บาลีอรรถกถาเล่มที่ ๖

หน้าที่ ๑๒๐.

มํสโลหิตาจิตาติ มํเสน เจว โลหิเตน จ อาจิตา. ตโจตฺถฏาติ ตเจน ปริโยนทฺธา นิคฺคุฬฺหา. วชตีติ คจฺฉติ. อโนมนิกฺกโมติ อโนมวิหารี เสฏฺฐวิหารี. เอณิชงฺฆลกฺขณวณฺณนา (๑๑) [๒๑๔] สิปฺปํ วาติอาทีสุ สิปฺปํ นาม เทฺวปิ สิปฺปานิ หีนญฺจ สิปฺปํ อุกฺกฏฺฐญฺจ สิปฺปํ. หีนํ นาม สิปฺปํ นฬการสิปฺปํ กุมฺภการสิปฺปํ เปสการสิปฺปํ นฺหานสิปฺปํ. อุกฺกฏฺฐํ นาม สิปฺปํ เลขา มุทฺธาคณนา. วิชฺชนฺติ ^๑- อหิวิชฺชาทิ อเนกวิธา. จรณนฺติ ปญฺจสีลํ ทสสีลํ ปาฏิโมกฺขสํวรสีลํ. กมฺมนฺติ กมฺมสฺสกตชานนปญฺญา. กิลิเสยฺยุนฺติ กิลเมยฺยุํ. อนฺเตวาสิกวตฺตํ นาม ทุกฺขํ, ตํ เนสํ มา จิรํ อโหสีติ จินฺเตสิ. ราชารหานีติ รญฺโญ อนุรูปานิ หตฺถิอสฺสาทีนิ, ตานิเยว รญฺโญ เสนาย องฺคภูตตฺตา ราชงฺคานีติ วุจฺจนฺติ, ราชูปโภคานีติ รญฺโญ อุปโภคปริโภคภณฺฑานิ, ตานิ เจว สตฺตรตนานิ จ. ราชานุจฺฉวิกานีติ รญฺโญ อนุจฺฉวิกานิ. เตสํเยว สพฺเพสํ อิทํ คหณํ. สมณารหานีติ สมณานํ อนุรูปานิ ติจีวราทีนิ. ^๒- สมณงฺคานีติ สมณานํ โกฏฺฐาสภูตา จตสฺโส ปริสา. สมณูปโภคานีติ สมณานํ อุปโภคปริกฺขารา. สมณานุจฺฉวิกานีติ เตสํเยว อธิวจนํ. อิธ ปน กมฺมํ นาม ทีฆรตฺตํ สกฺกจฺจํ สิปฺปาทิวาจนํ. กมฺมสริกฺขกํ นาม โย เอวํ สกฺกจฺจํ สิปฺปํ อวาเจนฺโต อนฺเตวาสิเก อุกฺกุฏิกาสนชงฺฆเปสนิกาทีหิ กิลเมติ, ตสฺส ชงฺฆมํสํ ลิขิตฺวา ปาติตํ วิย โหติ. ตถาคตสฺส ปน สกฺกจฺจํ วาจิตภาวํ สเทวโก โลโก อิมินา การเณน ชานาตูติ อนุปุพฺพอุคฺคตวฏฺฏิตํ เอณิชงฺฆลกฺขณํ นิพฺพตฺตติ. ลกฺขณํ นาม อิทเมว ลกฺขณํ. อนุจฺฉวิกลาภิตา อานิสํโส. [๒๑๕] ยทูปฆาตายาติ ยํ สิปฺปํ กสฺสจิ อุปฆาตาย น โหติ. กิลิสฺสตีติ กิลมิสฺสติ. สุขุมตฺตโจตฺถฏาติ สุขมตเจน ปริโยนทฺธา. กึ ปน @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. อิ. วิชฺชา ^๒ ฉ.ม., อิ. จีวราทีนิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๑.

อญฺเญน กมฺเมน อญฺญํ ลกฺขณํ นิพฺพตฺตตีติ. น นิพฺพตฺตติ, ยํ ปน นิพฺพตฺตติ, ตํ อนุพฺยญฺชนํ โหติ, ตสฺมา อิธ วุตฺตํ. สุขุมจฺฉวิลกฺขณวณฺณนา (๑๒) [๒๑๖] สมณํ วาติ สมิตปาปฏฺเฐน สมณํ. พฺราหฺมณํ วาติ พาหิตปาปฏฺเฐน พฺราหฺมณํ. มหาปญฺโญติอาทีสุ มหาปญฺญาทีหิ สมนฺนาคโต โหตีติ อตฺโถ. ตตฺรีทํ มหาปญฺญาทีนํ นานตฺตํ. ตตฺถ ^๑- กตมา มหาปญฺญา? มหนฺเต สีลกฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺญา, มหนฺเต สมาธิกฺขนฺเธ ปญฺญากฺขนฺเธ วิมุตฺติกฺขนฺเธ วิมุตฺตญาณทสฺสนกฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺญา, มหนฺตานิ ฐานาฐานานิ มหนฺตา วิหารสมาปตฺติโย มหนฺตานิ อริยสจฺจานิ มหนฺเต สติปฏฺฐาเน สมฺมปฺปธาเน อิทฺธิปาเท มหนฺตานิ อินฺทฺริยานิ พลานิ โพชฺฌงฺคานิ ^๒- มหนฺเต อริยมคฺเค มหนฺตานิ สามญฺญผลานิ มหนฺตา อภิญฺญาโย มหนฺตํ ปรมตฺถํ นิพฺพานํ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺญา. กตมา ปุถุปญฺญา? ปุถุนานากฺขนฺเธสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺญา. ปุถุนานาธาตูสุ ปุถุนานาอายตเนสุ ปุถุนานาปฏิจฺจสมุปฺปาเทสุ ปุถุนานาสุญฺญต- มนุปลพฺเภสุ ปุถุนานาอตฺเถสุ ธมฺเมสุ นิรุตฺตีสุ ปฏิภาเณสุ. ปุถุนานาสีลกฺขนฺเธสุ ปุถุนานาสมาธิปญฺญาวิมุตฺติวิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺเธสุ ปุถุนานาฐานาฐาเนสุ ปุถุนานาวิหารสมาปตฺตีสุ ปุถุนานาอริยสจฺเจสุ ปุถุนานาสติปฏฺฐาเนสุ สมฺมปฺปธาเนสุ อิทฺธิปาเทสุ อินฺทฺริเยสุ พเลสุ โพชฺฌงฺเคสุ ปุถุนานาอริยมคฺเคสุ สามญฺญผเลสุ อภิญฺญาสุ ปุถุชฺชนสาธารเณ ธมฺเม สมติกฺกมฺม ปรมตฺเถ นิพฺพาเน ญาณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺญา. @เชิงอรรถ: ^๑ ขุ. ปฏิสมฺภิทา ๖๖๕/๕๗๐ (สยา) ^๒ ฉ.ม. โพชฺฌงฺเค

