บาลีอรรถกถาเล่มที่ ๕

หน้าที่ ๓๔๒.

โทมนสฺสนฺ"ติ ^๑- เอวํ ฉสุ ทฺวาเรสุ อิฏฺฐารมฺมเณ อาปาถคเต อนุตฺตรวิโมกฺขสงฺขาต- อริยผลธมฺเมสุ ปิหํ อุปฏฺฐเปตฺวา ตทธิคมาย อนิจฺจาทิวเสน วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา อุสฺสุกฺกาเปตุํ อสกฺโกนฺตสฺส อิทํปิ ปกฺขํ, อิทํปิ มาสํ, อิทํปิ สํวจฺฉรํ วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อริยภูมึ ปาปุณิตุํ นาสกฺขินฺติ อนุโสจโต อุปฺปนฺนํ โทมนสฺสํ. เสวิตพฺพนฺติ อิทํ เนกฺขมฺมวเสน, วิปสฺสนาวเสน, อนุสฺสติวเสน, ปฐมชฺฌานาทิวเสน อุปฺปชฺชนกโทมนสฺสํ เสวิตพฺพํ นาม. ตตฺถ ยญฺเจ สวิตกฺกํ สวิจารนฺติ ตสฺมึปิ ทุวิเธ โสมนสฺเส เคหสิตโทมนสฺสเมว สวิตกฺกสวิจารโทมนสฺสํ นาม. เนกฺขมฺมวเสน วิปสฺสนาวเสน อนุสฺสติวเสน ปฐมทุติยชฺฌานวเสน อุปฺปนฺนํ โทมนสฺสํ ปน สวิตกฺกสวิจารโทมนสฺสนฺติ เวทิตพฺพํ. นิปฺปริยาเยน ปน อวิตกฺกอวิจารโทมนสฺสํ นาม นตฺถิ. โทมนสฺสินฺทฺริยนฺตุ ^๒- เอกํเสน อกุสลญฺเจว สวิตกฺกสวิจารญฺจ, เอตสฺส ปน ภิกฺขุโน มญฺญนวเสน สวิตกฺกสวิจารนฺติ จ อวิตกฺกอวิจารนฺติ จ วุตฺตํ. ตตฺรายํ นโย, อิธ ภิกฺขุ โทมนสฺสปจฺจยภูเต สวิตกฺกสวิจารธมฺเม อวิตกฺกอวิจารธมฺเม จ โทมนสฺสปจฺจยาเอว อุปฺปนฺเน มคฺคผลธมฺเม จ อญฺเญสํ ปฏิปตฺติทสฺสนวเสน โทมนสฺสนฺติ คเหตฺวา "กทา นุ โข เม สวิตกฺกสวิจารโทมนสฺเส วิปสฺสนา ปฏฺฐปิตา ภวิสฺสติ, กทา อวิตกฺกอวิจารโทมนสฺเส"ติ จ "กทา นุ โข เม สวิตกฺกสวิจารโทมนสฺเส ผลสมาปตฺติ นิพฺพตฺติตา ภวิสฺสติ, กทา อวิตกฺกอวิจารโทมนสฺเส ผลสมาปตฺตี"ติ จ จินฺเตตฺวา เตมาสิกํ, ฉมาสิกํ, นวมาสิกํ วา ปฏิปทํ คณฺหาติ. เตมาสิกํ คเหตฺวา ปฐมมาเส เอกํ ยามํ ชคฺคติ, เทฺว ยาเม นิทฺทาย โอกาสํ กโรติ, มชฺฌิมมาเส เทฺว ยาเม ชคฺคติ, เอกํ ยามํ นิทฺทาย โอกาสํ กโรติ, ปจฺฉิมมาเส จงฺกมนิสชฺชาเหว ยาเปติ. เอวํ เจ อรหตฺตํ ปาปุณาติ, อิจฺเจตํ กุสลํ. โน เจ ปาปุณาติ, วิเสเสตฺวา ฉมาสิกํ คณฺหาติ. ตตฺราปิ เทฺว เทฺว มาเส วุตฺตนเยน ปฏิปชฺชิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิตุํ อสกฺโกนฺโต วิเสเสตฺวา นวมาสิกํ คณฺหาติ. ตตฺราปิ ตโย ตโย มาเส ตเถว ปฏิปชฺชิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิตุํ อสกฺโกนฺตสฺส "น ลทฺธํ @เชิงอรรถ: ^๑ ม.อุปริ. ๑๔/๓๐๗/๒๘๑ สฬายตนวิภงฺคสุตฺต ^๒ ฉ.ม.,อิ. โทมนสฺสินฺทฺริยญฺหิ.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๔๓.

วต เม สพฺรหฺมจารีหิ สทฺธึ วิสุทฺธิปวารณํ ปวาเรตุนฺ"ติ อาวชฺชโต โทมนสฺสํ อุปฺปชฺชติ, อสฺสุธารา ปวตฺตนฺติ คามนฺตปพฺภารวาสิมหาสีวตฺเถรสฺส วิย. มหาสีวตฺเถรวตฺถุวณฺณนา เถโร กิร อฏฺฐารส มหาคเณ วาเจสิ. ตสฺโสวาเท ฐตฺวา ตึสสหสฺสา ภิกฺขู อรหตฺตํ ปาปุณึสุ. อเถโก ภิกฺขุ "มยฺหํ ตาว อพฺภนฺตเร คุณา อปฺปมาณา, กีทิสา นุ โข เม อาจริยสฺส คุณา"ติ อาวชฺเชติ. อาวชฺเชนฺโต ปุถุชฺชนภาวํ ปสฺสิตฺวา "อมฺหากํ อาจริโย อญฺเญสํ อวสฺสโย โหติ, อตฺตโน ภวิตุํ น สกฺโกติ, โอวาทมสฺส ทสฺสามี"ติ อากาเสน คนฺตฺวา วิหารสมีเป โอตริตฺวา ทิวาฏฺฐาเน นิสินฺนํ อาจริยํ อุปสงฺกมิตฺวา วตฺตํ ทสฺเสตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เถโร "กึการณา อาคโตสิ ปิณฺฑปาติกา"ติ อาห. เอกํ อนุโมทนํ คณฺหิสฺสามีติ อาคโตมฺหิ ภนฺเตติ. โอกาโส น ภวิสฺสติ อาวุโสติ. วิตกฺกมาลเก ฐิตกาเล ปุจฺฉิสฺสามิ ภนฺเตติ. ตสฺมึ ฐาเน อญฺเญ ปุจฺฉนฺตีติ. ภิกฺขาจารมคฺเค ภนฺเตติ. ตตฺราปิ อญฺเญ ปุจฺฉนฺตีติ. ทุปฏนิวาสนฏฺฐาเน, ^๑- สงฺฆาฏิปารุปนฏฺฐาเน, ปตฺตนีหรณฏฺฐาเน, คาเม จริตฺวา อาสนสาลาย ยาคุํ ปีตกาเล ภนฺเตติ. ตตฺถ ตตฺถ อฏฺฐกถาเถรา อตฺตโน กงฺขํ วิโนเทนฺติ อาวุโสติ. อนฺโตคามโต นิกฺขมนกาเล ปุฉฺฉิสฺสามิ ภนฺเตติ. ตตฺราปิ อญฺเญ ปุจฺฉนฺติ อาวุโสติ. อนฺตรามคฺเค ภนฺเต, โภชนสาลาย ภตฺตกิจฺจปริโยสาเน ภนฺเต, ทิวาฏฺฐาเน ปาทโธวนกาเล มุขโธวนกาเล ภนฺเตติ. ตโต ปฏฺฐาย ยาว อรุณา อปเร ปุจฺฉนฺติ อาวุโสติ. ทนฺตกฏฺฐํ คเหตฺวา มุขโธวนฏฺฐานคมนกาเล ภนฺเตติ. ตทา อญฺเญ ปุจฺฉนฺตีติ. มุขํ โธวิตฺวา อาคมนกาเล ภนฺเตติ. ตตฺราปิ อญฺเญ ปุจฺฉนฺตีติ. เสนาสนํ ปวิสิตฺวา นิสินฺนกาเล ภนฺเตติ. ตตฺราปิ อญฺเญ ปุจฺฉนฺตีติ. ภนฺเต นนุ มุขํ โธวิตฺวา เสนาสนํ ปวิสิตฺวา ตโย จตฺตาโร ปลฺลงฺเก อุสุมํ คาหาเปตฺวา โยนิโสมนสิกาเรน กมฺมํ กโรนฺตานํ โอกาสกาเลน ภวิตพฺพํ สิยา, มรณกฺขณํปิ @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม., อิ. ทุปฏฺฏนิวาสนฏฺฐาเน.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๔๔.

