อรรถกถาเล่มที่ ๕๔ ภาษาบาลีอักษรไทย
 วิภงฺค.อ. (สมฺโมห.)

หน้าที่ ๔๙๑.
     กสิณปริกมฺมํ กโรนฺเตสุปิ "เอตสฺส ปริกมฺมมตฺตเมว ภวิสฺสติ, นิมิตฺตํ
อุปฺปาเทตุํ น สกฺขิสฺสติ, เอส ปน นิมิตฺตํ อุปฺปาเทตุํ สกฺขิสฺสติ, อปฺปนํ
ปาเปตุํ น สกฺขิสฺสติ. เอส อปฺปนํ ปาเปตฺวา ฌานํ ปาทกํ กตฺวา วิปสฺสนํ
ปฏฺฐเปตฺวา อรหตฺตํ คณฺหิสฺสตี"ติ ปชานาตีติ.
                        ตติยพลนิทฺเทสวณฺณนา.
                           ----------
                           จตุตฺถพลนิทฺเทส
     [๘๑๒] จตุตฺถพลนิทฺเทเส ขนฺธนานตฺตนฺติ "อยํ รูปกฺขนฺโธ นาม ฯเปฯ
อยํ วิญฺญาณกฺขนฺโธ นามา"ติ เอวํ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ นานากรณํ ปชานาติ.
เตสุปิ "เอกวิเธน รูปกฺขนฺโธ ฯเปฯ เอกาทสวิเธน รูปกฺขนฺโธ. เอกวิเธน
เวทนากฺขนฺโธ ฯเปฯ พหุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ. เอกวิเธน สญฺญากฺขนฺโธ ฯเปฯ
เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ ฯเปฯ เอกวิเธน วิญฺญาณกฺขนฺโธ ฯเปฯ พหุวิเธน
วิญฺญาณกฺขนฺโธ"ติ เอวํ เอเกกสฺส ขนฺธสฺส นานตฺตํ ปชานาติ. อายตนนานตฺตนฺติ
"อิทํ จกฺขฺวายตนํ นาม ฯเปฯ อิทํ ธมฺมายตนํ นาม. ตตฺถ ทสายตนา กามาวจรา,
เทฺว จตุภูมิกา"ติ เอวํ อายตนนานตฺตํ ปชานาติ ธาตุนานตฺตตนฺติ "อยํ จกฺขุธาตุ
นาม ฯเปฯ อยํ มโนวิญฺญาณธาตุ นาม. ตตฺถ โสฬส ธาตุโย กามาวจรา,
เทฺว จตุภูมิกา"ติ เอวํ ธาตุนานตฺตํ ปชานาติ.
     ปุน อเนกธาตุนานาธาตุโลกนานตฺตนฺติ อิทํ น เกวลํ อุปาทินฺนกสงฺขารโลกสฺเสว
นานตฺตํ ตถาคโต ปชานาติ, อนุปาทินฺนกสงฺขารโลกสฺสาปิ นานตฺตํ ตถาคโต
ปชานาติเยวาติ ทสฺเสตุํ คหิตํ. ปจฺเจกพุทฺธา หิ เทฺว จ อคฺคสาวกา
อุปาทินฺนกสงฺขารโลกสฺสาปิ นานตฺตํ เอกเทสโตว ปชานนฺติ, ๑- โน นิปฺปเทสโต.
อนุปาทินฺนกสฺส ๒- ปน นานตฺตํ น ปชานนฺติ. สพฺพญฺญุพุทฺโธ ปน "อิมาย
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ชานนฺติ       ๒ ฉ.ม. อนุปาทินฺนกโลกสฺส
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๙๒.
นาม ธาตุยา อุสฺสนฺนาย อิมสฺส นาม รุกฺขสฺส ขนฺโธ เสโต โหติ, อิมสฺส
กาฬโก, อิมสฺส มฏฺโฐ, อิมสฺส พหลตฺตโจ, อิมสฺส ตนุตฺตโจ. อิมาย นาม
ธาตุยา อุสฺสนฺนาย อิมสฺส รุกฺขสฺส ปตฺตํ วณฺณสณฺฐานาทิวเสน เอวรูปํ นาม
โหติ. อิมาย ปน ธาตุยา อุสฺสนฺนาย ๑- อิมสฺส รุกฺขสฺส ปุปผํ นีลกํ โหติ,
ปีตกํ โลหิตกํ โอทาตํ สุคนฺธํ ทุคฺคนฺธํ โหติ. อิมาย นาม ธาตุยา อุสฺสนฺนาย
ผลํ ขุทฺทกํ โหติ, มหนฺตํ ทีฆํ รสฺสํ วฏฺฏํ สุสณฺฐานํ ทุสฺสณฺฐานํ มฏฺฐํ ผรุสํ
สุคนฺธํ ทุคฺคนฺธํ มธุรํ ติตฺตกํ อมฺพิลํ กฏฺกํ กสาวํ โหติ. อิมาย นาม ธาตุยา
อุสฺสนฺนาย อิมสฺส รุกฺขสฺส กณฺฏโก ติขิโณ โหติ, อติขิโณ อุชุโก กุฏิโล
ตามฺโพ กาฬโก นีโล โอทาโต โหตี"ติ เอวํ อนุปาทินฺนกสงฺขารโลกสฺส นานตฺตํ
ปชานาติ. สพฺพญฺญุพุทฺธานํเยว หิ เอตํ พลํ, น อญฺเญสนฺติ.
