อรรถกถาเล่มที่ ๔๒ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ชา.อ.๘ ปญฺญาส-อสีตินิปาต

หน้าที่ ๒๕๑.
         ตํ หิตฺวา ปตตํ เสฏฺฐ   กินฺเต วกฺขามิโต คโต
         อิธ ปาณํ ชหิสฺสามิ     น อนริยํ กตฺตุมุสฺสเหติ ฯ
     ตตฺถ นาหนฺติ อหํ มหาราช กายิกเจตสิเกน ทุกฺเขน ผุฏฺโฐปิ
น ตํ ชหามิ ฯ อนริยสํยุตฺเตติ มิตฺตทุพฺภีหิ อนริเยหิ กตฺตพฺพตาย
อนริยภาเวน สํยุตฺเต ฯ กมฺเมติ ตํ ชหิตฺวา ปกฺกมนกมฺเม ฯ
สกุมาโรติ สมานกุมาโร เอกทิวเสเยว ปฏิสนฺธึ คเหตฺวา เอกทิวเส
อณฺฑโกสํ ปทาเลตฺวา เอกโต วฑฺฒิตกุมาโรติ อตฺโถ ฯ สขา
ตฺยมฺหีติ อหํ เต ทกฺขิณกฺขิสโม ปิยสหาโย ฯ สจิตฺเตติ ตว สเก
จิตฺเต อหํ ฐิโต ตว วเส วตฺตามิ ตยิ ชีวนฺเต ชีวามิ น
ชีวนฺเต น ชีวามีติ อตฺโถ ฯ สํจิตฺเตติปิ ปาโฐ ฯ ตว จิตฺเต
อหํ สณฺฐิโต สุฏฺฐุ ฐิโตติ อตฺโถ ฯ ญาโตติ สพฺพหํสานํ อนฺตเร
ปญฺญาโต ปากโฏ ฯ วิกตฺถิสฺสนฺติ กุหึ หํสราชาติ ปุจฺฉิโต อหํ
กินฺติ กเถสฺสามิ ฯ กินฺเต วกฺขามีติ เต ตว ปวุตฺตึ ปุจฺฉนฺเต
หํสคเณ กึ วกฺขามิ ฯ
     เอวํ สุมุเขน จตูหิ คาถาหิ สีหนาเท นทิเต ตสฺส คุณํ
กเถนฺโต มหาสตฺโต อาห
       เอโส หิ ธมฺโม สุมุข   ยํ ตฺวํ อริยปเถ ฐิโต
       โย ภตฺตารํ สขารํ มํ   น ปริจฺจตฺตุมุสฺสเห ฯ
       ตํ หิ เม เปกฺขมานสฺส  ภยํ นเตฺวว ชายติ
       อธิคจฺฉสิ ตฺวํ มยฺหํ     เอวํภูตสฺส ชีวิตนฺติ ฯ
     ตตฺถ เอโส ธมฺโมติ เอโส โปราณกปณฺฑิตานํ สภาโว ฯ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๕๒.
ภตฺตารํ สขารํ มนฺติ สามิกญฺจ สหายญฺจ สมานํ ฯ ภยนฺติ
จิตฺตุตฺราโส มยฺหํ น ชายติ จิตฺตกูฏปพฺพเต หํสคณมชฺเฌ ฐิโต
วิย โหมิ ฯ มยฺหนฺติ มม ชีวิตํ ปฏิลภาเปสฺสสีติ ฯ
     เอวํ เตสํ กถยมานญฺเญว ลุทฺทปุตฺโต สรปริยนฺเต ฐิโต หํเส ตีหิ
คเณหิ ปลายนฺเต ทิสฺวา กินฺนุ โขติ ปาสโอฑฺฑิตฏฺฐานํ โอโลเกนฺโต
โพธิสตฺตํ ปาสยฏฺฐิยํ โอลมฺพนฺตํ ทิสฺวา สญฺชาตโสมนสฺโส กจฺฉํ
พนฺธิตฺวา มุคฺครํ คเหตฺวา กปฺปุฏฺฐานคฺคิ วิย อวตฺถรนฺโต ปณฺหิยา
อกฺกนฺตกลลํ อุปริ สีเสน คนฺตฺวา ปุรโต ปตนฺโต เวเคน อุปสงฺกมิ ฯ
     ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห
       อิจฺเจวํ มนฺตยนฺตานํ   อริยานํ อริยวุตฺตินํ
       ทณฺฑมาทาย เนสาโท  อาปตี ตุริโต ภุสํ ฯ
       ตมาปตนฺตํ ทิสฺวาน    สุมุโข อปริพฺรูหยิ
       อฏฺฐาสิ ปุรโต รญฺโญ  หํโส วิสฺสาสยํ พฺยถํ ฯ
       มา ภายิ ปตตํ เสฏฺฐ  น หิ ภายนฺติ ตาทิสา
       อหํ โยคํ ปยุญฺชิสฺสํ    ยุตฺตํ ธมฺมูปสญฺหิตํ
       เตน ปริยาปทาเนน   ขิปฺปํ ปาสา ปโมกฺขสีติ ฯ
     ตตฺถ อริยวุตฺตินนฺติ อริยาปาเร วตฺตมานานํ ฯ ภุสนฺติ ทฬฺหํ
พลวํ ฯ อปริพฺรูหยีติ อนฺตรคาถาย อาคตํ มา ภายีติ วจนํ
วทนฺโต อติพฺรูเหสิ มหาสทฺทํ นิจฺฉาเรสิ ฯ อฏฺฐาสีติ สเจ เนสาโท
ราชานํ ปหริสฺสติ อหํ ปหารํ สมฺปฏิจฺฉิสฺสามีติ ชีวิตํ ปริจฺจชิตฺวา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๕๓.
ปุริโต อฏฺฐาสิ ฯ วิสฺสาสยนฺติ วิสฺสาเสนฺโต อสฺสาเสนฺโต ฯ
พฺยถนฺติ พฺยถิตํ ภีตํ ราชานํ ฯ มา ภายีติ อิมินา วจเนน
วิสฺสาเสนฺโต ฯ ตาทิสาติ ตุมฺหาทิสา ญาณวิริยสมฺปนฺนา ฯ
โยคนฺติ ญาณวิริยโยคํ ฯ ยุตฺตนฺติ อนุจฺฉวิกํ ฯ ธมฺมูปสญฺหิตนฺติ
การณนิสฺสิตํ ฯ เตน ปริยาปทาเนนาติ เตน มยา วุตฺเตน โยเคน
ปริสุทฺเธน ฯ ปโมกฺขสีติ มุจฺจิสฺสสีติ ฯ
     เอวํ สุมุโข มหาสตฺตํ อสฺสาเสตฺวา ลุทฺทปุตฺตสฺส สนฺติกํ
คนฺตฺวา มธุรํ มานุสึ วาจํ นิจฺฉาเรนฺโต สมฺม ตฺวํ โกนาโมสีติ
ปุจฺฉิตฺวา สุวณฺณวณฺณ หํสราช เขมโก นามาติ วุตฺเต สมฺม
เขมก ตยา โอฑฺฑิตปาเส โย วา โส วา หํโส พนฺโธติ สญฺญํ
มา กริ อยํ ฉนฺนวุติหํสสหสฺสานํ ปวโร ธตรฏฺฐหํสราชา เต
ปาเส พนฺโธ ญาณสีลาจารสมฺปนฺโน สมฺภาวปกฺเข ฐิโต นายํ
มาเรตุํ ยุตฺโต อหํ ตว อิมินา สรีเรน กตฺตพฺพํ กริสฺสามิ อยํปิ
สุวณฺณวณฺโณ อหํปิ ตเถว สุวณฺณวณฺโณ อหํปิ เอตสฺสตฺถาย
อตฺตโน ชีวิตํ ปริจฺจชิสฺสามิ สเจ ตฺวํ เอตสฺส ปตฺตานิ
คณฺหิตุกาโมสิ มม ปตฺตานิ คณฺหาหิ อโถปิ จมฺมมํสนหารุอฏฺฐีนํ
อญฺญตรํ คณฺหิตุกาโมสิ มเมว สรีรโต คณฺหาหิ สเจ นํ กีฬหํสํ
กาตุกาโมสิ มญฺเญว กร สเจ ธนํ อุปฺปาเทตุกาโมสิ
ตํ ชีวิตนฺตเมว วิกฺกีณิตฺวา ธนํ อุปฺปาเทสิ มา เอตํ
ญาณาทิคุณยุตฺตํ หํสราชานํ อวธิ สเจ หิ นํ วธิสฺสสิ นิรยาทีหิ
น มุจฺจิสฺสสีติ ตํ นิรยาทิภเยน สนฺตชฺเชตฺวา อตฺตโน มธุรกถํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๕๔.
คาหาเปตฺวา ปุน โพธิสตฺตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ตํ อสฺสาเสนฺโต
อฏฺฐาสิ ฯ เนสาโท ตสฺส กถํ สุตฺวา อยํ ติรจฺฉานคโตปิ สมาโน
มนุสฺเสหิปิ กาตุํ อสกฺกุเณยฺยํ เอวรูปํ มิตฺตธมฺมํ กโรติ มนุสฺสาปิ
หิ เอวํ มิตฺตธมฺเม กาตุํ น สกฺโกนฺติ อโห เอส ญาณสมฺปนฺโน
มธุรกโถ ธมฺมกถิโก มม สกลสรีรํ ปีติโสมนสฺสปุณฺณํ กโรตีติ
ปหฏฺฐโลโม ทณฺฑํ ฉฑฺเฑตฺวา สิรสิ อญฺชลึ ปติฏฺฐเปตฺวา สุริยํ
นมสฺสนฺโต วิย สุมุขสฺส คุณํ กิตฺเตนฺโต อฏฺฐาสิ ฯ
     ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห
       ตสฺส ตํ วจนํ สุตฺวา     สุมุขสฺส สุภาสิตํ
       ปหฏฺฐโลโม เนสาโท    อญฺชลิสฺสูปนามยิ ฯ
       น เม สุตํ วา ทิฏฺฐํ วา  ภาสนฺโต มานุสึ ทิโช
       อริยํ พฺรูวนฺโต วงฺกงฺโค  จชนฺโต มานุสึ คิรํ ฯ
       กินฺนุ ตายํ ทิโช โหติ    มุตฺโต พนฺธํ อุปาสสิ
       ปหาย สกุณา ยนฺติ      กึ เอโก อวหียสีติ ฯ
     ตตฺถ อญฺชลิสฺสูปนามยีติ อญฺชลึ อสฺส อุปนามยิ คาถายสฺส
ถุตึ กโรติ ฯ ตตฺถ มานุสินฺติ มนุสฺสภาสํ ฯ อริยนฺติ สุนฺทรํ นิทฺโทสํ ฯ
จชนฺโตติ วิสชฺเชนฺโต ฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ สมฺม ตฺวํ ทิโช
สมาโนปิ อชฺช มยา สทฺธึ มานุสึ วาจํ ภาสนฺโต นิทฺโทสํ
พฺรูวนฺโต มานุสึ คิรํ จชนฺโต ปจฺจกฺขโต ทิฏฺโฐ อิโต ปุพฺเพ
ปน อิทํ อจฺฉริยํ มยา เนว สุตํ น ทิฏฺฐนฺติ ฯ กินฺนุ ตายนฺติ
ยํ เอตํ ตฺวํ อุปาสสิ กินฺเต อยํ โหติ ฯ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๕๕.
