อรรถกถาเล่มที่ ๔๘ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ปฏิสํ.อ.๒ (สทฺธมฺม.๒)

หน้าที่ ๒๕๓.
ทสฺสนปฏิเวโธ เสขภูมิยํ. ปริญฺเญยฺยํ. ปหาตพฺพํ สจฺฉิกาตพฺพํ ภาเวตพฺพนฺติ
จตุนฺนํ สจฺจานํ ภาวนาปฏิเวโธ เสขภูมิยํเยว. ปริญฺญาตํ ปหีนํ สจฺฉิกตํ ภาวิตนฺติ
จตุนฺนํ สจฺจานํ ปจฺจเวกฺขณา อเสขภูมิยํ.
     ติปริวฏฺฏนฺติ สจฺจญาณกิจฺจญาณกตญาณสงฺขาตานํ ติณฺณํ ปริวฏฺฏานํ วเสน
ตโย ปริวฏฺฏา อสฺสาติ ติปริวฏฺฏํ. เอตฺถ หิ "อิทํ ทุกฺขํ, อิทํ ทุกฺขสมุทยํ,
อิทํ ทุกฺขนิโรธํ, อิทํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจนฺ"ติ เอวํ จตูสุ
สจฺเจสุ ยถาภูตญาณํ สจฺจญาณํ นาม. เตสุเยว "ปริญฺเญยฺยํ ปหาตพฺพํ สจฺฉิกาตพฺพํ
ภาเวตพฺพนฺ"ติ เอวํ กตฺตพฺพกิจฺจชานนญาณํ กิจฺจญาณํ นาม. "ปริญฺญาตํ
ปหีนํ สจฺฉิกตํ ภาวิตนฺ"ติ เอวํ ตสฺส กิจฺจสฺส กตภาวชานนญาณํ กตญาณํ
นาม. ทฺวาทสาการนฺติ เตสํเยว เอเกกสฺมึ สจฺเจ ติณฺณํ ติณฺณํ อาการานํ วเสน
ทฺวาทส อาการา อสฺสาติ ทฺวาทสาการํ. ญาณทสฺสนนฺติ เอเตสํ ติปริวฏฺฏานํ
ทฺวาทสนฺนํ อาการานํ วเสน อุปฺปนฺนํ ญาณสงฺขาตํ ทสฺสนํ. อตฺตมนาติ สกมนา.
สตฺตานํ หิ สุขกามตฺตา ทุกฺขปฏิกูลตฺตา ปีติโสมนสฺสยุตฺตมโน สกมโน นาม,
ปีติโสมนสฺเสหิ อตฺตมนา คหิตมนา พฺยาปิตมนาติ วา อตฺโถ. อภินนฺทุนฺติ อภิมุขา
หุตฺวา นนฺทึสุ. เวยฺยากรเณติ สุตฺตนฺเต. นิคฺคาถโก หิ สุตฺตนฺโต เกวลํ อตฺถสฺส
พฺยากรณโต เวยฺยากรณํ นาม. ภญฺญมาเนติ กถิยมาเน. วตฺตมานสมีเป
วตฺตมานวจนํ กตํ, ภณิเตติ อตฺโถ. วิรชนฺติ วิคตราคาทิรชํ. วีตมลนฺติ
วิคตราคาทิมลํ. ราคาทโย หิ อชฺโฌตฺถรณฏฺเฐน รโช นาม, ทุสฺสนฏฺเฐน มลํ นาม.
ธมฺมจกฺขุนฺติ กตฺถจิ ปฐมมคฺคญาณํ, กตฺถจิ อาทีนิ ตีณิ มคฺคญาณานิ,
กตฺถจิ จตุตฺถมคฺคญาณมฺปิ. อิธ ปน ปฐมมคฺคญาณเมว. ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ,
สพฺพนฺตํ นิโรธธมฺมนฺติ วิปสฺสนาวเสน เอวํ ปวตฺตสฺส ธมฺมจกฺขุํ อุทปาทีติ อตฺโถ.
     ธมฺมจกฺเกติ ปฏิเวธญาเณ จ เทสนาญาเณ จ. โพธิปลฺลงฺเก นิสินฺนสฺส
หิ ภควโต จตูสุ สจฺเจสุ ทฺวาทสาการํ ปฏิเวธญาณมฺปิ อิสิปตเน นิสินฺนสฺส
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๕๔.
