อรรถกถาเล่มที่ ๔๒ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ชา.อ.๘ ปญฺญาส-อสีตินิปาต

หน้าที่ ๒๖๖.
       เต ทิสฺวา ปุญฺญสงฺกาเส  อุโภ ลกฺขณสมฺมเต
       ขลุ สญฺญมโน ราชา     อมจฺเจ อชฺฌภาสถ ฯ
       เทถ ลุทฺทสฺส วตฺถานิ    อนฺนปานญฺจ โภชนํ
       กามงฺกโร หิรญฺญสฺส     ยาวนฺตํ เอส อิจฺฉตีติ ฯ
     ตตฺถ ปุญฺญสงฺกาเสติ อตฺตโน ปุญฺญสทิเส ฯ ลกฺขณสมฺมเตติ
เสฏฺฐสมฺมเต อภิญฺญาเต ฯ ขลูติ นิปาโต ฯ ตสฺส เต ขลุ
ทิสฺวาติ ปุริมปเทน สมฺพนฺโธ ฯ เทถาติ อาทีนิ ราชา ปสนฺนาการํ
กโรนฺโต อาห ฯ ตตฺถ กามงฺกโร หิรญฺญสฺสาติ หิรญฺญํ อสฺส
กามกิริยา อตฺถุ ฯ ยาวนฺตนฺติ ยตฺตกํ เอส คจฺฉติ ตตฺตกํ
หิรญฺญมสฺส เทถาติ อตฺโถ ฯ
     เอวํ ปสนฺนาการํ กาเรตฺวา ปีติโสมนสฺสสมุสฺสาหิโต คจฺฉถ
นํ อลงฺกริตฺวา อาเนถาติ อาห ฯ อถ นํ อมจฺจา ราชนิเวสนา
โอตาเรตฺวา กปฺปิตเกสมสฺสุํ นหาตานุลิตฺตํ สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตํ
กตฺวา รญฺโญ ทสฺเสสุํ ฯ อถสฺส ราชา เอกสํวจฺฉเร สตสหสฺสุฏฺฐานเก
ทฺวาทสคามเก อาชญฺญยุตฺตํ รถํ อลงฺกตมหาเคหํ เทถาติ
มหนฺตํ ยสํ ทาเปสิ ฯ โส มหนฺตํ ยสํ ลภิตฺวา อตฺตโน กมฺมํ
ปกาเสตุํ อารภิ น เต เทว มยา โย วา โส วา หํโส อานีโต
อยํ ปน ฉนฺนวุติหํสสหสฺสานํ ราชา ธตรฏฺโฐ นาม อยํ เสนาปติ
สุมุโข นามาติ อาห ฯ อถ นํ ราชา กถํ เต สมฺม เอเต
คหิตาติ ปุจฺฉิ ฯ
     ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๖๗.
       ทิสฺวา ลุทฺทํ ปสนฺนตฺตํ   กาสิราเชตทพฺรวิ
       ยทายํ สมฺม เขมก     ปุณฺณา หํเสหิ ติฏฺฐติ ฯ
       กถํ รุจึ มชฺฌคตํ       ปาสหตฺโถ อุปาคมิ
       โอกิณฺณํ ญาติสงฺเฆหิ    นิมชฺฌิมํ กถมคฺคหีติ ฯ
     ตตฺถ ปสนฺนตฺตนฺติ ปสนฺนภาวํ โสมนสฺสปฺปตฺตํ ฯ ยทายนฺติ
วยสฺส เขมก ยทิ อยํ อมฺหากํ โปกฺขรณี ฉนฺนวุติหํสสหสฺเสหิ
ปุณฺณา ติฏฺฐติ ฯ กถํ รุจึ มชฺฌคตนฺติ เอวํ สนฺเต ตฺวํ เตสํ
รุจีนํ ปิยทสฺสนานํ หํสานํ มชฺฌคตํ เอตํ ญาติหํเสหิ โอกิณฺณํ ฯ
นิมชฺฌิมนฺติ เนว มชฺฌิมํ เนว กนิฏฺฐํ อุตฺตมหํสราชานํ กถํ ปาสหตฺโถ
อุปาคมิ กถํ คณฺหิ ฯ
     โส ตสฺส กถํ สุณนฺโต อาห
       อชฺช เม สตฺตมา รตฺติ  อาทานานิ อุปาสโต
       ปทเมตสฺส อนฺเวสํ     อปฺปมตฺโต ฆฏสฺสิโต ฯ
       อถสฺส ปทมทฺทกฺขึ      จรโต อาทเนสนํ
       ตตฺถาหํ โอทหึ ปาสํ    เอวนฺตํ ทิชมคฺคหินฺติ ฯ
     ตตฺถ อาทานานีติ โคจรํ คณฺหนฏฺฐานานีติ อตฺโถ ฯ อยเมว
วา ปาโฐ ฯ อุปาสโตติ อุปคจฺฉนฺตสฺส ฯ ปทนฺติ โคจรภูมิยํ
อกฺกนฺตปทํ ฯ ฆฏสฺสิโตติ จาฏิปญฺชเร นิสฺสิโต หุตฺวา ฯ อถสฺสาติ
อถ ฉฏฺเฐ ทิวเส เอตสฺส อาทาเนสนํ จรนฺตสฺส ปทํ อทฺทกฺขึ ฯ
เอวนฺตนฺติ เอวํ ตํ ทิชํ อคฺคหินฺติ สพฺพํ คหิโตปายํ อาจิกฺขิ ฯ
     ตํ สุตฺวา ราชา อยํ ทฺวาเร ฐตฺวา ปฏิเวเทนฺโตปิ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๖๘.