     เอวํ ตุฏฺฐจิตฺเตน เนสาเทน ปุฏฺโฐ สุมุโข อยํ มุทุโก
ชาโต อิทานิสฺส ภิยฺโยโส มตฺตาย มุทุภาวตฺถเมว มม คุณํ
ทสฺเสสฺสามีติ จินฺเตตฺวา อาห
       ราชา เม โส ทิชามิตฺต  เสนาปจฺจสฺส การยึ
       ตมาปเท ปริจฺจตฺตุํ      นุสฺสเห วิหคาธิปํ ฯ
       มหาคณายํ ภตฺตา เม    มา เอโก พฺยสนํ อคา
       ยถา ตํ สมฺม เนสาท    ภตฺตายํ อภิรโต รเมติ ฯ
     ตตฺถ นุสฺสเหติ น สมตฺโถมฺหิ ฯ มหาคณายนฺติ มหโต
หํสคณสฺสาปิ ฯ มา เอโกติ มาทิเส เสวเก วิชฺชมาเน มา เอโก
พฺยสนํ อคา ฯ ยถา ตนฺติ ยถา อหํ วทามิ ตเถว ตํ ฯ
สมฺมาติ วยสฺส ฯ ภตฺตายํ อภิรโต รเมติ ภตฺตา อยํ มม
อหมสฺส อภิรโต สนฺติเก รมามิ น อุกฺกณฺฐามิ ฯ
     เนสาโท ตํ ตสฺส ธมฺมนิสฺสิตํ มธุรกถํ สุตฺวา โสมนสฺสปฺปตฺโต
ปหฏฺฐโลโม สจายํ สีลาทิคุณสํยุตฺตํ หํสราชานํ วธิสฺสามิ จตูหิ
อปาเยหิ น มุญฺจิสฺสามิ ราชา มํ ยทิจฺฉติ ตํ กโรตุ อหเมตํ
สุมุขสฺส ทายํ กตฺวา วิสชฺเชสฺสามีติ จินฺเตตฺวา คาถมาห
       อริยวุตฺติ วงฺกงฺค    โย ปิณฺฑมปจายสิ
       จชาติ เต ตํ ภตฺตารํ คจฺฉถูโภ ยถาสุขนฺติ ฯ
     ตตฺถ อริยวุตฺตีติ มิตฺตธมฺมรกฺขนสงฺขาเตน อาจารอริยานํ
วตฺเตน สมนฺนาคโต ฯ โย ปิณฺฑมปจายสีติ ภตฺตุ สนฺติกา ลทฺธํ
ปิณฺฑํ ปูเชสิ ฯ คจฺฉถูโภติ เทฺวปิ ชนา อสฺสุมุเข ญาติสงฺเฆ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๕๖.
หาสยมานา ยถาสุขํ คจฺฉถ ฯ
     เอวญฺจ ปน วตฺวา เนสาโท มุทุจิตฺเตน มหาสตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา
ยฏฺฐึ ปณาเมตฺวา ปงฺกปิฏฺเฐ นิสีทาเปตฺวา ปาสยฏฺฐิยา นํ โมเจตฺวา
อุกฺขิปิตฺวา สรโต นีหริตฺวา ตรุณทพฺพติณปิฏฺเฐ นิสีทาเปตฺวา ปาเท
พนฺธปาสํ สนิกํ โมเจตฺวา มหาสตฺเต พลวสิเนหํ ปจฺจุปฏฺฐเปตฺวา
เมตฺตจิตฺเตน อุทกํ อาทาย โลหิตํ โธวิตฺวา ปุนปฺปุนํ ปริมชฺชิ ฯ
อถสฺส เมตฺตานุภาเวน สิราย สิรํ มํเสน มํสํ จมฺเมน จมฺมํ
ฆฏฺฏิตํ ปาโท ปากติโก อโหสิ อิตเรน นิพฺพิเสโส โหติ ฯ
โพธิสตฺโต สุขปฺปตฺโต หุตฺวา ปกติภาเวเนว นิสีทิ ฯ สุมุโข
อตฺตานํ นิสฺสาย รญฺโญ สุขิตภาวํ ทิสฺวา สญฺชาตโสมนสฺโส
จินฺเตสิ อิมินา อมฺหากํ มหาอุปกาโร กโต นาม อตฺถิ
อมฺเหหิ เอตสฺส อุปกาโร นาม นตฺถิ สเจ หิ เอส
ราชราชมหามตฺตาทีนํ อตฺถาย อมฺเห คณฺหิ เตสํ สนฺติกํ
เนตฺวา พหุธนํ ลภิสฺสติ สเจ อตฺตโน อตฺถาย คณฺหิ อมฺเห
วิกฺกีณิตฺวา ธนํ ลภิสฺสเตว ปุจฺฉิสฺสามิ ตาว นนฺติ ฯ อก นํ
อุปการํ กาตุกามตาย ปุจฺฉนฺโต คาถมาห
        สเจ อตฺตปฺปโยเคน    โอหิโต หํสปกฺขินํ
        ปฏิคฺคณฺหาม เต สมฺม   เอตํ อภยทกฺขิณํ ฯ
        โน เจ อตฺตปฺปโยเคน  โอหิโต หํสปกฺขินํ
        อนิสฺสโร มุญฺจํ อมฺเห   เถยฺยํ กยิราสิ ลุทฺทกาติ ฯ
     ตตฺถ สเจติ สมฺม เนสาท สเจ ตยา อตฺตโน ปโยเคน
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๕๗.
อตฺตโน อตฺถาย หํสานญฺเญว เสสปกฺขีนญฺจ ปาโส โอหิโต ฯ
อนิสฺสโรติ อนิสฺสโร หุตฺวา อมฺเห มุญฺจนฺโต เยนาสิ อาณตฺโต
ตสฺส สนฺติกํ คจฺฉนฺโต เถยฺยํ กยิราสิ อิณํ มา กยิราสิ ฯ
     ตํ สุตฺวา เนสาโท นาหํ ตุมฺเห อตฺตโน อตฺถาย คณฺหึ
พาราณสิรญฺญา ปน สํยเมน คณฺหาปิโตมฺหีติ วตฺวา เทวิยา
สุปินทิฏฺฐกาลโต ปฏฺฐาย ยาว รญฺญา เนสํ อาคตภาวํ สุตฺวา
สมฺม เขมก เอกํ วา เทฺว วา หํเส คณฺหิตุํ วายามถ มหนฺตํ เต
ยสํ ทสฺสามีติ วตฺวา ปริพฺพยํ ทตฺวา อุยฺโยชิตภาโว ตาว สพฺพํ
ปวุตฺตึ อาโรเจสิ ฯ ตํ สุตฺวา สุมุโข อิมินา เนสาเทน อตฺตโน
ชีวิตํ อคเณตฺวา อมฺเห มุญฺจนฺเตน ทุกฺกรํ กตํ สเจ มยํ อิโต
จิตฺตกูฏํ คมิสฺสาม เนว ธตรฏฺฐรญฺโญ ปุญฺญานุภาโว น มยฺหํ
มิตฺตธมฺโม ปากโฏ ภวิสฺสติ น ลุทฺทปุตฺโต มหนฺตํ ยสํ ลจฺฉติ น
ราชา ปญฺจสุ สีเลสุ ปติฏฺฐหิสฺสติ น เทวิยา มโนรโถ มตฺถกํ
ปาปุณิสฺสตีติ จินฺเตตฺวา สมฺม เอวํ สนฺเต อมฺเห วิสชฺชิตุํ น
ลภสิ รญฺโญ โน ทสฺเสหิ โส อมฺเห ยถารุจึ กริสฺสตีติ ฯ
     คมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห
       ยสฺส ตฺวํ ภตโก รญฺโญ    กามํ ตสฺเสว ปาปย
       ตตฺถ สํยมโก ราชา      ยถาภิญฺญํ กริสฺสตีติ ฯ
     ตตฺถ ตสฺเสวาติ ตสฺเสว สนฺติกํ เนหิ ฯ ตตฺถาติ ตสฺมึ
ราชนิเวสเน ฯ ยถาภิญฺญนฺติ ยถาธิปฺปายํ ยถารุจึ ฯ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๕๘.
     ตํ สุตฺวา เนสาโท มา โว ภทฺทนฺเต ราชทสฺสนํ รุจฺจิตฺถ
ราชาโน นาม สปฺปฏิภยา กีฬหํเส วา โว กเรยฺยุํ มาเรยฺยุํ วาติ
อาห ฯ อถ นํ สุมุโข สมฺม ลุทฺทก ชีวิตทายก มา อมฺหากํ จินฺตยิ
อหํ ตาทิสสฺส กกฺขลสฺส ธมฺมกถาย มุทุภาวํ ชเนสึ รญฺโญปิ กึ น
ชเนสฺสามิ ราชาโน หิ ปณฺฑิตา สุภาสิตทุพฺภาสิตญฺญู ขิปฺปํ โน
รญฺโญ สนฺติกํ เนหิ นยนฺโต จ มา พนฺเธน นยิ ปุปฺผปญฺชเร
ปน นิสีทาเปตฺวา เนหิ ปุปฺผปญฺชรญฺจ กโรนฺโต ธตรฏฺฐสฺส
มหนฺตํ เสตปทุมสญฺฉนฺนํ มม ขุทฺทกํ รตฺตปทุมสญฺฉนฺนํ กตฺวา
ธตรฏฺฐํ ปุรโต มํ ปจฺฉโต นีจตรํ กตฺวา อาทาย ขิปฺปํ เนตฺวา
รญฺโญ ทสฺเสหีติ อาห ฯ โส ตสฺส วจนํ สุตฺวา จินฺเตสิ
สุมุโข ราชานํ ทิสฺวา มม มหนฺตํ ยสํ ทาตุกาโม ภวิสฺสตีติ
สญฺชาตโสมนสฺโส มุทูหิ ลตาหิ ปญฺชเร กตฺวา ปทุเมหิ ฉาเทตฺวา
วุตฺตนเยเนว คเหตฺวา อคมาสิ ฯ
     ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห
       อิจฺเจวํ วุตฺโต เนสาโท  เหมวณฺเณ หริตฺตเจ
       อุโภ หตฺเถหิ ปคฺคยฺห    ปญฺชเร อชฺฌโวทหิ ฯ
       เต ปญฺชรคเต ปกฺขี     อุโภ ภสฺสรวณฺณิเน
       สุมุขํ ธตรฏฺฐญฺจ        ลุทฺโท อาทาย ปกฺกมีติ ฯ
     ตตฺถ อชฺฌโวทหีติ โอทหิ ฐเปสิ ฯ ภสฺสรวณฺณิเนติ
ปภาสมฺปนฺนวณฺณิเน ฯ
     เอวํ ลุทฺทปุตฺตสฺส เต อาทาย ปกฺกมนกาเล ธตรฏฺโฐ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๕๙.
