บาลีอรรถกถาเล่มที่ ๔๗

หน้าที่ ๑๑๐.

ปญฺจ ปทานิ โยเชตพฺพานิ. กสิณาทิอารมฺมณภาวนาย สิขาปฺปตฺตกาเล จิตฺต- เจตสิกานํ ปริคฺคหปริวารปริปูรฏฺโฐ. เตสํเยว สมฺมา สมาหิตตฺตา เอการมฺมเณ สโมสรเณน สโมธานฏฺโฐ. เตสํเยว พลปฺปตฺติยา อารมฺมณํ อภิภวิตฺวา ปติฏฺฐาน- วเสน อธิฏฺฐานฏฺโฐ. สมถสฺส วิปสฺสนาย วา อาทิโต, อาทเรน วา เสวนวเสน อาเสวนฏฺโฐ. วฑฺฒนวเสน ภาวนฏฺโฐ. ปุนปฺปุนํ กรณวเสน พหุลีกมฺมฏฺโฐ. พหุลีกตสฺส สุฏฺฐุ สมุฏฺฐิตวเสน สุสมุคฺคตฏฺโฐ. สุสมุคฺคตสฺส ปจฺจนีเกหิ สุฏฺฐุ วิมุตฺติวเสน อารมฺมเณ จ สุฏฺฐุ อธิมุตฺติวเสน สุวิมุตฺตฏฺโฐ. พุชฺฌนฏฺฐาทีนิ จตฺตาริ ปทานิ โพชฺฌงฺควเสน วุตฺตานิ. โสตาปตฺติมคฺค- โพชฺฌงฺคานํ พุชฺฌนฏฺโฐ. สกทาคามิมคฺคโพชฺฌงฺคานํ อนุพุชฺฌนฏฺโฐ. อนาคามิมคฺคโพชฺฌงฺคานํ ปฏิพุชฺฌนฏฺโฐ. อรหตฺตมคฺคโพชฺฌงฺคานํ สมฺพุชฺฌนฏฺโฐ. วิปสฺสนาโพชฺฌงฺคานํ วา พุชฺฌนฏฺโฐ. ทสฺสนมคฺคโพชฺฌงฺคานํ อนุพุชฺฌนฏฺโฐ. ภาวนามคฺคโพชฺฌงฺคานํ ปฏิพุชฺฌนฏฺโฐ. ผลโพชฺฌงฺคานํ สมฺพุชฺฌนฏฺโฐ. ยถา- วุตฺตนเยเนว โพชฺฌงฺคานํ ตสฺส ตสฺส ปุคฺคลสฺส โพธนาทิกรเณน โพธนฏฺฐาทโย จตฺตาโร อตฺถา เวทิตพฺพา. ยถาวุตฺตานํเยว โพชฺฌงฺคานํ พุชฺฌนฏฺเฐน "โพโธ"ติ ลทฺธนามสฺส ปุคฺคลสฺส ปกฺเข ภวตฺตา โพธิปกฺขิยา นาม. เตสํ ยถาวุตฺตานํเยว โพธิปกฺขิยฏฺฐาทโย จตฺตาโร อตฺถา เวทิตพฺพา. วิปสฺสนาปญฺญาวเสน โชตนฏฺโฐ. กมโต จตุมคฺคปญฺญาวเสน อุชฺโชตนานุชฺโชตนปฏิชฺโชตนสญฺโชตนฏฺโฐ. กมโต จตุมคฺคปญฺญาวเสน วา โชตนฏฺฐาทโย, ผลปญฺญาวเสน สญฺโชตนฏฺโฐ เวทิตพฺโพ. [๑๖] ปตาปนฏฺฐาทีนิ ^๑- อฏฺฐารส วิสฺสชฺชนานิ อริยมคฺควเสน นิทฺทิฏฺฐานิ. อริยมคฺโค หิ ยสฺสุปฺปชฺชติ, ตํ ปตาเปติ ปภาเวติ วิโรจาเปตีติ ปตาโน, ตสฺส ปตาปนฏฺโฐ. ตสฺเสว อติปภสฺสรภาเวน สยํ วิโรจนฏฺโฐ. กิเลสานํ วิโสสเนน สนฺตาปนฏฺโฐ. อมลนิพฺพานารมฺมณตฺตา อมลฏฺโฐ. สมฺปยุตฺตมลาภาเวน วิมลฏฺโฐ. @เชิงอรรถ: ^๑ สี. ปกาสนฏฺฐาทีนิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๑.