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๒.

กตมา ^๑- หาสปญฺญา? อิเธกจฺโจ หาสพหุโล เวทพหุโล ตุฏฺฐิพหุโล ปาโมชฺชพหุโล สีลํ ปริปูเรติ อินฺทฺริยสํวรํ ปริปูเรติ โภชเน มตฺตญฺญุตํ ชาคริยานุโยคํ สีลกฺขนฺธํ ปญฺญากฺขนฺธํ วิมุตฺติกฺขนฺธํ วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺธํ ปริปูเรตีติ หาสปญฺญา. หาสพหุโล เวทพหุโล ตุฏฺฐิพหุโล ปามุชฺชพหุโล ฐานาฐานํ ปฏิวิชฺฌตีติ หาสปญฺญา. หาสพหุโล วิหารสมาปตฺติโย ปริปูเรตีติ หาสปญฺญา. หาสพหุโล อริยสจฺจานิ ปฏิวิชฺฌตีติ หาสปญฺญา. สติปฏฺฐาเน สมฺมปฺปธาเน อิทฺธิปาเท อินฺทฺริยานิ พลานิ โพชฺฌงฺคานิ อริยมคฺคํ ภาเวตีติ หาสปญฺญา. หาสพหุโล สามญฺญผลานิ สจฺฉิกโรตีติ หาสปญฺญา. อภิญฺญาโย ปฏิวิชฺฌตีติ หาสปญฺญา. หาสพหุโล เวทตุฏฺฐิปาโมชฺชพหุโล ปรมตฺถํ นิพฺพานํ สจฺฉิกโรตีติ หาสปญฺญา. กตมา ชวนปญฺญา? ยงฺกิญฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ ยนฺทูเร สนฺติเก วา, สพฺพนฺตํ รูปํ อนิจฺจโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺญา. ทุกฺขโต ขิปฺปํ อนตฺตโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺญา. ยากาจิ เวทนา ฯเปฯ ยงฺกิญฺจิ วิญฺญาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ ฯเปฯ สพฺพนฺตํ วิญฺญาณํ อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺญา. จกฺขุํ ^๒- ฯเปฯ ชรามรณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺญา. รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ ขยฏฺเฐน ทุกฺขํ ภยฏฺเฐน อนตฺตา อสารกฏฺเฐนาติ ตุลยิตฺวา ตีเรตฺวา ^๓- วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา รูปนิโรเธ นิพฺพาเน ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺญา. เวทนา สญฺญา สงฺขารา วิญฺญาณํ จกฺขุํ ฯเปฯ ชรามรณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ ขยฏฺเฐน ฯเปฯ วิภูตํ กตฺวา ชรามรณนิโรเธ นิพฺพาเน ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺญา. รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมนฺติ ตุลยิตฺวา ตีเรตฺวา วิภาวยิตฺวา วีภูตํ กตฺวา รูปนิโรเธ นิพฺพาเน ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺญา. เวทนา สญฺญา สงฺขารา วิญฺญาณํ. ^๔- จกฺขุํ ฯเปฯ ชรามรณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ ^๕- อนิจฺจํ @เชิงอรรถ: ^๑ ขุ. ปฏิสมฺภิทา ๔๕๘ ^๒ ฉ.ม. จกฺขุ เอวมุปริปิ ^๓ ฉ.ม. ตีรยิตฺวา เอวมุปริปิ @^๔ ฉ.ม., อิ. ฯเปฯ ^๕ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๓.

สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมนฺติ ตุลยิตฺวา ตีเรตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา ชรามรณนิโรเธ นิพฺพาเน ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺญา. กตมา ติกฺขปญฺญา? ขิปฺปํ กิเลเส ฉินฺทตีติ ติกฺขปญฺญา. อุปฺปนฺนํ กามวิตกฺกํ นาธิวาเสติ. อุปฺปนฺนํ พฺยาปาทวิตกฺกํ. อุปฺปนฺนํ วิหึสาวิตกฺกํ. อุปฺปนฺนุปฺปนฺเน ปาปเก อกุสเล ธมฺเม อุปฺปนฺนํ ราคํ โทสํ โมหํ โกธํ อุปนาหํ มกฺขํ ปลาสํ อิสฺสํ มจฺฉริยํ มายํ สาเฐยฺยํ ถมฺภํ สารมฺภํ มานํ อติมานํ มทํ ปมาทํ สพฺเพ กิเลเส สพฺเพ ทุจฺจริเต สพฺเพ อภิสงฺขาเร สพฺเพ ภวคามิเก ^๑- กมฺเม นาธิวาเสติ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนาภาวงฺคเมตีติ ติกฺขปญฺญา. เอกมฺหิ อาสเน จตฺตาโร อริยมคฺคา จตฺตาริ สามญฺญผลานิ จตสฺโส ปฏิสมฺภิทาโย ฉ จ ^๒- อภิญฺญาโย อธิคตา โหนฺติ สจฺฉิกตา ผุสิตา ^๓- ปญฺญายาติ ติกฺขปญฺญา. กตมา นิพฺเพธิกปญฺญา. อิเธกจฺโจ สพฺพสงฺขาเรสุ อุพฺเพธพหุโล โหติ อุตฺราสพหุโล ^๔- อุกฺกณฺฐพหุโล อรติพหุโล อนภิรติพหุโล พหิมุโข น รมติ สพฺพสงฺขาเรสุ, อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ อปทาลิตปุพฺพํ โลภกฺขนฺธํ นิพฺพิชฺฌติ ปทาเลตีติ นิพฺเพธิกปญฺญา. อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ อปทาลิตปุพฺพํ โทสกฺขนฺธํ โมหกฺขนฺธํ โกธํ อุปนาหํ ฯเปฯ สพฺเพ ภความิเก กมฺเม นิพฺพิชฺฌติ ปทาเลตีติ นิพฺเพธิกปญฺญาติ. [๒๑๗] ปพฺพชิตํ อุปาสิตาติ ปณฺฑิตปพฺพชิตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปยิรุปาสิตา. อตฺถนฺตโรติ ยถา เอเก รนฺธคเวสิโน อุปารมฺภจิตฺตตาย โทสํ อพฺภนฺตรํ กริตฺวา นิสามยนฺติ, เอวํ อนิสาเมตฺวา อตฺถํ อพฺภนฺตรํ กตฺวา อตฺถยุตฺตํ กถํ นิสามยิ อุปธารยิ. ปฏิลาภคเตนาติ ปฏิลาภตฺถาย คเตน. อุปฺปาทนิมิตฺตโกวิทาติ อุปฺปาเท จ นิมิตฺเต จ เฉกา. อเวจฺจ ทกฺขตีติ ญตฺวา ปสฺสิสฺสติ. @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม., อิ. ภวคามิกมฺเม ^๒ ฉ.ม., อิ. จ สทฺโท น ทิสฺสติ @^๓ ฉ.ม. ผสฺสิตา, อิ. ปสฺสิตา ^๔ ฉ.ม., อิ. อุตฺตาสพหุโล

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๔.

อตฺถานุสิฏฺฐีสุ ปริคฺคเหสุ จาติ เย อตฺถานุสาสเนสุ ปริคฺคหา อตฺถานตฺถปริคฺคาหกานิ ญาณานิ, เตสูติ อตฺโถ. สุวณฺณวณฺณลกฺขณวณฺณนา (๑๓) [๒๑๘] อกฺโกธโนติ น อนาคามิมคฺเคน โกธสฺส ปหีนตฺตา, อถโข สเจปิ เม โกโธ อุปฺปชฺเชยฺย, ขิปฺปเมว นํ ปฏิวิโนเทยฺยนฺติ เอวํ อโกธวสิกตฺตา. นาภิสชฺชีติ กุฏิลกุฏิลกณฺฐโก วิย ตตฺถ ตตฺถ มมฺมํ ตุทนฺโต วิย น ลคฺคิ. น กุปฺปิ น พฺยาปชฺชีติอาทีสุ ปุพฺพุปฺปตฺติโก โกโป. ตโต พลวตโร พฺยาปาโท. ตโต พลวตรา ปติฏฺฐิยนา. ตํ สพฺพํ อกโรนฺโต น กุปฺปิ น พฺยาปชฺชิ น ปติฏฺฐยิ. อปฺปจฺจยนฺติ โทมนสฺสํ. ปาตฺวากาสีติ น กายวิกาเรน วา วจีวิกาเรน วา ปากฏมกาสิ. อิธ กมฺมํ นาม ทีฆรตฺตํ อโกธนตา เจว สุขุมตฺถรณาทิทานญฺจ. กมฺมสริกฺขกํ นาม โกธนสฺส หิ ฉวิวณฺโณ อาวิโล โหติ มุขํ ทุทฺทสิยํ วตฺถจฺฉาทนสทิสญฺจ มณฺฑนํ นาม นตฺถิ. ตสฺมา โย โกธโน เจว วตฺถจฺฉาทนานญฺจ อทาตา, โส อิมินา การเณนสฺส ชโน โกธนาทิภาวํ ชานาตูติ ทุพฺพณฺโณ โหติ ทุสฺสณฺฐาโน. อโกธนสฺส ปน มุขํ วิโรจติ, ฉวิวณฺโณ วิปฺปสีทติ. สตฺตา หิ จตูหิ การเณหิ ปาสาทิกา โหนฺติ อามิสทาเนน วา วตฺถทาเนน วา สมฺมชฺชเนน วา อโกธนตาย วา. อิมินา จตฺตาริปิ การณานิ ทีฆรตฺตํ ตถาคเตน กตาเนว. เตนสฺส อิเมสํ กตภาวํ สเทวโก โลโก อิมินา การเณน ชานาตูติ สุวณฺณวณฺณํ มหาปุริสลกฺขณํ นิพฺพตฺตติ. ลกฺขณํ นาม อิทเมว ลกฺขณํ. สุขุมตฺถรณาทิลาภิตา อานิสํโส. [๒๑๙] อภิวิสชฺชีติ อภิวิสชฺเชสิ. มหิมิว สุโร อภิวสฺสนฺติ สุโร วุจฺจติ เทโว, มหาปฐวึ อภิวสฺสนฺโต เทโว วิย. สุรวรตโรริว อินฺโทติ สุรานํ วรตโร อินฺโท วิย. อปพฺพชฺชมิจฺฉนฺติ อปพฺพชฺชํ คิหิภาวํ อิจฺฉนฺโต. มหตึ มหินฺติ มหนฺตึ ปฐวึ.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๕.