ปากหํสราชธีตรํ อตฺตโน ภริยํ สริตฺวา สุมุขํ อามนฺเตตฺวา กิเลสวเสน
วิลปิ ฯ
     ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห
       หริยมาโน ธตรฏฺโฐ     สุมุขํ เอตทพฺรวิ
       พาฬฺหํ ภายามิ สุมุข     สามาย ลกฺขณูรุยา
       อสฺมากํ วธมญฺญาย      อถตฺตานํ วธิสฺสติ ฯ
       ปากหํสา หิ สุมุข       สุเหมา เหมสุตฺตจา
       โกญฺจีว สมุทฺทตีเร      กปณา นูน รุจฺจตีติ ฯ
     ตตฺถ ภายามีติ มรณโต ภายามิ ฯ สามายาติ สุวณฺณวณฺณาย ฯ
ลกฺขณูรุยาติ ลกฺขณสมฺปนฺนอูรุยา ฯ วธมญฺญายาติ วธํ ชานิตฺวา มม
ปิยสามิโก มาริโตติ สญฺญี หุตฺวา ฯ วธิสฺสตีติ กึ เม ปิยสามิเก
มเต ชีวิเตนาติ มริสฺสติ ฯ ปากหํสาติ ปากหํสราชธีตา ฯ
สุเหมาติ เอวํนามิกา ฯ เหมสุตฺตจาติ เหมสทิสสุนฺทรตจา ฯ
โกญฺจีวาติ ยถา โลณสงฺขาตํ สมุทฺทํ โอตริตฺวา มเต
ปติมฺหิ โกญฺจี สกุณิกา กปณา โรทติ เอวํ นูน สา โรทิสฺสติ ฯ
     ตํ สุตฺวา สุมุโข อยํ หํสราชา อญฺเญ โอวทิตุํ ยุตฺโต สมาโน
มาตุคามํ นิสฺสาย กิเลสวเสน วิลปติ อุทกสฺส อาทิตฺตกาโล วิย
วติยา อุฏฺฐาย เกทารขาทิตกาโล วิย จ ชาโต ยนฺนูนาหํ
อตฺตโน ญาณพเลน มาตุคามสฺส โทสํ ปกาเสตฺวา เอตํ
สญฺญาเปยฺยนฺติ จินฺเตตฺวา คาถมาห
         เอวํ มหนฺโต โลกสฺส   อปฺปเมยฺโย มหาคณี
         เอกิตฺถิมนุโสเจยฺย     นยิทํ ปญฺญวโตมิว ฯ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๖๐.
         วาโตว คนฺธมาเทติ    อุภยํ เฉกปาปกํ
         พาโล อามกปกฺกํว     โลโล อนฺโธว อามิสํ ฯ
         อวินิจฺฉยญฺญู อตฺเถสุ    มนฺโทว ปฏิภาสิ มํ
         กิจฺจากิจฺจํ น ชานาสิ   สมฺปตฺโต กาลปริยายํ ฯ
         อฑฺฒุมฺมตฺโต อุทีเรสิ    เสยฺยา มญฺญสิ อิตฺถิโย
         พหุสาธารณา เหตา    โสณฺฑานํว สุราฆรํ ฯ
         มายา เจตา มรีจีว    โสกา โรคา จุปทฺทวา
         ขราว พนฺธนา เจตา   มจฺจุปาสา คุหาลยา
         ตาสุ โย วิสฺสเส โปโส โส นเรสุ นราธโมติ ฯ
     ตตฺถ มหนฺโตติ มหนฺโต สมาโน ฯ โลกสฺสาติ หํสโลกสฺส ฯ
อปฺปเมยฺโยติ คุเณหิ ปเมตุํ อสกฺกุเณยฺโย ฯ มหาคณีติ มหนฺเตน
คเณน สมนฺนาคโต คณสตฺถา ฯ เอกิตฺถินฺติ ยํ เอวรูโป ภวํ เอกํ
อิตฺถึ อนุโสเจยฺย อิทํ อนุโสจนํ น ปญฺญวโตมิว เตนาหํ
อชฺเชว ตํ พาโลติ มญฺญามีติ อธิปฺปาเยเนวมาห ฯ อาเทตีติ
คณฺหาติ ฯ เฉกปาปกนฺติ สุนฺทราสุนฺทรํ ฯ อามกปกฺกนฺติ อามกญฺจ
ปกฺกญฺจ ฯ โลโลติ รสโลโล ฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ มหาราช ยถา
นาม วาโต ปทุมสราทีนิ ปหริตฺวา สุคนฺธํปิ สงฺการฏฺฐานาทีนิ
ปหริตฺวา ทุคฺคนฺธํปีติ อุภยํ เฉกปาปกํ คนฺธํ อาทิยติ ยถา จ
พาโล กุมารโก อมฺพชมฺพูนํ เหฏฺฐา นิสินฺโน หตฺถํ ปสาเรตฺวา
ปติตํ ปติตํ อามกมฺปิ ปกฺกมฺปิ ผลํ คเหตฺวา ขาทติ ยถา จ
รสโลโล อนฺโธ ภตฺเต อุปนีเต ยํกิญฺจิ สมกฺขิกํปิ นิมฺมกฺขิกํปิ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๖๑.
อามิสํ อาทิยติ เอวํ อิตฺถิโย นาม กิเลสวเสน อนฺธํปิ ทุคฺคตํปิ กุลินมฺปิ
อกุลินมฺปิ สุรูปิมฺปิ วิรูปิมฺปิ คณฺหนฺติ ภชนฺติ วาตพาลอนฺธสทิสานํ
ปาปธมฺมานํ อิตฺถีนํ การณา วิลปสิ มหาราชาติ ฯ อตฺเถสูติ
การณาการเณสุ ฯ มนฺโทติ อนฺธพาโล ฯ ปฏิภาสิ มนฺติ มม
อุปฏฺฐาสิ ฯ กาลปริยายนฺติ เอวรูปํ มรณกาลํ ปตฺโต
อิมสฺมึ กาเล อิทํ กตฺตพฺพํ อิทํ น กตฺตพฺพํ อิทํ วตฺตพฺพํ
อิทํ น วตฺตพฺพนฺติ น ชานาสิ เอวาติ ฯ อฑฺฒุมฺมตฺโตติ
อฑฺฒอุมฺมตฺตโก มญฺเญ หุตฺวา ฯ อุทีเรสีติ ยถา สุรํ ปิวิตฺวา
นาติมตฺโต ปุริโส ยํ วา ตํ วา วิลปติ เอวํ วิลปสีติ อตฺโถ ฯ
เสยฺยาติ วรา อุตฺตมา ฯ มายา จาติ อาทีสุเยว อิตฺถิโย นาม
วญฺจนฏฺเฐน มายา อคยฺหูปคฏฺเฐน มรีจีว โสกาทีนํ ปจฺจยตฺตา
โสกา โรคา อเนกปฺปการา อุปทฺทวา โกธาทีหิ อติถทฺธภาเวเนว
ขรา ฯ ตา หิ นิสฺสาย อนฺทุพนฺธนาทีหิ พชฺฌนโต พนฺธนา เจตา
อิตฺถิโย นาม สรีรคุหาย ปน วสนกมจฺจุ นาม เอตาเทวาติ
กามเหตุ กามนิทานํ กามาธิกรณเมว ราชาโน โจรํ คเหตฺวา
ติขิณผรสุนา สีสํ ฉินฺทิตฺวา สูเล โรเปนฺตีติ ทีเปตพฺโพ ฯ
     ตโต ธตรฏฺโฐ มาตุคาเม ปฏิพทฺธจิตฺตตาย ตฺวํ มาตุคามสฺส
คุณํ น ชานาสิ ปณฺฑิตา เอว ชานนฺติ นเหตา ครหิตพฺพาติ
ทีเปนฺโต คาถมาห
         ยํ วุฑฺเฒหิ อุปญฺญาตํ     โก ตํ นินฺทิตุมรหติ
         มหาภูติตฺถิโย นาม      โลกสฺมึ อุปปชฺชิสุํ ฯ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๖๒.
         ขิฑฺฑา ปณิหิตา ตาสุ     รติ ตาสุ ปติฏฺฐิตา
         วีชานิ ตาสุ รุหนฺติ      ยทิทํ สตฺตา ปชายเร
         ตาสุ โก นิพฺพิเช โปโส  ปาณมาสชฺช ปาณิภิ ฯ
         ตฺวเมว นาญฺโญ สุมุข    ถีนํ อตฺเถสุ ยุญฺชสิ
         ตสฺส ตฺยชฺช ภเย ชาเต  ภีเตน ชายเต มติ ฯ
         สพฺโพ หิ สํสยปฺปตฺโต    ภยํ ภีรุ ติติกฺขติ
         ปณฺฑิตา หิ มหนฺตาโน    อตฺเถ ยุญฺชนฺติ ทุยฺยุเช ฯ
         เอตทตฺถาย ราชาโน    สูรมิจฺฉนฺติ มนฺตินํ
         ปฏิพาหติ ยํ สูโร       อาปทํ อตฺตปริยายํ ฯ
         มา โน อชฺช วิกนฺตึสุ    รญฺโญ สูทา มหานเส
         ตถา หิ วณฺโณ ปตฺตานํ   ผลํ เวฬุํว ตํ วธิ ฯ
         มุตฺโตสิ เนจฺฉสิ อุฑฺเฑตุํ  สยํ พนฺธํ อุปาคมิ
         โสสชฺช สํสยปฺปตฺโต     อตฺถํ คณฺหาหิ มา มุขนฺติ ฯ
     ตตฺถ ยนฺติ ยํ มาตุคามสงฺขาตํ วตฺถุํ ปญฺญาวุฑฺเฒหิ ปญฺญตฺตํ
เตสเมว ปากฏํ น พาลานํ ฯ มหาภูตาติ มหาคุณา มหานิสํสา ฯ
อุปปชฺชิสุนฺติ ปฐมกปฺปกาเล อิตฺถีลิงฺคสฺส ปฐมํ ปาตุภูตตฺตา ปฐมํ
นิพฺพตฺตาติ อตฺโถ ฯ ตาสูติ สุมุข ตาสุ อิตฺถีสุ กายวจีขิฑฺฑา
จ ปณิหิตา โอหิตา ฐปิตา กามคุณรติ จ ปติฏฺฐิตา ฯ วีชานีติ
พุทฺธปจฺเจกพุทฺธอริยสาวกจกฺกวตฺติอาทิวีชานิ ตาสุ รุหนฺติ ฯ ยทิทนฺติ
เย เอเต สพฺเพปิ สตฺตา ฯ ปชายเรติ สพฺเพ ตาสญฺเญว กุจฺฉิมฺหิ
สํวฑฺฒาติ ทีเปติ ฯ นิพฺพิเชติ นิพฺพินฺเทยฺย ฯ ปาณมาสชฺช ปาณิภีติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๖๓.