                        จตุตฺถพลนิทฺเทสวณฺณนา.
                            --------
                           ปญฺจมพลนิทฺเทส
     [๘๑๓] ปญฺจมพลนิทฺเทเส หีนาธิมุตฺติกาติ หีนชฺฌาสยา. ปณีตาธิมุตฺติกาติ
กลฺยาณชฺฌาสยา. เสวนฺตีติ นิสฺสยนฺติ อลฺลียนฺติ. ภชนฺตีติ อุปสงฺกมนฺติ.
ปยิรุปาสนฺตีติ ปุนปฺปุนํ อุปสงฺกมนฺติ. สเจ หิ อาจริยุปชฺฌายา น สีลวนฺตา ๒-
โหนฺติ, สทฺธิวิหาริกา สีลวนฺตา ๒- โหนฺติ, เต อตฺตโน อาจริยุปชฺฌาเยปิ น
อุปสงฺกมนฺติ, อตฺตนา สทิเส สารุปฺปภิกฺขูเยว อุปสงฺกมนฺติ. สเจ อาจริยุปชฺฌายา
สารุปฺปภิกฺขู, อิตเร อสารุปฺปา, เตปิ น อาจริยุปชฺฌาเย อุปสงฺกมนฺติ, อตฺตนา
สทิเส หีนาธิมุตฺติเกเอว อุปสงฺกมนฺติ.
     เอวํ อุปสงฺกมนํ ปน น เกวลํ เอตรเหว, อตีตานาคเตปีติ ทสฺเสตุํ
อตีตมฺปิ อทฺธานนฺติอาทิมาห. ตํ อุตฺตานตฺถเมว. อิทมฺปน ทุสฺสีลานํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อุสฺสนฺนตฺตา           ๒ ฉ.ม. สีลวนฺโต
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๙๓.
ทุสฺสีลเสวนเมว, สีลวนฺตานํ สีลวนฺตเสวนเมว, ทุปฺปญฺญานํ ทุปฺปญฺญเสวนเมว,
ปญฺญวนฺตานํ ปญฺญวนฺตเสวนเมว โก นิยาเมตีติ? อชฺฌาสยธาตุ นิยาเมติ.
สมฺพหุลา กิร ภิกฺขู เอกํ คามํ คณภิกฺขาจารํ จรนฺติ. มนุสฺสา พหุํ ภตฺตํ
อาหริตฺวา ปตฺตานิ ปูเรตฺวา "ตุมฺหากํ ยถาสภาเคน ปริภุญฺชถา"ติ ทตฺวา
อุยฺโยเชสุํ. ภิกฺขูปิ อาหํสุ "อาวุโส มนุสฺสา ธาตุสมฺปยุตฺตกมฺเม ปโยเชนฺตี"ติ.
ติปิฏกจูฬาภยตฺเถโรปิ นาคทีเป เจติยวนฺทนาย ปญฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธึ คจฺฉนฺโต
เอกสฺมึ คาเม มนุสฺเสหิ นิมนฺติโต. เถเรน จ สทฺธึ เอโก อสารุปฺโป ภิกฺขุ อตฺถิ,
ธุรวิหาเรปิ เอโก อสารุปฺปภิกฺขุ อตฺถิ. ทฺวีสุ ภิกฺขุสํเฆสุ คามํ โอสรนฺเตสุ
เต อุโภปิ ชนา กิญฺจาปิ อาคนฺตุเกน เนวาสิโก เนวาสิเกน วา อาคนฺตุโก น
ทิฏฺฐปุพฺโพ, เอวํ สนฺเตปิ เอกโต หุตฺวา หสิตฺวา หสิตฺวา กถยมานา เอกมนฺตํ
อฏฺฐํสุ. เถโร ทิสฺวา "สมฺมาสมฺพุทฺเธน ชานิตฺวา ธาตุสํยุตฺตํ กถิตนฺ"ติ อาห.