น ลภิสฺสถ ภนฺเต, ผลกสทิสตฺถ ภนฺเต ปรสฺส อวสฺสโย โหถ อตฺตโน ภวิตุํ น สกฺโกถ, น เม ตุมฺหากํ อนุโมทนาย อตฺโถติ อากาเส อุปฺปติตฺวา อคมาสิ. เถโร "อิมสฺส ภิกฺขุโน ปริยตฺติยา กมฺมํ นตฺถิ, มยฺหํ ปน อนุสาสโก ภวิสฺสตีติ ^๑- ญตฺวา "อิทานิ โอกาโส น ภวิสฺสติ, ปจฺจูสกาเล คมิสฺสามี"ติ ปตฺตจีวรํ สมีเป กตฺวา สพฺพํ ทิวสภาคํ ปฐมํ ยามํ มชฺฌิมํ ยามํ จ ธมฺมํ วาเจตฺวา ปจฺฉิมยาเม เอกสฺมึ เถเร อุทฺเทสํ คเหตฺวา นิกฺขมนฺเต ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา เตเนว สทฺธึ นิกฺขนฺโต. นิสินฺนอนฺเตวาสิกา อาจริโย เกนจิ ปปญฺเจน นิกฺขนฺโตติ มญฺญึสุ. นิกฺขนฺตตฺเถโร โกจิเทว สมานาจริยภิกฺขูติ สญฺญํ อกาสิ. เถโร กิร "มาทิสสฺส อรหตฺตํ นาม กึ, ^๒- ทฺวีหตีเหเนว ปาปุณิตฺวา ปจฺจาคมิสฺสามี"ติ อนฺเตวาสิกานํ อนาโรเจตฺวาว อาสาฬฺหมาสสฺส ชุณฺหปกฺขเตรสิยา นิกฺขนฺโต คามนฺตปพฺภารํ คนฺตฺวา จงฺกมมารุยฺห กมฺมฏฺฐานํ มนสิกโรนฺโต ตํทิวสํ อรหตฺตํ คเหตุํ นาสกฺขิ. อุโปสถทิวเส สมฺปตฺเต "ทฺวีหตีเหน อรหตฺตํ คณฺหิสฺสามีติ อาคโต, คเหตุํ นาสกฺขึ. ตโย มาสา ^๓- ปน ตีณิ ทิวสานิ วิย ยาว มหาปวารณา ตาว ชานิสฺสามี"ติ วสฺสํ อุปคนฺตฺวาปิ คเหตุํ นาสกฺขิ. ปวารณาทิวเส จินฺเตสิ "อหํ ทฺวีหตีเหน อรหตฺตํ คณฺหิสฺสามีติ อาคโต, เตมาเสนาปิ นาสกฺขึ, สพฺรหฺมจาริโน ปน วิสุทฺธิปวารณํ ปวาเรนฺตี"ติ. ตสฺเสวํ จินฺตยโต อสฺสุธารา ปวตฺตนฺติ. ตโต "น มญฺเจ มยฺหํ จตูหิ อิริยาปเถหิ มคฺคผลํ อุปฺปชฺชิสฺสติ, อรหตฺตํทานิ อปฺปตฺวา เนว มญฺเจ ปิฏฺฐึ ปสาเรสฺสามิ. น ปาเท โธวิสฺสามี"ติ มญฺจํ อุสฺสาเปตฺวา ฐเปสิ. ปุน อนฺโตวสฺสํ ปตฺตํ, อรหตฺตํ คเหตุํ นาสกฺขิเยว. เอกูนตึสปวารณาสุ อสฺสุธารา ปวตฺตนฺติ. คามทารกา เถรสฺส ปาเทสุ ผาลิตฏฺฐานานิ กณฺฏเกหิ สิพฺพนฺติ, ทวํ ^๔- กโรนฺตาปิ "อยฺยสฺส มหาสีวตฺเถรสฺส วิย ปาทา โหนฺตู"ติ ทวํ กโรนฺติ. เถโร ตึสสํวจฺฉเร มหาปวารณาทิวเส อาลมฺพนผลกํ นิสฺสาย ฐิโต "อิทานิ เม ตึส วสฺสานิ สมณธมฺมํ กโรนฺตสฺส, นาสกฺขึ อรหตฺตํ ปาปุณิตุํ, @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม., อิ. ภวิสฺสามีติ ^๒ ม, อิ. อรหตฺตํ อุปฺปาเทตุํ นาม กึ. @^๓ ฉ.ม., อิ. มาเส. ^๔ อิ. เอวํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๔๕.

อทฺธา เม อิมสฺมึ อตฺตภาเว มคฺโค วา ผลํ วา นตฺถิ, น เม ลทฺธํ สพฺรหฺมจารีหิ สทฺธึ วิสุทฺธิปวารณํ ปวาเรตุนฺ"ติ จินฺเตสิ. ตสฺเสวํ จินฺตยโต จ โทมนสฺสํ อุปฺปชฺชิ, อสฺสุธารา ปวตฺตนฺติ. อถาวิทูรฏฺฐาเน เอกา เทวธีตา โรทมานา อฏฺฐาสิ. โก เอตฺถ โรทตีตี. ^๑- อหํ ภนฺเต เทวธีตาติ. กสฺมา โรทสีติ. โรทเนน ^๒- มคฺคผเล นิพฺพตฺตนฺเต ^๒- อหํปิ เอกํ เทฺว มคฺคผลานิ นิพฺพตฺเตสฺสามีติ โรทามิ ภนฺเตติ. ตโต เถโร "โภ มหาสีว ^๓- เทวธีตาปิ ^๔- ตยา สทฺธึ เกฬึ กโรติ, อนุจฺฉวิกํ นุ โข เต เอตนฺ"ติ วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ อคฺคเหสิ. โส "อิทานิ นิปชฺชิสฺสามี"ติ เสนาสนํ ปฏิชคฺคิตฺวา มญฺจํ ปญฺญเปตฺวา อุทกฏฺฐาเน อุทกํ ปจฺจุปฏฺฐเปตฺวา "ปาเท โธวิสฺสามี"ติ โสปาณผลเก นิสีทิ. อนฺเตวาสิกาปิสฺส "อมฺหากํ อาจริยสฺส สมณธมฺมํ กาตุํ คตสฺส ตึส วสฺสานิ, อสกฺขิ นุ โข วิเสสํ นิพฺพตฺเตตุํ, นาสกฺขี"ติ อาวชฺชมานา "อรหตฺตํ ปตฺวา ปาทโธวนตฺถํ นิสินฺโน"ติ ทิสฺวา "อมฺหากํ อาจริโย อมฺหาทิเสสุ อนฺเตวาสิเกสุ ติฏฺฐนฺเตสุ `อตฺตนาว ปาเท โธวิสฺสตี'ติ อฏฺฐานเมตํ, อหํ โธวิสฺสามิ อหํ โธวิสฺสามี"ติ ตึสสหสฺสาปิ อากาเสนาคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา "ปาเท โธวิสฺสาม ภนฺเต"ติ อาหํสุ. อาวุโส อิทานิ ตึส วสฺสานิ โหนฺติ มม ปาทานํ อโธตานํ, ติฏฺฐถ ตุเมฺห, อหเมว โธวิสฺสามีติ. สกฺโกปิ อาวชฺเชนฺโต "มยฺหํ อยฺโย มหาสีวตฺเถโร อรหตฺตํ ปตฺโต ตึสสหสฺสานํ อนฺเตวาสิกานํ `ปาเท โธวิสฺสามา'ติ อาคตานํ ปาเท โธวิตุํ น เทติ มาทิเส ปน อุปฏฺฐาเก ติฏฺฐนฺเต `มยฺหํ อยฺโย สยํ ปาเท โธวิสฺสตี'ติ อฏฺฐานเมตํ, อหํ โธวิสฺสามี"ติ สนฺนิฏฺฐานํ กตฺวา สุชาตาย เทวิยา สทฺธึ ภึกฺขุสํฆสฺส สนฺติเก ปาตุรโหสิ. โส สุชํ อสุรกญฺญํ ปุรโต กตฺวา "อเปถ ภนฺเต มาตุคาโม"ติ โอกาสํ กาเรตฺวา เถรํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา ปุรโต อุกฺกุฏิโก นิสีทิตฺวา "ปาเท โธวิสฺสามิ ภนฺเต"ติ อาห. โกสิย อิทานิ เม ตึส @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. โรทสีติ ^๒-๒ ฉ.ม. โรทมาเนน มคฺคผลํ นิพฺพตฺติตํ @^๓ ฉ.ม., อิ. มหาสีวตฺเถร ^๔ ฉ.ม., อิ. เทวตาปิ.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๔๖.