อตฺตโน ปาเณหิ ตาสํ ปาณํ อสฺสาเทตฺวา อตฺตโน ชีวิตํ จชนฺโตปิ
ตา ลภิตฺวา โก นิพฺพินฺเทยฺยาติ อตฺโถ ฯ นาญฺโญติ น อญฺโญ
สุมุข มยา จิตฺตกูฏตเล หํสคณมชฺเฌ นิสินฺเนน ตํ อทิสฺวา กหํ
สุมุโขติ วุตฺเต เอส มาตุคามํ คเหตฺวา กาญฺจนคุหายํ อุตฺตมรตึ
อนุโภตีติ วทนฺติ เอวํ ตฺวเมว อิตฺถีนํ อตฺเถสุ ยุญฺชสิ ยุตฺตปฺปยุตฺโตว
อโหสิ น อญฺโญติ อตฺโถ ฯ ตสฺส ตฺยชฺชาติ ตสฺส เต อชฺช
มรณภเย ชาเต อิมินา มรณภเยน ภีโต มญฺเญ อยํ มาตุคามสฺส
โทสทสฺสนา นิปุณา มติ ชายเตติ อธิปฺปาเยเนวมาห ฯ
สพฺโพ หีติ โย หิ โกจิ ฯ สํสยปฺปตฺโตติ ชีวิตสํสยปฺปตฺโต ฯ
ภีรูติ ภีรุ หุตฺวาปิ ภยํ อธิวาเสติ ฯ มหนฺตาโนติ เย ปน
ปณฺฑิตา จ โหนฺติ มหนฺเต จ ฐาเน ฐิตาติ มหนฺตาโน ฯ
อตฺเถ ยุญฺชนฺติ ทุยฺยุเชติ เต ทุยฺยุชฺเชปิ อตฺเถ ยุญฺชนฺติ ฆเฏนฺติ
วายมนฺติ ตสฺมา มา ภายิ ธีโร โหหีติ ตํ อุสฺสาหนฺโต เอวมาห ฯ
อาปทนฺติ สามิโน อาคตํ อาปทํ เอส สูโร ปฏิพาหติ เอตทตฺถาย
สูรํ มนฺตินํ อิจฺฉนฺติ ฯ อตฺตปริยายนฺติ อตฺตโน ปริตฺตาณํปิจ กาตุํ
สกฺโกตีติ อธิปฺปาโย ฯ วิกนฺตึสูติ ฉินฺทึสุ ฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ
สมฺม สุมุข ตฺวํ มยา อตฺตโน อนนฺตเร ฐาเน ฐปิโต ตสฺมา
ยถา อชฺช รญฺโญ สูทา อมฺเห มํสตฺถาย มา วิกนฺตึสุ ตถา
กโรหีติ ฯ ตาทิโส หิ อมฺหากํ ปตฺตวณฺโณ ฯ ตํ วธีติ สฺวายํ
วณฺโณ ยถา นาม เวฬุํ นิสฺสาย ชาตํ ผลํ เวฬุเมว วธติ
ตถา ตํ วธิ ตญฺจ มญฺจ มา วธีติ อธิปฺปาเยเนวมาห ฯ มุตฺโตสีติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๖๔.
ยถาสุขํ จิตฺตกูฏปพฺพตํ คจฺฉาติ เอวํ ลุทฺทปุตฺเตน มยา สทฺธึ
มุตฺโต วิสชฺชิโต สมาโนปิ อุฑฺเฑตุํ น อิจฺฉสิ ฯ สยนฺติ ราชานํ
ทฏฺฐุกาโม หุตฺวา สยเมว วธํ อุปคโตสิ เอวมิทํ อมฺหากํ ภยํ
ตํ นิสฺสาย อาคตํ ฯ โสสชฺชาติ โสสิ อชฺช ชีวิตสํสยปฺปตฺโต ฯ
อตฺถํ คณฺหาหิ มา มุขนฺติ อิทานิ อมฺหากํ มุญฺจนการณํ คณฺห
ยถา มุญฺจาม ตถา วายาม วาโตว คนฺธมาเทตีติ อาทีนิ วทนฺโต
อิตฺถีครหตฺถาย มุขํ มา ปสารยีติ ฯ
     เอวํ มหาสตฺโต มาตุคามํ วณฺเณตฺวา สุมุขํ อปฺปฏิภาณํ
กตฺวา ตสฺส อนตฺตมนภาวํ ญตฺวา อิทานิ สุมุขํ ปคฺคณฺหนฺโต
คาถมาห
       โส ตฺวํ โยคํ ปยุญฺชสฺสุ  ยุตฺตํ ธมฺมูปสญฺหิตํ
       ตว ปริยาปทาเนน     มม ปาเณสนํ จราติ ฯ
     ตตฺถ โสติ สมฺม สุมุข โส ตฺวํ ฯ โยคนฺติ ยํ ปุพฺเพ อหํ
โยคํ ปยุญฺชิสฺสํ ยุตฺตํ ธมฺมูปสญฺหิตนฺติ อวจสิ ตํ อิทานิ ปยุญฺชสฺสุ ฯ
ตว ปริยาปทาเนนาติ ตว เตน โยเคน ปริสุทฺเธน ฯ ปริโยทาเตนาติปิ
ปาโฐ ฯ ปริตฺตาเณนาติ อตฺโถ ฯ ตยา กตตฺตา ตว สนฺตเกน
ปริตฺตาเณน มม ชีวิตปริเยสนํ จราติ อธิปฺปาโย ฯ
     ตํ สุตฺวา สุมุโข อยํ อติวิย มรณภยภีโต มม พลํ น
ชานาติ ราชานํ ทิสฺวา โถกํ กถํ ลภิตฺวา ชานิสฺสามิ
อสฺสาเสสฺสามิ ตาว นนฺติ จินฺเตตฺวา คาถมาห
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๖๕.
       มา ภายิ ปตตํ เสฏฺฐ   นหิ ภายนฺติ ตาทิสา
       อหํ โยคํ ปยุญฺชิสฺสํ     ยุตฺตํ ธมฺมูปสญฺหิตํ
       มม ปริยาปทาเนน     ขิปฺปํ ปาสา ปโมกฺขสีติ ฯ
     ตตฺถ ปาสาติ ทุกฺขปาสา ฯ
     อิติ เตสํ สกุณภาสาย กเถนฺตานํ ลุทฺทปุตฺโต น กิญฺจิ
อญฺญาสิ ฯ เกวลํ ปน เต กาเชนาทาย พาราณสึ ปาวิสิ ฯ
อจฺฉริยพฺภูตชาเตน ปญฺชลินา มหาชเนน อนุคจฺฉมาโน โส ราชทฺวารํ
ปตฺวา อตฺตโน อาคตภาวํ รญฺโญ อาโรเจสิ ฯ
     ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห
       โส ลุทฺโท หํสกาเชน   ราชทฺวารํ อุปาคมิ
       ปฏิเวเทถ มํ รญฺโญ    ธตรฏฺฐายมาคโตติ ฯ
     ตตฺถ ปฏิเวเทถ มนฺติ เขมโก อาคโตติ เอวํ มํ รญฺโญ
นิเวเทถ ฯ ธตรฏฺฐายนฺติ อยํ ธตรฏฺโฐ อาคโตติ ปฏิเวเทถาติ
อตฺโถ ฯ
     โทวาริโก คนฺตฺวา ปฏิเวเทสิ ฯ ราชา สญฺชาตโสมนสฺโส
ขิปฺปํ อาคจฺฉตูติ วตฺวา อมจฺจคณปริวุโต สมุสฺสิตเสตจฺฉตฺเต
ราชปลฺลงฺเก นิสินฺโน เขมกํ หํสราชานํ อาทาย มหาตลํ อภิรุหนฺตํ
ทิสฺวา สุวณฺณวณฺเณ หํเส โอโลเกตฺวา สมฺปุณฺโณ เม มโนรโถติ
ตสฺส กตฺตพฺพํ กิจฺจํ อมจฺเจ อาณาเปสิ ฯ
     ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๖๖.
       เต ทิสฺวา ปุญฺญสงฺกาเส  อุโภ ลกฺขณสมฺมเต
       ขลุ สญฺญมโน ราชา     อมจฺเจ อชฺฌภาสถ ฯ
       เทถ ลุทฺทสฺส วตฺถานิ    อนฺนปานญฺจ โภชนํ
       กามงฺกโร หิรญฺญสฺส     ยาวนฺตํ เอส อิจฺฉตีติ ฯ
     ตตฺถ ปุญฺญสงฺกาเสติ อตฺตโน ปุญฺญสทิเส ฯ ลกฺขณสมฺมเตติ
เสฏฺฐสมฺมเต อภิญฺญาเต ฯ ขลูติ นิปาโต ฯ ตสฺส เต ขลุ
ทิสฺวาติ ปุริมปเทน สมฺพนฺโธ ฯ เทถาติ อาทีนิ ราชา ปสนฺนาการํ
กโรนฺโต อาห ฯ ตตฺถ กามงฺกโร หิรญฺญสฺสาติ หิรญฺญํ อสฺส
กามกิริยา อตฺถุ ฯ ยาวนฺตนฺติ ยตฺตกํ เอส คจฺฉติ ตตฺตกํ
หิรญฺญมสฺส เทถาติ อตฺโถ ฯ
     เอวํ ปสนฺนาการํ กาเรตฺวา ปีติโสมนสฺสสมุสฺสาหิโต คจฺฉถ
นํ อลงฺกริตฺวา อาเนถาติ อาห ฯ อถ นํ อมจฺจา ราชนิเวสนา
โอตาเรตฺวา กปฺปิตเกสมสฺสุํ นหาตานุลิตฺตํ สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตํ
กตฺวา รญฺโญ ทสฺเสสุํ ฯ อถสฺส ราชา เอกสํวจฺฉเร สตสหสฺสุฏฺฐานเก
ทฺวาทสคามเก อาชญฺญยุตฺตํ รถํ อลงฺกตมหาเคหํ เทถาติ
มหนฺตํ ยสํ ทาเปสิ ฯ โส มหนฺตํ ยสํ ลภิตฺวา อตฺตโน กมฺมํ
ปกาเสตุํ อารภิ น เต เทว มยา โย วา โส วา หํโส อานีโต
อยํ ปน ฉนฺนวุติหํสสหสฺสานํ ราชา ธตรฏฺโฐ นาม อยํ เสนาปติ
สุมุโข นามาติ อาห ฯ อถ นํ ราชา กถํ เต สมฺม เอเต
คหิตาติ ปุจฺฉิ ฯ
     ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๖๗.