ทฺวาทสาการเมว สจฺจเทสนาย ปวตฺตํ เทสนาญาณมฺปิ ธมฺมจกฺกํ นาม. อุภยมฺปิ
เหตํ ทสพลสฺส ปวตฺตญาณเมว. ตํ อิมาย เทสนาย ปกาเสนฺเตน ภควตา
ธมฺมจกฺกํ ปวตฺติตํ นาม. ตํ ปเนตํ ธมฺมจกฺกํ ยาว อญฺญาตโกณฺฑญฺญตฺเถโร อฏฺฐารสหิ
พฺรหฺมโกฏีหิ สทฺธึ โสตาปตฺติผเล น ปติฏฺฐาติ, ตาว ภควา ปวตฺเตติ นาม,
ปติฏฺฐิเต ปน ปวตฺติตํ นาม. ตํ สนฺธาย "ปวตฺติเต จ ภควตา ธมฺมจกฺเก"ติ
วุตฺตํ.
     ภุมฺมา เทวาติ ภุมฺมฏฺฐกา เทวา. สทฺทมนุสฺสาเวสุนฺติ เอกปฺปปหาเรเนว
สาธุการํ ทตฺวา เอตํ ภควตาติอาทีนิ วทนฺตา สทฺทํ อนุสาวยึสุ. อปฺปฏิวตฺติยนฺติ
"นยิทํ ตถา"ติ ปฏิโลมํ วตฺเตตุํ อสกฺกุเณยฺยํ. สนฺนิปติตา เจตฺถ เทวพฺรหฺมาโน
เทสนาปริโยสาเน เอกปฺปหาเรเนว สาธุการํ อทํสุ, สนฺนิปาตํ อนาคตา
ปน ภุมฺมเทวาทโย เตสํ เตสํ สทฺทํ สุตฺวา สาธุการมทํสูติ เวทิตพฺพํ. เตสุ
ปน ปพฺพตรุกฺขาทีสุ นิพฺพตฺตา ภุมฺมเทวา. ๑- เต จาตุมหาราชิกปริยาปนฺนา
โหนฺตาปิ อิธ วิสุํ กตฺวา วุตฺตา. จาตุมหาราชิกาติ จ
ธตรฏฺฐวิรูฬฺหกวิรูปกฺขกุเวรสงฺขาตา จตุมหาราชา เทวตา เอเตสนฺติ
จาตุมหาราชิกา. เต สิเนรุเวมชฺเฌ โหนฺติ. เตสุ ปพฺพตฏฺฐกาปิ อตฺถิ
อากาสฏฺฐกาปิ. เตสํ ปรมฺปรา จกฺกวาฬปพฺพตํ ปตฺตา. ขิฑฺฑาปโทสิกา
มโนปโทสิกา สีตวลาหกา อุณฺหวลาหกา จนฺทิมา เทวปุตฺโต สูริโย
เทวปุตฺโตติ เอเต สพฺเพปิ จาตุมหาราชิกเทวโลกฏฺฐา เอว. เตตฺตึส ชนา ตตฺถ
อุปฺปนฺนาติ ตาวตึสา. อปิจ "ตาวตึสา"ติ เตสํ เทวานํ นามเมวาติปิ วุตฺตํ. เตปิ
อตฺถิ ปพฺพตฺตฏฺฐกา อตฺถิ อากาสฏฺฐกา. เตสํ ปรมฺปรา จกฺกวาฬปพฺพตํ ปตฺตา,
ตถา ยามาทีนํ. เอกเทวโลเกปิ หิ เทวานํ ปรมฺปรา จกฺกวาฬปพฺพตํ อปฺปตฺตา
นาม นตฺถิ. ทิพฺพํ สุขํ ยาตา ปยาตา สมฺปตฺตาติ ยามา. ตุฏฺฐา ปหฏฺฐาติ
ตุสิตา. ปกติปฏิยตฺตารมฺมณโต อติเรเกน รมิตุกามกาเล ยถารุจิเต โภเค นิมฺมินิตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑ อิ. นิพฺพตฺตภุมฺมเทวา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๕๕.
นิมฺมินิตฺวา รมนฺตีติ นิมฺมานรตี. จิตฺตจารํ ญตฺวา ปรนิมฺมิเตสุ โภเคสุ วสํ
วตฺเตนฺตีติ ปรนิมฺมิตวสวตฺตี. พฺรหฺมกาเย พฺรหฺมฆฏาย นิยุตฺตาติ พฺรหฺมกายิกา.