อารมฺมณกรณมลาภาเวน นิมฺมลฏฺโฐ. อถ วา โสตาปตฺติมคฺคสฺส อมลฏฺโฐ. สกทาคามิอนาคามิมคฺคานํ วิมลฏฺโฐ. อรหตฺตมคฺคสฺส นิมฺมลฏฺโฐ. อถ วา สาวกมคฺคสฺส อมลฏฺโฐ. ปจฺเจกพุทฺธมคฺคสฺส วิมลฏฺโฐ. สมฺมาสมฺพุทฺธมคฺคสฺส นิมฺมลฏฺโฐ. กิเลสวิสมาภาเวน สมฏฺโฐ. "สมฺมา มานาภิสมยา"ติอาทีสุ ^๑- วิย กิเลสปฺปหานฏฺเฐน สมยฏฺโฐ. วิกฺขมฺภนตทงฺคสมุจฺเฉทปฏิปฺปสฺสทฺธินิสฺสรณสงฺขาเตสุ ปญฺจสุ วิเวเกสุ สมุจฺเฉทวิเวกตฺตา วิเวกฏฺโฐ, วินาภาวฏฺโฐ. นิสฺสรณวิเวเก นิพฺพาเน จรณโต วิเวกจริยฏฺโฐ. ปญฺจสุ วิราเคสุ สมุจฺเฉทวิราคตฺตา วิราคฏฺโฐ, วิรชฺชนฏฺโฐ. นิสฺสรณวิราเค นิพฺพาเน จรณโต วิราคจริยฏฺโฐ. ปญฺจสุ นิโรเธสุ สมุจฺเฉทนิโรธตฺตา นิโรธฏฺโฐ. ทุกฺขนิโรเธ นิพฺพาเน จรณโต นิโรธจริยฏฺโฐ. ปริจฺจาคปกฺขนฺทนโวสฺสคฺคตฺตา โวสฺสคฺคฏฺโฐ. อริยมคฺโค หิ สมุจฺเฉทวเสน กิเลสปฺปหานโต ปริจฺจาคโวสฺสคฺโค, อารมฺมณกรณวเสน นิพฺพาน- ปกฺขนฺทนโวสฺสคฺโค ปกฺขนฺทนโวสฺสคฺโค จ. วิปสฺสนา ปน ตทงฺควเสน กิเลสปฺ- ปหานโต ปริจฺจาคโวสฺสคฺโค, ตนฺนินฺนภาเวน นิพฺพานปกฺขนฺทนโต ปกฺขนฺทน- โวสฺสคฺโค, น โส อิธ อธิปฺเปโต. โวสฺสคฺคภาเวน จรณโต โวสฺสคฺคจริยฏฺโฐ. ปญฺจสุ วิมุตฺตีสุ สมุจฺเฉทวิมุตฺตตฺตา วิมุตฺตฏฺโฐ. นิสฺสรณวิมุตฺติยํ จรณโต วิมุตฺติจริยฏฺโฐ. ฉนฺทวีริยจิตฺตวีมํสาสงฺขาเตสุ จตูสุ อิทฺธิปาเทสุ เอเกกอิทฺธิปาทวเสน ทส ทส กตฺวา จตุริทฺธิปาทวเสน ฉนฺทฏฺฐาทีนิ จตฺตาฬีส วิสฺสชฺชนานิ นิทฺทิฏฺฐานิ. กตฺตุกมฺมยตฏฺโฐ ฉนฺทฏฺโฐ. ฉนฺทํ สีสํ กตฺวา ภาวนารมฺภกาเล มูลฏฺโฐ. สหชาตานํ ปติฏฺฐาภาเวน ปาทฏฺโฐ. ปทฏฺโฐติ วา ปาโฐ. อิทฺธิปาทตฺตา อธิปติ- ภาวเน ปธานฏฺโฐ. ปโยคกาเล อิชฺฌนฏฺโฐ. สทฺธาสมฺปโยเคน อธิโมกฺขฏฺโฐ. วีริยสมฺปโยเคน ปคฺคหฏฺโฐ. สติสมฺปโยเคน อุปฏฺฐานฏฺโฐ. สมาธิสมฺปโยเคน @เชิงอรรถ: ^๑ ม.มู. ๑๒/๒๘/๑๖, องฺ.ติก. ๒๐/๓๓, องฺ.ปญฺจก. ๒๒/๒๐๐/๒๗๔ (สฺยา)

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๒.