       ทิสฺวา ลุทฺทํ ปสนฺนตฺตํ   กาสิราเชตทพฺรวิ
       ยทายํ สมฺม เขมก     ปุณฺณา หํเสหิ ติฏฺฐติ ฯ
       กถํ รุจึ มชฺฌคตํ       ปาสหตฺโถ อุปาคมิ
       โอกิณฺณํ ญาติสงฺเฆหิ    นิมชฺฌิมํ กถมคฺคหีติ ฯ
     ตตฺถ ปสนฺนตฺตนฺติ ปสนฺนภาวํ โสมนสฺสปฺปตฺตํ ฯ ยทายนฺติ
วยสฺส เขมก ยทิ อยํ อมฺหากํ โปกฺขรณี ฉนฺนวุติหํสสหสฺเสหิ
ปุณฺณา ติฏฺฐติ ฯ กถํ รุจึ มชฺฌคตนฺติ เอวํ สนฺเต ตฺวํ เตสํ
รุจีนํ ปิยทสฺสนานํ หํสานํ มชฺฌคตํ เอตํ ญาติหํเสหิ โอกิณฺณํ ฯ
นิมชฺฌิมนฺติ เนว มชฺฌิมํ เนว กนิฏฺฐํ อุตฺตมหํสราชานํ กถํ ปาสหตฺโถ
อุปาคมิ กถํ คณฺหิ ฯ
     โส ตสฺส กถํ สุณนฺโต อาห
       อชฺช เม สตฺตมา รตฺติ  อาทานานิ อุปาสโต
       ปทเมตสฺส อนฺเวสํ     อปฺปมตฺโต ฆฏสฺสิโต ฯ
       อถสฺส ปทมทฺทกฺขึ      จรโต อาทเนสนํ
       ตตฺถาหํ โอทหึ ปาสํ    เอวนฺตํ ทิชมคฺคหินฺติ ฯ
     ตตฺถ อาทานานีติ โคจรํ คณฺหนฏฺฐานานีติ อตฺโถ ฯ อยเมว
วา ปาโฐ ฯ อุปาสโตติ อุปคจฺฉนฺตสฺส ฯ ปทนฺติ โคจรภูมิยํ
อกฺกนฺตปทํ ฯ ฆฏสฺสิโตติ จาฏิปญฺชเร นิสฺสิโต หุตฺวา ฯ อถสฺสาติ
อถ ฉฏฺเฐ ทิวเส เอตสฺส อาทาเนสนํ จรนฺตสฺส ปทํ อทฺทกฺขึ ฯ
เอวนฺตนฺติ เอวํ ตํ ทิชํ อคฺคหินฺติ สพฺพํ คหิโตปายํ อาจิกฺขิ ฯ
     ตํ สุตฺวา ราชา อยํ ทฺวาเร ฐตฺวา ปฏิเวเทนฺโตปิ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๖๘.
ธตรฏฺฐสฺเสวาคมนํ ปฏิเวเทสิ อิทานิปิ เอตํ เอกเมว คณฺหาหีติ วทติ
กินฺนุ โข เอตฺถ การณนฺติ จินฺเตตฺวา คาถมาห
       ลุทฺท เทฺว อิเม สกุณา  กถเมโกติ ภาสสิ
       จิตฺตํ นุ เต วิปลฺลฏฺฐํ   อาทู กินฺนุ ชิคึสสีติ ฯ
     ตตฺถ วิปลฺลฏฺฐนฺติ วิปริยตฺตํ ฯ อาทู กินฺนุ ชิคึสสีติ
อุทาหุ กินฺนุ จินฺเตสิ กึ อิตรํ คเหตฺวา อญฺญสฺส ทาตุกาโม
หุตฺวา จินฺเตสีติ ปุจฺฉติ ฯ
     ตโต ลุทฺโท น เม เทว จิตฺตํ วิปลฺลฏฺฐํ นาหํ อิตรํ
อญฺญสฺส ทาตุกาโม อปิ จ โข ปน มยา โอหิเต ปาเส
เอโกว พนฺโธติ อาวิกโรนฺโต อาห
       ยสฺส โลหิตกา ตาลา   ตปนิยฺยานิกา สุภา
       อุรํ สํหจฺจ ติฏฺฐนฺติ     โส เม พนฺธํ อุปาคมิ ฯ
       อถายํ ภสฺสโร ปกฺขี    อพนฺโธ พนฺธมาตุรํ
       อริยํ พฺรูวนฺโต อฏฺฐาสิ  วทนฺโต มานุสึ คิรนฺติ ฯ
     ตตฺถ โลหิตกา ตาลาติ รตฺตวณฺณา ตาลา ติสฺโส โลหิตราชิโย ฯ
อุรํ สํหจฺจาติ อุรํ อาหจฺจ ฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ มหาราช ยสฺเสตา
รตฺตสุวณฺณสุปฺปภา ติสฺโส โลหิตกา ราชิโย คีวํ ปริกฺขิปิตฺวา
อุรํ อาหจฺจ ติฏฺฐนฺติ โส เอโกว มม ปาเส พนฺธํ อุปคโต ฯ
ภสฺสโรติ ปริสุทฺโธ ปภาสมฺปนฺโน ฯ อาตุรนฺติ คิลานํ
ทุกฺขิตํ ฯ อฏฺฐาสีติ อถ ธตรฏฺฐสฺส พนฺธภาวํ ญตฺวา
นิวตฺติตฺวา เอตํ สมสฺสาเสตฺวา มม คมนกาเล จ ปจฺจุคฺคมนํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๖๙.
กตฺวา อากาเสเยว มยา สทฺธึ มธุรปฏิสนฺถารํ กตฺวา มนุสฺสภาสาย
ธตรฏฺฐสฺส คุเณ กเถนฺโต มม หทยํ มุทุกํ กตฺวา ปุน เอตสฺเสว
ปุรโต อฏฺฐาสิ อถาหํ เทว สุมุขสฺส สุภาสิตํ สุตฺวา ปสนฺนจิตฺโต
ธตรฏฺฐํ วิสชฺเชสึ อิติ ธตรฏฺฐสฺส ปาสโต โมกฺโข อิเม หํเส
อาทาย มม อิธาคมนญฺจ สุมุเขเนว กตนฺติ ฯ
     เอวํ โส สุมุขสฺส คุณํ วณฺเณนฺโต กเถสิ ฯ ตํ สุตฺวา
ราชา สุมุขสฺส ธมฺมกถํ โสตุกาโม อโหสิ ฯ ลุทฺทปุตฺตสฺส สกฺการํ
กโรนฺตสฺเสว สุริโย อตฺถงฺคมิโต ทีปา ปชฺชลิตา ฯ พหู ขตฺติยาทโย
สนฺนิปติตา ฯ เขมา เทวีปิ วิวิธนาฏเกหิ ปริวาริตา รญฺโญ
ทกฺขิณปสฺเส นิสีทิ ฯ ตสฺมึ ขเณ ราชา สุมุขํ กถาเปตุกาโม
คาถมาห
       กถนฺนุทานิ สุมุข         หนุํ สํหจฺจ ติฏฺฐสิ
       อาทู เม ปริสํ ปตฺโต     ภยา ภีโต น ภาสสีติ ฯ
     ตตฺถ หนุํ สํหจฺจาติ มธุรกโถ กิร ตฺวํ อถ กสฺมา อิทานิ
มุขํ ปิธาย ติฏฐสิ ฯ อาทูติ กจฺจิ ฯ ภยา ภีโตติ ปริสสารชฺชภเยน
ภีโต หุตฺวา ฯ
     ตํ สุตฺวา สุมุโข อภีตภาวํ ทสฺเสนฺโต คาถมาห
       นาหํ กาสิปติ ภีโต       โอคฺคยฺห ปริสํ ตว
       นาหํ ภยา น ภาสิสฺสํ     วาคฺยํ อตฺถสฺมิ ตาทิเสติ ฯ
     ตตฺถ ตาทิเสติ อปิจ โข ปน ตถารูเป อตฺเถ อุปฺปนฺเน
วากฺยํ ภาสิสฺสามีติ วจโนกาสํ โอโลเกนฺโต นิสินฺโนสฺมีติ อตฺโถ ฯ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๗๐.
     ตํ สุตฺวา ราชา ตสฺส กถํ วฑฺเฒตุกามตาย ปริหาสํ
กโรนฺโต อาห
       น เต อภิสฺสรํ ปสฺเส     น รเถนปิ ปตฺติเก
       นาสฺส จมฺมํ วา กีตํ วา   วมฺมิเน จ ธนุคฺคเห ฯ
       น หิรญฺญํ สุวณฺณํ วา      นครํ วา สุมาปิตํ
       โอกิณฺณปริกฺขํ ทุคฺคํ       ทฬฺหมฏฺฏาลโกฏฺฐกํ
       ยตฺถ ปวิฏฺโฐ สุมุข       ภายิตพฺพํ น ภายสีติ ฯ
     ตตฺถ อภิสฺสรนฺติ รกฺขนตฺถาย ปริวาเรตฺวา ฐิตํ อาวุธหตฺถํ
ปริสนฺเต น ปสฺสามิ ฯ นาสฺสาติ เอตฺถ อสฺสาติ นิปาตมตฺตํ ฯ
จมฺมนฺติ สรีรปริตฺตาณจมฺมํ ฯ กีตํ วาติ กีณิตํ จาฏิกปาลนฺติปิ
วุจฺจติ ฯ จาฏิกปาลหตฺถาปิ เต สนฺติเก นตฺถีติ ทีเปติ ฯ วมฺมิเนติ
วมฺมสนฺนทฺเธ ฯ น  หิรญฺญนฺติ ยํ นิสฺสาย น ภายสิ ตํ
หิรญฺญํปิ เต สนฺติเก น ปสฺสามีติ ฯ
     เอวํ รญฺญา กินฺเต อภายนการณนฺติ วุตฺเต ตํ การณํ
กเถนฺโต อาห
       น เม อภิสฺสเรนตฺโถ     นคเรน ธเนน วา
       อปเถน ปถํ ยาม        อนฺตลิกฺเข จรา มยํ ฯ
       สุตา จ ปณฺฑิตาตฺยมฺหา    นิปุณา จตฺถจินฺตกา
       ภาเสมตฺถวตึ วาจํ       สจฺเจ จสฺสุ ปติฏฺฐิโต ฯ
       กินฺนุ ตุยฺหํ อสจฺจสฺส      อนริยสฺส กริสฺสติ
       มุสาวาทิสฺส ลุทฺทสฺส      ภณิตํปิ สุภาสิตนฺติ ฯ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๗๑.
