตํ โหติ. สาวเก จ. ปปญฺจสมติกฺกนฺเตติ
สมติกฺกนฺตตณฺหาทิฏฺฐิมานปปญฺเจ. ติณฺณโสกปริทฺทเวติ อติกฺกนฺต-
โสกปริทฺทเว. อิเม เทฺว อติกฺกนฺเตติ อตฺโถ. เอเตหิ ปูชารหตฺตํ
ทสฺสิตํ. เตติ พุทฺธาทโย. ๓- ตาทิเสติ วุตฺตคหณวเสน [๔]-.
นิพฺพุเตติ ราคาทินิพฺพุติยา [๕]-. นตฺถิ กุโตจิ ภวโต วา
อารมฺมณโต วา เอเตสํ ภยนฺติ อกุโตภยา. เต อกุโตภเย.
น สกฺกา ปุญฺญํ สงฺขาตุนฺติ ปุญฺญํ คเณตุํ น สกฺกา กถนฺติ
เจ. อิเมตฺตมปิ เกนจีติ อิมํ เอตฺตกํ อิมํ เอตฺตกนฺติ เกนจีติ.
อปิสทฺโท อิธ สมฺพนฺธิตพฺโพ. เกนจิ ปุคฺคเลน มาเนน วา.
@เชิงอรรถ: ๑. เอตฺถนฺตเร เตติ ปทํ โยเชตพฺพํ.
@๒. เอตฺถนฺตเร จสทฺโท โยเชตพฺโพ.   ๓. สี. พุทฺธาทีนิ.
@๔. เอตฺถนฺตเร ตาทิคุณยุตฺเตติ ปทํ โยเชตพฺพํ.
@ยถาวุตฺตคุณวเสน ตาทิคุณยุตฺเตติ วจนํ ยุตฺตตรํ.
@๕. เอตฺถนฺตเร นิพฺพุเตติ ปทํ โยเชตพฺพํ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๑๗.
ตตฺถ ปุคฺคเลนาติ เตน พฺรหฺมาทินา. มาเนนาติ ติวิเธน มาเนน
ตีรเณน ธารเณน ปูรเณน วา. ตีรณํ นาม อิทํ เอตฺตกนฺติ
นยโต ตีรณํ. ธารณนฺติ ๑- ตุลาย ธารณํ. ปูรณํ นาม
อฑฺฒปฺปสตปตฺถนาฬิกาทิวเสน ปูรณํ. เกนจิ ปุคฺคเลน อิเมหิ
ตีหิ มาเนหิ พุทฺธาทิเก ปูชยโต ปุญฺญํ วิปากวเสน คเณตุํ น
สกฺกา ปริยนฺตรหิตโตติ. ทฺวีสุ ฐาเนสุ ปูชยโต กึ ทานํ ปฐมํ
ธรมาเน พุทฺธาที ปูชยโต น สกฺกา ปุญฺญํ สงฺขาตุํ. ปุน เต
ตาทิเส กิเลสปรินิพฺพานนิมิตฺเตน ขนฺธปรินิพฺพาเนน นิพฺพุเตปิ
ปูชยโต น สกฺกา สงฺขาตุนฺติ เภทา ยุชฺชนฺติ. เตน หิ
วิมานวตฺถุมฺหิ ๒-
         ติฏฺฐนฺเต นิพฺพุเต จาปิ     สเม จิตฺเต ๓- สมํ ผลํ
         เจโตปสาทเหตุมฺหิ ๔-     สตฺตา คจฺฉนฺติ สุคฺคตินฺติ (วุตฺตํ).
      เทสนาวสาเน โส พฺราหฺมโณ โสตาปนฺโน อโหสีติ. โยชนิกํ
กนกเจติยํ สตฺตาหมากาเสว อฏฺฐาสิ. มหนฺเตน ๕- สมาคโม จาโหสิ.
สตฺตาหํ เจติยํ นานปฺปกาเรน ปูเชสุํ. ตโต ภินฺนลทฺธิกานํ
ลทฺธิเภโท ชาโต. พุทฺธานุภาเวน ตํ เจติยํ สกฏฺฐานเมว คตํ.
ตตฺเถว ตํขเณ มหนฺตํ ปาสาณเจติยํ อโหสิ. ตสฺมึ สมาคเม
จตุราสีติยา ปาณสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสีติ.
@เชิงอรรถ: ๑. ธารณํ นาม.    ๒. ขุ. วิมาน. ๒๖/๘๒.
@๓. สี. สมํ จิตฺตํ.   ๔. ขุ. วิมาน.
@เจโตปณิธิเหตู หิ.   ๕. มหนฺโตติ ปทํ ภเวยฺย.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๑๘.
              กสฺสปทสพลสฺส สุวณฺณเจติยวตฺถุ. ๑-
                  พุทฺธวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                     จุทฺทสโม วคฺโค.
                      ----------
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ม. ยุ. โปตฺถเกสุ อิทํ วตฺถุ อตฺถิ, สฺยามโปตฺถเก ปน นตฺถิ.
@"ปูชารเห ปูชฺยโตติ  อิมาปิ คาถาโย สุตฺตนฺตปิฏเก ขุทฺทกนิกาเย
@ธมฺมปเท พุทฺธวคฺคสฺส ปริโยสาเน ทิสฺสนฺเตว. ตสฺมา อิมสฺมึ ๒๕๐๕
@พุทฺธสเก ปุน มุทฺทนกาเล สพฺพปาริปูริยา อิทํ วตฺถุ อิธาเนตฺวา มุทฺทิตํ.

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๒๓ หน้า ๙๑-๑๑๘.
http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=23&A=1833&modeTY=2&pagebreak=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=23&A=1833&modeTY=2&pagebreak=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=25&i=24
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=25&A=748
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=25&A=743
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=25&A=743
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๕
http://84000.org/tipitaka/read/?index_25