ธตรฏฺฐสฺเสวาคมนํ ปฏิเวเทสิ อิทานิปิ เอตํ เอกเมว คณฺหาหีติ วทติ
กินฺนุ โข เอตฺถ การณนฺติ จินฺเตตฺวา คาถมาห
       ลุทฺท เทฺว อิเม สกุณา  กถเมโกติ ภาสสิ
       จิตฺตํ นุ เต วิปลฺลฏฺฐํ   อาทู กินฺนุ ชิคึสสีติ ฯ
     ตตฺถ วิปลฺลฏฺฐนฺติ วิปริยตฺตํ ฯ อาทู กินฺนุ ชิคึสสีติ
อุทาหุ กินฺนุ จินฺเตสิ กึ อิตรํ คเหตฺวา อญฺญสฺส ทาตุกาโม
หุตฺวา จินฺเตสีติ ปุจฺฉติ ฯ
     ตโต ลุทฺโท น เม เทว จิตฺตํ วิปลฺลฏฺฐํ นาหํ อิตรํ
อญฺญสฺส ทาตุกาโม อปิ จ โข ปน มยา โอหิเต ปาเส
เอโกว พนฺโธติ อาวิกโรนฺโต อาห
       ยสฺส โลหิตกา ตาลา   ตปนิยฺยานิกา สุภา
       อุรํ สํหจฺจ ติฏฺฐนฺติ     โส เม พนฺธํ อุปาคมิ ฯ
       อถายํ ภสฺสโร ปกฺขี    อพนฺโธ พนฺธมาตุรํ
       อริยํ พฺรูวนฺโต อฏฺฐาสิ  วทนฺโต มานุสึ คิรนฺติ ฯ
     ตตฺถ โลหิตกา ตาลาติ รตฺตวณฺณา ตาลา ติสฺโส โลหิตราชิโย ฯ
อุรํ สํหจฺจาติ อุรํ อาหจฺจ ฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ มหาราช ยสฺเสตา
รตฺตสุวณฺณสุปฺปภา ติสฺโส โลหิตกา ราชิโย คีวํ ปริกฺขิปิตฺวา
อุรํ อาหจฺจ ติฏฺฐนฺติ โส เอโกว มม ปาเส พนฺธํ อุปคโต ฯ
ภสฺสโรติ ปริสุทฺโธ ปภาสมฺปนฺโน ฯ อาตุรนฺติ คิลานํ
ทุกฺขิตํ ฯ อฏฺฐาสีติ อถ ธตรฏฺฐสฺส พนฺธภาวํ ญตฺวา
นิวตฺติตฺวา เอตํ สมสฺสาเสตฺวา มม คมนกาเล จ ปจฺจุคฺคมนํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๖๙.
กตฺวา อากาเสเยว มยา สทฺธึ มธุรปฏิสนฺถารํ กตฺวา มนุสฺสภาสาย
ธตรฏฺฐสฺส คุเณ กเถนฺโต มม หทยํ มุทุกํ กตฺวา ปุน เอตสฺเสว
ปุรโต อฏฺฐาสิ อถาหํ เทว สุมุขสฺส สุภาสิตํ สุตฺวา ปสนฺนจิตฺโต
ธตรฏฺฐํ วิสชฺเชสึ อิติ ธตรฏฺฐสฺส ปาสโต โมกฺโข อิเม หํเส
อาทาย มม อิธาคมนญฺจ สุมุเขเนว กตนฺติ ฯ
     เอวํ โส สุมุขสฺส คุณํ วณฺเณนฺโต กเถสิ ฯ ตํ สุตฺวา
ราชา สุมุขสฺส ธมฺมกถํ โสตุกาโม อโหสิ ฯ ลุทฺทปุตฺตสฺส สกฺการํ
กโรนฺตสฺเสว สุริโย อตฺถงฺคมิโต ทีปา ปชฺชลิตา ฯ พหู ขตฺติยาทโย
สนฺนิปติตา ฯ เขมา เทวีปิ วิวิธนาฏเกหิ ปริวาริตา รญฺโญ
ทกฺขิณปสฺเส นิสีทิ ฯ ตสฺมึ ขเณ ราชา สุมุขํ กถาเปตุกาโม
คาถมาห
       กถนฺนุทานิ สุมุข         หนุํ สํหจฺจ ติฏฺฐสิ
       อาทู เม ปริสํ ปตฺโต     ภยา ภีโต น ภาสสีติ ฯ
     ตตฺถ หนุํ สํหจฺจาติ มธุรกโถ กิร ตฺวํ อถ กสฺมา อิทานิ
มุขํ ปิธาย ติฏฐสิ ฯ อาทูติ กจฺจิ ฯ ภยา ภีโตติ ปริสสารชฺชภเยน
ภีโต หุตฺวา ฯ
     ตํ สุตฺวา สุมุโข อภีตภาวํ ทสฺเสนฺโต คาถมาห
       นาหํ กาสิปติ ภีโต       โอคฺคยฺห ปริสํ ตว
       นาหํ ภยา น ภาสิสฺสํ     วาคฺยํ อตฺถสฺมิ ตาทิเสติ ฯ
     ตตฺถ ตาทิเสติ อปิจ โข ปน ตถารูเป อตฺเถ อุปฺปนฺเน
วากฺยํ ภาสิสฺสามีติ วจโนกาสํ โอโลเกนฺโต นิสินฺโนสฺมีติ อตฺโถ ฯ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๗๐.