อวิกฺเขปฏฺโฐ. ปญฺญาสมฺปโยเคน ทสฺสนฏฺโฐ. ปคฺคหฏฺโฐ วีริยฏฺโฐ. วีริยํ สีสํ กตฺวา ภาวนารมฺภกาเล มูลฏฺโฐ. สยํ วีริยตฺตา ปคฺคหฏฺโฐ. จินฺตนฏฺฐาทิโก จิตฺตฏฺโฐ. จิตฺตํ สีสํ กตฺวา ภาวนารมฺภกาเล มูลฏฺโฐ. อุปปริกฺขนฏฺโฐ วีมํสฏฺโฐ. วีมํสํ สีสํ กตฺวา ภาวนารมฺภกาเล มูลฏฺโฐ. สยํ วีมํสตฺตา ทสฺสนฏฺโฐ. [๑๗] ทุกฺขสฺส ปีฬนฏฺโฐติอาทีนิ โสฬส วิสฺสชฺชนานิ สจฺจานํ ตถลกฺขณ- วเสน นิทฺทิฏฺฐานิ. ทุกฺขทสฺสเนเนว ปีฬนฏฺโฐ. ทุกฺขายูหนสมุทยทสฺสเนน สงฺขตฏฺโฐ. สพฺพกิเลสสนฺตาปหรสุสีตลมคฺคทสฺสเนน สนฺตาปฏฺโฐ. อวิปริณามธมฺม- นิโรธทสฺสเนน วิปริณามฏฺโฐ. สมุทยทสฺสเนเนว อายูหนฏฺโฐ. สมุทยายูหิต- ทุกฺขทสฺสเนน นิทานฏฺโฐ. วิสญฺโญคภูตนิโรธทสฺสเนน สญฺโญคฏฺโฐ. นิยฺยานภูต- มคฺคทสฺสเนน ปลิโพธฏฺโฐ. นิโรธทสฺสเนเนว นิสฺสรณฏฺโฐ. อวิเวกภูตสมุทย- ทสฺสเนน วิเวกฏฺโฐ. สงฺขตภูตมคฺคทสฺสเนน อสงฺขตฏฺโฐ. วิสภูตทสฺสเนน อมตฏฺโฐ. มคฺคทสฺสเนน นิยฺยานฏฺโฐ. นิพฺพานปตฺติยา อเหตุภูตสมุทยทสฺสเนน เหตุฏฺโฐ. สุทุทฺทสนิโรธทสฺสเนน ทสฺสนฏฺโฐ. กปณชนสทิสทุกฺขทสฺสเนน อุฬารกุสลสทิโส อาธิปเตยฺยฏฺโฐ ปาตุภวตีติ. เอวํ ตํตํสจฺจทสฺสเนน ตทญฺญสจฺจทสฺสเนน จ เอเกกสฺส สจฺจสฺส จตฺตาโร จตฺตาโร ลกฺขณฏฺฐา วุตฺตา. ตถฏฺฐาทีนิ ทฺวาทส วิสฺสชฺชนานิ สพฺพธมฺมสงฺคาหกทฺวาทสปทวเสน นิทฺทิฏฺฐานิ. ตถฏฺโฐติ ยถาสภาวฏฺโฐ. อนตฺตฏฺโฐติ อตฺตวิรหิตฏฺโฐ. สจฺจฏฺโฐติ อวิสํวาทนฏฺโฐ. ปฏิเวธฏฺโฐติ ปฏิวิชฺฌิตพฺพฏฺโฐ. อภิชานนฏฺโฐติ อภิชาติตพฺพฏฺโฐ. ปริชานนฏฺโฐติ ญาตตีรณปริญฺญาย ปริชานิตพฺพฏฺโฐ. ธมฺมฏฺโฐติ สภาว- ธารณาทิอตฺโถ. ธาตุฏฺโฐติ สุญฺญาทิอตฺโถ. ญาตฏฺโฐติ ชานิตุํ สกฺกุเณยฺยฏฺโฐ. สจฺฉิกิริยฏฺโฐติ สจฺฉิกาตพฺพฏฺโฐ. ผสฺสนฏฺโฐติ ญาเณน ผุสิตพฺพฏฺโฐ. อภิสมยฏฺโฐติ ปจฺจเวกฺขณญาเณน อภิสมฺมาคนฺตพฺพฏฺโฐ, ญาเณน ปฏิลภิตพฺพฏฺโฐ วา. ปฏิลาโภปิ หิ "อตฺถาภิสมยา ธีโร"ติอาทีสุ ^๑- วิย อภิสมโยติ วุจฺตติ. @เชิงอรรถ: ^๑ สํ.ส. ๑๕/๑๒๙/๑๐๖

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๓.