สพฺเพปิ ปญฺจโวการพฺรหฺมาโน คหิตา.
     เตน ขเณนาติ วจนํ วิเสเสตฺวา เตน มุหุตฺเตนาติ วุตฺตํ. มุหุตฺตสงฺขาเตน
ขเณน, น ปรมตฺถขเณนาติ วุตฺตํ โหติ. ยาว พฺรหฺมโลกาติ พฺรหฺมโลกํ อนฺโตกตฺวา.
สทฺโทติ สาธุการสทฺโท. ทสสหสฺสีติ ทสสหสฺสจกฺกวาฬวตี. สงฺกมฺปีติ อุทฺธํ
อุคฺคจฺฉนฺตี สุฏฺฐุ กมฺปิ. สมฺปกมฺปีติ อุทฺธํ อุคฺคจฺฉนฺตี อโธ โอกฺกมนฺตี
สุฏฺฐุ ปกมฺปิ. สมฺปเวธีติ จตุทิสา อาคจฺฉนฺตี สุฏฺฐุ ปเวธิ. สมฺพุทฺธภาวาย
มาตุกุจฺฉึ โอกฺกมนฺเต จ โพธิสตฺเต ตโต นิกฺขมนฺเต จ มหาปฐวี ปุญฺญเตเชน
อกมฺปิตฺถ, อภิสมฺโพธิยํ ปฏิเวธญาณเตเชน. ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตเน เทสนาญาณเตเชน
สาธุการํ ทาตุกามา วิย ปฐวี เทวตานุภาเวน อกมฺปิตฺถ, อายุสงฺขาโรสฺสชฺชเน
มหาปรินิพฺพาเน จ การุญฺเญน จิตฺตสงฺโขภํ อสหมานา วิย ปฐวี เทวตานุภาเวน
อกมฺปิตฺถ. อปฺปมาโณติ วุทฺธปฺปมาโณ. โอฬาโรติ เอตฺถ "อุฬารานิ อุฬารานิ
ขาทนียานิ ขาทนฺตี"ติอาทีสุ ๑- มธุรํ อุฬารนฺติ วุตฺตํ. "อุฬาราย วตฺถโภคาย
จิตฺตํ นมตี"ติอาทีสุ ๒- ปณีตํ อุฬารนฺติ วุตฺตํ. "อุฬาราย ขลุ ภวํ วจฺฉายโน สมณํ
โคตมํ ปสํสาย ปสํสตี"ติอาทีสุ เสฏฺฐํ อุฬารนฺติ วุตฺตํ. อิธ ปน "วิปุโล
อุฬาโร"ติ วุตฺโต. โอภาโสติ เทสนาญาณานุภาเวน จ เทวตานุภาเวน จ
ชาตโอภาโส. โลเกติ จกฺกวาฬสฺส ทสสหสฺสสิยํเยว. อติกฺกมฺเมว เทวานํ
เทวานุภาวนฺติ เทวานํ อยํ อานุภาโว:- นิวตฺถวตฺถปฺปภา ทฺวาทส โยชนานิ ผรติ, ตถา
สรีรสฺส อลงฺการสฺส วิมานสฺส จ. ตํ เทวานํ เทวานุภาวํ อติกฺกมิตฺวาเยวาติ
อตฺโถ. อุทานนฺติ โสมนสฺสญาณมยิกํ อุทาหารํ. อุทาเนสีติ อุทาหริ. อญฺญาสิ
วต โภ โกณฺฑญฺโญติ อิมสฺสปิ อุทานสฺส อุทาหรณโฆโส ทสสหสฺสิโลกธาตุํ
ผริตฺวา อฏฺฐาสิ. อญฺญาสิโกณฺฑญฺโญติ ๓- ภุสํ ญาตโกณฺฑญฺโญติ อตฺโถ.
@เชิงอรรถ: ๑ ม.มู. ๑๒/๓๖๖/๓๒๙  ๒ องฺ.นวก. ๒๓/๒๐/๓๒๒  ๓ สี. อญฺญาโกณฺฑญฺโญติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๕๖.
     จกฺขุอาทีนํ นิทฺเทเส ทสฺสนฏฺเฐนาติอาทีสุ เอกเมว ญาณํ ยถาวุตฺตสฺส
เนยฺยสฺส จกฺขุ วิย ทสฺสนกิจฺจกรเณน จกฺขุ. ญาณกิจฺจกรเณน ญาณํ.