     ตํ สุตฺวา ราชา ตสฺส กถํ วฑฺเฒตุกามตาย ปริหาสํ
กโรนฺโต อาห
       น เต อภิสฺสรํ ปสฺเส     น รเถนปิ ปตฺติเก
       นาสฺส จมฺมํ วา กีตํ วา   วมฺมิเน จ ธนุคฺคเห ฯ
       น หิรญฺญํ สุวณฺณํ วา      นครํ วา สุมาปิตํ
       โอกิณฺณปริกฺขํ ทุคฺคํ       ทฬฺหมฏฺฏาลโกฏฺฐกํ
       ยตฺถ ปวิฏฺโฐ สุมุข       ภายิตพฺพํ น ภายสีติ ฯ
     ตตฺถ อภิสฺสรนฺติ รกฺขนตฺถาย ปริวาเรตฺวา ฐิตํ อาวุธหตฺถํ
ปริสนฺเต น ปสฺสามิ ฯ นาสฺสาติ เอตฺถ อสฺสาติ นิปาตมตฺตํ ฯ
จมฺมนฺติ สรีรปริตฺตาณจมฺมํ ฯ กีตํ วาติ กีณิตํ จาฏิกปาลนฺติปิ
วุจฺจติ ฯ จาฏิกปาลหตฺถาปิ เต สนฺติเก นตฺถีติ ทีเปติ ฯ วมฺมิเนติ
วมฺมสนฺนทฺเธ ฯ น  หิรญฺญนฺติ ยํ นิสฺสาย น ภายสิ ตํ
หิรญฺญํปิ เต สนฺติเก น ปสฺสามีติ ฯ
     เอวํ รญฺญา กินฺเต อภายนการณนฺติ วุตฺเต ตํ การณํ
กเถนฺโต อาห
       น เม อภิสฺสเรนตฺโถ     นคเรน ธเนน วา
       อปเถน ปถํ ยาม        อนฺตลิกฺเข จรา มยํ ฯ
       สุตา จ ปณฺฑิตาตฺยมฺหา    นิปุณา จตฺถจินฺตกา
       ภาเสมตฺถวตึ วาจํ       สจฺเจ จสฺสุ ปติฏฺฐิโต ฯ
       กินฺนุ ตุยฺหํ อสจฺจสฺส      อนริยสฺส กริสฺสติ
       มุสาวาทิสฺส ลุทฺทสฺส      ภณิตํปิ สุภาสิตนฺติ ฯ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๗๑.
     ตตฺถ อภิสฺสเรนาติ อารกฺขปริวาเรน ฯ อตฺโถติ เอเตน มม
กิจฺจํ นตฺถิ กสฺมา ยสฺมา อปเถน ตุมฺหาทิสานํ อมคฺเคน ปถํ
มาเปตฺวา ยาม อากาสจาริโน มยนฺติ ฯ ปณฺฑิตาตฺยมฺหาติ
ปณฺฑิตาติ ตยา สุตมฺหา เตเนว การเณน อมฺหากํ สนฺติกา
ธมฺมํ โสตุกาโม กิร โน คณฺหาเปสิ ฯ สจฺเจ จสฺสูติ สเจ
ปน ตฺวํ สจฺเจ ปติฏฺฐิโต อสฺสุ อตฺถวตึ การณนิสฺสิตํ วาจํ
ภาเสยฺยาม ฯ อสจฺจสฺสาติ วจีสจฺจรหิตสฺส ตว สุภาสิตํ มุณฺฑสฺส
ทนฺตสุจิ วิย กึ กริสฺสติ ฯ
     ตํ สุตฺวา ราชา กสฺมา มํ มุสาวาที อนริโยติ วทสิ
กึ มยา กตนฺติ อาห ฯ อถ นํ สุมุโข เตนหิ มหาราช สุโณหีติ
วตฺวา อาห
       ตํ พฺราหฺมณานํ วจนา     อิมํ เขมํ อการยิ
       อภยญฺจ ตยา ฆุฏฐํ       อิมาโย ทสธา ทิสา ฯ
       โอคฺคยฺห เต โปกฺขรณึ    วิปฺปสนฺโนทกํ สุจึ
       ปหูตํ ขาทนํ ตตฺถ        อหึสา เจตฺถ ปกฺขินํ ฯ
       อิทํ สุตฺวาน นิคฺโฆสํ      อาคตมฺหา ตวนฺติเก
       เต เต พนฺธสฺมา ปาเสน  เอตนฺเต ภาสิตํ มุสา ฯ
       มุสาวาทํ ปุรกฺขตฺวา      อิจฺฉาโลภญฺจ ปาปกํ
       อุโภสนฺธึ อติกฺกมฺม       อสาตํ อุปปชฺชตีติ ฯ
     ตตฺถ ตนฺติ ตฺวํ ฯ เขมนฺติ เอวํนามกํ โปกฺขรณึ ฯ ฆุฏฺฐนฺติ
จตูสุ กณฺเณสุ ฐตฺวา โฆสาปิตํ ฯ ทสธาติ อิมา ตา ทสวิธา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๗๒.
ทิสา ตํ ทิสาสุ ตยา อภยํ ฆุฏฺฐํ ฯ โอคฺคยฺหาติ โอคฺคาเหตฺวา
อาคตานํ สนฺติกา ฯ ปหูตํ ขาทนนฺติ ปหูตญฺจ ปทุมุปฺปลสาลิอาทิกํ
ขาทนํ ฯ อิทํ สุตฺวาติ เตสํ ตว โปกฺขรณึ โอคฺคาเหตฺวา อาคตานํ
สนฺติกา อิทํ อภยํ สุตฺวา ฯ ตวนฺติเกติ ตว สมีเป ตยา การิตํ
โปกฺขรณึ อาคตมฺหาติ อตฺโถ ฯ เต เตติ เต มยํ ตว ปาเสน
พนฺธา ฯ ปุรกฺขตฺวาติ ปุรโต กตฺวา ฯ อิจฺฉาโลภนฺติ อิจฺฉาสงฺขาตํ
ปาปกํ โลภํ ฯ อุโภสนฺธินฺติ อุภยํ เทวโลเก จ มนุสฺสโลเก จ
ปฏิสนฺธึ อิเม ปาปธมฺเม ปุรโต กตฺวา จรนฺโต ปุคฺคโล สุคตึ
ปฏิสนฺธึ อติกฺกมิตฺวา ฯ อสาตนฺติ นิรยํ อุปปชฺชติ ฯ
     เอวํ ปริสมชฺเฌเยว ราชานํ ลชฺชาเปสิ ฯ อถ นํ ราชา นาหํ
สุมุข ตุมฺเห มาเรตฺวา มํสํ ขาทิตุกาโม คณฺหาเปสึ ปณฺฑิตภาวํ
ปน โว สุตฺวา สุภาสิตํ โสตุกาโมว คณฺหาเปสินฺติ ปกาเสนฺโต อาห
            นาปรชฺฌาม สุมุข    นปิ โลภาย มคฺคหึ
            สุตา จ ปณฺฑิตาตฺยตฺถ นิปุณา จตฺถจินฺตกา ฯ
            อปฺเปวตฺถวตึ วาจํ   พฺยาหเรยฺยุํ อิธาคตา
            ตถายํ สมฺม เนสาโท วุตฺโต สุมุข มคฺคหีติ ฯ
     ตตฺถ นาปรชฺฌามาติ มาเรนฺโต อปรชฺฌติ นาม มยํ น
มาเรม ฯ โลภาย มคฺคหินฺติ มํสํ ขาทิตุกาโม หุตฺวา โลภาย
ตุมฺเห นาหํ อคฺคหึ ฯ ปณฺฑิตาตฺยตฺถาติ ปณฺฑิตาติ สุตา อตฺถ ฯ
อตฺถจินฺตกาติ ปฏิจฺฉนฺนานํ อตฺถานํ จินฺตกา ฯ อตฺถวตินฺติ
การณนิสฺสิตํ ฯ ตถาติ เตน การเณน ฯ วุตฺโตติ มยา วุตฺโต หุตฺวา ฯ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๗๓.