วสฺสานิ ปาทานํ อโธตานํ, เทวตานํ จ ปกติยาปิ มนุสฺสสรีรคนฺโธ นาม เชคุจฺโฉ, โยชนสเต ฐิตานํปิ กณฺเฐ อาสตฺตกุณปํ วิย โหติ, อหเมว โธวิสฺสามีติ. ภนฺเต อยํ คนฺโธ นาม น ปญฺญายติ, ตุมฺหากํ ปน สีลคนฺโธ ฉ เทวโลเก อติกฺกมิตฺวา อุปริ ภวคฺคํ ปตฺวา ฐิโต. สีลคนฺธโต อญฺโญ อุตฺตริตโร คนฺโธ นาม นตฺถิ ภนฺเต, ตุมฺหากํ สีลคนฺเธนมฺหิ อาคโตติ วามหตฺเถน โคปฺปกสนฺธิยํ คเหตฺวา ทกฺขิณหตฺเถน ปาทตเล ^๑- ปริมชฺชิ, ทหรกุมารสฺเสว ปาทา อเหสุํ. สกฺโก ปาเท โธวิตฺวา วนฺทิตฺวา เทวโลกเมว คโต. เอวํ "น ลภามิ สพฺรหฺมจารีหิ สทฺธึ วิสุทฺธิปวารณํ ปวาเรตุนฺ"ติ อาวชฺเชนฺตสฺส อุปฺปนฺนํ โทมนสฺสํ นิสฺสาย ภิกฺขุโน มญฺญนวเสน วิปสฺสนาย อารมฺมณํปิ วิปสฺสนาปิ มคฺโคปิ ผลํปิ สวิตกฺกสวิจารโทมนสฺสนฺติ จ อวิตกฺกอวิจารโทมนสฺสนฺติ จ วุจฺจตีติ เวทิตพฺพํ. ตตฺถ เอโก ภิกฺขุ สวิตกฺกสวิจารโทมนสฺเส วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา อิทํ โทมนสฺสํ กึนิสฺสิตนฺติ อุปธาเรนฺโต วตฺถุนิสฺสิตนฺติ ปชานาติ ผสฺสปญฺจมเก วุตฺตนเยเนว อนุกฺกเมน อรหตฺเต ปติฏฺฐาติ. เอโก อวิตกฺกอวิจารโทมนสฺเส วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา วุตฺตนเยเนว อรหตฺเต ปติฏฺฐาติ. ตตฺถ อภินิวิฏฺฐโทมนสฺเสสุปิ สวิตกฺกสวิจารโต อวิตกฺกอวิจารํ ปณีตตรํ สวิตกฺกสวิจารโทมนสฺสวิปสฺสนาโตปิ อวิตกฺกอวิจารโทมนสฺสวิปสสนา ปณีตตรา. สวิตกฺกสวิจารโทมนสฺสผลสมาปตฺติโตปิ อวิตกฺกอวิจารโทมนสฺสผลสมาปตฺติเยว ปณีตตรา. เตนาห ภควา "เย อวิตกฺกอวิจาเร ปณีตตเร"ติ. [๓๖๒] เอวรูปา อุเปกฺขา น เสวิตพฺพาติ เอวรูปา เคหสิตอุเปกฺขา น เสวิตพฺพา. เคหสิตอุเปกฺขา นาม "ตตฺถ กตมา ฉ เคหสิตา อุเปกฺขา. จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา อุปฺปชฺชติ อุเปกฺขา พาลสฺส มุฬฺหสฺส ปุถุชฺชนสฺส อโนธิชินสฺส อวิปากชินสฺส อนาทีนวทสฺสาวิโน อสฺสุตวโต ปุถุชฺชนสฺส. ยา เอวรูปา อุเปกฺขา, รูปํ สา นาติวตฺตติ, ตสฺมา สา อุเปกฺขา เคหสิตาติ วุจฺจตี"ติ ^๒- เอวํ ฉสุ ทฺวาเรสุ อิฏฺฐารมฺมเณ อาปาถคเต คุฬปิณฺฑิเก นิลีนมกฺขิกา @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. ปาทตลํ ^๒ ม. อุปริ. ๑๔/๓๐๘/๒๘๒ สฬายตนวิภงฺคสุตฺต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๔๗.