     เอวํ อชฺฌาสยธาตุ นิยาเมตีติ วตฺวา ธาตุสํยุตฺเตน ๑- อยเมวตฺโถ
ทีเปตพฺโพ. คิชฺฌกูฏปพฺพตสฺมิญฺหิ คิลานเสยฺยาย นิปนฺโน ภควา อารกฺขนตฺถาย
ปริวาเรตฺวา วสนฺเตสุ สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานาทีสุ เอกเมกํ อตฺตโน อตฺตโน ปริสาย
สทฺธึ จงฺกมนฺตํ โอโลเกตฺวา ภิกฺขู อามนฺเตสิ "ปสฺสถ โน ตุเมฺห ภิกฺขเว
สาริปุตฺตํ สมฺพหุเลหิ ภิกฺขูหิ สทฺธึ จงฺกมนฺตนฺติ. เอวมฺภนฺเตติ. สพฺเพ โข
เอเต ภิกฺขเว ภิกฺขู มหาปญฺญา"ติ ๑- สพฺพํ วิตฺถาเรตพฺพนฺติ.
                        ปญฺจมพลนิทฺเทสวณฺณนา.
                         --------------
                           ฉฏฺฐพลนิทฺเทส
     [๘๑๔] ฉฏฺฐพลนิทฺเทเส อาสยนฺติ ยตฺถ สตฺตา อาสยนฺติ นิวสนฺติ, ตํ
เตสํ นิวาสฏฺฐานํ ทิฏฺฐิคตํ วา ยถาภูตญาณํ วา. อนุสยนฺติ อปฺปหีนานุสยิตํ
@เชิงอรรถ: ๑ สํ.นิ. ๑๖/๙๙/๑๔๙
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๙๔.
กิเลสํ. จริตนฺติ กายาทีหิ อภิสงฺขตํ กุสลากุสลํ. อธิมุตฺตินฺติ อชฺฌาสยํ.
อปฺปรชกฺเขติอาทีสุ ปญฺญามเย อกฺขิมฺหิ อปฺปํ ปริตฺตํ ราคโทสโมหรชํ เอเตสนฺติ
อปฺปรชกฺขา. ตสฺเสว มหนฺตตาย มหารชกฺขา. อุภเยนาปิ มนฺทกิเลเส มหากิเลเส
จ สตฺเต ทสฺเสติ. เยสํ สทฺธาทีนิ อินฺทฺริยานิ ติกฺขานิ, เต ติกฺขินฺทฺริยา. เยสํ
ตานิ มุทูนิ, เต มุทินฺทฺริยา. เยสํ อาสยาทโย โกฏฺฐาสา สุนฺทรา, เต สฺวาการา.
วิปรีตา ทฺวาการา. เย กถิตํ การณํ สลฺลกฺเขนฺติ, สุเขน สกฺกา โหนฺติ
วิญฺญาเปตุํ, เต สุวิญฺญาปยา. วิปรีตา ทุวิญฺญาปยา. เย อริยมคฺคปฏิเวธสฺส
อนุจฺฉวิกา อุปนิสฺสยสมฺปนฺนา, เต ภพฺพา. วิปรีตา อภพฺพา.
     [๘๑๕] เอวํ ฉฏฺฐพลสฺส มาติกํ ฐเปตฺวา อิทานิ ยถาปฏิปาฏิยา ภาเชนฺโต
กตโม จ สตฺตานํ อาสโยติอาทิมาห. ตตฺถสฺส สสฺสโต โลโกติอาทีนํ อตฺโถ เหฏฺฐา
นิกฺเขปกณฺฑวณฺณนายํ ๑- วุตฺโตเยว. อิติ ภวทิฏฺฐิสนฺนิสฺสิตา วาติ เอวํ
สสฺสตทิฏฺฐึ วา สนฺนิสฺสิตา. สสฺสตทิฏฺฐิ หิ เอตฺถ "ภวทิฏฺฐี"ติ วุตฺตา,
อุจฺเฉททิฏฺฐิ จ "วิภวทิฏฺฐี"ติ. สพฺพทิฏฺฐีนญฺหิ สสฺสตุจฺเฉททิฏฺฐีหิ
สงฺคหิตตฺตา สพฺเพปิเม ทิฏฺฐิคติกา สตฺตา อิมาว เทฺว ทิฏฺฐิโย สนฺนิสฺสิตา
โหนฺติ. วุตฺตมฺปิ เจตํ:- "ทฺวยนิสฺสิโต ขฺวายํ กจฺจาน โลโก เยภุยฺเยน
อตฺถิตญฺเจว นตฺถิตญฺจา"ติ. ๒- เอตฺถ หิ อตฺถิตาติ สสฺสตํ. นตฺถิตาติ อุจฺเฉโท.