สุมุข มคฺคหีติ สุมุขาติ อาลปติ ฯ มกาโร สนฺธิกาโร ฯ อคฺคหีติ
ธมฺมํ เทเสตุํ ตุมฺเห คณฺหิ ฯ
     ตํ สุตฺวา สุมุโข สุภาสิตํ โสตุกาเมน อยุตฺตนฺเต กตํ
มหาราชาติ วตฺวา อาห
       เนว ภูตา กาสิปติ        อุปนีตสฺมิ ชีวิเต
       ภาเสมตฺถวตึ วาจํ        สมฺปตฺตา กาลปริยายํ ฯ
       โย มิเคน มิคํ หนฺติ       ปกฺขีนํ ปน ปกฺขินา
       สุเตน วา สุตํ กีเลฺย      กึ อนริยตรนฺตโต ฯ
       โย อริยรุทํ ภาเส        อนริยธมฺมวสฺสิโต
       อุโภ โส ธํสเต โลกา     อิธ เจว ปรตฺถ จ ฯ
       น มชฺเฌถ ยสํ ปตฺโต      น พฺยาเธ ปตฺตสํสยํ
       วายเมเถว กิจฺเจสุ       สํวเร วิวรานิ จ ฯ
       เย วุฑฺฒา อพฺภติกฺกนฺตา    สมฺปตฺตา กาลปริยายํ
       อิธ ธมฺมํ จริตฺวาน        เอเวเต ติทิวงฺคตา ฯ
       อิทํ สุตฺวา กาสิปติ        ธมฺมมตฺตนิ ปาลย
       ธตรฏฺฐญฺจ มุญฺจาหิ        หํสานํ ปวรุตฺตมนฺติ ฯ
     ตตฺถ อุปนีตสฺมีติ มรณสนฺติเก อุปนีเต ฯ กาลปริยายนฺติ
มรณกาลวารํ ปตฺตา สมานา น กถิสฺสาม น หิ ธมฺมกถิกํ พนฺธิตฺวา
มรณภเยน ตชฺเชตฺวา ธมฺมํ สุณามีติ อยุตฺตนฺเต กตนฺติ ฯ มิเคนาติ
สุฏฺฐุ สิกฺขาปิเตน ทีปกมิเคน ฯ หนฺตีติ หนติ ฯ ปกฺขินาติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๗๔.
ทีปกปกฺขินา ฯ สุเตน วาติ เขมสรํ นิพฺภยนฺติ วิสฺสุเตน
ทีปกมิคปกฺขิสทิเสน ปทุมสเรน ฯ สุตนฺติ ปณฺฑิโต จิตฺรกถีติ เอวํ
สุตํ ธมฺมกถิกํ ฯ กีเลฺยติ ธมฺมํ โสสฺสามีติ ปาสพนฺเธน โย กีเลยฺย
หึเสยฺย พาเธยฺย ฯ ตโตติ ตโต เตสํ อนริยโต อุตฺตรึ อญฺญํ
อนริยตรํ กตํ กึ อตฺถิ ฯ อริยรุทนฺติ มุเขน อริยวจนํ สุนฺทรวจนํ
ภาสติ ฯ ธมฺมวสฺสิโตติ กมฺเมน อนริยธมฺมํ อวสฺสิโต ฯ อุโภติ
เทวโลกา จ มนุสฺสโลกา จาติ อุภยมฺหา ฯ อิธ เจวาติ อิธ
อุปฺปนฺโนปิ ปรตฺถ อุปฺปนฺโนติ เอวรูโป ทฺวีหิ สุคติโลเกหิ ธํเสตฺวา
นิรยเมว อุปปชฺชติ ฯ ปตฺตสํสยนฺติ ชีวิตสํสยมาปนฺนํปิ ทุกฺขํ ปตฺวา
น กิลเมยฺย ฯ สํวเร วิวรานิ จาติ อตฺตโน ฉิทฺทานิ รนฺธานิ
สํวเรยฺย ปิทเหยฺย ฯ วุฑฺฒาติ คุณพุฑฺฒา ปณฺฑิตา ฯ สมฺปตฺตา
กาลปริยายนฺติ มรณกาลปริยายํ ปตฺตา หุตฺวา อนติกฺกนฺตา ฯ
เอเวเตติ เอวํ เอเต ฯ อิทนฺติ อิทํ มยา วุตฺตํ อตฺถนิสฺสิตํ
วจนํ ฯ ธมฺมนฺติ ปเวณิยธมฺมํปิ สุจริตธมฺมํปิ ฯ
     ตํ สุตฺวา ราชา อาห
       อาหรนฺตูทกํ ปชฺชํ        อาสนญฺจ มหารหํ
       ปญฺชรโต ปโมกฺขามิ      ธตรฏฺฐํ ยสสฺสินํ ฯ
       ตญฺจ เสนาปตึ ธีรํ       นิปุณํ อตฺถจินฺตกํ
       โย สุเข สุขิโต รญฺโญ    ทุกฺขิเต โหติ ทุกฺขิโต ฯ
       เอตาทิโส โข อรหติ     ปิณฺฑมสฺนาตุ ภตฺตุโน
       ยถายํ สุมุโข รญฺโญ      ปาณสาธารโณ สขาติ ฯ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๗๕.