วิย รูปาทีนิ อนติวตฺตมานา ตตฺเถว ลคฺคา ลคฺคิตา หุตฺวา อุปฺปนฺนา กามคุณนิสฺสิตา อุเปกฺขา น เสวิตพฺพา. เอวรูปา อุเปกฺขา เสวิตพฺพาติ เอวรูปา เนกฺขมฺมสิตอุเปกฺขา เสวิตพฺพา. เนกฺขมฺมสิตอุเปกฺขา นาม "ตตฺถ กตมา ฉ เนกฺขมฺมสิตา อุเปกฺขา. รูปานํเตฺว อนิจฺจตํ วิทิตฺวา วิปริณามํ วิราคํ นิโรธํ `ปุพฺเพ เจว รูปา เอตรหิ จ, สพฺเพ เต รูปา อนิจฺจา, ทุกฺขา วิปริณามธมฺมา"ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ปสฺสโต อุปฺปชฺชติ อุเปกฺขา, ยา เอวรูปา อุเปกฺขา, รูปํ สา อติวตฺตติ. ตสฺมา สา อุเปกฺขา เนกฺขมฺมสิตาติ วุจฺจตี"ติ ^๑- เอวํ ฉสุ ทฺวาเรสุ อิฏฺฐาทิอารมฺมเณ อาปาถคเต อิฏฺเฐ อรชฺชนฺตสฺส อนิฏฺเฐ อทุสฺสนฺตสฺส อสมเปกฺขเนน อสมฺมุยฺหนฺตสฺส อุปฺปนฺนา วิปสฺสนาญาณสมฺปยุตฺตา อุเปกฺขา. อปิจ เวทนาสภาคา ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาปิ เอตฺถ อุเปกฺขาว. ตสฺมา เสวิตพฺพาติ อยํ เนกฺขมฺมวเสน วิปสฺสนาวเสน อนุสฺสติวเสน ปฐมทุติยตติยจตุตฺถชฺฌานวเสน อุปปชฺชนอุเปกฺขา เสวิตพฺพา นาม. ตตฺถ ^๒- ยญฺเจ สวิตกฺกํ สวิจารนฺติ ตายปิ เนกฺขมฺมสิตอุเปกฺขาย จ ยํ เนกฺขมฺมวเสน วิปสฺสนาวเสน อนุสฺสติวเสน ^๓- ปฐมชฺฌานวเสน จ อุปฺปนฺนํ สวิตกฺกํ สวิจารํ อุเปกฺขนฺติ ชาเนยฺย. ยญฺเจ อวิตกฺกํ อวิจารนฺติ ยํ ปน ทุติยตติยชฺฌานาทิวเสน อุปฺปนฺนํ อวิตกฺกํ อวิจารํ อุเปกฺขนฺติ ชาเนยฺย. เย อวิตกฺเก อวิจาเร เต ปณีตตเรติ เอตาสุ ทฺวีสุ ยา อวิตกฺกอวิจารา, สา ปณีตตราติ อตฺโถ. อิมินา กึ กถิตํ โหติ.? ทฺวินฺนํ อรหตฺตํ กถิตํ. เอโก หิ ภิกฺขุ สวิตกฺกสวิจารอุเปกฺขาย วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา อยํ อุเปกฺขา กึนิสฺสิตาติ อุปธาเรนฺโต วตฺถุนิสฺสิตาติ ปชานาติ ^๔- ผสฺสปญฺจมเก วุตฺตนเยเนว อนุกฺกเมน อรหตฺเต ปติฏฺฐาติ. เอโก อวิตกฺกาวิจาราย อุเปกฺขาย วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา วุตฺตนเยเนว อรหตฺเต ปติฏฺฐาติ. @เชิงอรรถ: ^๑ ม. อุปริ. ๑๔/๓๐๘ สฬายตนวิภงฺคสุตฺต ^๒ ฉ.ม. เอตฺถ. @^๓ ฉ.ม. อนุสฺสติฏฺฐานวเสน ^๔ ฉ.ม., อิ. ปชานาตีติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๔๘.

ตตฺถ อภินิวิฏฺฐอุเปกฺขาสุปิ สวิตกฺกสวิจารโต อวิตกฺกาวิจารา ปณีตตรา. สวิตกฺกสวิจารอุเปกฺขาวิปสฺสนาโตปิ อวิตกฺกาวิจารอุเปกฺขาวิปสฺสนา ปณีตตรา. สวิตกฺกสวิจารุเปกฺขาผลสมาปตฺติโตปิ อวิตกฺกาวิจารุเปกฺขาผลสมาปตฺติเยว ปณีตตรา. เตนาห ภควา "เย อวิตกฺเก อวิจาเร เต ปณีตตเร"ติ. [๓๖๓] เอวํ ปฏิปนฺโน โข เทวานมินฺท ภิกฺขุ ปปญฺจสญฺญาสงฺขา- นิโรธสารุปฺปคามินึ ปฏิปทํ ปฏิปนฺโน โหตีติ ภควา อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ นิฏฺฐเปสิ. สกฺโก ปน โสตาปตฺติผลํ ปตฺโต. พุทฺธานํ หิ อชฺฌาสโย หีโน น โหติ, อุกฺกฏฺโฐว โหติ. เอกสฺสปิ พหุนฺนํปิ ธมฺมํ เทเสนฺตา อรหตฺเตเนว กูฏํ คณฺหนฺติ. สตฺตา ปน อตฺตโน อนุรูเป อุปนิสฺสเย ฐิตา. เกจิ โสตาปนฺนา โหนฺติ, เกจิ สกทาคามิโน, เกจิ อนาคามิโน, เกจิ อรหนฺโต. ราชา วิย หิ ภควา. ราชกุมารา วิย เวเนยฺยา. ยถา หิ ราชา โภชนกาเล อตฺตโน ปมาเณน ปิณฺฑํ อุทฺธริตฺวา ราชกุมารานํ อุปเนติ, เต ตโต อตฺตโน มุขปฺปมาเณเนว กพฬํ กโรนฺติ, เอวํ ภควา อตฺตโน อชฺฌาสยานุรูปาย เทสนาย อรหตฺเตเนว กูฏํ คณฺหาติ. เวเนยฺยา อตฺตโน อุปนิสฺสยปฺปมาเณน ตโต โสตาปตฺติผลํ ^๑- วา สกทาคามิอนาคามิอรหตตฺผลเมว วา คณฺหนฺติ. สกฺโก ปน โสตาปนฺโนว ^๒- หุตฺวา ภควโต ปุรโตเยว จวิตฺวา ตรุณสกฺโก หุตฺวา นิพฺพตฺติ, เทวตานํ หิ จวมานานํ อตฺตภาวสฺส คตาคตฏฺฐานํ นาม น ปญฺญายติ, ทีปสิขาปคมนํ วิย โหติ. ตสฺมา เสสเทวตา น ชานึสุ. สกฺโก ปน สยํ จุตตฺตา ภควา จ อปฏิหตญาณตฺตาติ ^๓- เทฺวว ชนา ชานึสุ. อถ สกฺโก จินฺเตสิ "มยฺหํ หิ ภควตา ตีสุ ฐาเนสุ นิพฺพตฺตกผลเมว กถิตํ, อยญฺจ ปน มคฺโค วา ผลํ วา สกุณิกาย วิย อุปฺปติตฺวา คเหตุํ น สกฺกา, อาคมียปุพฺพภาคปฏิปทายสฺส ภวิตพฺพํ. หนฺทาหํ อุปริ ขีณาสวสฺเสว ปุพฺพภาคปฏิปทํ ปุจฺฉิสฺสามี"ติ. @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. โสตาปตฺติผลมตฺตํ ^๒ ฉ.ม. โสตาปนฺโน ชาโต โสตาปนฺโน จ, @อิ. โสตาปนฺโน ชาโต โสตาปนฺ โน ว. ^๓ ฉ.ม., อิ. อิติสทฺโท น ทิสฺสติ.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๔๙.

