อรรถกถาเล่มที่ ๖ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ที.อ. (สุมงฺคล.๓)

หน้าที่ ๒๓๕.
      อสฺมีติ อสฺมิมาโน. อยมหมสฺมีติ ปญฺจสุ ขนฺเธสุ อยนฺนาม อหํ
อสฺมีติ เอตฺตาวตา อรหตฺตํ พฺยากตํ โหติ. วิจิกิจฺฉากถํกถาสลฺลนฺติ
วิจิกิจฺฉาภูตํ กถํกถาสลฺลํ. มา เหวนฺติสฺส วจนีโยติ สเจ เต ปมมคฺควชฺฌา
วิจิกิจฺฉา อุปฺปชฺชติ, อรหตฺตพฺยากรณํ มิจฺฉา โหติ, ตสฺมา มา อภูตํ ภณีติ
วาเรตพฺโพ. อสฺมิมานสมุคฺฆาโตติ อรหตฺตมคฺโค. อรหตฺตผลวเสน หิ นิพฺพาเน ทิฏฺเ
ปุน อสฺมิมาโน นตฺถีติ อรหตฺตมคฺโค อสฺมิมานสมุคฺฆาโตติ วุตฺโต. (๑๗-๖)
                        อนุตฺตริยาทิฉกฺกวณฺณนา
      [๓๒๗] อนุตฺตริยานีติ อนุตฺตรานิ เชฏฺกานิ. ทสฺสเนสุ อนุตฺตริยํ
ทสฺสนานุตฺตริยํ. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. ตตฺถ หตฺถิรตนาทีนํ ทสฺสนํ น
ทสฺสนานุตฺตริยํ, นิวิฏฺสทฺธสฺส ปน นิวิฏฺเปมวเสน ทสพลสฺส วา ภิกฺขุสํฆสฺส
วา กสิณอสุภนิมิตฺตาทีนํ วา อญฺตรสฺส ทสฺสนํ ทสฺสนานุตฺตริยํ นาม.
ขตฺติยาทีนํ คุณกถาสวนํ น สวนานุตฺตริยํ, นิวิฏฺสทฺธสฺส ปน นิวิฏฺเปมวเสน
ติณฺณํ วา รตนานํ คุณกถาสวนํ เตปิฏกพุทฺธวจนสฺสวนํ วา สวนานุตฺตริยํ
นาม. มณิรตนาทิลาโภ น ลาภานุตฺตริยํ, สตฺตวิธอริยธนลาโภ ปน ลาภานุตฺตริยํ
นาม. หตฺถิสิปฺปาทิสิกฺขนํ น สิกฺขานุตฺตริยํ. สิกฺขตฺตยปูรณํ ปน สิกฺขานุตฺตริยํ
นาม. ขตฺติยาทีนํ ปาริจริยา น ปาริจริยานุตฺตริยํ, ติณฺณํ ปน รตนานํ ปาริจริยา
ปาริจริยานุตฺตริยํ นาม. ขตฺติยาทีนํ คุณานุสฺสรณํ น อนุสฺสรณานุตฺตริยํ,
ติณฺณํ ปน รตนานํ คุณานุสฺสรณํ อนุสฺสรณานุตฺตริยํ นาม. (๑๘)
      อนุสฺสติโยว อนุสฺสติฏฺานานิ นาม. พุทฺธานุสฺสตีติ พุทฺธสฺส
คุณานุสฺสรณํ. เอวํ อนุสฺสรโต หิ ปีติ อุปฺปชฺชติ. โส ตํ ปีตึ ขยโต วยโต
ปฏฺเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติ. อุปจารกมฺมฏฺานํ นาเมตํ คิหีนํปิ ลพฺภติ,
เอเสว นโย สพฺพตฺถ. วิตฺถารกถา ปเนตฺถ วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตนเยเนว
เวทิตพฺพา. (๑๙)
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๓๖.