[๑๘] เนกฺขมฺมาทีนิ สตฺต วิสฺสชฺชนานิ อุปจารชฺฌานวเสน นิทฺทิฏฺฐานิ. เนกฺขมฺมนฺติ กามจฺฉนฺทสฺส ปฏิปกฺโข อโลโภ. อาโลกสญฺญาติ ถินมิทฺธสฺส ปฏิปกฺเข อาโลกนิมิตฺเต สญฺญา. อวิกฺเขโปติ อุทฺธจฺจสฺส ปฏิปกฺโข สมาธิ. ธมฺมววตฺถานนฺติ วิจิกิจฺฉาย ปฏิปกฺขํ ญาณํ. ญาณนฺติ อวิชฺชาย ปฏิปกฺขํ ญาณํ. ปาโมชฺชนฺติ อรติปฏิปกฺขา ปีติ. ปฐมชฺฌานาทีนิ อฏฺฐ วิสฺสชฺชนานิ รูปารูปสมาปตฺติวเสน นิทฺทิฏฺฐานิ. เหฏฺฐา ปน รูปสมาปตฺติอนนฺตรํ รูปชฺฌานสมฺพนฺเธน จตฺตาโร พฺรหฺมวิหารา นิทฺทิฏฺฐา. อนิจฺจานุปสฺสนาทีนิ โลกุตฺตรมคฺคสฺส ปุพฺพภาเค อฏฺฐารสมหาวิปสฺสนาวเสน นิทฺทิฏฺฐานิ. เหฏฺฐา ปน รูปาทีหิ โยชนูปคา สตฺต อนุปสฺสนา เอว วุตฺตา, อิธ ปน สพฺพาปิ วุตฺตา. กลาปสมฺมสนอุทยพฺพยานุปสฺสนา กสฺมา น วุตฺตาติ เจ? ตาสํ ทฺวินฺนํ วเสน อนิจฺจานุปสฺสนาทีนํ สิชฺฌนโต อิมาสุ วุตฺตาสุ ตา เทฺวปิ วุตฺตาว โหนฺติ, อนิจฺจานุปสฺสนาทีหิ วา วินา ตาสํ ทฺวินฺนํ อปฺปวตฺติโต อิมาสุ วุตฺตาสุ ตา เทฺวปิ วุตฺตาว โหนฺติ. ขยานุปสฺสนาติ ปจฺจุปฺปนฺนานํ รูปกฺขนฺธาทีนํ ภงฺคทสฺสนญาณญฺจ ตํตํขนฺธภงฺคทสฺสนานนฺตรํ ตทารมฺมณ- จิตฺตเจตสิกภงฺคทสฺสนญาณญฺจ. วยานุปสฺสนาติ ปจฺจุปฺปนฺนานํ ขนฺธานํ ภงฺคทสฺสนานนฺตรํ ตททฺวเยเนว อตีตานาคตขนฺธานํ ภงฺคทสฺสนญาณํ. วิปริณามานุปสฺสนาติ ตสฺมึ ภงฺคสงฺขาเต นิโรเธ อธิมุตฺตตฺตา อถ สพฺเพปิ อตีตา นาคตปจฺจุปฺปนฺนา ขนฺธา วิปริณามวนฺโตติ สพฺเพสํ วิปริณามทสฺสนญาณํ. อนิมิตฺตานุปสฺสนาติ เอวํ สพฺพสงฺขารานํ วิปริณามํ ทิสฺวา อนิจฺจโต วิปสฺสนฺตสฺส อนิจฺจานุปสฺสนาว นิจฺจนิมิตฺตปชหนวเสน นิจฺจนิมิตฺตาภาวา อนิมิตฺตานุปสฺสนา นาม โหติ. อปฺปณิหิตานุปสฺสนาติ อนิจฺจานุปสฺสนานนฺตรํ ปวตฺตา ทุกฺขานุปสฺสนาว สุขปตฺถนาปชหนวเสน ปณิธิอภาวา อปฺปณิหิตานุปสฺสนา นาม โหติ. สุญฺญตานุปสฺสนาติ ทุกฺขานุปสฺสนานนฺตรํ ปวตฺตา อนตฺตานุปสฺสนาว

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๔.