ปาติโมกฺขสํวรวณฺณนา [๓๖๔] ตโต ตํ ปุจฺฉนฺโต กถํ ปฏิปนฺโน ปน มาริสาติ อาทิมาห. ตตฺถ ปาฏิโมกฺขสํวรายาติ อุตฺตมเชฏฺฐกสีลสํวราย. กายสมาจารมฺปีติ อาทิ เสวิตพฺพกายสมาจาราทิวเสน ปาติโมกฺขสํวรทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. สีลกถา จ นาเมสา กมฺมปถวเสน วา ปณฺณตฺติวเสน วา กเถตพฺพา โหติ. ตตฺถ กมฺมปถวเสน กเถนฺเตน อเสวิตพฺพกายสมาจาโร ตาว ปาณาติปาตอทินฺนาทานกาเมสุมิจฺฉาจาเรหิ กเถตพฺโพ. ปณฺณตฺติวเสน กเถนฺเตน กายทฺวาเร ปณฺณตฺติสิกฺขาปทวีติกฺกมนวเสน กเถตพฺโพ. เสวิตพฺพกายสมาจาโร ปาณาติปาตาทิเวรมณีหิ เจว กายทฺวาเร ปญฺญตฺตสิกขาปทอวีติกฺกเมน จ กเถตพฺโพ. อเสวิตพฺพวจีสมาจาโร มุสาวาทาทิวจีทุจฺจริเตน เจว วจีทฺวาเร ปญฺญตฺต- สิกฺขาปทวีติกฺกเมน จ กเถตพฺโพ. เสวิตพฺพวจีสมาจาโร มุสาวาทาทิเวรมณีหิ เจว วจีทฺวาเร ปญฺญตฺตสิกฺขาปทอวีติกฺกเมน จ กเถตพฺโพ. ปริเยสนา ปน กายวาจาหิ ปริเยสนาเยว. สา กายวจีสมาจารคฺคหเณน คหิตาปิ สมานา ยสฺมา อาชีวฏฺฐมกสีลํ นาม เอตสฺมึเยว ทฺวารทฺวเย อุปฺปชฺชติ, น อากาเส. ตสฺมา อาชีวฏฺฐมกสีลทสฺสนตฺถํ วิสุํ วุตฺตา. ตตฺถ น เสวิตพฺพปริเยสนา อนริยปริเยสนาย กเถตพฺพา. เสวิตพฺพปริเยสนา อริยปริเยสนาย. วุตฺตํ เหตํ:- เทฺวมา ภิกฺขเว ปริเยสนา อนริยา จ ปริเยสนา, อริยา จ ปริเยสนา. กตมา จ ภิกฺขเว อนริยปริเยสนา? อิธ ภิกฺขเว เอกจฺโจ อตฺตนา ชาติธมฺโม สมาโน ชาติธมฺมํเยว ปริเยสติ, อตฺตนา ชราธมฺโม, พฺยาธิธมฺโม, มรณธมฺโม, โสกธมฺโม, สงฺกิเลสธมฺโม ^๑- สมาโน สงฺกิเลสธมฺมํเยว ปริเยสติ. กิญฺจ ภิกฺขเว ชาติธมฺมํ วเทถ. ปุตฺตภริยํ ภิกฺขเว ชาติธมฺมํ, ทาสีทาสํ ชาติธมฺมํ, อเชฬกํ ชาติธมฺมํ, กุกฺกุฏสูกรํ ชาติธมฺมํ, หตฺถิควาสฺสวฬวํ ชาติธมฺมํ, ชาตรูปรชตํ ชาติธมฺมํ, ชาติธมฺมา เหเต ภิกฺขเว อุปธโย, เอตฺถายํ คธิโต ^๒- มุจฺฉิโต อชฺฌาปนฺโน อตฺตนา ชาติธมฺโม สมาโน ชาติธมฺมํเยว ปริเยสติ. @เชิงอรรถ: ^๑ ม. สงฺกิเลสิกธมฺโม ^๒ ฉ.ม., อิ. คถิโต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๕๐.

กิญฺจ ภิกฺขเว ชราธมฺมํ วเทถ. ปุตฺตภริยํ ภิกฺขเว ชราธมฺมํ ฯเปฯ ชราธมฺมํเยว ปริเยสติ. กิญฺจ ภิกฺขเว พฺยาธิธมฺมํ วเทถ. ปุตฺตภริยํ ภิกฺขเว พฺยาธิธมฺมํ ฯเปฯ พฺยาธิธมฺมํเยว ปริเยสติ. กิญฺจ ภิกฺขเว มรณธมฺมํ วเทถ. ปุตฺตภริยํ ภิกฺขเว มรณธมฺมํ ฯเปฯ มรณธมฺมํเยว ปริเยสติ. กิญฺจ ภิกฺขเว โสกธมฺมํ วเทถ. ปุตฺตภริยํ ภิกฺขเว โสกธมฺมํ ฯเปฯ โสกธมฺมํเยว ปริเยสติ. กิญฺจ ภิกฺขเว สงฺกิเลสธมฺมํ วเทถ. ปุตฺตภริยํ ภิกฺขเว สงฺกิเลสธมฺมํ ฯเปฯ สงฺกิเลสธมฺมํเยว ปริเยสติ. อยํ ภิกฺขเว อนริยปริเยสนาติ ^๑- อปิจ กุหนาทิวเสน ปญฺจวิธา อโคจรวเสน ฉพฺพิธา เวชฺชกมฺมาทิวเสน เอกวีสติวิธา, เอวํ ปวตฺตา สพฺพาปิ อเนสนา อนริยา ปริเยสนาเยวาติ เวทิตพฺพา. กตมา จ ภิกฺขเว อริยปริเยสนา? อิธ ภิกฺขเว เอกจฺโจ อตฺตนา ชาติธมฺโม สมาโน ชาติธมฺเม อาทีนวํ วิทิตฺวา อชาตํ อนุตฺตรํ โยคกฺเขมํ นิพฺพานํ ปริเยสติ, อตฺตนา ชราธมฺโม, พฺยาธิมรณโสกสงฺกิเลสธมฺโม สมาโน สงฺกิเลสธมฺเม อาทีนวํ วิทิตฺวา อสงฺกิลิฏฺฐํ อนุตฺตรํ โยคกฺเขมํ นิพฺพานํ ปริเยสติ, อยํ ภิกฺขเว อริยาปริเยสนา. ^๒- อปิจ ปญฺจ กุหนาทีนิ ฉ อโคจเร เอกวีสติวิธญฺจ อเนสนํ วชฺเชตฺวา ภิกฺขาจริยาย ธมฺเมน สเมน ปริเยสนาปิ อริยปริเยสนาเยวาติ เวทิตพฺพา. เอตฺถ จ โย โย "น เสวิตพฺโพ"ติ วุตฺโต, โส โส ปุพฺพภาเค ปาณาติปาตาทีนํ สมฺภารปริเยสนปโยคกรณคมนกาลโต ปฏฺฐาย น เสวิตพฺโพว. อิตโร อาทิโต ปฏฺฐาย เสวิตพฺโพ, อสกฺโกนฺเตน จิตฺตํปิ อุปฺปาเทตพฺพํ. อปิจ สํฆเภทาทีนํ อตฺถาย ปรกฺกมนฺตานํ เทวทตฺตาทีนํ วิย กายสมาจาโร น @เชิงอรรถ: ^๑ ม.มู. ๑๒/๒๗๔/๒๓๕ ปาสราสิสุตฺต ^๒ ม.มู. ๑๒/๒๗๕/๒๓๗ ปาสราสิสุตฺต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๕๑.