อยนฺตาว วฏฺฏสนฺนิสฺสิตานํ ปุถุชฺชนานํ สตฺตานํ อาสโย.
     อิทานิ วิวฏฺฏสนฺนิสฺสิตานํ สุทฺธสตฺตานํ อาสยํ ทสฺเสตุํ เอเต วา ปน อุโภ
อนฺเต อนุปคมฺมาติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ เอเต วา ปนาติ เอเตเยว. อุโภ อนฺเตติ
สสฺสตุจฺเฉทสงฺขาเต เทฺว อนฺเต. อนุปคมฺมาติ อนลฺลียิตฺวา. อิทปฺปจฺจยตา-
ปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสูติ อิทปฺปจฺจยตาย เจว ปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ จ.
อนุโลมิกา ขนฺตีติ วิปสฺสนาญาณํ. ยถาภูตํ ญาณนฺติ มคฺคญาณํ. อิทํ วุตฺตํ
@เชิงอรรถ: ๑ สงฺคณี. อ. ๑/๑๑๐๕/๔๒๘        ๒ สํ.นิ. ๑๖/๑๕/๑๘
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๙๕.
โหติ:- ยา ปฏิจฺจสมุปฺปาเท เจว ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนธมฺเมสุ จ เอเต อุโภ
สสฺสตุจฺเฉทอนฺเต อนุปคนฺตฺวา วิปสฺสนา ปฏิลทฺธา, ยญฺจ ตโต อุตฺตริมคฺคญาณํ,
อยํ สตฺตานํ อาสโย, อยํ วฏฺฏสนฺนิสฺสิตานญฺจ วิวฏฺฏสนฺนิสฺสิตานญฺจ สพฺเพสมฺปิ
สตฺตานํ อาสโย, อิทํ วสนฏฺฐานนฺติ. อยํ อาจริยานํ สมานฏฺฐกถา.
     วิตณฺฑวาที ปนาห "มคฺโค นาม วาสํ วิทฺธํเสนฺโต คจฺฉติ, นนุ ตฺวํ
มคฺโค วาโสติ วเทสี"ติ. โส วตฺตพฺโพ "ตฺวํ อริยวาสภาณโก โหสิ น โหสี"ติ.
สเจ ปน "น โหมี"ติ วทติ, "ตฺวํ อภาณกตาย น ชานาสี"ติ วตฺตพฺโพ.
สเจ "ภาณโกสฺมี"ติ วทติ, สุตฺตํ อาหรา"ติ วตฺตพฺโพ. สเจ อาหรติ,  อิจฺเจตํ
กุสลํ. โน เจ อาหรติ, สยํ อาหริตพฺพํ "ทสยิเม ภิกฺขเว อริยวาสา, เย อริยา ๑-
อาวสึสุ วา อาวสนฺติ วา อาวสิสฺสนฺติ วา"ติ. ๒- เอตญฺหิ สุตฺตํ มคฺคสฺส
วาสภาวํ ทีเปติ, ตสฺมา สุกถิตเมเวตนฺติ. อิทมฺปน ภควา สตฺตานํ อาสยํ ชานนฺโต
อิเมสญฺจ ทิฏฺฐิคตานํ วิปสฺสนาญาณมคฺคญาณานํ อปฺปวตฺติกฺขเณปิ ปชานาติเอว.
วุตฺตมฺปิ เจตํ:-
              "กามํ เสวนฺตญฺเญว ชานาติ `อยํ ปุคฺคโล กามครุโก
         กามาสโย กามาธิมุตฺโต'ติ. เนกฺขมฺมํ เสวนฺตญฺเญว ชานาติ
         `อยํ ปุคฺคโล เนกฺขมฺมครุโก เนกฺขมฺมาสโย เนกฺขมฺมาธิมุตฺโต'ติ.
         พฺยาปาทํ ฯเปฯ อพฺยาปาทํ ฯเปฯ ถีนมิทฺธํ ฯเปฯ อาโลกสญฺญํ
         เสวนฺตญฺเญว ชานาติ `อยํ ปุคฺคโล อาโลกสญฺญาครุโก
         อาโลกสญฺญาสโย อาโลกสญฺญาธิมุตฺโต"ติ. ๓-
     [๘๑๖] อนุสยนิทฺเทเส กามราโค จ โส อปฺปหีนฏฺเฐน อนุสโย จาติ
กามราคานุสโย. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. ยํ โลเก ปิยรูปนฺติ ยํ อิมสฺมึ
โลเก ปิยชาติกํ. สาตรูปนฺติ สาตชาติกํ อสฺสาทปทฏฺฐานํ อิฏฺฐารมฺมณํ. เอตฺถ
สตฺตานํ ราคานุสโย อนุเสตีติ เอตสฺมึ อิฏฺฐารมฺมเณ สตฺตานํ อปฺปหีนฏฺเฐน
@เชิงอรรถ: ๑ ก. ยทริยา       ๒ องฺ.ทสก. ๒๔/๑๙/๒๓       ๓ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๒๗๘/๑๘๐ (สฺยา)
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๙๖.