นานปฺปการโต ชานนกิจฺจกรเณน ปญฺญา. อนวเสสปฏิเวธกรเณน วิชฺชา.
สพฺพทา โอภาสกิจฺจกรเณน อาโลโก นามาติ อตฺโถ. จกฺขุํ ธมฺโมติอาทีสุปิ
เอกํเยว ญาณํ กิจฺจนานตฺเตน ปญฺจธา วณฺณิตํ. อารมฺมณาติ อุปตฺถมฺภนฏฺเฐน.
โคจราติ วิสยฏฺเฐน. ทสฺสนฏฺเฐนาติอาทีสุ ญาณกิจฺจํ ปญฺจธา วุตฺตํ. อิมินา
นเยน ตีสุ วาเรสุ เอเกกสฺมึ ปญฺจ ปญฺจ กตฺวา ปณฺณรส ธมฺมา, ปณฺณรส
อตฺถา, ทฺวีสุ ปณฺณรสเกสุ ตึสุ นิรุตฺติโย, ปณฺณรสสุ ธมฺเมสุ ปณฺณรสสุ
อตฺเถสุ ตึสาย นิรุตฺตีสูติ สฏฺฐิ ญาณานิ เวทิตพฺพานิ. เสสอริยสจฺเจสุปิ เอเสว
นโย. จตูสุ อริยสจฺเจสุ เอเกกสฺมึ อริยสจฺเจ ปณฺณรสนฺนํ ปณฺณรสนฺนํ ธมฺมานํ
อตฺถานญฺจ วเสน สฏฺฐิ ธมฺมา, สฏฺฐิ อตฺถา, สฏฺฐิยา ธมฺเมสุ สฏฺฐิยา อตฺเถสุ
จ วีสสตํ นิรุตฺติโย, วีสาธิกํ สตนฺติ อตฺโถ. สฏฺฐิยา ธมฺเมสุ สฏฺฐิยา อตฺเถสุ
วีสุตฺตรสเต นิรุตฺตีสูติ เอวํ จตฺตารีสญฺจ เทฺว จ ญาณสตานิ.
                     ๒-๓. สติปฏฺฐานวาราทิวณฺณนา
     [๓๑-๓๒] สติปฏฺฐานสุตฺตนฺตปุพฺพงฺคเม อิทฺธิปาทสุตฺตนฺตปุพฺพงฺคเม จ
ปฏิสมฺภิทานิทฺเทเส อิมินาว นเยน อตฺโถ จ คณนา จ เวทิตพฺพา.
                    ๔-๘. สตฺตโพธิสตฺตวาราทิวณฺณนา
     [๓๓-๓๗] สตฺตนฺนํ โพธิสตฺตานํ สุตฺตนฺเตสุ เอเกกสฺมึเยว สมุทเย จกฺขาทโย
ปญฺจ, นิโรเธ ปญฺจาติ ทส ธมฺมา, สมุทเย ทสฺสนฏฺฐาทโย ปญฺจ, นิโรเธ
ปญฺจาติ ทส อตฺถา, เตสํ วเสน วีสติ นิรุตฺติโย จตฺตารีสํ ๑- ญาณานิ. สตฺต
เอกโต กตฺวา วุตฺตคณนา สุวิญฺเญยฺยา เอว. สพฺพญฺญุตญาณวเสน
@เชิงอรรถ: ๑ สี. จตฺตารีส
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๕๗.
วุตฺตปฏิสมฺภิทานิทฺเทเส เอเกกมูลเกสุ "ญาโต ทิฏฺโฐ วิทิโต สจฺฉิกโต ผุสฺสิโต
ปญฺญายา"ติ ๑- อิเมสุ ปญฺจสุ วจเนสุ เอเกกสฺมึเยว จกฺขาทโย ปญฺจ, ทสฺสนฏฺฐาทโย
ปญฺจาติ ปญฺจปญฺจกานํ วเสน ปญฺจวีสติ ธมฺมา, ปญฺจวีสติ อตฺถา, ตทฺทิคุณา
นิรุตฺติโย, ตทฺทิคุณานิ ญาณานิ เญยฺยานิ. ปญฺจ เอกโต กตฺวา วุตฺตวาเรปิ
ปญฺจกฺขตฺตุํ ปญฺจ ปญฺจวีสติ กตฺวา ปญฺจวีสสตํ ธมฺมา, ปญฺจวีสสตํ อตฺถา, ตทฺทิคุณา
นิรุตฺติโย, ตทฺทิคุณานิ ญาณานิ เญยฺยานิ. อฑฺฒเตยฺยานีติ เจตฺถ เทฺว สตานิ
จ ปญฺญาสญฺจ. ขนฺธาทีสุปิ เอเสว นโย. อิมินาว นเยน สจฺจวารปฏิสมฺภิทาวาเร
จ ธมฺมาทิคณนา เวทิตพฺพา.