     ตตฺถ อภิสฺสเรนาติ อารกฺขปริวาเรน ฯ อตฺโถติ เอเตน มม
กิจฺจํ นตฺถิ กสฺมา ยสฺมา อปเถน ตุมฺหาทิสานํ อมคฺเคน ปถํ
มาเปตฺวา ยาม อากาสจาริโน มยนฺติ ฯ ปณฺฑิตาตฺยมฺหาติ
ปณฺฑิตาติ ตยา สุตมฺหา เตเนว การเณน อมฺหากํ สนฺติกา
ธมฺมํ โสตุกาโม กิร โน คณฺหาเปสิ ฯ สจฺเจ จสฺสูติ สเจ
ปน ตฺวํ สจฺเจ ปติฏฺฐิโต อสฺสุ อตฺถวตึ การณนิสฺสิตํ วาจํ
ภาเสยฺยาม ฯ อสจฺจสฺสาติ วจีสจฺจรหิตสฺส ตว สุภาสิตํ มุณฺฑสฺส
ทนฺตสุจิ วิย กึ กริสฺสติ ฯ
     ตํ สุตฺวา ราชา กสฺมา มํ มุสาวาที อนริโยติ วทสิ
กึ มยา กตนฺติ อาห ฯ อถ นํ สุมุโข เตนหิ มหาราช สุโณหีติ
วตฺวา อาห
       ตํ พฺราหฺมณานํ วจนา     อิมํ เขมํ อการยิ
       อภยญฺจ ตยา ฆุฏฐํ       อิมาโย ทสธา ทิสา ฯ
       โอคฺคยฺห เต โปกฺขรณึ    วิปฺปสนฺโนทกํ สุจึ
       ปหูตํ ขาทนํ ตตฺถ        อหึสา เจตฺถ ปกฺขินํ ฯ
       อิทํ สุตฺวาน นิคฺโฆสํ      อาคตมฺหา ตวนฺติเก
       เต เต พนฺธสฺมา ปาเสน  เอตนฺเต ภาสิตํ มุสา ฯ
       มุสาวาทํ ปุรกฺขตฺวา      อิจฺฉาโลภญฺจ ปาปกํ
       อุโภสนฺธึ อติกฺกมฺม       อสาตํ อุปปชฺชตีติ ฯ
     ตตฺถ ตนฺติ ตฺวํ ฯ เขมนฺติ เอวํนามกํ โปกฺขรณึ ฯ ฆุฏฺฐนฺติ
จตูสุ กณฺเณสุ ฐตฺวา โฆสาปิตํ ฯ ทสธาติ อิมา ตา ทสวิธา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๗๒.
ทิสา ตํ ทิสาสุ ตยา อภยํ ฆุฏฺฐํ ฯ โอคฺคยฺหาติ โอคฺคาเหตฺวา
อาคตานํ สนฺติกา ฯ ปหูตํ ขาทนนฺติ ปหูตญฺจ ปทุมุปฺปลสาลิอาทิกํ
ขาทนํ ฯ อิทํ สุตฺวาติ เตสํ ตว โปกฺขรณึ โอคฺคาเหตฺวา อาคตานํ
สนฺติกา อิทํ อภยํ สุตฺวา ฯ ตวนฺติเกติ ตว สมีเป ตยา การิตํ
โปกฺขรณึ อาคตมฺหาติ อตฺโถ ฯ เต เตติ เต มยํ ตว ปาเสน
พนฺธา ฯ ปุรกฺขตฺวาติ ปุรโต กตฺวา ฯ อิจฺฉาโลภนฺติ อิจฺฉาสงฺขาตํ
ปาปกํ โลภํ ฯ อุโภสนฺธินฺติ อุภยํ เทวโลเก จ มนุสฺสโลเก จ
ปฏิสนฺธึ อิเม ปาปธมฺเม ปุรโต กตฺวา จรนฺโต ปุคฺคโล สุคตึ
ปฏิสนฺธึ อติกฺกมิตฺวา ฯ อสาตนฺติ นิรยํ อุปปชฺชติ ฯ
     เอวํ ปริสมชฺเฌเยว ราชานํ ลชฺชาเปสิ ฯ อถ นํ ราชา นาหํ
สุมุข ตุมฺเห มาเรตฺวา มํสํ ขาทิตุกาโม คณฺหาเปสึ ปณฺฑิตภาวํ
ปน โว สุตฺวา สุภาสิตํ โสตุกาโมว คณฺหาเปสินฺติ ปกาเสนฺโต อาห
            นาปรชฺฌาม สุมุข    นปิ โลภาย มคฺคหึ
            สุตา จ ปณฺฑิตาตฺยตฺถ นิปุณา จตฺถจินฺตกา ฯ
            อปฺเปวตฺถวตึ วาจํ   พฺยาหเรยฺยุํ อิธาคตา
            ตถายํ สมฺม เนสาโท วุตฺโต สุมุข มคฺคหีติ ฯ
     ตตฺถ นาปรชฺฌามาติ มาเรนฺโต อปรชฺฌติ นาม มยํ น
มาเรม ฯ โลภาย มคฺคหินฺติ มํสํ ขาทิตุกาโม หุตฺวา โลภาย
ตุมฺเห นาหํ อคฺคหึ ฯ ปณฺฑิตาตฺยตฺถาติ ปณฺฑิตาติ สุตา อตฺถ ฯ
อตฺถจินฺตกาติ ปฏิจฺฉนฺนานํ อตฺถานํ จินฺตกา ฯ อตฺถวตินฺติ
การณนิสฺสิตํ ฯ ตถาติ เตน การเณน ฯ วุตฺโตติ มยา วุตฺโต หุตฺวา ฯ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๗๓.
สุมุข มคฺคหีติ สุมุขาติ อาลปติ ฯ มกาโร สนฺธิกาโร ฯ อคฺคหีติ
ธมฺมํ เทเสตุํ ตุมฺเห คณฺหิ ฯ
     ตํ สุตฺวา สุมุโข สุภาสิตํ โสตุกาเมน อยุตฺตนฺเต กตํ
มหาราชาติ วตฺวา อาห
       เนว ภูตา กาสิปติ        อุปนีตสฺมิ ชีวิเต
       ภาเสมตฺถวตึ วาจํ        สมฺปตฺตา กาลปริยายํ ฯ
       โย มิเคน มิคํ หนฺติ       ปกฺขีนํ ปน ปกฺขินา
       สุเตน วา สุตํ กีเลฺย      กึ อนริยตรนฺตโต ฯ
       โย อริยรุทํ ภาเส        อนริยธมฺมวสฺสิโต
       อุโภ โส ธํสเต โลกา     อิธ เจว ปรตฺถ จ ฯ
       น มชฺเฌถ ยสํ ปตฺโต      น พฺยาเธ ปตฺตสํสยํ
       วายเมเถว กิจฺเจสุ       สํวเร วิวรานิ จ ฯ
       เย วุฑฺฒา อพฺภติกฺกนฺตา    สมฺปตฺตา กาลปริยายํ
       อิธ ธมฺมํ จริตฺวาน        เอเวเต ติทิวงฺคตา ฯ
       อิทํ สุตฺวา กาสิปติ        ธมฺมมตฺตนิ ปาลย
       ธตรฏฺฐญฺจ มุญฺจาหิ        หํสานํ ปวรุตฺตมนฺติ ฯ
     ตตฺถ อุปนีตสฺมีติ มรณสนฺติเก อุปนีเต ฯ กาลปริยายนฺติ
มรณกาลวารํ ปตฺตา สมานา น กถิสฺสาม น หิ ธมฺมกถิกํ พนฺธิตฺวา
มรณภเยน ตชฺเชตฺวา ธมฺมํ สุณามีติ อยุตฺตนฺเต กตนฺติ ฯ มิเคนาติ
สุฏฺฐุ สิกฺขาปิเตน ทีปกมิเคน ฯ หนฺตีติ หนติ ฯ ปกฺขินาติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๗๔.
ทีปกปกฺขินา ฯ สุเตน วาติ เขมสรํ นิพฺภยนฺติ วิสฺสุเตน
ทีปกมิคปกฺขิสทิเสน ปทุมสเรน ฯ สุตนฺติ ปณฺฑิโต จิตฺรกถีติ เอวํ
สุตํ ธมฺมกถิกํ ฯ กีเลฺยติ ธมฺมํ โสสฺสามีติ ปาสพนฺเธน โย กีเลยฺย
หึเสยฺย พาเธยฺย ฯ ตโตติ ตโต เตสํ อนริยโต อุตฺตรึ อญฺญํ
อนริยตรํ กตํ กึ อตฺถิ ฯ อริยรุทนฺติ มุเขน อริยวจนํ สุนฺทรวจนํ
ภาสติ ฯ ธมฺมวสฺสิโตติ กมฺเมน อนริยธมฺมํ อวสฺสิโต ฯ อุโภติ
เทวโลกา จ มนุสฺสโลกา จาติ อุภยมฺหา ฯ อิธ เจวาติ อิธ
อุปฺปนฺโนปิ ปรตฺถ อุปฺปนฺโนติ เอวรูโป ทฺวีหิ สุคติโลเกหิ ธํเสตฺวา
นิรยเมว อุปปชฺชติ ฯ ปตฺตสํสยนฺติ ชีวิตสํสยมาปนฺนํปิ ทุกฺขํ ปตฺวา
น กิลเมยฺย ฯ สํวเร วิวรานิ จาติ อตฺตโน ฉิทฺทานิ รนฺธานิ
สํวเรยฺย ปิทเหยฺย ฯ วุฑฺฒาติ คุณพุฑฺฒา ปณฺฑิตา ฯ สมฺปตฺตา
กาลปริยายนฺติ มรณกาลปริยายํ ปตฺตา หุตฺวา อนติกฺกนฺตา ฯ
เอเวเตติ เอวํ เอเต ฯ อิทนฺติ อิทํ มยา วุตฺตํ อตฺถนิสฺสิตํ
วจนํ ฯ ธมฺมนฺติ ปเวณิยธมฺมํปิ สุจริตธมฺมํปิ ฯ
     ตํ สุตฺวา ราชา อาห
       อาหรนฺตูทกํ ปชฺชํ        อาสนญฺจ มหารหํ
       ปญฺชรโต ปโมกฺขามิ      ธตรฏฺฐํ ยสสฺสินํ ฯ
       ตญฺจ เสนาปตึ ธีรํ       นิปุณํ อตฺถจินฺตกํ
       โย สุเข สุขิโต รญฺโญ    ทุกฺขิเต โหติ ทุกฺขิโต ฯ
       เอตาทิโส โข อรหติ     ปิณฺฑมสฺนาตุ ภตฺตุโน
       ยถายํ สุมุโข รญฺโญ      ปาณสาธารโณ สขาติ ฯ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๗๕.