     ตตฺถ อุทกนฺติ ปาทโธวนํ ฯ ปชฺชนฺติ ปาทพฺภญฺชนํ ฯ สุเขติ
สุเข สติ ฯ
     รญฺโญ วจนํ สุตฺวา อมจฺจาทโย เตสํ อาสนํ อาหริตฺวา
ตตฺถ นิสินฺนานํ คนฺโธทเกน ปาเท โธวิตฺวา สตปาเกน เตเลน
อพฺภญฺชยึสุ ฯ
     ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห
       ปีฐญฺจ สพฺพโสวณฺณํ       อฏฺฐปาทํ มโนรมํ
       มฏฺฐํ กาสิกวตฺถินํ        ธตรฏฺโฐ อุปาวิสิ ฯ
       โกจฺฉญฺจ สพฺพโสวณฺณํ     เวยฺยคฺฆปริสิพฺพิตํ
       สุมุโข อชฺฌปาเวกฺขิ      ธตรฏฺฐสฺสนนฺตรา ฯ
       เตสํ กาญฺจนปตฺเตหิ      ปุถู อาทาย กาสิโย
       หํสานํ อภิหาเรสุํ        อคฺคํ รญฺโญ ปวาสิตนฺติ ฯ
     ตตฺถ มฏฺฐนฺติ กรณปรินิฏฺฐิตํ ฯ กาสิกวตฺถินนฺติ กาสิกวตฺเถน
อตฺถตํ ฯ โกจฺฉนฺติ มชฺเฌ สงฺขิตฺตํ ฯ เวยฺยคฺฆปริสิพฺพิตนฺติ
พฺยคฺฆจมฺมปริสิพฺพิตํ มงฺคลทิวเส อคฺคมเหสิยา นิสีทนปีฐํ ฯ
กาญฺจนปตฺเตหีติ สุวณฺณภาชเนหิ ฯ ปุถูติ พหู ฯ กาสิโยติ
กาสิกรฏฺฐวาสิโน ฯ อภิหาเรสุนฺติ อุปนาเมสุํ ฯ อคฺคํ รญฺโญ ปวาสิตนฺติ
อฏฺฐสตปลสุวณฺณจาฏิปกฺขิตฺตํ หํสรญฺโญ ปณฺณาการตฺถาย กาสิกรญฺโญ
เปสิตํ นานคฺครสโภชนํ ฯ
     เอวํ อุปนีเต ตสฺมึ ปน กาสิกราชา เตสํ หตฺถโต หตฺเถน
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๗๖.
สมฺปฏิคฺคหณตฺถํ สยํ สุวณฺณจาฏึ คเหตฺวา อุปนาเมสิ ฯ เต
ตโต มธุลาเช ขาทิตฺวา มธุโรทกํ ปิวึสุ ฯ อถ มหาสตฺโต
รญฺโญ อภิหารญฺจ ปสาทญฺจ ทิสฺวา ปฏิสนฺถารมกาสิ ฯ
     ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห
       ทิสฺวา อภิหตํ อนฺนํ    กาสิราเชน เปสิตํ
       กุสโล ขตฺตธมฺมานํ    ตโต ปุจฺฉิ อนนฺตรา ฯ
       กจฺจิ นุ โภโต กุสลํ   กจฺจิ โภโต อนามยํ
       กจฺจิ รฏฺฐมิทํ ผีตํ     ธมฺเมน อนุสาสติ ฯ
     ราช อาห
       กุสลญฺเจว เม หํส    อโถ หํส อนามยํ
       อโถ รฏฺฐมิทํ ผีตํ     ธมฺเมน อนุสาสิหํ ฯ
     มหาสตฺโต อาห
       กจฺจิ โภโต อมจฺเจสุ  โทโส โกจิ น วิชฺชติ
       กจฺจิ จ เต ตวตฺเถสุ  นาวกงฺขนฺติ ชีวิตํ ฯ
     ราชา อาห
       อโถปิ เม อมจฺเจสุ   โทโส โกจิ น วิชฺชติ
       อโถปิ เต มมตฺเถสุ   นาวกงฺขนฺติ ชีวิตํ ฯ
     มหาสตฺโต อาห
       กจฺจิ เต สาทิสี ภริยา อสฺสวา ปิยภาณินี
       ปุตฺตรูปยสูเปตา      ตว ฉนฺทวสานุคา ฯ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๗๗.
ราชา อาห
     อโถ เม สาทิสี ภริยา   อสฺสวา ปิยภาณินี
     ปุตฺตรูปยสูเปตา        มม ฉนฺทวสานุคา ฯ
มหาสตฺโต อาห
     กจฺจิ รฏฺฐํ อนุปฺปีฬํ      อกุโตจิอุปทฺทวํ
     อสาหเสน ธมฺเมน      สเมน อนุสาสสิ ฯ
ราชา อาห
     อโถ รฏฺฐํ อนุปฺปีฬํ      อกุโตจิอุปทฺทวํ
     อสาหเสน ธมฺเมน      สเมน อนุสาสิหํ ฯ
มหาสตฺโต อาห
     กจฺจิ สนฺโต อปจิตา     อสนฺโต ปริวชฺชิตา
     โน จ ธมฺมํ นิรงฺกตฺวา   อธมฺมมนุวตฺตสิ ฯ
ราชา อาห
     สนฺโต จ เม อปจิตา    อสนฺโต ปริวชฺชิตา
     ธมฺมเมวานุวตฺตามิ      อธมฺโม เม นิรงฺกโต ฯ
มหาสตฺโต อาห
     กจฺจิ อนาคตํ ทีฆํ       สมเวกฺขสิ ขตฺติย
     กจฺจิ มตฺโต มทนีเย     ปรโลกํ น สนฺตสิ ฯ
ราชา อาห
     นาหํ อนาคตํ ทีฆํ       สมเวกฺขามิ ปกฺขิม
     ฐิโต ทสสุ ธมฺเมสุ      ปรโลกํ น สนฺตสึ ฯ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๗๘.