เสวิตพฺโพ, ทิวสสฺส ทฺวิตฺติกฺขตฺตุํ ติณฺณํ รตนานํ อุปฏฺฐานคมนาทิวเสน ปวตฺโต ธมฺมเสนาปติมหาโมคฺคลฺลานตฺเถราทีนํ วิย กายสมาจาโร เสวิตพฺโพ. ธนุคฺคหเปสนาทิวเสน วาจํ ภินฺทนฺตานํ เทวทตฺตาทีนํ วิย วจีสมาจาโร น เสวิตพฺโพ, ติณฺณํ รตนานํ คุณกิตฺตนาทิวเสน ปวตฺโต ธมฺมเสนาปติมหาโมคฺคลฺลานตฺเถราทีนํ วิย วจีสมาจาโร เสวิตพฺโพ. อนริยปริเยสนํ ปริเยสนฺตานํ เทวทตฺตาทีนํ วิย ปริเยสนา น เสวิตพฺพา, อริยปริเยสนํเยว ปริเยสนฺตานํ ธมฺมเสนาปติมหา- โมคฺคลฺลานตฺเถราทีนํ วิย ปริเยสนา เสวิตพฺพา. เอวํ ปฏิปนฺโน โขติ เอวํ อเสวิตพฺพํ กายวจีสมาจารปริเยสนญฺจ ปหาย เสวิตพฺพานํ ปาริปูริยา ปฏิปนฺโน เทวานมินฺท ภิกฺขุ ปาติโมกฺขสํวราย อุตฺตมเชฏฺฐกสีลสํวรตฺถาย ปฏิปนฺโน นาม โหตีติ ภควา ขีณาสวสฺส อาคมนียปุพฺพภาคปฏิปทํ กเถสิ. อินฺทฺริยสํวรวณฺณนา [๓๖๕] ทุติยปุจฺฉาย ^๑- อินฺทฺริยสํวรายาติ อินฺทฺริยานํ ปิธานาย, คุตฺตทฺวารตาย สํวุตทฺวารตายาติ อตฺโถ. วิสชฺชเน ปนสฺส จกฺขุวิญฺเญยฺยํ รูปนฺติ อาทิ เสวิตพฺพรูปาทิวเสน อินฺทฺริยสํวรทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. ตตฺถ เอวํ วุตฺเตติ เหฏฺฐา โสมนสฺสาทิปญฺหวิสชฺชนานํ สุตตฺตา อิมินาปิ เอวรูเปเนว ภวิตพฺพนฺติ สญฺชาตปฏิภาโณ ภควตา เอวํ วุตฺเต สกฺโก เทวานมินฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ, เอตํ อิมสฺส โข อหํ ภนฺเตติ อาทิกํ วจนํ อโวจ. ภควาปิสฺส โอกาสํ ทตฺวา ตุณฺหี อโหสิ. กเถตุกาโมปิ หิ โย อตฺถํ สมฺปาเทตุํ น สกฺโกติ, อตฺถํ สมฺปาเทตุํ สกฺโกนฺโต วา น กเถตุกาโม โหติ, น ตสฺส ภควา โอกาสํ กโรติ. อยํ ปน ยสฺมา กเถตุกาโม เจว, สกฺโกติ จ อตฺถํ สมฺปาเทตุํ, ตสฺมา ตสฺส ภควา โอกาสมกาสิ. ตตฺถ เอวรูปํ น เสวิตพฺพนฺติ อาทีสุ อยํ สงฺเขโป:- ยํ รูปํ ปสฺสโต ราคาทโย อุปฺปชฺชนฺติ, ตํ น เสวิตพฺพํ น ทฏฺฐพฺพํ น โอโลเกตพฺพนฺติ อตฺโถ. ยํ ปน ปสฺสโต อสุภสญฺญา วา สณฺฐาติ, ปสาโท วา อุปฺปชฺชติ, อนิจฺจสญฺญาปฏิลาโภ วา โหติ, ตํ เสวิตพฺพํ. @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. ทุติยปุจฺฉายํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๕๒.

ยํ จิตฺตกฺขรํปิ จิตฺตพฺยญฺชนํปิ สทฺทํ สุณโต ราคาทโย อุปฺปชฺชนฺติ, เอวรูโป สทฺโท น เสวิตพฺโพ. ยํ ปน อตฺถนิสฺสิตํ ธมฺมนิสฺสิตํ กุมฺภทาสีคีตกํปิ สุณนฺตสฺส ปสาโท วา อุปฺปชฺชติ, นิพฺพิทา วา สณฺฐาติ, เอวรูโป สทฺโท เสวิตพฺโพ. ยํ คนฺธํ ฆายโต ราคาทโย อุปฺปชฺชนฺติ, เอวรูโป คนฺโธ น เสวิตพฺโพ. ยํ ปน คนฺธํ ฆายโต อสุภสญฺญาทิปฏิลาโภ โหติ, เอวรูโป คนฺโธ เสวิตพฺโพ. ยํ รสํ สายโต ราคาทโย อุปฺปชฺชนฺติ, เอวรูโป รโส น เสวิตพฺโพ. ยํ ปน รสํ สายโต อาหาเร ปฏิกูลสญฺญา เจว อุปฺปชฺชติ, สายิตปจฺจยา จ กายพลํ นิสฺสาย อริยภูมึ โอกฺกมิตุํ สกฺโกติ, มหาสีวตฺเถรภาคิเนยฺยสีวสามเณรสฺส วิย ภุญฺชนฺตสฺเสว วา กิเลสกฺขโย โหติ, เอวรูโป รโส เสวิตพฺโพ. ยํ โผฏฺฐพฺพํ ผุสโต ราคาทโย อุปฺปชฺชนฺติ, เอวรูปํ โผฏฺฐพฺพํ น เสวิตพฺพํ. ยํ ปน ผุสโต สาริปุตฺตตฺเถราทีนํ วิย อาสวกฺขโย เจว, วิริยํ จ สุปคฺคหิตํ, ปจฺฉิมา จ ชนตา ทิฏฺฐานุคตึ อาปาทเนน อนุคฺคหิตา โหติ, เอวรูปํ โผฏฺฐพฺพํ เสวิตพฺพํ. สาริปุตฺตตฺเถโร กิร ตึสวสฺสานิ มญฺเจ ปิฏฺฐึ น ปสาเรสิ. ตถา มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโร. มหากสฺสปตฺเถโร วีสวสฺสสตํ มญฺเจ ปิฏฺฐึ น ปสาเรสิ. อนุรุทฺธตฺเถโร ปญฺจปญฺญาสวสฺสานิ. ^๑- ภทฺทิยตฺเถโร ตึสวสฺสานิ. โสณตฺเถโร อฏฺฐารสวสฺสานิ. รฏฺฐปาลตฺเถโร ทฺวาทส. อานนฺทตฺเถโร ปณฺณรส. ราหุลตฺเถโร ทฺวาทส. พากุลตฺเถโร อสีติวสฺสานิ. นาฬกตฺเถโร ยาว ปรินิพฺพานํ มญฺเจ ปิฏฺฐึ น ปสาเรสีติ. เย มโนวิญฺเญยฺเย ธมฺเม สมนฺนาหรนฺตสฺส ราคาทโย อุปฺปชฺชนฺติ, "อโห วต ยํ ปเรสํ ปรวิตฺตูปกรณํ ตํ มม อสฺสา"ติ อาทินา นเยน วา อภิชฺฌาทีนิ อาปาถมาคจฺฉนฺติ, เอวรูปา ธมฺมา น เสวิตพฺพา. "สพฺเพ สตฺตา อเวรา โหนฺตู"ติ เอวํ เมตฺตาทิวเสน, เย วา ปน ติณฺณํ เถรานํ ธมฺมา, @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. ปญฺญาสวสฺสานิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๕๓.