     ตตฺถ อุทกนฺติ ปาทโธวนํ ฯ ปชฺชนฺติ ปาทพฺภญฺชนํ ฯ สุเขติ
สุเข สติ ฯ
     รญฺโญ วจนํ สุตฺวา อมจฺจาทโย เตสํ อาสนํ อาหริตฺวา
ตตฺถ นิสินฺนานํ คนฺโธทเกน ปาเท โธวิตฺวา สตปาเกน เตเลน
อพฺภญฺชยึสุ ฯ
     ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห
       ปีฐญฺจ สพฺพโสวณฺณํ       อฏฺฐปาทํ มโนรมํ
       มฏฺฐํ กาสิกวตฺถินํ        ธตรฏฺโฐ อุปาวิสิ ฯ
       โกจฺฉญฺจ สพฺพโสวณฺณํ     เวยฺยคฺฆปริสิพฺพิตํ
       สุมุโข อชฺฌปาเวกฺขิ      ธตรฏฺฐสฺสนนฺตรา ฯ
       เตสํ กาญฺจนปตฺเตหิ      ปุถู อาทาย กาสิโย
       หํสานํ อภิหาเรสุํ        อคฺคํ รญฺโญ ปวาสิตนฺติ ฯ
     ตตฺถ มฏฺฐนฺติ กรณปรินิฏฺฐิตํ ฯ กาสิกวตฺถินนฺติ กาสิกวตฺเถน
อตฺถตํ ฯ โกจฺฉนฺติ มชฺเฌ สงฺขิตฺตํ ฯ เวยฺยคฺฆปริสิพฺพิตนฺติ
พฺยคฺฆจมฺมปริสิพฺพิตํ มงฺคลทิวเส อคฺคมเหสิยา นิสีทนปีฐํ ฯ
กาญฺจนปตฺเตหีติ สุวณฺณภาชเนหิ ฯ ปุถูติ พหู ฯ กาสิโยติ
กาสิกรฏฺฐวาสิโน ฯ อภิหาเรสุนฺติ อุปนาเมสุํ ฯ อคฺคํ รญฺโญ ปวาสิตนฺติ
อฏฺฐสตปลสุวณฺณจาฏิปกฺขิตฺตํ หํสรญฺโญ ปณฺณาการตฺถาย กาสิกรญฺโญ
เปสิตํ นานคฺครสโภชนํ ฯ
     เอวํ อุปนีเต ตสฺมึ ปน กาสิกราชา เตสํ หตฺถโต หตฺเถน
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๗๖.
สมฺปฏิคฺคหณตฺถํ สยํ สุวณฺณจาฏึ คเหตฺวา อุปนาเมสิ ฯ เต
ตโต มธุลาเช ขาทิตฺวา มธุโรทกํ ปิวึสุ ฯ อถ มหาสตฺโต
รญฺโญ อภิหารญฺจ ปสาทญฺจ ทิสฺวา ปฏิสนฺถารมกาสิ ฯ
     ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห
       ทิสฺวา อภิหตํ อนฺนํ    กาสิราเชน เปสิตํ
       กุสโล ขตฺตธมฺมานํ    ตโต ปุจฺฉิ อนนฺตรา ฯ
       กจฺจิ นุ โภโต กุสลํ   กจฺจิ โภโต อนามยํ
       กจฺจิ รฏฺฐมิทํ ผีตํ     ธมฺเมน อนุสาสติ ฯ
     ราช อาห
       กุสลญฺเจว เม หํส    อโถ หํส อนามยํ
       อโถ รฏฺฐมิทํ ผีตํ     ธมฺเมน อนุสาสิหํ ฯ
     มหาสตฺโต อาห
       กจฺจิ โภโต อมจฺเจสุ  โทโส โกจิ น วิชฺชติ
       กจฺจิ จ เต ตวตฺเถสุ  นาวกงฺขนฺติ ชีวิตํ ฯ
     ราชา อาห
       อโถปิ เม อมจฺเจสุ   โทโส โกจิ น วิชฺชติ
       อโถปิ เต มมตฺเถสุ   นาวกงฺขนฺติ ชีวิตํ ฯ
     มหาสตฺโต อาห
       กจฺจิ เต สาทิสี ภริยา อสฺสวา ปิยภาณินี
       ปุตฺตรูปยสูเปตา      ตว ฉนฺทวสานุคา ฯ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๗๗.
ราชา อาห
     อโถ เม สาทิสี ภริยา   อสฺสวา ปิยภาณินี
     ปุตฺตรูปยสูเปตา        มม ฉนฺทวสานุคา ฯ
มหาสตฺโต อาห
     กจฺจิ รฏฺฐํ อนุปฺปีฬํ      อกุโตจิอุปทฺทวํ
     อสาหเสน ธมฺเมน      สเมน อนุสาสสิ ฯ
ราชา อาห
     อโถ รฏฺฐํ อนุปฺปีฬํ      อกุโตจิอุปทฺทวํ
     อสาหเสน ธมฺเมน      สเมน อนุสาสิหํ ฯ
มหาสตฺโต อาห
     กจฺจิ สนฺโต อปจิตา     อสนฺโต ปริวชฺชิตา
     โน จ ธมฺมํ นิรงฺกตฺวา   อธมฺมมนุวตฺตสิ ฯ
ราชา อาห
     สนฺโต จ เม อปจิตา    อสนฺโต ปริวชฺชิตา
     ธมฺมเมวานุวตฺตามิ      อธมฺโม เม นิรงฺกโต ฯ
มหาสตฺโต อาห
     กจฺจิ อนาคตํ ทีฆํ       สมเวกฺขสิ ขตฺติย
     กจฺจิ มตฺโต มทนีเย     ปรโลกํ น สนฺตสิ ฯ
ราชา อาห
     นาหํ อนาคตํ ทีฆํ       สมเวกฺขามิ ปกฺขิม
     ฐิโต ทสสุ ธมฺเมสุ      ปรโลกํ น สนฺตสึ ฯ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๗๘.
     ทานํ สีลํ ปริจฺจาคํ      อาชฺชวํ มทฺทวํ ตปํ
     อกฺโกธํ อวิหึสญฺจ       ขนฺตึ จ อวิโรธนํ ฯ
     อิจฺเจเต กุสเล ธมฺเม   ฐิเต ปสฺสามิ อตฺตนิ
     ตโต เม ชายเต ปีติ    โสมนสฺสญฺจนปฺปกํ ฯ
     สุมุโข จ อจินฺเตตฺวา    วิสชฺชิ ผรุสํ คิรํ
     ภาวโทสมนญฺญาย       อสฺมากายํ วิหงฺคโม ฯ
     โส กุทฺโธ ผรุสํ วาจํ    นิจฺฉาเรสิ อโยนิโส
     ยานสฺมาสุ น วิชฺชนฺติ    นยิทํ ปญฺญวตามิวาติ ฯ
     ตตฺถ ทิสฺวาติ ตํ พหุํ อคฺคปานโภชนํ ทิสฺวา ฯ เปสิตนฺติ
อาหราเปตฺวา อุปนีตํ ฯ ขตฺตธมฺมานนฺติ ปฐมการเกสุ ปฏิสนฺถารธมฺมานํ ฯ
ตโต ปุจฺฉิ อนนฺตราติ ตสฺมึ กาเล ฯ กจฺจิ นุ โภโตติ อนุปฏิปาฏิยา
ปุจฺฉิตา ปน ฉ คาถา เหฏฺฐา วุตฺตตฺถาเยว ฯ อนุปฺปีฬนฺติ
กจฺจิ รฏฺฐวาสิโน ยนฺเตน อุจฺฉุํ วิย อนุปฺปีเฬสีติ ปุจฺฉิ ฯ
อกุโตจิอุปทฺทวนฺติ กุโตจิ อนุปทฺทวํ ฯ สเมน อนุสาสสีติ
กจฺจิ ตฺวํ อิทํ รฏฺฐํ ธมฺเมน สเมน อนุสาเสยฺยาสิ ฯ สนฺโตติ
สีลาทิคุณยุตฺตา สปฺปุริสา ฯ นิรงฺกตฺวาติ ฉฑฺเฑตฺวา ฯ อนาคตํ
ทีฆนฺติ อนาคตํ อตฺตโน ชีวิตํ ปวตฺติตํ กจฺจิ ทีฆํ ฯ สมเวกฺขสีติ
อายุสงฺขารานํ ปริตฺตภาวํ ชานาสีติ ปุจฺฉติ ฯ มทนีเยติ มทาวเห
รูปาทิอารมฺมเณ ฯ น สนฺตสีติ น ภายสิ ฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ
กจฺจิ รูปาทีสุ กามคุเณสุ อปฺปมตฺโต หุตฺวา ทานาทีนํ กุสลานํ
กตตฺตา ปรโลกํ น ภายสีติ ฯ ทสสูติ ทสสุ ราชธมฺเมสุ ฯ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๗๙.
ทานาทีสุ ปวตฺติตเจตนา ทานํ ปญฺจสีลทสสีลาทีนิ สีลํ เทยฺยธมฺมจาโค
ปริจฺจาโค อุชุภาโว อาชฺชวํ มุทุภาโว มทฺทวํ อุโปสถกมฺมํ ตโป
เมตฺตาปุพฺพภาโค อกฺโกโธ กรุณาปุพฺพภาโค อวิหึสา
อธิวาสนํ ขนฺติ อวิโรโธ อวิโรธนํ ฯ อจินฺเตตฺวาติ
มม อิมํ คุณสมฺปตฺตึ อจินฺเตตฺวา ฯ ภาวโทสนฺติ จิตฺตโทสํ ฯ
อนญฺญายาติ อชานิตฺวา ฯ อสฺมากนฺติ อมฺหากํ จิตฺตโทโส นาม
นตฺถิ ยเมส ชาเนยฺย ตํ อชานิตฺวาว ผรุสํ กกฺขลํ วิสชฺเชสิ ฯ
อโยนิโสติ อนุปาเยน ฯ ยานสฺมาสูติ ยานิ วชฺชานิ อมฺเหสุ น
สนฺติ ตานิ วทติ ฯ นยิทนฺติ น อิทํ ฯ ตสฺมา มม อิทํ
วจนํ ปญฺญวตามิว น โหติ เตเนส มม น ปณฺฑิโต วิย
อุปฏฺฐาติ ฯ
     ตํ สุตฺวา สุมุโข มหาคุณสมฺปนฺโนว ราชา อปสาทิโต
โส เม กุทฺโธ ขมาเปสฺสามิ นนฺติ จินฺเตตฺวา อาห
       อตฺถิ เม ตํ อติสารํ    เวเคน มนุชาธิป
       ธตรฏฺเฐ จ พนฺธสฺมึ    ทุกฺขํ เม วิปุลํ อหุ ฯ
       ตฺวํ โน ปิตาว ปุตฺตานํ  ภูตานํ ธรณีริว
       อสฺมากมธิปนฺนานํ      ขมสฺสุ ราชกุญฺชราติ ฯ
     ตตฺถ อติสารนฺติ ปกฺขลิตํ ฯ เวเคนาติ อหํ เอตํ กถํ กเถนฺโต
เวเคน สหสา กเถมิ ฯ ทุกฺขนฺติ เจตสิกํ ทุกฺขํ มม วิปุลํ อโหสิ
ตสฺมา โกธวเสน ตํ มยา วุตฺตํ ตเมว ขม มหาราชาติ ฯ
ปุตฺตานนฺติ ตฺวํ ปุตฺตานํ ปิตา วิย ฯ ธรณีริวาติ ปาณภูตานํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๘๐.