     ทานํ สีลํ ปริจฺจาคํ      อาชฺชวํ มทฺทวํ ตปํ
     อกฺโกธํ อวิหึสญฺจ       ขนฺตึ จ อวิโรธนํ ฯ
     อิจฺเจเต กุสเล ธมฺเม   ฐิเต ปสฺสามิ อตฺตนิ
     ตโต เม ชายเต ปีติ    โสมนสฺสญฺจนปฺปกํ ฯ
     สุมุโข จ อจินฺเตตฺวา    วิสชฺชิ ผรุสํ คิรํ
     ภาวโทสมนญฺญาย       อสฺมากายํ วิหงฺคโม ฯ
     โส กุทฺโธ ผรุสํ วาจํ    นิจฺฉาเรสิ อโยนิโส
     ยานสฺมาสุ น วิชฺชนฺติ    นยิทํ ปญฺญวตามิวาติ ฯ
     ตตฺถ ทิสฺวาติ ตํ พหุํ อคฺคปานโภชนํ ทิสฺวา ฯ เปสิตนฺติ
อาหราเปตฺวา อุปนีตํ ฯ ขตฺตธมฺมานนฺติ ปฐมการเกสุ ปฏิสนฺถารธมฺมานํ ฯ
ตโต ปุจฺฉิ อนนฺตราติ ตสฺมึ กาเล ฯ กจฺจิ นุ โภโตติ อนุปฏิปาฏิยา
ปุจฺฉิตา ปน ฉ คาถา เหฏฺฐา วุตฺตตฺถาเยว ฯ อนุปฺปีฬนฺติ
กจฺจิ รฏฺฐวาสิโน ยนฺเตน อุจฺฉุํ วิย อนุปฺปีเฬสีติ ปุจฺฉิ ฯ
อกุโตจิอุปทฺทวนฺติ กุโตจิ อนุปทฺทวํ ฯ สเมน อนุสาสสีติ
กจฺจิ ตฺวํ อิทํ รฏฺฐํ ธมฺเมน สเมน อนุสาเสยฺยาสิ ฯ สนฺโตติ
สีลาทิคุณยุตฺตา สปฺปุริสา ฯ นิรงฺกตฺวาติ ฉฑฺเฑตฺวา ฯ อนาคตํ
ทีฆนฺติ อนาคตํ อตฺตโน ชีวิตํ ปวตฺติตํ กจฺจิ ทีฆํ ฯ สมเวกฺขสีติ
อายุสงฺขารานํ ปริตฺตภาวํ ชานาสีติ ปุจฺฉติ ฯ มทนีเยติ มทาวเห
รูปาทิอารมฺมเณ ฯ น สนฺตสีติ น ภายสิ ฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ
กจฺจิ รูปาทีสุ กามคุเณสุ อปฺปมตฺโต หุตฺวา ทานาทีนํ กุสลานํ
กตตฺตา ปรโลกํ น ภายสีติ ฯ ทสสูติ ทสสุ ราชธมฺเมสุ ฯ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๗๙.
ทานาทีสุ ปวตฺติตเจตนา ทานํ ปญฺจสีลทสสีลาทีนิ สีลํ เทยฺยธมฺมจาโค
ปริจฺจาโค อุชุภาโว อาชฺชวํ มุทุภาโว มทฺทวํ อุโปสถกมฺมํ ตโป
เมตฺตาปุพฺพภาโค อกฺโกโธ กรุณาปุพฺพภาโค อวิหึสา
อธิวาสนํ ขนฺติ อวิโรโธ อวิโรธนํ ฯ อจินฺเตตฺวาติ
มม อิมํ คุณสมฺปตฺตึ อจินฺเตตฺวา ฯ ภาวโทสนฺติ จิตฺตโทสํ ฯ
อนญฺญายาติ อชานิตฺวา ฯ อสฺมากนฺติ อมฺหากํ จิตฺตโทโส นาม
นตฺถิ ยเมส ชาเนยฺย ตํ อชานิตฺวาว ผรุสํ กกฺขลํ วิสชฺเชสิ ฯ
อโยนิโสติ อนุปาเยน ฯ ยานสฺมาสูติ ยานิ วชฺชานิ อมฺเหสุ น
สนฺติ ตานิ วทติ ฯ นยิทนฺติ น อิทํ ฯ ตสฺมา มม อิทํ
วจนํ ปญฺญวตามิว น โหติ เตเนส มม น ปณฺฑิโต วิย
อุปฏฺฐาติ ฯ
     ตํ สุตฺวา สุมุโข มหาคุณสมฺปนฺโนว ราชา อปสาทิโต
โส เม กุทฺโธ ขมาเปสฺสามิ นนฺติ จินฺเตตฺวา อาห
       อตฺถิ เม ตํ อติสารํ    เวเคน มนุชาธิป
       ธตรฏฺเฐ จ พนฺธสฺมึ    ทุกฺขํ เม วิปุลํ อหุ ฯ
       ตฺวํ โน ปิตาว ปุตฺตานํ  ภูตานํ ธรณีริว
       อสฺมากมธิปนฺนานํ      ขมสฺสุ ราชกุญฺชราติ ฯ
     ตตฺถ อติสารนฺติ ปกฺขลิตํ ฯ เวเคนาติ อหํ เอตํ กถํ กเถนฺโต
เวเคน สหสา กเถมิ ฯ ทุกฺขนฺติ เจตสิกํ ทุกฺขํ มม วิปุลํ อโหสิ
ตสฺมา โกธวเสน ตํ มยา วุตฺตํ ตเมว ขม มหาราชาติ ฯ
ปุตฺตานนฺติ ตฺวํ ปุตฺตานํ ปิตา วิย ฯ ธรณีริวาติ ปาณภูตานํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๘๐.