อจฺฉาทนวตฺถโมกฺขปาปุรณานนฺติ อจฺฉาทนานญฺเจว วตฺถานญฺจ อุตฺตมปาปุรณานญฺจ. ปนาโสติ วินาโส. โกโสหิตวตฺถคุยฺหลกฺขณวณฺณนา (๑๔) [๒๒๐] มาตรํปิ ปุตฺเตน สมาเนตา อโหสีติ อิมํ กมฺมํ รชฺเช ฐิเตน ^๑- สกฺกา กาตุํ. ตสฺมา โพธิสตฺโตปิ รชฺชํ การยมาโน อนฺโตนคเร จตุกฺกาทีสุ จตูสุ นครทฺวาเรสุ พหินคเร จตูสุ ทิสาสุ อิมํ กมฺมํ กโรถาติ มนุสฺเส ฐเปสิ. เต มาตรํ กุหึ เม ปุตฺโต ปุตฺตํ น ปสฺสามีติ วิลปนฺตึ ปริเยสมานํ ทิสฺวา เอหิ อมฺม ปุตฺตํ ทกฺขสีติ ตํ อาทาย คนฺตฺวา นฺหาเปตฺวา โภเชตฺวา ปุตฺตมสฺสา ปริเยสิตฺวา ทสฺเสนฺติ. เอส นโย สพฺพตฺถ. อิธ กมฺมํ นาม ทีฆรตฺตํ ญาตีนํ สมงฺคิภาวกรณํ. กมฺมสริกฺขกํ นาม ญาตโย หิ สมงฺคีภูตา อญฺญมญฺญสฺส วชฺชํ ปฏิจฺฉาเทนฺติ. กิญฺจาปิ หิ เต กลหกาเล กลหํ กโรนฺติ, เอกสฺส ปน โทเส อุปฺปนฺเน อญฺญํ ชานาเปตุํ น อิจฺฉนฺติ. อยํ นาม เอกสฺส โทโสติ วุตฺเต สพฺเพ อุฏฺฐหิตฺวา เกน ทิฏฺฐํ เกน สุตํ, อมฺหากํ ญาตีสุ เอวรูปํ กตฺตา นาม นตฺถีติ. ตถาคเตน ปน ตํ ญาติสงฺคหํ กโรนฺเตน ทีฆรตฺตํ อิทํ วชฺชปฏิจฺฉาทนกมฺมํ นาม กตํ โหติ. อถสฺส สเทวโก โลโก อิมินา การเณน เอวรูปสฺส กมฺมสฺส กตภาวํ ชานาตูติ โกโสหิตวตฺถคุยฺหลกฺขณํ นิพฺพตฺตติ. ลกฺขณํ นาม อิทเมว ลกฺขณํ. ปหุตปุตฺตตา อานิสํโส. [๒๒๑] วตฺถฉาทิยนฺติ วตฺเถน ฉาเทตพฺพํ วตฺถคุยฺหํ. อมิตฺตตาปนาติ อมิตฺตาปนํ ตาปนา. คิหิสฺส ปีติชนนาติ คิหิภูตสฺส สโต ปีติชนนา. @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. ปติฏฺฐิเตน

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๖.