เอวรูปา เสวิตพฺพา. ตโย กิร เถรา วสฺสูปนายิกทิวเส กามวิตกฺกาทโย อกุสลวิตกฺกา น วิตกฺเกตพฺพาติ กติกํ อกํสุ. อถ ปวารณาทิวเส สํฆตฺเถโร สํฆนวกํ ปุจฺฉิ "อาวุโส อิมสฺมึ เตมาเส กิตฺตเก ฐาเน จิตฺตสฺส ธาวิตุํ ทินฺนนฺ"ติ. น ภนฺเต ปริเวณสฺส ปริจฺเฉทโต พหิ ธาวิตุํ อทาสินฺติ. ทุติยํ ปุจฺฉิ "ตว อาวุโส กิตฺตเก"ติ. นิวาสนโต ภนฺเต พหิ ธาวิตุํ น อทาสินฺติ. อถ เทฺวปิ เถรํ ปุจฺฉึสุ "ตุมฺหากํ ปน ภนฺเต"ติ. นิยกชฺฌตฺตกฺขนฺธปญฺจกโต อาวุโส พหิ ธาวิตุํ น อทาสินฺติ. ตุเมฺหหิ ภนฺเต ทุกฺกรํ กตนฺติ. เอวรูโป มโน วิญฺเญยฺโย ธมฺโม เสวิตพฺโพ. [๓๖๖] เอกนฺตวาทาติ เอโกเยว อนฺโต วาทสฺส เอเตสํ น ^๑- เทฺว วาทาติ ^๑- เอกนฺตวาทา, เอกํเยว วทนฺตีติ ปุจฺฉติ. เอกนฺตสีลาติ เอกาจารา. เอกนฺตจฺฉนฺทาติ เอกลทฺธิกา. เอกนฺตอชฺโฌสานาติ เอกนฺตปริโยสานา. อเนกธาตุ นานาธาตุ โข เทวานมินฺท โลโกติ เทวานมินฺท อยํ โลโก อเนกชฺฌาสโย นานชฺฌาสโย. เอกสฺมึ คนฺตุกาเม เอโก ฐาตุกาโม โหติ. เอกสฺมึ ฐาตุกาเม เอโก สยิตุกาโม โหติ. เทฺว สตฺตา เอกชฺฌาสยา นาม ทุลฺลภา. ตสฺมึ อเนกธาตุนานาธาตุสฺมึ โลเก ยํ ยเทว ธาตุํ ยํ ยเทว อชฺฌาสยํ สตฺตา อภินิวิสนฺติ คณฺหนฺติ, ตํ ตเทว. ถามสา ปรามาสาติ ถาเมน จ ปรามาเสน จ. อภินิวิสฺส โวหรนฺตีติ สุฏฺฐุ คณฺหิตฺวา โวหรนฺติ, กเถนฺติ ทีเปนฺติ กิตฺเตนฺติ. อิทเมว สจฺจํ, โมฆมญฺญนฺติ อิทํ อมฺหากเมว วจนํ สจฺจํ, อญฺเญสํ วจนํ โมฆํ ตุจฺฉํ นิรตฺถกนฺติ. อจฺจนฺตนิฏฺฐาติ อนฺโต วุจฺจติ วินาโส, อนฺตํ อตีตา นิฏฺฐา เอเตสนฺติ อจฺจนฺตนิฏฺฐา. ยา เอเตสํ นิฏฺฐา, โย ปรมสฺสาโส นิพฺพานํ, ตํ สพฺเพสํ วินาสาติกฺกนฺตมจฺจนฺตนฺติ วุจฺจติ. โยคกฺเขโมติ นิพฺพานสฺเสว นามํ, อจฺจนฺโต โยคกฺเขโม เอเตสนฺติ อจฺจนฺตโยคกฺเขมี. เสฏฺฐฏฺเฐน พฺรหฺมํ อริยมคฺคํ จรนฺตีติ พฺรหฺมจารี. อจฺจนฺตตาย ^๒- พฺรหฺมจารี อจฺจนฺตพฺรหฺมจารี. ปริโยสานนฺติ นิพฺพานสฺเสว นามํ, อจฺจนฺตํ ปริโยสานํ เอเตสนฺติ อจฺจนฺตปริโยสานา. @เชิงอรรถ: ^๑-๑ ฉ.ม., อิ. น เทฺวธา คตวาทาติ ^๒ ฉ.ม., อิ. อจฺจนฺตตฺถาย

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๕๔.

ตณฺหาสงฺขยวิมุตฺตาติ ตณฺหาสงฺขโยติ มคฺโคปิ นิพฺพานํปิ. มคฺโค ตณฺหํ สงฺขิณาติ วินาเสตีติ ตณฺหาสงฺขโย. นิพฺพานํ ยสฺมา ตํ อาคมฺม ตณฺหา สงฺขิยติ วินสฺสติ ตสฺมา ตณฺหาสงฺขโย. ตณฺหาสงฺขเยน มคฺเคน วิมุตฺตา, ตณฺหาสงฺขเย วา นิพฺพาเน วิมุตฺตา อธิมุตฺตาติ ตณฺหาสงฺขยวิมุตฺตา. เอตฺตาวตา จ ภควตา จุทฺทสปิ ปญฺหา พฺยากตา โหนฺติ. จุทฺทส ปญฺหา นาม อิสฺสามจฺฉริยํ เอโก ปโญฺห, ปิยาปิยํ เอโก, ฉนฺโท เอโก, วิตกฺโก เอโก, ปปญฺโจ เอโก, โสมนสฺสํ เอโก, โทมนสฺสํ เอโก, อุเปกฺขา เอโก, กายสมาจาโร เอโก, วจีสมาจาโร เอโก, ปริเยสนา เอโก, อินฺทฺริยสํวโร เอโก, อเนกธาตุ เอโก, อจฺจนฺตนิฏฺฐา เอโกติ. [๓๖๗] เอชาติ จลนฏฺเฐน ตณฺหา วุจฺจติ. สา ปีฬนฏฺเฐน โรโค, อนฺโต ปทุสฺสนฏฺเฐน คณฺโฑ, อนุวิชฺฌนฏฺเฐน สลฺลํ. ตสฺมา อยํ ปุริโสติ ยสฺมา เอชา อตฺตนา กตกมฺมานุรูเปน ปุริสํ ตตฺถ ตตฺถ อภินิพฺพตฺตนตฺถาย กฑฺฒติ, ตสฺมา อยํ ปุริโส เตสํ เตสํ ภวานํ วเสน อุจฺจาวจํ อาปชฺชติ. พฺรหฺมโลเก อุจฺโจ โหติ, เทวโลเก อวโจ. เทวโลเก อุจฺโจ, มนุสฺสโลเก อวโจ. มนุสฺสโลเก อุจฺโจ, อปาเย อวโจ. ^๑- เยสาหํ ภนฺเตติ เยสํ อหํ ภนฺเต. สนฺธิวเสน ปเนตฺถ "เยสาหนฺ"ติ โหติ. ยถาสุตํ ยถาปริยตฺตนฺติ ยถา มยา สุโต เจว อุคฺคหิโต จ, เอวํ. ธมฺมํ เทเสมีติ สตฺตวตฺตปทธมฺมํ เทเสมิ. น จาหํ เตสนฺติ อหํ ปน เตสํ สาวโก น สมฺปชฺชามิ. อหํ โข ปน ภนฺเตติ อาทินา อตฺตโน โสตาปนฺนภาวํ ชานาเปติ. โสมนสฺสปฏิลาภกถาวณฺณนา [๓๖๘] เวทปฏิลาภนฺติ ตุฏฺฐิปฏิลาภํ. เทวาสุรสงฺคาโมติ เทวานํ จ อสุรานํ จ สงฺคาโม. สมุปพฺยูโฬฺหติ สโมสณฺโณ นลาเฏน นลาฏํ ปหรณาการปฺปตฺโต วิย. เอเตสํ กิร กทาจิ มหาสมุทฺทปิฏฺเฐ สงฺคาโม โหติ, ตตฺถ @เชิงอรรถ: ^๑ อิ. พฺรหฺมโลโก อุจฺโจ โหติ ฯเปฯ อปาโย นีโจ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๕๕.