ปติฏฺฐา ปฐวี วิย ตฺวํ ปน อมฺหากํ อวสฺสโย ฯ อธิปนฺนานนฺติ
โทเสน อปราเธน อชฺโฌตฺถตานํ ฯ ขมสฺสูติ อิทํ โส สุมุโข อาสนา
โอรุยฺห ปกฺเขหิ อญฺชลึ กตฺวา อาห ฯ
     อถ นํ ราชา อาลิงฺคิตฺวา อาทาย สุวณฺณปีเฐ นิสีทาเปตฺวา
อจฺจยเทสนํ ปฏิคฺคณฺหนฺโต อาห
       เอวนฺเต อนุโมทาม   ยํ ภาวํ น นิคุยฺหสิ
       ขีลํ ปฏิภินฺทสิ ปกฺขิ    อุชุโกสิ วิหงฺคโมติ ฯ
     ตตฺถ อนุโมทามาติ ตนฺเต โทสํ ขมาม ฯ ยนฺติ ยสฺมา ตฺวํ
อตฺตโน จิตฺตปฏิจฺฉนฺนภาวํ น นิคุยฺหสิ ฯ ขีลนฺติ จิตฺตขีลํ จิตฺตขาณุกํ ฯ
     เอวญฺจ ปน วตฺวา ราชา มหาสตฺตสฺส ธมฺมกถาย สุมุขสฺส
จ อุชุภาเวน ปสีทิตฺวา ปสนฺเนน นาม ปสนฺนากาโร กาตพฺโพติ
อุภินฺนํปิ เตสํ อตฺตโน รชฺชสิรึ นิยฺยาเทนฺโต คาถา อาห
       ยํกิญฺจิ รตนํ อตฺถิ     กาสิราชนิเวสเน
       รชฏํ ชาตรูปญฺจ      มุตฺตา เวฬุริยา พหู ฯ
       มณโย สงฺขมุตฺตญฺจ    วตฺถิกํ หริจนฺทนํ
       อชินํ ทนฺตภณฺฑญฺจ     โลหํ กาฬายสํ พหุํ
       เอตํ ททามิ โว วิตฺตํ  อิสฺสริยํ วิสฺสชามิ โวติ ฯ
     ตตฺถ อตฺถีติ นิทหิตํ ฯ มุตฺตาติ วิทฺธาวิทฺธมุตฺตา ฯ มณโยติ
มณิภณฺฑกานิ ฯ สงฺขมุตฺตญฺจาติ ทกฺขิณาวฏฺฏสงฺขรตนญฺจ
อามลกวฏฺฏมุตฺตรตนญฺจ ฯ วตฺถิกนฺติ สุขุมกาสิกวตฺถานิ ฯ อชินนฺติ
อชินมิคจมฺมํ ฯ โลหํ กาฬายสนฺติ ตมฺพโลหญฺจ กาฬโลหญฺจ ฯ อิสฺสริยนฺติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๘๑.
กาญฺจนมาเลน เสตจฺฉตฺเตน สทฺธึ ทฺวาทสโยชนิเก พาราณสินคเร
รชฺชํ ฯ
     เอวญฺจ ปน วตฺวา อุโภปิ เสตจฺฉตฺเตน ปูเชตฺวา รชฺชํ
ปฏิจฺฉาเปสิ ฯ อถ มหาสตฺโต รญฺญา สทฺธึ สลฺลปนฺโต อาห
         อทฺธา อปจิตา ตฺยมฺหา     สกฺกตา จ รเถสภ
         ธมฺเมสุ วตฺตมานานํ       ตฺวํ โน อาจริโย ภว ฯ
         อาจริย สมนุญฺญาตา       ตยา อนุมตา มยํ
         ตํ ปทกฺขิณโต กตฺวา       ญาตี ปสฺเสมุรินฺทมาติ ฯ
     ตตฺถ ธมฺเมสูติ ทสสุ กุสลกมฺมปถธมฺเมสุ ฯ อาจริโยติ ตฺวํ
อมฺเหสุ พฺยตฺตตโร ตสฺมา โน ตตฺถ อาจริโย โหหิ ฯ อปิจ ทสนฺนํ
ราชธมฺมานํ กถิตตฺตาปิ สุมุขสฺส โทสํ ทสฺเสตฺวา อจฺจยํ ปริคฺคหณสฺส
กตตฺตาปิ ตฺวํ ปน อมฺหากํ อาจริโย ภว ตสฺมา อิทานิปิ โน
อาจารสิกฺขาปเนน อาจริโย ภวาติ อาห ฯ ปสฺเสมุรินฺทมาติ ปสฺเสมุ
อรินฺทม ฯ
     โส เตสํ คมนํ อนุชานาติ ฯ โพธิสตฺตสฺสาปิ ธมฺมํ กเถนฺตสฺเสว
อรุณํ อุฏฺฐหิ ฯ
     ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห
         สพฺพรตฺตึ จินฺตยิตฺวาน     มนฺตยิตฺวา ยถากถํ
         กาสิราชา อนุญฺญาสิ      หํสานํ ปวรุตฺตมนฺติ ฯ
     ตตฺถ ยถากถนฺติ ยํกิญฺจิ อตฺถํ เตหิ สทฺธึ จินฺเตตพฺพญฺจ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๘๒.