ปริมณฺฑลอโนนมชณฺณุปริมสนลกฺขณวณฺณนา (๑๕-๑๖) [๒๒๒] สมํ ชานาตีติ "อยํ ตารุกฺขสโม อยํ โปกฺขรสาติสโม"ติ เอวํ เตน เตน สมํ ชานาติ. สามํ ชานาตีติ สยํ ชานาติ. ปุริสํ ชานาตีติ "อยํ เสฏฺฐสมฺมโต"ติ ปุริสํ ชานาติ. ปุริสวิเสสํ ชานาตีติ มุคฺคํ มาเสน สมํ อกตฺวา คุณวิสิฏฺฐสฺส วิเสสํ ชานาติ. อยมิทมรหตีติ อยํ ปุริโส อิทํ นาม ทานสกฺการํ ^๑- อรหติ. ปุริสวิเสสกโร ปุเร อโหสีติ ปุริสวิเสสํ ญตฺวา การโก อโหสิ. โย ยํ อรหติ, ตสฺเสเวตํ อทาสิ. โย หิ กหาปณารหสฺส อฑฺฒํ เทติ, โส ปรสฺส อฑฺฒํ นาเสติ. โย เทฺว กหาปเณ เทติ, โส อตฺตโน กหาปณํ นาเสติ. ตสฺมา อิทํ อุภยํปิ อกตฺวา โย ยํ อรหติ, ตสฺส ตเทว อทาสิ. สทฺธาธนนฺติอาทีสุ สมฺปตฺติปฏิลาภฏฺเฐน สทฺธาทีนํ ธนภาโว เวทิตพฺโพ. อิธ กมฺมํ นาม ทีฆรตฺตํ ปุริสวิเสสํ ญตฺวา กตํ สมสงฺคหกมฺมํ. กมฺมสริกฺขกํ นาม ตทสฺส กมฺมํ สเทวโก โลโก อิมินา การเณน ชานาตูติ อิมานิ เทฺว ลกฺขณานิ นิพฺพตฺตนฺติ. ลกฺขณํ นาม อิทเมว ลกฺขณทฺวยํ. ธนสมฺปตฺติ อานิสํโส. [๒๒๓] ตุลิยาติ ตุลยิตฺวา. ปฏิวิจยาติ ^๒- วิจินิตฺวา. ^๓- มหาชนสงฺคาหกนฺติ มหาชนสงฺคหํ. ^๔- สเมกฺขมาโนติ สมํ เปกฺขมาโน. อภินิปุณา มนุชาติ อตินิปุณา สุขุมปญฺญา ลกฺขณปาฐกา มนุสฺสา. พหุวิวิธา คิหีนํ อรหานีติ พหุวิวิธานิ คิหีนํ อนุจฺฉวิกานิ ปฏิลภติ. ทหโร สุสุ กุมาโรติ "อยํ ทหโร กุมาโร ปฏิลภิสฺสตี"ติ พฺยากรึสุ. ^๕- มหีปติสฺสาติ รญฺโญ. สีหปุพฺพทฺธกายาทิติลกฺขณวณฺณนา (๑๗-๑๙) [๒๒๔] โยคกฺเขมกาโมติ โยคโต เขมกาโม. ปญฺญายาติ กมฺมสฺส กตปญฺญาย. อิธ กมฺมํ นาม มหาชนสฺส อตฺถกามตา. กมฺมสริกฺขกํ นาม ตํ @เชิงอรรถ: ^๑ สี. ทานํ สกฺการํ ^๒ สี. ปวิจิย @^๓ ฉ.ม. ปฏิวิจินิตฺวา, อิ. ปวิจินิตฺวา ^๔ ฉ.ม. มหาชนสงฺคหณํ ^๕ ฉ.ม. พฺยากํสุ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๗.

มหาชนสฺส อตฺถกามตาย วฑฺฒิกเมว ปจฺจาสึสนภาวํ ^๑- สเทวโก โลโก อิมินา การเณนสฺส ชานาตูติ อิมานิ สมนฺตปริปูรานิ อปริหีนานิ ตีณิ ลกฺขณานิ นิพฺพตฺตนฺติ. ลกฺขณํ นาม อิทเมว ลกฺขณตฺตยํ. ธนาทีหิ เจว สทฺธาทีหิ จ อปริหานิ อานิสํโส. [๒๒๕] สทฺธายาติ โอกปฺปนสทฺธาย ปสาทนสทฺธาย. สีเลนาติ ปญฺจสีเลน ทสสีเลน. สุเตนาติ ปริยตฺติสวเนน. พุทฺธิยาติ เอเตสํ พุทฺธิยา, "กินฺติ เอเตหิ วฑฺเฒยฺยุนฺ"ติ เอวํ จินฺเตสีติ อตฺโถ. ธมฺเมนาติ โลกิยธมฺเมน. พหูหิ สาธุภีติ อญฺเญหิปิ พหูหิ อุตฺตมคุเณหิ. อสหานธมฺมตนฺติ อปริหานธมฺมํ. ^๒- รสคฺคสคฺคิตาลกฺขณวณฺณนา (๒๐) [๒๒๖] สมาภิวาหินิโยติ ยถา ติลผลมตฺตมฺปิ ชิวฺหคฺเค ฐปิตํ สพฺพตฺถ ผรติ, เอวํ สมา หุตฺวา วหนฺติ. อิธ กมฺมํ นาม อโรคกรณํ ^๓- กมฺมํ. กมฺมสริกฺขกํ นาม ปาณิอาทีหิ ปหารลทฺธสฺส ตตฺถ ตตฺถ โลหิตํ สณฺฐาติ, คณฺฐิ คณฺฐิ หุตฺวา อนฺโต จ ปุพฺพํ คณฺหาติ, อนฺโต จ ภิชฺชติ, เอวํ โส พหุโรโค โหติ. ตถาคเตน ปน ทีฆรตฺตํ อิมํ อาโรคฺยกรณกมฺมํ ^๔- กตํ. ตทสฺส สเทวโก โลโก อิมินา การเณน ชานาตูติ อาโรคฺยกรณํ ^๕- รสคฺคสคฺคิลกฺขณํ นิพฺพตฺตติ. ลกฺขณํ นาม อิทเมว ลกฺขณํ. อปฺปาพาธตา อานิสํโส. [๒๒๗] มรณวเธนาติ "เอตํ มาเรถ เอตํ ฆาเตถา"ติ เอวํ อาณตฺเตน มรณวเธน. อุพฺพาธนายาติ พนฺธนาคารปฺปเวสเนน. โอชสาติ อุชสาติ. อภินีลเนตฺตโคปขุมลกฺขณวณฺณนา (๒๑-๒๒) [๒๒๘] น จ วิสฏนฺติ กกฺกฏโก วิย อกฺขีนิ นีหริตฺวา น โกธวเสน เปกฺขิตา อโหสิ. น จ วิสาวีติ ^๖- วงฺกกฺขิโกฏิยา เปกฺขิตาปิ นาโหสิ. @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. ปจฺจาสีสิตภาวํ, อิ. ปจฺจาสึสิตภาวํ ^๒ ฉ.ม. อปริหีนธมฺมํ, อิ. @อสหานธมฺมํ ^๓ ฉ.ฉ., อิ. อวิเหฐนกมฺมํ ^๔ สี. อโรคกรณํ กมฺมํ @^๕ ฉ.ม., อิ. อาโรคฺยกรํ ^๖ ฉ.ม. วิสาจิ, สิ. อิ. วิสาจีตํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๘.