อตฺตาภินิเวสปฺปชหนวเสน อตฺตสุญฺญตาทสฺสนโต สุญฺญตานุปสฺสนา นาม โหติ. อธิปญฺญาธมฺมวิปสฺสนาติ เอวํ สงฺขารานํ ภงฺคํ ปสฺสิตฺวา ปสฺสิตฺวา อนิจฺจาทิโต วิปสฺสนฺตสฺส สงฺขาราว ภิชฺชนฺติ, สงฺขารานํ มรณํ น อญฺโญ โกจิ อตฺถีติ ภงฺควเสน สุญฺญตํ คเหตฺวา ปวตฺตา วิปสฺสนา. สา หิ อธิปญฺญา จ ธมฺเมสุ จ วิปสฺสนาติ กตฺวา อธิปญฺญาธมฺมวิปสฺสนาติ วุจฺจติ. ยถาภูตญาณทสฺสนนฺติ ภงฺคํ ทิสฺวา ทิสฺวา "สภยา สงฺขารา"ติ ปวตฺตํ ภยตุปฏฺฐานญาณํ. อาทีนวานุปสฺสนาติ ภยตุปฏฺฐานวเสน อุปฺปนฺนํ สพฺพภวาทีสุ อาทีนวทสฺสนญาณํ. "ยา จ ภยตุปฏฺฐาเน ปญฺญา ยญฺจ อาทีนเว ญาณํ ยา จ นิพฺพิทา, อิเม ธมฺมา เอกตฺถา, พฺยญฺชนเมว นานนฺ"ติ ^๑- วจนโต ภยตุปฏฺฐานาทีนวานุปสฺสนาสุ วุตฺตาสุ นิพฺพิทานุปสฺสนา อิธาปิ วุตฺตาว โหติ. อาทิโต จตุตฺถํ กตฺวา วุตฺตตฺตา ปน อิธ น วุตฺตา. ปฏิสงฺขานุปสฺสนาติ มุญฺจิตุกมฺยตาญาณวเสน อุปฺปนฺนํ มุญฺจนสฺส อุปายกรณํ ปฏิสงฺขานุปสฺสนาสญฺญิตํ อนิจฺจทุกฺขานตฺตานุปสฺสนาญาณํ. "ยา จ มุญฺจิตุกมฺยตา ยา จ ปฏิสงฺขานุปสฺสนา ยา จ สงฺขารุเปกฺขา, อิเม ธมฺมา เอกตฺถา, พฺยญฺชนเมว นานนฺ"ติ ^๑- วจนโต ปฏิสงฺขานุปสฺสนาย วุตฺตาย มุญฺจิตุกมฺยตาสงฺขารุเปกฺขาญาณานิ วุตฺตาเนว โหนฺติ. วิวฏฺฏนานุปสฺสนาติ อนุโลมญาณวเสน อุปฺปนฺนํ โคตฺรภุญาณํ. อนุโลมญาเณน โคตฺรภุญาณสฺส สิชฺฌนโต โคตฺรภุญาเณ วุตฺเต อนุโลมญาณํ วุตฺตเมว โหติ. เอวํ หิ อฏฺฐารสนฺนํ มหาวิปสฺสนานํ ปฏิปาฏิ วุจฺจมานา ปาฬิยา สเมติ. วุตฺตํ หิ อินฺทฺริยกถาย:- "ปุพฺพภาเค ปญฺจหิ อินฺทฺริเยหิ ปฐมชฺฌานวเสน ปญฺจินฺทฺริยานิ นิสฺสฏานิ โหนฺติ, ปฐเม ฌาเน ปญฺจหินฺทฺริเยหิ ทุติยชฺฌานวเสน ปญฺจอินฺทฺริยานิ นิสฺสฏานิ โหนฺตีติ ^๒- @เชิงอรรถ: ^๑ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๒๒๗/๒๘๑ ^๒ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๑๙๑/๒๒๓

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๕.

อาทินา นเยน ยาว อรหตฺตผลา อุตฺตรุตฺตริปฏิปาฏิยา อินฺทฺริยานิ วุตฺตานิ. ตสฺมา อฏฺฐารส มหาวิปสฺสนา ยถาวุตฺตกฺกเมน ปาฬิยา ยุชฺชนฺติ. วิสุทฺธิมคฺเค ปน:- "ขยานุปสฺสนาติ ฆนวินิพฺโภคํ กตฺวา อนิจฺจํ ขยฏฺเฐนาติ เอวํ ขยํ ปสฺสโต ญาณํ. ^๑- วิปริณามานุปสฺสนาติ รูปสตฺตกอรูปสตฺตกาทิวเสน ตํ ตํ ปริจฺเฉทํ อติกฺกมฺม อญฺญถา ปวตฺติทสฺสนํ. อุปฺปนฺนสฺส วา ชราย มรเณน จ ทฺวีหากาเรหิ วิปริณามทสฺสนํ. ยถาภูตญาณทสฺสนนฺติ สปฺปจฺจยนามรูปปริคฺคโห"ติ วุตฺตํ. ตํ ตาย ปาฬิยา วิรุทฺธํ วิย ทิสฺสติ. วิวฏฺฏนานุปสฺสนาติ สงฺขารุเปกฺขา เจว อนุโลมํ จาติ วุตฺตํ. ตํ จ ปาฬิยา วิรุทฺธํ วิย ทิสฺสติ. จริยากถายํ หิ:- "อนิจฺจานุปสฺสนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิญฺญาณจริยา. อนิจฺจานุปสฺสนา ญาณจริยา ฯเปฯ ปฏิสงฺขานุปสฺสนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิญฺญาณจริยา. ปฏิสงฺขานุปสฺสนา ญาณจริยา"ติ ^๒- ยสฺส ยสฺส ญาณสฺส วิสุํ วิสุํ อาวชฺชนํ ลพฺภติ, ตสฺส ตสฺส วิสุํ วิสุํ อาวชฺชนํ วุตฺตํ. วิวฏฺฏนานุปสฺสนาย ปน อาวชฺชนํ อวตฺตาว "วิวฏฺฏนานุปสฺสนา ญาณจริยา"ติ วุตฺตํ. ยทิ สงฺขารุเปกฺขานุโลมญาณานิ วิวฏฺฏนานุปสฺสนา นาม สิยุํ, ตทาวชฺชนสมฺภวา ตทตฺถาย จ อาวชฺชนํ วเทยฺย, น จ ตทตฺถาย อาวชฺชนํ วุตฺตํ. โคตฺรภุญาณสฺส ปน วิสุํ อาวชฺชนํ นตฺถิ อนุโลมาวชฺชนวีถิยํเยว อุปฺปตฺติโต. ตสฺมา วิวฏฺฏนานุปสฺสนตฺถาย อาวชฺชนสฺส อวุตฺตตฺตา โคตฺรภุญาณเมว วิวฏฺฏนานุปสฺสนา"ติ ยุชฺชติ. @เชิงอรรถ: ^๑ วิสุทฺธิ. ๓/๓๕๑ (สฺยา) ^๒ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๗๑/๘๖