มนฺเตตพฺพญฺจ จินฺเตตฺวา มนฺเตตฺวา จาติ อตฺโถ ฯ อนุญฺญาสีติ
คจฺฉถาติ อนุญฺญาสิ ฯ
     เอวํ เตน อนุญฺญาโต โพธิสตฺโต ราชานํ อปฺปมตฺโต ธมฺเมน
รชฺชํ กาเรหีติ โอวทิตฺวา ปญฺจสุ สีเลสุ ปติฏฺฐาเปสิ ฯ ราชา เตสํ
กาญฺจนภาชเนหิ มธุลาชญฺจ มธุโรทกญฺจ อุปเนตฺวา นิฏฺฐิตาหารกิจฺเจ
คนฺธมาลาทีหิ ปูเชตฺวา โพธิสตฺตํ สุวณฺณจงฺโกฏเกน สยํ อุกฺขิปิ ฯ
เขมา เทวี สุมุขํ อุกฺขิปิ ฯ อถ เน สีหปญฺชรํ อุคฺฆาฏาเปตฺวา
สุริยุคฺคมนเวลาย คจฺฉถ สามิโนติ วิสชฺเชสุํ ฯ
     ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห
        ตโต รตฺยา วิวสเน      สุริยสฺสุคฺคมนํ ปติ
        เปกฺขโต กาสิราชสฺส     ภวนโต วิคาหิสุนฺติ ฯ
     ตตฺถ วิคาหิสุนฺติ อากาสํ ปกฺขนฺทึสุ ฯ
     มหาสตฺโต สุวณฺณจงฺโกฏกโต อุปฺปติตฺวา มา จินฺตยิตฺถ
มหาราช อปฺปมตฺโต อมฺหากํ โอวาเท วตฺเตยฺยาสีติ ราชานํ
อสฺสาเสตฺวา สุมุขํ อาทาย จิตฺตกูฏเมว คโต ฯ ตานิปิ โข
ฉนฺนวุติหํสสหสฺสานิ กาญฺจนคุหาโต นิกฺขมิตฺวา ปพฺพตตเล นิสินฺนา เต
อาคจฺฉนฺเต ทิสฺวา ปจฺจุคฺคนฺตฺวา ปริวาเรสุํ ฯ เต ญาติคณปริวุตา
จิตฺตกูฏํ ปวิสึสุ ฯ
     ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห
        เต อโรเค อนุปฺปตฺเต    ทิสฺวาน ปรเม ทิเช
        เกเกติมกรุํ หํสา        ปุถุสทฺโท อชายถ ฯ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๘๓.
        เต ปตีตา ปมุตฺเตน      ภตฺตุนา ภตฺตุคารวา
        สมนฺตา ปริกรึสุ         อณฺฑชา ลทฺธปจฺจยาติ ฯ
     ตตฺถ อกรุนฺติ มหาสทฺทํ นิจฺฉารึสุ ฯ ปรเมติ อุตฺตเม ฯ
เกเกติ อตฺตโน สภาวรเวน เกเกติ สทฺทมกํสุ ฯ ภตฺตุคารวาติ
ภตฺตริ สคารวา ฯ ปริกรึสูติ ภตฺตุโน มุตฺตภาเวน ตุฏฺฐา ตํ ภตฺตารํ
สมนฺตา ปริวารยึสุ ฯ ลทฺธปจฺจยาติ ลทฺธปติฏฺฐา ฯ
     เอวํ ปริวาเรตฺวา จ ปน เต หํสา กถํ มุตฺโตสิ มหาราชาติ
ปุจฺฉึสุ ฯ มหาสตฺโต สุมุขํ นิสฺสาย มุตฺตภาวํ ราชกุลกตกมฺมํ
ลุทฺทปุตฺตกตกมฺมํ จ กเถสิ ฯ ตํ สุตฺวา หํสคณา สุมุขเสนาปติ
จ ลุทฺโท จ สุขิตา นิทฺทุกฺขา จิรํ ชีวนฺตูติ อาหํสุ ฯ
     ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา โอสานคาถมาห
        เอวํ มิตฺตวตํ อตฺถา      สพฺเพ โหนฺติ ปทกฺขิณา
        หํสา ยถา ธตรฏฺฐา      ญาติสงฺฆมุปาคมุนฺติ ฯ
     ตตฺถ มิตฺตวตนฺติ กลฺยาณมิตฺตสมฺปนฺนานํ ฯ ปทกฺขิณาติ
สุขนิปฺผตฺติโน วุฑฺฒิยุตฺตา ฯ ธตรฏฺฐาติ หํสราชา สุมุโข รญฺญา
เจว ลุทฺทปุตฺเตน จาติ ทฺวีหิ เอวํ อุโภปิ เต ธตรฏฺฐา
กลฺยาณมิตฺตสมฺปนฺนา ยถา ฯ ญาติสงฺฆมุปาคมุนฺติ ญาติสงฺฆูปคมนสงฺขาโต
เตสํ อตฺโถ ปทกฺขิโณ ชาโต ฯ เอวํ อญฺเญสํปิ มิตฺตวตํ อตฺถา
ปทกฺขิณา โหนฺตีติ ฯ
     สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา น ภิกฺขเว อิทาเนว
ปุพฺเพปิ อานนฺโท มมตฺถาย ชีวิตํ ปริจฺจชีวิ วตฺวา ชาตกํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๘๔.
สโมธาเนสิ ตทา ลุทฺโท อานนฺโท อโหสิ เขมา เทวี เขมา ภิกฺขุนี
อโหสิ ราชา สารีปุตฺโต อโหสิ สุมุโข อานนฺโท อโหสิ เสสปริสา
พุทฺธปริสา อเหสุํ ธตรฏฺโฐ ปน อหเมว สมฺมาสมฺพุทฺโธติ ฯ
                   มหาหํสชาตกํ นิฏฺฐิตํ ฯ
                         ทุติยํ ฯ
                    --------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๒ หน้า ๒๖๖-๒๘๔.
http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=42&A=5398&modeTY=2&pagebreak=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=42&A=5398&modeTY=2&pagebreak=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=28&i=199
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=28&A=1349
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=28&A=1574
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=28&A=1574
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๘
http://84000.org/tipitaka/read/?index_28