ราคานุสโย อนุเสติ. ยถา นาม อุทเก นิมุคฺคสฺส เหฏฺฐา จ อุปริ จ
สมนฺตภาเค จ อุทกเมว โหติ, เอวเมว อิฏฺฐารมฺมเณ ราคุปฺปตฺติ นาม
สตฺตานํ อาจิณฺณสมาจิณฺณา. ตถา อนิฏฺฐารมฺมเณ ปฏิฆุปฺปตฺติ. อิติ อิเมสุ ทฺวีสุ
ธมฺเมสูติ เอวํ อิเมสุ ทฺวีสุ กามราคปฏิฆวนฺเตสุ อิฏฺฐานิฏฺฐารมฺมณธมฺเมสุ.
อวิชฺชานุปติตาติ กามราคปฏิฆสมฺปยุตฺตา หุตฺวา อารมฺมณกรณวเสน อวิชฺชา
อนุปติตา. ตเทกฏฺโฐติ ตาย อวิชฺชาย สมฺปยุตฺเตกฏฺฐวเสน เอกฏฺโฐ. มาโน
จ ทิฏฺฐิ จ วิจิกิจฺฉา จาติ นววิโธ มาโน ทฺวาสฏฺฐิวิธา ทิฏฺฐิ อฏฺฐวตฺถุกา
จ วิจิกิจฺฉา. ภวราคานุสโย ปเนตฺถ กามราคานุสเยเนว สงฺคหิโตติ เวทิตพฺโพ.
     [๘๑๗] จริตนิทฺเทเส เตรส เจตนา ปุญฺญาภิสงฺขาโร, ทฺวาทส อปุญฺญาภิสงฺขาโร,
จตสฺโส อาเนญฺชาภิสงฺขาโร. ตตฺถ กามาวจโร ปริตฺตภูมิโก, อิตโร มหาภูมิโก.
ตีสุปิ วา เอเตสุ โย โกจิ อปฺปวิปาโก ปริตฺตภูมิโก, พหุวิปาโก มหาภูมิโกติ
เวทิตพฺโพ.
     [๘๑๘] อธิมุตฺตินิทฺเทโส เหฏฺฐา ปกาสิโตว. กสฺมา ปนายํ อธิมุตฺติ
เหฏฺฐา วุตฺตาปิ ปุน คหิตาติ? อยญฺหิ เหฏฺฐา ปาฏิเยกฺกํ พลทสฺสนวเสน
คหิตา, อิธ สตฺตานํ ติกฺขินฺทฺริยมุทินฺทฺริยภาวทสฺสนตฺถํ.
     [๘๑๙] มหารชกฺขนิทฺเทเส อุสฺสทคตานีติ เวปุลฺลคตานิ. ปหานกฺกมวเสน
เจส อุปฺปฏิปาฏิยา นิทฺเทโส กโต.
     [๘๒๐] อนุสฺสทคตานีติ อเวปุลฺลคตานิ. ติกฺขินฺทฺริยมุทินฺทฺริยนิทฺเทเส
อุปนิสฺสยอินฺทฺริยานิ นาม กถิตานิ. อุปฺปฏิปาฏิยา นิทฺเทเส ปเนตฺถ ปโยชนํ
เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
     [๘๒๓] ตถา ทฺวาการนิทฺเทสาทีสุ ปาปาสยาติ อกุสลาสยา. ปาปจริตาติ
อปุญฺญาภิสงฺขารปริปูรกา. ปาปาธิมุตฺติกาติ สกฺกายาภิรตา วฏฺฏชฺฌาสยา.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๙๗.
     [๘๒๔] สฺวาการนิทฺเทเส ยสฺมา กลฺยาโณ นาม อนุสโย นตฺถิ, ตสฺมา
"กลฺยาณานุสยา"ติ น วุตฺตํ. เสสํ วุตฺตวิปริยาเยน เวทิตพฺพํ.
     [๘๒๖] ภพฺพาภพฺพนิทฺเทเส กมฺมาวรเณนาติ ปญฺจวิเธน อนนฺตริยกมฺเมน.