                         สตตวิหารฉกฺกวณฺณนา
      [๓๒๘] สตตวิหาราติ ขีณาสวสฺส นิจฺจวิหารา. จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวาติ
จกฺขุทฺวารารมฺมเณ อาปาถคเต ตํ รูปํ จกฺขุวิญฺาเณน ทิสฺวา ชวนกฺขเณ
อิฏฺเ อรชฺชนฺโต เนว สุมโน โหติ, อนิฏฺเ อทุสฺสนฺโต น ทุมฺมโน.
อสมเปกฺขเน โมหํ อนุปฺปาเทนฺโต อุเปกฺขโก วิหรติ มชฺฌตฺโต, สติยา ยุตฺตตฺตา
สโต, สมฺปชญฺเน ยุตฺตตฺตา สมฺปชาโน. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. อิติ
ฉสุปิ ทฺวาเรสุ อุเปกฺขโก วิหรตีติ. อิมินา ฉฬงฺคูเปกฺขา กถิตา. สมฺปชาโนติ
วจนโต ปน จตฺตาริ าณสมฺปยุตฺตจิตฺตานิ ลพฺภนฺติ. สตตวิหาราติ วจนโต
อฏฺปิ มหาจิตฺตานิ ลพฺภนฺติ. อรชฺชนฺโต อทุสฺสนฺโติ วจนโต ทสปิ จิตฺตานิ
ลพฺภนฺติ. โสมนสฺสํ กถํ ลพฺภตีติ เจ. อาเสวนโต ลพฺภติ. (๒๐)
                          อภิชาติฉกฺกวณฺณนา
      [๓๒๙] อภิชาติโยติ ชาติโย. กณฺหาภิชาติโก สมาโนติ กเณฺห
นีจกุเล ชาโต หุตฺวา. กณฺหํ ธมฺมํ อภิชายตีติ กาฬกํ ทสทุสฺสีลยธมฺมํ ปสวติ
กโรติ. โส ตํ อภิชายิตฺวา นิรเย นิพฺพตฺตติ. สุกฺกํ ธมฺมนฺติ อหํ ปุพฺเพปิ
ปุญฺานํ อกตตฺตา นีจกุเล นิพฺพตฺโต. อิทานิ ปุญฺ กโรมีติ ปุญฺสงฺขาตํ
ปณฺฑรธมฺมํ อภิชายติ. โส เตน สคฺเค นิพฺพตฺตติ. อกณฺหํ อสุกฺกํ นิพฺพานนฺติ
นิพฺพานญฺหิ สเจ กณฺหํ ภเวยฺย, กณฺหวิปากํ ทเทยฺย. สเจ สุกฺกํ, สุกฺกวิปากํ
ทเทยฺย. ทฺวินฺนํปิ อปฺปทานโต ปน "อกณฺหํ อสุกฺกนฺ"ติ วุตฺตํ. นิพฺพานญฺจ
นาม อิมสฺมึ อตฺเถ อรหตฺตํ อธิปฺเปตํ. ตญฺหิ กิเลสนิพฺพานนฺเต ชาตตฺตา
นิพฺพานํ นาม. ตํ เอส อภิชายติ ปสวติ กโรติ. สุกฺกาภิชาติโก สมาโนติ
สุกฺเก อุจฺจกุเล ชาโต หุตฺวา. เสสํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. (๒๑)
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๓๗.
                        นิพฺเพธภาคิยฉกฺกวณฺณนา
      นิพฺเพธภาคิยาติ นิพฺเพโธ วุจฺจติ นิพฺพานํ, ตํ ภชนฺติ อุปคจฺฉนฺตีติ
นิพฺเพธภาคิยา. อนิจฺจสญฺาทโย ปญฺจเก วุตฺตา. นิโรธานุปสฺสนาาเณ สฺา
นิโรธสญฺา นาม. (๒๒)
      "อิเม โข อาวุโส"ติอาทิ วุตฺตนเยเนว โยเชตพฺพํ. อิติ ทฺวาวีสติยา
ฉกฺกานํ วเสน ทฺวตฺตึสสตปเญฺห กเถนฺโต เถโร สามคฺคีรสํ ทสฺเสสีติ.
                         ฉกฺกวณฺณนา นิฏฺิตา.