                       ๙. ฉพุทฺธธมฺมวารวณฺณนา
     [๓๘] พุทฺธธมฺมวาเร ทิยฑฺฒสตนฺติ ฉกฺขตฺตุํ ปญฺจวีสติ สตญฺจ
ปญฺญาสญฺจ โหนฺติ, ตทฺทิคุณา นิรุตฺติโย ตทฺทิคุณานิ ญาณานิ. ปฏิสมฺภิทาธิกรเณติ
ปฏิสมฺภิทาธิกาเร. อฑฺฒนวธมฺมสตานีติ ปฐมํ วุตฺเตสุ จตูสุ สจฺเจสุ
สฏฺฐิ, จตุสุ สติปฏฺฐาเนสุ สฏฺฐิ, จตูสุ สมฺมปฺปธาเนสุ สฏฺฐิ,
สตฺตโพธิสตฺตเวยฺยากรเณสุ สตฺตติ, อภิญฺญฏฺฐาทีสุ ปญฺจสุ ปญฺจวีสสตํ, ขนฺธาทีสุ
ปญฺจสุ ปญฺจวีสสตํ, ปุน จตูสุ อริยสจฺเจสุ สตํ, จตูสุ ปฏิสมฺภิทาสุ สตํ,
ฉสุ พุทฺธธมฺเมสุ ทิยฑฺฒสตนฺติ เอวํ อฏฺฐสตานิ จ ปญฺญาสญฺจ ธมฺมา
โหนฺติ. เอวํ อตฺถาปิ ตตฺตกา เอว โหนฺติ. เอวเมว สจฺจาทีสุ ๒- ตีสุ
ฐาเนสุ วีสสตํ นิรุตฺติโย, สตฺตสุ เวยฺยากรเณสุ จตฺตารีสสตํ นิรุตฺติโย,
อภิญฺญฏฺฐาทีสุ ขนฺธฏฺฐาทีสุ จ อฑฺฒเตยฺยานิ อฑฺฒเตยฺยานิ นิรุตฺติสตานิ,
อริยสจฺเจสุ ปฏิสมฺภิทาสุ จ เทฺว เทฺว นิรุตฺติสตานิ, พุทฺธธมฺเมสุ ตีณิ
นิรุตฺติสตานีติ เอวํ นิรุตฺติสหสฺสญฺจ สตฺต นิรุตฺติสตานิ จ โหนฺติ. เอวเมว
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๑๒๑/๑๓๗  ๒ สี.,อิ. สทฺธาทีสุ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๕๘.
สจฺจาทีสุ ๑- ตีสุ ฐาเนสุ จตฺตารีสาธิกานิ เทฺว เทฺว ญาณสตานิ, สตฺตสุ
เวยฺยากรเณสุ อสีติอธิกานิ เทฺว ญาณสตานิ, อภิญฺญฏฺฐาทีสุ ขนฺธฏฺฐาทีสุ จ
ปญฺจ ปญฺจ ญาณสตานิ, สจฺเจสุ ปฏิสมฺภิทาสุ จ จตฺตาริ จตฺตาริ ญาณสตานิ,
พุทฺธธมฺเมสุ ฉ ญาณสตานีติ เอวํ ตีณิ จ ญาณสหสฺสานิ จตฺตาริ จ ญาณสตานิ
โหนฺตีติ.
                      ปฏิสมฺภิทากถาวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                       -------------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๘ หน้า ๒๕๓-๒๕๘.
http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=48&A=5697&modeTY=2&pagebreak=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=48&A=5697&modeTY=2&pagebreak=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=31&i=598
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=31&A=8833
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=31&A=10178
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=31&A=10178
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๑
http://84000.org/tipitaka/read/?index_31