น จ ปน วิเธยฺยเปกฺขิตาติ วิเธยฺยเปกฺขิตา นาม โย กุชฺฌิตฺวา ยทา นํ ปโร โอโลเกติ, ตทา นิมฺมิเลติ น โอโลเกติ, ปุน คจฺฉนฺตํ กุชฺฌิตฺวา โอโลเกติ, เอวรูโป นาโหสิ. "วิเตยฺยเปกฺขิตา"ติปิ ^๑- ปาโฐ, อยเมวตฺโถ. อุชุํ ตถา ปสฏมุชุมโนติ อุชุมโน หุตฺวา อุชุเปกฺขิตา โหติ, ยถา จ อุชุ, ตถา ปสฏํ วิปุลํ วิตฺถฏํ ^๒- เปกฺขิตา อโหสิ. ^๓- ปิยทสฺสโนติ ปิยมเนหิ ^๔- ปสฺสิตพฺโพ. อิธ กมฺมํ นาม ทีฆรตฺตํ มหาชนสฺส ปิยจกฺขุนา โอโลกนกมฺมํ. กมฺมสริกฺขกํ นาม กุชฺฌิตฺวา โอโลเกนฺโต กาโณ วิย กากกฺขิ วิย โหติ, วงฺกกฺขิ ปน อาวิลกฺขิ จ โหติเยว. ปสนฺนจิตฺตสฺส ปน โอโลกยโต อกฺขีนํ ปญฺจวณฺโณ ปสาโท ปญฺญายติ. ตถาคโต จ ตถา โอโลเกสิ. อถสฺส ตํ ทีฆรตฺตํ ปิยจกฺขุนา โอโลกิตภาวํ สเทวโก โลโก อิมินา การเณน ชานาตูติ อิมานิ เนตฺตสมฺปตฺติกรานิ เทฺว มหาปุริสลกฺขณานิ นิพฺพตฺตนฺติ. ลกฺขณํ นาม อิทเมว ลกฺขณทฺวยํ. ปิยทสฺสนตา อานิสํโส. [๒๒๙] อภิโยคิโนติ ลกฺขณสตฺเถ ยุตฺตา. อุณฺหีสสีสลกฺขณวณฺณนา (๒๓) [๒๓๐] พหุชนปุพฺพงฺคโม อโหสีติ พหุชนสฺส ปุพฺพงฺคโม อโหสิ คณเชฏฺฐโก. ตสฺส ทิฏฺฐานุคตึ อญฺเญ อาปชฺชึสุ. อิธ กมฺมํ นาม ปุพฺพงฺคมตา. กมฺมสริกฺขกํ นาม โย ปุพฺพงฺคโม หุตฺวา ทานาทีนิ กุสลกมฺมานิ กโรติ, โส อมงฺกุภูโต สีสํ อุกฺขิปิตฺวา ปีติปาโมชฺเชน ปริปุณฺณสีโส โหติ, ^๔- วิจรติ, มหาปุริโส จ ตถา ^๕- อโหสิ. ^๖- ตถาคโต จ ตถา อกาสิ. อถสฺส สเทวโก โลโก อิมินา การเณน อิทํ ปุพฺพงฺคมกมฺมํ ชานาตูติ อุณฺหีสสีสลกฺขณํ นิพฺพตฺตติ. ลกฺขณํ นาม อิทเมว ลกฺขณํ. มหาชนานุวตฺตนตา ^๗- อานิสํโส. @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. วิเนยฺยเปกฺขิตา ^๒ ฉ.ม., วิตฺถตํ ^๓ ฉ.ม. โหติ @^๔ อิ. ปิยายมาเนหิ ^๕ ฉ.ม., อิ. โหติ สทฺโท น ทิสฺสติ @^๖ ฉ.ม. อิ. ตถา สทฺโท น ทิสฺสติ ^๗ ฉ.ม. อิ. โหติ ^๘ สี. มหาปริวารตา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๙.