                           -----------
                            สตฺตกวณฺณนา
      [๓๓๐] อิติ ฉกฺกวเสน สามคฺคีรสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สตฺตกวเสน
ทสฺเสตุํ ปุน เทสนํ อารภิ.
      ตตฺถ สมฺปตฺติปฏิลาภฏฺเน สทฺธาเอว ธนํ สทฺธาธนํ. เอเสว นโย
สพฺพตฺถ ปญฺาธนํ ปเนตฺถ สพฺพเสฏฺ. ปญฺาย หิ ตฺวา ตีณิ สุจริตานิ
ปญฺจ สีลานิ ทส สีลานิ ปูเรตฺวา สคฺคูปคา โหนฺติ, สาวกปารมีาณํ,
ปจฺเจกโพธิาณํ, สพฺพญฺุตาณญฺจ ปฏิวิชฺฌนฺติ. อิมาสํ สมฺปตฺตีนํ
ปฏิลาภการณโต ปญฺา "ธนนฺ"ติ วุตฺตา. สตฺตปิ เจตานิ โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกาเนว
กถิตานิ. โพชฺฌงฺคกถา กถิตาว. (๑-๒)
      สมาธิปริกฺขาราติ สมาธิปริวารา. สมฺมาทิฏฺาทีนิ วุตฺตตฺถาเนว.
อิเม หิ ๑- สตฺต ปริกฺขา โลกิยโลกุตฺตราว กถิตา. (๓)
      อสตํ ธมฺมา อสนฺตา วา ธมฺมา ลามกา ธมฺมาติ อสทฺธมฺมา.
วิปริยาเยน สทฺธมฺมา เวทิตพฺพา. เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมว. สทฺธมฺเมสุ ปน
สทฺธาทโย สพฺเพปิ วิปสฺสกสฺเสว กถิตา. เตสุปิ ปญฺา โลกิยโลกุตฺตราว. ๒-
อยํ วิเสโส. (๔-๕)
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. อิเมปิ ๒ ฉ.ม., อิ. ว สทฺโท น ทิสฺสติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๓๘.
      สปฺปุริสานํ ธมฺมาติ สปฺปุริสธมฺมา. ตตฺถ สุตฺตเคยฺยาทิกํ ธมฺมํ
ชานาตีติ ธมฺมญฺู. ตสฺส ตสฺเสว ภาสิตสฺส อตฺถํ ชานาตีติ อตฺถญฺู.
"เอตฺตโกมฺหิ สีเลน สมาธินา ปญฺายา"ติ เอวํ อตฺตานํ ชานาตีติ อตฺตญฺู.
ปฏิคฺคหณปริโภเคสุ มตฺตํ ชานาตีติ มตฺตญฺู. อยํ กาโล อุทฺเทสสฺส, อยํ
กาโล ปริปุจฺฉาย, อยํ กาโล โยคสฺส อธิคมายาติ เอวํ กาลํ ชานาตีติ
กาลญฺู. เอตฺถ จ ปญฺจ วสฺสานิ อุทฺเทสสฺส กาโล. ทส ปริปุจฺฉาย. อิทํ
อติสมฺพาธํ. ทส วสฺสานิ ปน อุทฺเทสสฺส กาโล. วีสติ ปริปุจฺฉาย. ตโต ปรํ
โยเค กมฺมํ กาตพฺพํ. อฏฺวิธํ ปริสํ ชานาตีติ ปริสญฺู. เสวิตพฺพาเสวิตพฺพํ
ปุคฺคลํ ชานาตีติ ปุคฺคลญฺู. (๖)
      [๓๓๑] นิทฺทสวตฺถูนีติ นิทฺทสาทิวตฺถูนิ. นิทฺทโส ภิกฺขุ, นิพฺพีโส,
นิตฺตึโส, นิจฺจตฺตาลีโส, นิปฺปญฺาโส, ภิกฺขูติ เอวํ วจนการณานิ. อยํ กิร
ปโญฺห ติตฺถิยสมเย อุปฺปนฺโน. ติตฺถิกา ๑- หิ ทสวสฺสกาเล มตํ นิคฺคณฺ
นิทฺทโสติ วทนฺติ. โส กิร ปุน ทสวสฺโส น โหติ. น เกวลญฺจ ทสวสฺโสว.