กิเลสาวรเณนาติ นิยตมิจฺฉาทิฏฺฐิยา. วิปากาวรเณนาติ อเหตุกปฏิสนฺธิยา. ยสฺมา
ปน ทุเหตุกานมฺปิ อริยมคฺคปฏิเวโธ นตฺถิ, ตสฺมา ทุเหตุกปฏิสนฺธิปิ
วิปากาวรณเมวาติ เวทิตพฺพา. อสฺสทฺธาติ พุทฺธาทีสุ สทฺธารหิตา. อจฺฉนฺทิกาติ
กตฺตุกมฺยตากุสลจฺฉนฺทรหิตา. อุตฺตรกุรุกา มนุสฺสา อจฺฉนฺทิกฏฺฐานํ ปวิฏฺฐา.
ทุปฺปญฺญาติ ภวงฺคปญฺญาย ปริหีนา. ภวงฺคปญฺญาย ปน ปริปุณฺณายปิ ยสฺส ภวงฺคํ
โลกุตฺตรสฺส ปาทกํ น โหติ, โส ทุปฺปญฺโญเยว นาม. อภพฺพา นิยามํ โอกฺกมิตุํ
กุสเลสุ ธมฺเมสุ สมฺมตฺตนฺติ กุสเลสุ ธมฺเมสุ สมฺมตฺตนิยามสงฺขาต มคฺคํ
โอกฺกมิตุํ อภพฺพา.
       [๘๒๗] น กมฺมาวรเณนาติอาทีนิ วุตฺตวิปริยาเยน เวทิตพฺพานิ. อิทํ
ทฺวินฺนํ ญาณานํ ภาชนียํ อินฺทฺริยปโรปริยตฺติญาณสฺส จ อาสยานุสยญาณสฺส
จ. เอตฺถ หิ อาสยานุสยญาเณน อินฺทฺริยปโรปริยตฺติญาณมฺปิ ภาชิตํ. อิติ
อิมานิ เทฺว ญาณานิ เอกโต หุตฺวา เอกํ พลญาณํ นาม ชาตนฺติ.
                        ฉฏฺฐพลนิทฺเทสวณฺณนา.
                          ------------
                           สตฺตมพลนิทฺเทส
     [๘๒๘] สตฺตมพลนิทฺเทเส ฌายตีติ ฌายี. จตฺตาโร ฌายีติ ฌายิโน
จตฺตาโร ชนา วุจฺจนฺติ. ตตฺถ ปฐมจตุกฺเก ตาว ปฐโม สมาปตฺติลาภี สมาโนเยว
น ลาภิมฺหีติ, กมฺมฏฺฐานํ สมานํเยว น กมฺมฏฺฐานนฺติ สญฺญี โหติ, อยํ
อปฺปคุณชฺฌานลาภีติ เวทิตพฺโพ. ทุติโย สมาปตฺติยา อลาภีเยว ลาภิมฺหีติ,
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๙๘.
อกมฺมฏฺฐานํ สมานํเยว กมฺมฏฺฐานนฺติ สญฺญี โหติ, อยํ นิทฺทาฌายี นาม.
นิทฺทายิตฺวา ปฏิพุทฺโธ เอวํ มญฺญติ. ตติโย สมาปตฺติลาภี สมาโน
สมาปตฺติลาภิมฺหีติ, กมฺมฏฺฐานเมว สมานํ กมฺมฏฺฐานนฺติ สญฺญี โหติ, อยํ
ปคุณชฺฌานลาภีติ เวทิตพฺโพ. จตุตฺโถ อลาภีเยว อลาภิมฺหีติ, อกมฺมฏฺฐานํเยว
อกมฺมฏฺฐานนฺติ สญฺญี โหติ, เอวเมตฺถ เทฺว ชนา อชฺฌายิโนว ฌายีนํ อนฺโต
ปวิฏฺฐตฺตา ฌายีติ วุตฺตา.
     ทุติยจตุกฺเก สสงฺขาเรน สปฺปโยเคน สมาธิปาริพนฺธิกธมฺเม วิกฺขมฺเภนฺโต
ทนฺธํ สมาปชฺชติ นาม, เอกทฺวิจิตฺตวาเร ฐตฺวา สหสา วุฏฺฐหนฺโต ขิปฺปํ
วุฏฺฐาติ นาม. สุเขเนว ปน สมาธิปาริพนฺธิกธมฺเม โสเธนฺโต ขีปฺปํ สมาปชฺชติ
นาม, ยถาปริจฺเฉเทน อวุฏฺฐหิตฺวา กาลํ อตินาเมตฺวา วุฏฺฐหนฺโต ทนฺธํ
วุฏฺฐาติ นาม. อิตเร เทฺวปิ อิมินาว นเยน เวทิตพฺพา. อิเม จตฺตาโรปิ ชนา
สมาปตฺติลาภิโนว.