ปติฏฺฐา ปฐวี วิย ตฺวํ ปน อมฺหากํ อวสฺสโย ฯ อธิปนฺนานนฺติ
โทเสน อปราเธน อชฺโฌตฺถตานํ ฯ ขมสฺสูติ อิทํ โส สุมุโข อาสนา
โอรุยฺห ปกฺเขหิ อญฺชลึ กตฺวา อาห ฯ
     อถ นํ ราชา อาลิงฺคิตฺวา อาทาย สุวณฺณปีเฐ นิสีทาเปตฺวา
อจฺจยเทสนํ ปฏิคฺคณฺหนฺโต อาห
       เอวนฺเต อนุโมทาม   ยํ ภาวํ น นิคุยฺหสิ
       ขีลํ ปฏิภินฺทสิ ปกฺขิ    อุชุโกสิ วิหงฺคโมติ ฯ
     ตตฺถ อนุโมทามาติ ตนฺเต โทสํ ขมาม ฯ ยนฺติ ยสฺมา ตฺวํ
อตฺตโน จิตฺตปฏิจฺฉนฺนภาวํ น นิคุยฺหสิ ฯ ขีลนฺติ จิตฺตขีลํ จิตฺตขาณุกํ ฯ
     เอวญฺจ ปน วตฺวา ราชา มหาสตฺตสฺส ธมฺมกถาย สุมุขสฺส
จ อุชุภาเวน ปสีทิตฺวา ปสนฺเนน นาม ปสนฺนากาโร กาตพฺโพติ
อุภินฺนํปิ เตสํ อตฺตโน รชฺชสิรึ นิยฺยาเทนฺโต คาถา อาห
       ยํกิญฺจิ รตนํ อตฺถิ     กาสิราชนิเวสเน
       รชฏํ ชาตรูปญฺจ      มุตฺตา เวฬุริยา พหู ฯ
       มณโย สงฺขมุตฺตญฺจ    วตฺถิกํ หริจนฺทนํ
       อชินํ ทนฺตภณฺฑญฺจ     โลหํ กาฬายสํ พหุํ
       เอตํ ททามิ โว วิตฺตํ  อิสฺสริยํ วิสฺสชามิ โวติ ฯ
     ตตฺถ อตฺถีติ นิทหิตํ ฯ มุตฺตาติ วิทฺธาวิทฺธมุตฺตา ฯ มณโยติ
มณิภณฺฑกานิ ฯ สงฺขมุตฺตญฺจาติ ทกฺขิณาวฏฺฏสงฺขรตนญฺจ
อามลกวฏฺฏมุตฺตรตนญฺจ ฯ วตฺถิกนฺติ สุขุมกาสิกวตฺถานิ ฯ อชินนฺติ
อชินมิคจมฺมํ ฯ โลหํ กาฬายสนฺติ ตมฺพโลหญฺจ กาฬโลหญฺจ ฯ อิสฺสริยนฺติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๘๑.
กาญฺจนมาเลน เสตจฺฉตฺเตน สทฺธึ ทฺวาทสโยชนิเก พาราณสินคเร
รชฺชํ ฯ
     เอวญฺจ ปน วตฺวา อุโภปิ เสตจฺฉตฺเตน ปูเชตฺวา รชฺชํ
ปฏิจฺฉาเปสิ ฯ อถ มหาสตฺโต รญฺญา สทฺธึ สลฺลปนฺโต อาห
         อทฺธา อปจิตา ตฺยมฺหา     สกฺกตา จ รเถสภ
         ธมฺเมสุ วตฺตมานานํ       ตฺวํ โน อาจริโย ภว ฯ
         อาจริย สมนุญฺญาตา       ตยา อนุมตา มยํ
         ตํ ปทกฺขิณโต กตฺวา       ญาตี ปสฺเสมุรินฺทมาติ ฯ
     ตตฺถ ธมฺเมสูติ ทสสุ กุสลกมฺมปถธมฺเมสุ ฯ อาจริโยติ ตฺวํ
อมฺเหสุ พฺยตฺตตโร ตสฺมา โน ตตฺถ อาจริโย โหหิ ฯ อปิจ ทสนฺนํ
ราชธมฺมานํ กถิตตฺตาปิ สุมุขสฺส โทสํ ทสฺเสตฺวา อจฺจยํ ปริคฺคหณสฺส
กตตฺตาปิ ตฺวํ ปน อมฺหากํ อาจริโย ภว ตสฺมา อิทานิปิ โน
อาจารสิกฺขาปเนน อาจริโย ภวาติ อาห ฯ ปสฺเสมุรินฺทมาติ ปสฺเสมุ
อรินฺทม ฯ
     โส เตสํ คมนํ อนุชานาติ ฯ โพธิสตฺตสฺสาปิ ธมฺมํ กเถนฺตสฺเสว
อรุณํ อุฏฺฐหิ ฯ
     ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห
         สพฺพรตฺตึ จินฺตยิตฺวาน     มนฺตยิตฺวา ยถากถํ
         กาสิราชา อนุญฺญาสิ      หํสานํ ปวรุตฺตมนฺติ ฯ
     ตตฺถ ยถากถนฺติ ยํกิญฺจิ อตฺถํ เตหิ สทฺธึ จินฺเตตพฺพญฺจ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๘๒.
มนฺเตตพฺพญฺจ จินฺเตตฺวา มนฺเตตฺวา จาติ อตฺโถ ฯ อนุญฺญาสีติ
คจฺฉถาติ อนุญฺญาสิ ฯ
     เอวํ เตน อนุญฺญาโต โพธิสตฺโต ราชานํ อปฺปมตฺโต ธมฺเมน
รชฺชํ กาเรหีติ โอวทิตฺวา ปญฺจสุ สีเลสุ ปติฏฺฐาเปสิ ฯ ราชา เตสํ
กาญฺจนภาชเนหิ มธุลาชญฺจ มธุโรทกญฺจ อุปเนตฺวา นิฏฺฐิตาหารกิจฺเจ
คนฺธมาลาทีหิ ปูเชตฺวา โพธิสตฺตํ สุวณฺณจงฺโกฏเกน สยํ อุกฺขิปิ ฯ
เขมา เทวี สุมุขํ อุกฺขิปิ ฯ อถ เน สีหปญฺชรํ อุคฺฆาฏาเปตฺวา
สุริยุคฺคมนเวลาย คจฺฉถ สามิโนติ วิสชฺเชสุํ ฯ
     ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห
        ตโต รตฺยา วิวสเน      สุริยสฺสุคฺคมนํ ปติ
        เปกฺขโต กาสิราชสฺส     ภวนโต วิคาหิสุนฺติ ฯ
     ตตฺถ วิคาหิสุนฺติ อากาสํ ปกฺขนฺทึสุ ฯ
     มหาสตฺโต สุวณฺณจงฺโกฏกโต อุปฺปติตฺวา มา จินฺตยิตฺถ
มหาราช อปฺปมตฺโต อมฺหากํ โอวาเท วตฺเตยฺยาสีติ ราชานํ
อสฺสาเสตฺวา สุมุขํ อาทาย จิตฺตกูฏเมว คโต ฯ ตานิปิ โข
ฉนฺนวุติหํสสหสฺสานิ กาญฺจนคุหาโต นิกฺขมิตฺวา ปพฺพตตเล นิสินฺนา เต
อาคจฺฉนฺเต ทิสฺวา ปจฺจุคฺคนฺตฺวา ปริวาเรสุํ ฯ เต ญาติคณปริวุตา
จิตฺตกูฏํ ปวิสึสุ ฯ
     ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห
        เต อโรเค อนุปฺปตฺเต    ทิสฺวาน ปรเม ทิเช
        เกเกติมกรุํ หํสา        ปุถุสทฺโท อชายถ ฯ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๘๓.
        เต ปตีตา ปมุตฺเตน      ภตฺตุนา ภตฺตุคารวา
        สมนฺตา ปริกรึสุ         อณฺฑชา ลทฺธปจฺจยาติ ฯ
     ตตฺถ อกรุนฺติ มหาสทฺทํ นิจฺฉารึสุ ฯ ปรเมติ อุตฺตเม ฯ
เกเกติ อตฺตโน สภาวรเวน เกเกติ สทฺทมกํสุ ฯ ภตฺตุคารวาติ
ภตฺตริ สคารวา ฯ ปริกรึสูติ ภตฺตุโน มุตฺตภาเวน ตุฏฺฐา ตํ ภตฺตารํ
สมนฺตา ปริวารยึสุ ฯ ลทฺธปจฺจยาติ ลทฺธปติฏฺฐา ฯ
     เอวํ ปริวาเรตฺวา จ ปน เต หํสา กถํ มุตฺโตสิ มหาราชาติ
ปุจฺฉึสุ ฯ มหาสตฺโต สุมุขํ นิสฺสาย มุตฺตภาวํ ราชกุลกตกมฺมํ
ลุทฺทปุตฺตกตกมฺมํ จ กเถสิ ฯ ตํ สุตฺวา หํสคณา สุมุขเสนาปติ
จ ลุทฺโท จ สุขิตา นิทฺทุกฺขา จิรํ ชีวนฺตูติ อาหํสุ ฯ
     ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา โอสานคาถมาห
        เอวํ มิตฺตวตํ อตฺถา      สพฺเพ โหนฺติ ปทกฺขิณา
        หํสา ยถา ธตรฏฺฐา      ญาติสงฺฆมุปาคมุนฺติ ฯ
     ตตฺถ มิตฺตวตนฺติ กลฺยาณมิตฺตสมฺปนฺนานํ ฯ ปทกฺขิณาติ
สุขนิปฺผตฺติโน วุฑฺฒิยุตฺตา ฯ ธตรฏฺฐาติ หํสราชา สุมุโข รญฺญา
เจว ลุทฺทปุตฺเตน จาติ ทฺวีหิ เอวํ อุโภปิ เต ธตรฏฺฐา
กลฺยาณมิตฺตสมฺปนฺนา ยถา ฯ ญาติสงฺฆมุปาคมุนฺติ ญาติสงฺฆูปคมนสงฺขาโต
เตสํ อตฺโถ ปทกฺขิโณ ชาโต ฯ เอวํ อญฺเญสํปิ มิตฺตวตํ อตฺถา
ปทกฺขิณา โหนฺตีติ ฯ
     สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา น ภิกฺขเว อิทาเนว
ปุพฺเพปิ อานนฺโท มมตฺถาย ชีวิตํ ปริจฺจชีวิ วตฺวา ชาตกํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๘๔.
สโมธาเนสิ ตทา ลุทฺโท อานนฺโท อโหสิ เขมา เทวี เขมา ภิกฺขุนี
อโหสิ ราชา สารีปุตฺโต อโหสิ สุมุโข อานนฺโท อโหสิ เสสปริสา
พุทฺธปริสา อเหสุํ ธตรฏฺโฐ ปน อหเมว สมฺมาสมฺพุทฺโธติ ฯ
                   มหาหํสชาตกํ นิฏฺฐิตํ ฯ
                         ทุติยํ ฯ
                    --------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๒ หน้า ๒๕๑-๒๘๔.
http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=42&A=5086&modeTY=2&pagebreak=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=42&A=5086&modeTY=2&pagebreak=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=28&i=199
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=28&A=1349
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=28&A=1574
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=28&A=1574
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๘
http://84000.org/tipitaka/read/?index_28