[๒๓๑] พหุชนํ เหสฺสตีติ พหุชนสฺส ภวิสฺสติ. ปฏิโภคิยาติ เวยฺยาวจฺจกรา, เอตสฺส พหู เวยฺยาวจฺจกรา ภวิสฺสนฺตีติ อตฺโถ. อภิหรนฺติ ตทาติ ทหรกาเลเยว ตทา เอวํ พฺยากโรนฺติ. ปฏิหารกนฺติ เวยฺยาวจฺจกรภาวํ. วิสวีติ จิณฺณวสี. เอเกกโลมตาทิลกฺขณวณฺณนา (๒๔-๒๕) [๒๓๒] อุปวตฺตตีติ อชฺฌาสยํ อนุวตฺตติ, อิธ กมฺมํ นาม ทีฆรตฺตํ สจฺจกถนํ. กมฺมสริกฺขกํ นาม ทีฆรตฺตํ อเทฺวชฺฌกถาย ปริสุทฺธกถาย กถิตภาวมสฺส สเทวโก โลโก อิมินา การเณน ชานาตูติ เอเกกโลมลกฺขณญฺจ อุณฺณาลกฺขญฺจ นิพฺพตฺตติ ลกฺขณํ นาม อิทเมว ลกฺขณทฺวยํ. มหาชนสฺส อชฺฌาสยานุกุเลน อนุวตฺตนตา อานิสํโส. [๒๓๓] เอเกกโลมูปจิตงฺควาติ เอเกเกหิ โลเมหิ อุปจิตสรีโร. จตฺตาฬีสอวิรฬทนฺตลกฺขณวณฺณนา (๒๖-๒๗) [๒๓๔] อเภชฺชปริโสติ อภินฺทิตพฺพปริโส. อิธ กมฺมํ นาม ทีฆรตฺตํ อปิสุณวาจาย กถนํ. กมฺมสริกฺขกํ นาม ปิสุณวาจสฺส กิร สมคฺคภาวํ ภินฺทโต ทนฺตา อปริปุณฺณา เจว โหนฺติ วิรฬา จ. ตถาคตสฺส ปน ทีฆรตฺตํ อปิสุณวาจตํ สเทวโก โลโก อิมินา การเณน ชานาตูติ อิทํ ลกฺขณทฺวยํ นิพฺพตฺตติ. ลกฺขณํ นาม อิทเมว ลกฺขณทฺวยํ. อเภชฺชปริสตา อานิสํโส. [๒๓๕] จตุโร ทสาติ จตฺตาโร ทส จตฺตาลีสํ. ปหูตชิวฺหาพฺรหฺมสฺสรลกฺขณวณฺณนา (๒๘-๒๙) [๒๓๖] อาเทยฺยวาโจ โหตีติ คเหตพฺพวจโน โหติ. อิธ กมฺมํ นาม ทีฆรตฺตํ อผรุสวาทิตา. กมฺมสริกฺขกํ นาม เย ผรุสวาจา โหนฺติ, เต อิมินา การเณน เนสํ ชิวฺหํ ปริวตฺเตตฺวา ปริวตฺเตตฺวา ผรุสวาจาย กถิตภาวํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๐.

ชโน ชานาตูติ ถทฺธชิวฺหา วา โหนฺติ คุฬฺหชิวฺหา วา ทฺวิชิวฺหา วา มมฺมนา วา. เย ปน ชิวฺหํ ปริวตฺเตตฺวา ปริวตฺเตตฺวา ผรุสวาจํ น วทนฺติ, เต ถทฺธชิวฺหา วา ^๑- คุฬฺหชิวฺหา วา ทฺวิชิวฺหา วา น โหนฺติ. มุทุ เนสํ ชิวฺหา โหติ รตฺตกมฺพลวณฺณา. ตสฺมา ตถาคตสฺส ทีฆรตฺตํ ชิวฺหํ ปริวตฺเตตฺวา ปริวตฺเตตฺวา ผรุสาย วาจาย อกถิตภาวํ สเทวโก โลโก อิมินา การเณน ชานาตูติ ปหูตชิวฺหาลกฺขณํ นิพฺพตฺตติ. ผรุสวาจํ กเถนฺตานญฺจ สทฺโท ภิชฺชติ. เต สทฺทเภทํ กตฺวา ผรุสวาจาย กถิตภาวํ ชโน ชานาตูติ ฉินฺนสฺสรา วา โหนฺติ ภินฺนสฺสรา วา กากสฺสรา วา. เย ปน สรเภทกรํ ผรุสวาจํ น กเถนฺติ, เตสํ สทฺโท มธุโร จ โหติ เปมนีโย จ. ตสฺมา ตถาคตสฺส ทีฆรตฺตํ สทฺทเภทกราย ผรุสวาจาย อกถิตภาวํ สเทวโก โลโก อิมินา การเณน ชานาตูติ พฺรหฺมสฺสรลกฺขณํ นิพฺพตฺตติ. ลกฺขณํ นาม อิทเมว ลกฺขณทฺวยํ. อาเทยฺยวาจตา ^๒- อานิสํโส. [๒๓๗] อุพฺพาธกรนฺติ อกฺโกสยุตฺตตฺตา อาพาธกรึ. พหุชนปฺปมทฺทนนฺติ พหุชนานํ ปมทฺทนึ. อพาฬฺหํ คิรํ โส น ภณิ ผรุสนฺติ เอตฺถ อกาโร ปรโต ภณิสทฺเทน โยเชตพฺโพ. พาฬฺหนฺติ พาฬฺหํ พลวํ อติผรุสํ. พาฬฺหํ คิรํ โส น อภณีติ อยเมตฺถ อตฺโถ. สุสํหิตนฺติ สุฏฺฐุ เปมสหิตํ. สขิลนฺติ มุทุกํ. วาจาติ วาจาโย. กณฺณสุขาติ กณฺณสุขาโย. "กณฺณสุขนฺ"ติปิ ปาโฐ, ยถา กณฺณานํ สุขํ โหติ, เอวํ เอรยตีติ อตฺโถ. เวทยิถาติ เวทยิตฺถ. พฺรหฺมสฺสรตฺตนฺติ พฺรหฺมสฺสรตํ. พหุโน พหุนฺติ พหุชนสฺส พหุํ. "พหูนํ พหุนฺ"ติปิ ปาโฐ, พหุชนานํ พหุนฺติ อตฺโถ. สีหหนุลกฺขณวณฺณนา (๓๐) [๒๓๘] อปฺปธํสิโย ^๓- โหตีติ คุณโต วา ฐานโต วา ธํเสตุํ จาเวตุํ อสกฺกุเณยฺโย. อิธ กมฺมํ นาม ปลาปกถาย อกถนํ. กมฺมสริกฺขกํ @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. วา สทฺโท น ทิสฺสติ ^๒ ฉ.ม., อิ. อาเทยฺยวจนตา @^๓ ฉ.ม., อิ. อปฺปธํสิโก