     ตติยจตุกฺเก อิทํ ฌานํ ปญฺจงฺคิกํ อิทํ จตุรงฺคิกนฺติ เอวํ
องฺคววตฺถานปริจฺเฉเท เฉโก สมาธิสฺมึ สมาธิกุสโล นาม, นีวรณานิ ปน วิกฺขมฺเภตฺวา
จิตฺตมญฺชุสาย จิตฺตํ ฐเปตุํ อเฉโก โน สมาธิสฺมึ สมาปตฺติกุสโล นาม.
อิตเรปิ ตโย อิมินาว นเยน เวทิตพฺพา. อิเมปิ จตฺตาโร สมาปตฺติลาภิโนเยว.
     อิทานิ ยานิ ฌานานิ นิสฺสาย อิเม ปุคฺคลา ฌายี นาม ชาตา, ตานิ
ทสฺเสตุํ จตฺตาริ ฌานานีติอาทิมาห. ตตฺถ จตฺตาริ ฌานานิ ตโย จ วิโมกฺขา
อตฺถโต เหฏฺฐา ธมฺมสงฺคหฏฺฐกถายเมว ๑- ปกาสิตา. เสสานมฺปิ วิโมกฺขฏฺโฐ
ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. อปิเจตฺถ ปฏิปาฏิยา สตฺต อปฺปิตปฺปิตกฺขเณ
ปจฺจนีกธมฺเมหิ วิมุจฺจนโต อารมฺมเณ จ อธิมุจฺจนโต วิโมกฺโข นาม. อฏฺฐโม
@เชิงอรรถ: ๑ สงฺคณี.อ. ๑/๑๖๐,๒๔๘/๒๑๙,๒๔๔
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๙๙.
ปน สพฺพโส สญฺญาเวทยิเตหิ วิมุตฺตตฺตา อปคตวิโมกฺโข ๑- นาม. สมาธีสุ
จตุกฺกนยปญฺจกนเยสุ ปฐมชฺฌานสมาธิ สวิตกฺกสวิจาโร นาม. ปญฺจกนเย
ทุติยชฺฌานสมาธิ อวิตกฺกวิจารมตฺตสมาธิ นาม. จตุกฺกนเยปิ ปญฺจกนเยปิ อุปริ
ตีสุ ฌาเนสุ สมาธิ อวิตกฺกาวิจารสมาธิ นาม. สมาปตฺตีสุ หิ ปฏิปาฏิยา
อฏฺฐนฺนํ สมาปตฺตีนํ สมาธีติปิ นามํ สมาปตฺตีติปิ. กสฺมา? จิตฺเตกคฺคตาสพฺภาวโต.
นิโรธสมาปตฺติยา ตทภาวโต น สมาธีติ นามํ.
     หานภาคิโย ธมฺโมติ อปฺปคุเณหิ ปฐมชฺฌานาทีหิ วุฏฺฐิตสฺส สญฺญามนสิการานํ
กามาทิอนุปกฺขนฺทนํ. วิเสสภาคิโย ธมฺโมติ ปคุเณหิ ปฐมชฺฌานาทีหิ วุฏฺฐิตสฺส
สญฺญามนสิการานํ ทุติยชฺฌานาทิอนุปกฺขนฺทนํ. โวทานมฺปิ วุฏฺฐานนฺติ อิมินา
ปคุณโวทานํ วุฏฺฐานํ นาม กถิตํ. เหฏฺฐิมํ เหฏฺฐิมญฺหิ ปคุณชฺฌานํ อุปริมสฺส
อุปริมสฺส ปทฏฺฐานํ โหติ. ตสฺมา "โวทานมฺปิ วุฏฺฐานนฺ"ติ วุตฺตํ. ตมฺหา
ตมฺหา สมาธิมฺหา วุฏฺฐานมฺปิ วุฏฺฐานนฺติ อิมินา ภวงฺควุฏฺฐานํ นาม กถิตํ.
ภวงฺเคน หิ สพฺพชฺฌาเนหิ วุฏฺฐานํ โหติ, นิโรธโต ปน ผลสมาปตฺติยาว วุฏฺฐหนฺติ.
อิทํ ปาลิมุตฺตกวุฏฺฐานํ นามาติ.
                        สตฺตมพลนิทฺเทสวณฺณนา.
                          ------------
                           อฏฺฐมพลนิทฺเทส
     [๘๒๙] อฏฺฐมพลนิทฺเทเส อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสนฺติอาทิ สพฺพมฺปิ
วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถาริตเมว.