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๖.

[๑๙] โสตาปตฺติมคฺคาทีนิ อฏฺฐ วิสฺสชฺชนานิ โลกุตฺตรมคฺคผลวเสน นิทฺทิฏฺฐานิ. มคฺคโสตสฺส ^๑- อาปชฺชนํ โสตาปตฺติ, โสตาปตฺติ เอว มคฺโค โสตาปตฺติมคฺโค. โสตาปตฺติยา ผลํ โสตาปตฺติผลํ, สมาปชฺชียตีติ สมาปตฺติ, โสตาปตฺติผลเมว สมาปตฺติ โสตาปตฺติผลสมาปตฺติ. ปฏิสนฺธิวเสน สกึเยว อิมํ โลกํ อาคจฺฉตีติ สกทาคามี, ตสฺส มคฺโค สกทาคามิมคฺโค. สกทาคามิสฺส ผลํ สกทาคามิผลํ. ปฏิสนฺธิวเสเนว กามภวํ น อาคจฺฉตีติ อานาคามี, ตสฺส มคฺโค อนาคามิมคฺโค. อนาคามิสฺส ผลํ อนาคามิผลํ. กิเลเสหิ อารกตฺตา, กิเลสารีนํ หตตฺตา, สํสารจกฺกสฺส อรานํ หตตฺตา, ปาปกรเณ รหาภาวา, ปจฺจยาทีนํ อรหตฺตา อรหํ, อรหโต ภาโว อรหตฺตํ. กึ ตํ? อรหตฺตผลํ. อรหตฺตาย มคฺโค อรหตฺตมคฺโค. อรหตฺตเมว ผลํ อรหตฺตผลํ. "อธิโมกฺขฏฺเฐน สทฺธินฺทฺริยนฺ"ติอาทีนิ "ตถฏฺเฐน สจฺจา"ติ ปริยนฺตานิ เตตฺตึส วิสฺสชฺชนานิ นิทฺทิฏฺฐานิ. เหฏฺฐา "สทฺธินฺทฺริยสฺส อธิโมกฺขฏฺโฐ"ติ- อาทีหิ เตตฺตึสาย วิสฺสชฺชเนหิ สมานานิ. เกวลํ หิ ตตฺถ ธมฺเมหิ อตฺถา นิทฺทิฏฺฐา, อิธ อตฺเถหิ ธมฺมา นิทฺทิฏฺฐาติ อยํ วิเสโส. "อวิกฺเขปฏฺเฐน สมโถ"ติอาทีนญฺจ จตุนฺนํ วิสฺสชฺชนานํ เหฏฺฐา "สมถสฺส อวิกฺเขปฏฺโฐ"ติอาทีนํ จตุนฺนํ วิสฺสชฺชนานํ วิเสโส วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. สํวรฏฺเฐนาติอาทีนิ อฏฺฐ วิสฺสชฺชนานิ สีลาทิพลปริโยสานธมฺมวเสน นิทฺทิฏฺฐานิ. สีลวิสุทฺธีติ สุปริสุทฺธปาติโมกฺขสํวราทิจตุพฺพิธํ สีลํ ทุสฺสีลฺยมลวิโสธนโต. จิตฺตวิสุทฺธีติ สอุปจารา อฏฺฐ สมาปตฺติโย. จิตฺตสีเสน เหตฺถ สมาธิ วุตฺโต. โส จิตฺตมลวิโสธนโต จิตฺตวิสุทฺธิ. ทิฏฺฐิวิสุทฺธีติ นามรูปานํ ยถาสภาวทสฺสนํ สตฺตทิฏฺฐิมลวิโสธนโต ทิฏฺฐิวิสุทฺธิ. มุตฺตฏฺเฐนาติ ตทงฺควเสน อุปกฺกิเลสโต วิมุตฺตฏฺเฐน อารมฺมเณ จ อธิมุตฺตฏฺเฐน. วิโมกฺโขติ ตทงฺควิโมกฺโข. @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. โสตสฺส