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๑.

นาม เย ตํ กเถนฺติ, เต อิมินา การเณน เนสํ หนุกํ จาเลตฺวา จาเลตฺวา ปลาปกถาย กถิตภาวํ ชโน ชานาตูติ อนฺโตปวิฏฺฐหนุกา วา วงฺกหนุกา วา ปพฺภารหนุกา วา โหนฺติ. ตถาคโต ปน ตถา น กเถสิ. เตนสฺส หนุกํ จาเลตฺวา จาเลตฺวา ทีฆรตฺตํ ปลาปกถาย อกถิตภาวํ สเทวโก โลโก อิมินา การเณน ชานาตูติ สีหหนุลกฺขณํ นิพฺพตฺตติ. ลกฺขณํ นาม อิทเมว ลกฺขณํ. อปฺปธํสิกตา อานิสํโส. [๒๓๙] อวิกิณฺณวจนพฺยปฺปโถ จาติ อวิกิณฺณวจนานํ วิย ปุริมโพธิสตฺตานํ วจนปโถ ^๑- อสฺสาติ อวิกิณฺณวจนพฺยปฺปโถ. ทฺวิทุคมวรตรหนุตฺตมลตฺถาติ ทฺวีหิ ทฺวีหิ คจฺฉตีติ ทฺวิทุคโม, ทฺวีหิ ทฺวีหีติ จตูหิ, จตุปฺปทานํ วรตรสฺส สีหสฺเสว หนุภาวํ อลตฺถาติ อตฺโถ. มนุชาธิปตีติ มนุชานํ อธิปติ. ตถตฺโตติ ตถสภาโว. สมทนฺตสุสุกฺกทาฐตาลกฺขณวณฺณนา (๓๑-๓๒) [๒๔๐] สุจิปริวาโรติ ปริสุทฺธปริวาโร. อิธ กมฺมํ นาม สมฺมาชีวตา. ^๒- กมฺมสริกฺขกํ นาม โย วิสเมน สํกิลิฏฺฐาชีเวน ชีวิตํ กปฺเปติ, ตสฺส ทนฺตาปิ วิสมา โหนฺติ ทาฐาปิ กิลิฏฺฐา. ตถาคตสฺส ปน สเมน สุทฺธาชีเวน ชีวิตํ กปฺปิตภาวํ สเทวโก โลโก อิมินา การเณน ชานาตูติ สมทนฺตลกฺขณญฺจ สุสุกฺกทาฐาลกฺขณญฺจ นิพฺพตฺตติ. ลกฺขณํ นาม อิทเมว ลกฺขณทฺวยํ. สุจิปริวารตา อานิสํโส. [๒๔๑] อวสฺสชีติ ปหาสิ. ติทิวปุรวรสโมติ ติทิวปุรวเรน สกฺเกน สโม. ลปนชนฺติ มุขชํ, ทนฺตนฺติ อตฺโถ. ทิชสมสุกฺกสุจิโสภนทนฺโตติ เทฺว วาเร ชาตตฺตา ทิชนามกา สุกฺกา สุจิโสภนา จ ทนฺตา อสฺสาติ ทิชสมสุกฺกสุจิ- โสภนทนฺโต. น จ ชนปทตุทนนฺติ โย ตสฺส จกฺกวาฬปริจฺฉินฺโน ชนปโท, ตสฺส อญฺเญน ตุทนํ ปีฬา วา อาพาโธ วา นตฺถิ. หิตมฺปิ จ พหุชนสุขญฺจ @เชิงอรรถ: ^๑ สี. วจนํ พฺยปฺปโถ ^๒ สี., อิ. สมฺมาชีวิตา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๒.

จรนฺตีติ พหู ชนา สมานสุขทุกฺขา หุตฺวา ตสฺมึ ชนปเท อญฺญมญฺญสฺส หิตญฺเจว สุขญฺจ จรนฺติ. วิปาโปติ วิคตปาโป. วิคตทรถกิลมโถติ วิคตกายิกทรถกิลมโถ. มลขิลกลิกิเลเสปนุเทภีติ ราคาทิมลานญฺเจว ราคาทิขีลานญฺจ ^๑- โทสกลีนญฺจ สพฺพกิเลสานญฺจ อปนุเทภิ. ^๒- เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ. ลกฺขณสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตา. -----------------

อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๖ หน้า ๑๒๐-๑๓๒. http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=6&A=3008&modeTY=2&pagebreak=1 The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=6&A=3008&modeTY=2&pagebreak=1 อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=11&i=130 เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=11&A=3182 พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=11&A=3311 The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=11&A=3311 สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๑ http://84000.org/tipitaka/read/?index_11