ปน เฉทนวิชฺฌนาทีหิ อญฺญมญฺญฆาโต นาม นตฺถิ, ทารุเมณฺฑกยุทฺธํ วิย ชยปราชยมตฺตเมว โหติ. กทาจิ เทวา ชินนฺติ, กทาจิ อสุรา. ตตฺถ ยสฺมึ สงฺคาเม เทวา ปุน อปจฺจาคมนาย อสุเร ชินึสุ. ตํ สนฺธาย ตสฺมึ โข ปน ภนฺเตติ อาทิมาห. อุภยเมตฺถาติ ^๑- อุภยํ เอตํ, ทุวิธํปิ โอชํ เอตฺถ เทวโลเก เทวาเยว ปริภุญฺชิสฺสนฺตีติ เอวมสฺส อาวชฺเชนฺตสฺส พลวปีติโสมนสฺสํ อุปฺปชฺชิ. สทณฺฑาวจโรติ สทณฺโฑ อวจรโก, ทณฺฑคฺคหเณน สตฺถคฺคหเณน สทฺธึ อโหสิ, น นิกฺขิตฺตทณฺฑสตฺโถติ ทสฺเสติ. เอกนฺตนิพฺพิทายาติ เอกนฺเตเนว วฏฺเฏ นิพฺพินฺทนตฺถาย. ^๒- สพฺพํ มหาโควินฺเท ^๓- วุตฺตเมว. [๓๖๙] ปเวเทสีติ กเถสิ ทีเปสิ. อิเธวาติ อิมสฺมึเยว โอกาเส. เทวภูตสฺส เม สโตติ เทวสฺส เม สโต. ปุเนวายุ ^๔- จ เม ลทฺโธติ ปุน อญฺเญน กมฺมวิปาเกน เม ชีวิตํ ลทฺธนฺติ, อิมินา อตฺตโน จุติภาวญฺเจว อุปปนฺนภาวํ จ อาวิกโรติ. ทิวิยา กายาติ ทิพฺพา อตฺตภาวา. อายุํ หิตฺวา อมานุสนฺติ ทิพฺพํ อายุํ ชหิตฺวา. อมุโฬฺห คพฺภเมสฺสามีติ นิยตคติกตฺตา อมุโฬฺห หุตฺวา. ยตฺถ เม รมตี มโนติ ยตฺถ เม มโน รมิสฺสติ ตตฺเถว ขตฺติยกุลาทีสุ คพฺภํ อุปคจฺฉิสฺสามีติ สตฺตกฺขตฺตุํ เทเว จ มานุเส จาติ อิมมตฺถํ ทีเปติ. ญาเยน วิหริสฺสามีติ มนุสฺเสสุ อุปปนฺโนปิ มาตรํ ชีวิตา โวโรปนาทีนํ อภพฺพตฺตา ญาเยน การเณน สเมน วิหริสฺสามีติ อตฺโถ. สมฺโพธิ เจ ภวิสฺสตีติ อิทํ สกทาคามิมคฺคํ สนฺธาย วทติ, สเจ สกทาคามี ภวิสฺสามีติ ทีเปติ. อญฺญาตา วิหริสฺสามีติ อญฺญาตา อาชานิตุกาโม หุตฺวา วิหริสฺสามิ. เสฺวว อนฺโต ภวิสฺสตีติ โสเอว เม มนุสฺสโลเก อนฺโต ภวิสฺสตีติ. ปุน เทโว ภวิสฺสามิ, เทวโลกสฺมิมุตฺตโมติ ปุน เทวโลกสฺมึ อุตฺตโม สกฺโก เทวานมินฺโท ภวิสฺสามีติ วทติ. @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม., สี,อิ. อุภยเมตํ ^๒ ฉ.ม., อิ. นิพฺพินฺทนตฺถายาติ @^๓ ฉ.ม. มหาโควินฺทสุตฺเต ^๔ ฉ.ม., อิ. ปุนรายุ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๕๖.

อนฺติเม วตฺตมานมฺหีติ อนฺติเม ภเว วตฺตมาเน. โส นิวาโส ภวิสฺสตีติ เย เต อายุนา จ ปญฺญาย จ อกนิฏฺฐา เชฏฺฐกา สพฺพเทเวหิ ปณีตตรา เทวา, อวสาเน เม โส นิวาโส ภวิสฺสติ. อยํ กิร ตโต สกฺกตฺตภาวโต จุโต ตสฺมึ อตฺตภาเว อนาคามิมคฺคสฺส ปฏิลทฺธตฺตา อุทฺธํโสโต อกนิฏฺฐคามี หุตฺวา อวิหาทีสุ นิพฺพตฺตนฺโต อวสาเน ปน ^๑- อกนิฏฺฐคามี ภวิสฺสติ. ^๑- ตํ สนฺธาย เอวมาห. เอส กิร อวิเหสุ กปฺปสหสฺสํ วสิสฺสติ, อตปฺเปสุปิ เทฺว กปฺปสหสฺสานิ, สุทสฺเสสุ จตฺตาริ กปฺปสหสฺสานิ, สุทสฺสีสุ อฏฺฐ, อกนิฏฺเฐสุ โสฬสาติ เอกตฺตึส กปฺปสหสฺสานิ พฺรหฺมอายุํ อนุภวิสฺสติ. สกฺโก เทวราชา อนาถปิณฺฑิโก คหปติ วิสาขา มหาอุปาสิกาติ ตโยปิ หิ อิเม เอกปฺปมาณายุกาเอว, วฏฺฏาภิรตสตฺตา นาม. เอเตหิ สทิสา สุขภาคิโน นาม นตฺถิ. [๓๗๐] อปริโยสิตสงฺกปฺโปติ อนิฏฺฐิตมโนรโถ. ยสฺสุ มญฺญามิ สมเณติ เย สมเณ ปวิวิตฺตวิหาริโนติ มญฺญามิ. อาราธนาติ สมฺปาทนา. วิราธนาติ อสมฺปาทนา. น สมฺโภนฺตีติ ^๒- สมฺปาเทตฺวา กเถตุํ น สกฺโกนฺติ. อาทิจฺจพนฺธุนนฺติ อาทิจฺโจปิ โคตมโคตฺโต, ภควาปิ โคตมโคตฺโตเอว, ตสฺมา เอวมาห. ยํ กโรมเสติ ^๓- ยํ ปุพฺเพ พฺรหฺมุโน นมการํ กโรม. สมํ เทเวหีติ สทฺธึ เทเวหิ, อิโต ปฏฺฐาย อิทานิ อมฺหากํ พฺรหฺมุโน นมการกรณํ นตฺถีติ ทสฺเสติ. สามํ กโรมาติ นมการํ กโรม. [๓๗๑] ปรามสิตฺวาติ ตุฏฺฐจิตฺโต สหายํ หตฺเถน หตฺถมฺหิ ปรามสนฺโต ^๔- วิย ปฐวึ ปหริตฺวา, สกฺขิภาวตฺถาย วา ปหริตฺวา "ยถา ตฺวํ นิจฺจลา, ^๕- เอวมหํ ภวามี"ติ. ^๖- อชฺฌิฏฺฐปญฺหาติ อชฺเฌสิตปญฺหา ปุฏฺฐปญฺหาติ ^๗- อตฺโถ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ. สกฺกปญฺหสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตา. ------------ @เชิงอรรถ: ^๑-๑ ฉ.ม.,อิ. อกนิฏฺเฐ นิพฺพตฺติสฺสติ ^๒ ฉ.ม. น สมฺปายนฺติ ^๓ ฉ.ม.,อิ. ยํ @กโรมสิ. ^๔ ฉ.ม. ปหรนฺโต ^๕ ฉ.ม.,อิ. นิจฺจโล, ^๖ ฉ.ม.,อิ. เอวมหํ ภควตีติ. @^๗ ฉ.ม.,อิ. ปตฺถิตปญฺหา.

อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕ หน้า ๓๔๒-๓๕๖. http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=5&A=8756&modeTY=2&pagebreak=1 The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=5&A=8756&modeTY=2&pagebreak=1 อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=10&i=247 เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=10&A=5727 พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=10&A=6288 The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=10&A=6288 สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๐ http://84000.org/tipitaka/read/?index_10