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๗.

ปฏิเวธนฏฺเฐน วิชฺชาติ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณํ ปุริมภวปฺปฏิเวธฏฺเฐน วิชฺชา, ทิพฺพจกฺขุญาณํ สตฺตานํ จุตูปปาตปฏิเวธฏฺเฐน วิชฺชา, อาสวานํ ขเย ญาณํ สจฺจปฏิเวธฏฺเฐน วิชฺชา. ปฏิเวธฏฺเฐนาติ ชานนฏฺเฐน. ปริจฺจาคฏฺเฐน วิมุตฺตีติ ยํ ยํ ปริจฺจตฺตํ, ตโต ตโต วิมุตฺตตฺตา ผลวิมุตฺติ. สมุจฺเฉทฏฺเฐน ขเย ญาณนฺติ กิเลสสมุจฺฉินฺทนฏฺเฐน กิเลสกฺขยกเร อริยมคฺเค ญาณํ. ปฏิปฺปสฺสทฺธฏฺเฐน อนุปฺปาเท ญาณนฺติ มคฺคกิจฺจสงฺขาตํ ปโยคปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา ปฏิสนฺธิวเสน อนุปฺปาทภูเต ตํตํมคฺควชฺฌกิเลสานํ อนุปฺปาทปริโยสาเน อุปฺปนฺเน อริยผเล ญาณํ. [๒๐] ฉนฺโท มูลฏฺเฐนาติอาทีนิ นว วิสฺสชฺชนานิ อริมคฺคสฺส อาทิมชฺฌ- ปริโยสานวเสน นิทฺทิฏฺฐานิ. ฉนฺโท มูลฏฺเฐนาติ กุสลานํ ธมฺมานํ กตฺตุกมฺยตา ฉนฺโท ปฏิปตฺติยา จ นิปฺผตฺติยา จ มูลตฺตา มูลฏฺเฐน. มนสิกาโร สมุฏฺฐานฏฺเฐนาติ โยนิโสมนสิกาโร สพฺพกุสลธมฺเม สมุฏฺฐาเปตีติ สมุฏฺฐานฏฺเฐน. ปสฺโส สโมธานฏฺเฐนาติ ยสฺมา วิเสเสน ตณฺหาย เวทนา ปธานการณํ, ตณฺหา จ ปหียมานา วิเสเสน เวทนาย ปริญฺญาตาย ปหียติ, ตสฺสา จ เวทนาย ผสฺโสว ปธานการณํ, ตสฺมึ ปริญฺญาเต เวทนา ปริญฺญาตา โหติ, ตสฺมา สตฺตสุ อภิญฺเญยฺยวตฺถูสุ ผสฺโส ปฐมํ วุตฺโต. โส จ ติกสนฺนิปาตสงฺขาตสฺส อตฺตโน การณสฺส วเสน ปเวทิตตฺตา "ติกสนฺนิปาตปจฺจุปฏฺฐาโน"ติ วุตฺตตฺตา สโมธานฏฺเฐน อภิญฺเญยฺโย. เกจิ ปน "ญาณผสฺโส ผสฺโส"ติ วทนฺติ. ยสฺมา ปน เวทนา จิตฺตเจตสิเก อตฺตโน วเน วตฺตาปยมานา ตตฺถ สโมสรติ ปวิสติ, จิตฺตสนฺตานเมว วา ปวิสติ, ตสฺมา สโมสรณฏฺเฐน อภิญฺเญยฺยาติ วุตฺตา. เกจิ ปน "สพฺพานิปิ ปริญฺเญยฺยานิ เวทนาสุ สโมสรนฺติ, เวทนาสุ ปริญฺญาตาสุ สพฺพํ ตณฺหาวตฺถุํ ปริญฺญาตํ โหติ. ตํ กิสฺส เหตุ? เวทนา ปจฺจยา หิ สพฺพาปิ ตณฺหา. ตสฺมา เวทนา สโมสรณฏฺเฐน อภิญฺเญยฺยา"ติ วทนฺติ. ยสฺมา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๘.