                      อฏฺฐมพลนิทฺเทสวณฺณนา.
                       --------------
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อปคมวิโมกฺโข
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๕๐๐.
                           นวมพลนิทฺเทส
     [๘๓๐] นวมพลนิทฺเทเสปิ ทิพฺเพน จกฺขุนาติอาทิ สพฺพํ ตตฺเถว
วิตฺถาริตเมว.
                        นวมพลนิทฺเทสวณฺณนา.
                           -----------
                           ทสมพลนิทฺเทส
     [๘๓๑] ทสมพลนิทฺเทเส เจโตวิมุตฺตินฺติ ผลสมาธึ. ปญฺญาวิมุตฺตินฺติ
ผลญาณํ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมว. อยนฺตาเวตฺถ อาจริยานํ สมานฏฺฐกถา.
ปรวาที ปนาห "ทสพลญาณํ นาม ปาฏิเยกฺกํ นตฺถิ, สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺเสวายํ
ปเภโท"ติ. ตํ น ตถา ทฏฺฐพฺพํ. อญฺญเมว หิ ทสพลญาณํ, อญฺญํ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ.
ทสพลญาณญฺหิ สกสกกิจฺจเมว ชานาติ, สพฺพญฺญุตญฺญาณํ ปน ตมฺปิ ตโต อวเสสมฺปิ
ชานาติ. ทสพลญาเณสุปิ หิ ๑- ปฐมํ การณาการณเมว ชานาติ. ทุติยํ
กมฺมนฺตรวิปากนฺตรเมว, ตติยํ กมฺมปริจฺเฉทเมว, จตุตฺถํ ธาตุนานตฺตการณเมว,
ปญฺจมํ สตฺตานํ อชฺฌาสยาธิมุตฺติเมว, ฉฏฺฐํ อินฺทฺริยานํ ติกฺขมุทุภาวเมว, สตฺตมํ
ฌานาทีหิ สทฺธึ เตสํ สงฺกิเลสาทิเมว, อฏฺฐมํ ปุพฺเพนิวุฏฺฐกฺขนฺธสนฺตติเมว, นวมํ
สตฺตานํ จุติปฏิสนฺธิเมว, ทสมํ สจฺจปริจฺเฉทเมว. สพฺพญฺญุตญฺญาณํ ปน เอเตหิ
ชานิตพฺพญฺจ ตโต อุตฺตริตรญฺจ ปชานาติ, เอเตสํ ปน กิจฺจํ น สพฺพํ กโรติ. ตญฺหิ
ฌานํ หุตฺวา อปฺเปตุํ น สกฺโกติ, อิทฺธิ หุตฺวา วิกุพฺพิตุํ น สกฺโกติ, มคฺโค
หุตฺวา กิเลเส เขเปตุํ น สกฺโกติ.
     อปิจ ปรวาที เอวํ ปุจฺฉิตพฺโพ "ทสพลญาณํ นาม เอตํ สวิตกฺกสวิจารํ
อวิตกฺกวิจารมตฺตํ อวิตกฺกาวิจารํ กามาวจรํ รูปาวจรํ อรูปาวจรํ โลกิยํ
โลกุตฺตรนฺ"ติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๕๐๑.
ชานนฺโต "ปฏิปาฏิยา สตฺต ญาณานิ สวิตกฺกสวิจารานี"ติ วกฺขติ, ตโต "ปรานิ
เทฺว ญาณานิ อวิตกฺกาวิจารานี"ติ วกฺขติ, "อาสวกฺขยญาณํ สิยา สวิตกฺกสวิจารํ,
สิยา อวิตกฺกวิจารมตฺตํ, สิยา อวิตกฺกาวิจารนฺ"ติ วกฺขติ. ตถา "ปฏิปาฏิยา สตฺต
กามาวจรานิ, ตโต เทฺว รูปาวจรานิ, อวสาเน เอกํ โลกุตฺตรนฺ"ติ วกฺขติ,
"สพฺพญฺญุตญฺญาณํ ปน สวิตกฺกสวิจารเมว กามาวจรเมว โลกิยเมวา"ติ วกฺขติ.
อิติ อญฺญเทว ทสพลญาณํ, อญฺญํ สพฺพญฺญุตญฺญาณนฺติ.
                     สมฺโมหวิโนทนิยา วิภงฺคฏฺฐกถาย
                       ญาณวิภงฺควณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                         ---------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๔ หน้า ๔๙๑-๕๐๑.
http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=54&A=11580&modeTY=2&pagebreak=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=54&A=11580&modeTY=2&pagebreak=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=35&i=835
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=35&A=11353
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=35&A=9137
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=35&A=9137
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๕
http://84000.org/tipitaka/read/?index_35