สพฺพโคปานสีนํ อาพนฺธนโต กูฏาคารกณฺณิกา วิย จิตฺตเจตสิกานํ สมฺปิณฺฑนโต สมาธิ กุสลานํ ธมฺมานํ ปมุโข โหติ เชฏฺฐโก, ตสฺมา สมาธิ ปมุขฏฺเฐนาติ วุตฺตํ. ปามุขฏฺเฐนาติปิ ปาโฐ. ยสฺมา สมถวิปสฺสนํ ภาเวนฺตสฺส อารมฺมณูปฏฺฐานา- ธิปติ โหติ สติ, สติยา อุปฏฺฐิเต อารมฺมเณ สพฺเพปิ กุสลา ธมฺมา สกํ กิจฺจํ สาเธนฺติ, ตสฺมา สติ อาธิปเตยฺยฏฺเฐนาติ วุตฺตํ. ปญฺญา ตทุตฺตรฏฺเฐนาติ อริยมคฺคปญฺญา เตสํ กุสลานํ ธมฺมานํ อุตฺตรฏฺเฐน เสฏฺฐฏฺเฐน อภิญฺเญยฺยา. อถ วา ตโต กิเลเสหิ, สํสารวฏฺฏโต วา อุตฺตรติ สมติกฺกมตีติ ตทุตฺตรา, ตสฺสา อตฺโถ ตทุตฺตรฏฺโฐ. เตน ตทุตฺตรฏฺเฐน. ตตุตฺตรฏฺเฐนาติปิ ปาโฐ, ตโต อุตฺตรฏฺเฐนาติ อตฺโถ. วิมุตฺติ สารฏฺเฐนาติ ผลวิมุตฺติ อปริหานิวเสน ถิรตฺตา สาโร, ตํ อติกฺกมิตฺวา อญฺญสฺส ปริเยสิตพฺพสฺส อภาวโตปิ สาโร. สา วิมุตฺติ เตน สารฏฺเฐน อภิญฺเญยฺยา. อมโตคธํ นิพฺพานนฺติ นตฺถิ เอตสฺส มรณสงฺขาตํ มตนฺติ อมตํ, กิเลสวิสปฏิปกฺขตฺตา อคทนฺติปิ อมตํ, สจฺฉิกิริยาย สตฺตานํ ปติฏฺฐา ภูตนฺติ โอคธํ, สํสารทุกฺขสนฺติภูตตฺตา นิพฺพุตนฺติ นิพฺพานํ, นตฺเถตฺถ ตณฺหาสงขาตํ วานนฺติปิ นิพฺพานํ. ตํ สาสนสฺส นิฏฺฐาภูตตฺตา. ปริโยสานฏฺเฐน อภิญฺเญยฺยํ. เอวํ อิมสฺมึ อภิญฺเญยฺยนิทฺเทเส สตฺตสหสฺสานิ สตฺตสตานิ จตฺตาลีสญฺจ วิสฺสชฺชนานิ โหนฺติ. อิทานิ เตสํ เอว นิทฺทิฏฺฐานํ ธมฺมานํ "เย เย ธมฺมา อภิญฺญาตา เต เต ธมฺมา ญาตา โหนฺตี"ติ นิคมนํ กโรติ, ตสฺส อภิมุขํ กตฺวา ญาตา โหนฺตีติ อธิปฺปาโย. ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณนฺติ เตสํ วุตฺตปฺปการานํ ธมฺมานํ ชานนฏฺเฐน ญาณํ. ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาติ ปการโต ชานนฏฺเฐน ปญฺญา. เตน วุจฺจตีติอาทิโต ปุจฺฉิตปุจฺฉา นิคเมตฺวา ทสฺสิตา. เตน การเณน "อิเม ธมฺมา อภิญฺเญยฺยาติ โสตาวธานํ, ตํ ปชานนา ปญฺญา สุตมเย ญาณนฺ"ติ วุจฺจตีติ อตฺโถติ. สทฺธมฺมปฺปกาสินิยา ปฏิสมฺภิทามคฺคฏฺฐกถาย อภิญฺเญยฺยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตา.

อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๗ หน้า ๑๑๐-๑๑๘. http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=47&A=2449&modeTY=2&pagebreak=1 The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=47&A=2449&modeTY=2&pagebreak=1 อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=31&i=30 เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=31&A=305 พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=31&A=406 The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=31&A=406 สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๑ http://84000.org/tipitaka/read/?index_31