นววสฺโสปิ ฯเปฯ เอกวสฺโสปิ น โหติ. เอเตเนว นเยน วีสติวสฺสาทิกาเลปิ
มตํ นิพฺพีโส นิตฺตึโส นิจฺจตฺตาลีโส นิปฺปญฺาโสติ วทนฺติ. อายสฺมา อานนฺโท
คาเม ปิณฺฑาย ๒- วิจรนฺโต ตํ กถํ สุตฺวา วิหารํ คนฺตฺวา ภควโต อาโรเจสิ.
ภควา อาห:-
      "น อิทํ อานนฺท ติตฺถิกานํ ๓- อธิวจนํ มม สาสเน ขีณาสวสฺเสตํ
อธิวจนนฺติ. ๔- ขีณาสโว หิ ทสวสฺสกาเล ปรินิพฺพุโต ปุน ทสวสฺโส น โหติ.
น เกวลญฺจ ทสวสฺโสว, นววสฺโสปิ ฯเปฯ เอกวสฺโสปิ. น เกวลญฺจ
เอกวสฺโสว, ทสมาสิโกปิ ฯเปฯ เอกมาสิโกปิ. เอกทิวสิโกปิ. เอกมุหุตฺติโกปิ
น โหติเอว. กสฺมา? ปุน ปฏิสนฺธิยา อภาวา. นิพฺพีสาทีสุปิ เอเสว นโย.
อิติ ภควา มม สาสเน ขีณาสวสฺเสตํ อธิวจนนฺ"ติ ๕-
      วตฺวา เยหิ การเณหิ โส นิทฺทโส โหติ, ตานิ ทสฺเสตุํ สตฺต
นิทฺทสวตฺถูนิ เทเสสิ. ๕- เถโรปิ ตเมว เทสนํ อุทฺธริตฺวา สตฺต นิทฺทสวตฺถูนิ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ติตฺถิยา, อิ. ติตฺถิยสฺมึ   ๒ ฉ.ม., อิ. ปิณฺฑาย น ทิสฺสติ
@๓ ฉ.ม. ติตฺถิยานํ   ๔ ฉ.ม., อิ. อธิวจนํ   ๕ ฉ.ม. เทเสติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๓๙.
อิธาวุโส ภิกฺขุ สิกฺขาสมาทาเนติอาทิมาห. ตตฺถ อิธาติ อิมสฺมึ สาสเน.
สิกฺขาสมาทาเน ติพฺพจฺฉนฺโท โหตีติ สิกฺขตฺตยปูรเณ พหลจฺฉนฺโท โหติ. อายติญฺจ
สิกฺขาสมาทาเน อวิคตเปโมติ อนาคเต ปุนทิวสาทีสุปิ สิกฺขาปูรเณ อธิคตเปเมน
สมนฺนาคโต โหติ. ธมฺมนิสนฺติยาติ ธมฺมนิสามนาย. วิปสฺสนาเยตํ อธิวจนํ.
อิจฺฉาวินเยติ ตณฺหาวินยเน. ปฏิสลฺลาเนติ เอกีภาเว. วิริยารมฺเภติ
กายิกเจตสิกวิริยสฺส ปูรเณ. สติเนปกฺเกติ สติยญฺเจว นิปกฺกภาเว ๑- จ.
ทิฏฺิปฏิเวเธติ มคฺคทสฺสเน. เสสํ สพฺพตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ (๗)
      สญฺาสุ อสุภานุปสฺสนาาเณ สญฺา อสุภสญฺา. อาทีนวานุปสฺสนาาเณ
สญฺา อาทีนวสญฺา นาม. เสสา เหฏฺา วุตฺตาเอว.
พลสตฺตกวิญฺาณฏฺิติสตฺตกปุคฺคลสตฺตกานิ วุตฺตนยาเนว. อปฺปหีนฏฺเน
อนุสยนฺตีติ อนุสยา. ถามคโต กามราโค กามราคานุสโย. เอส นโย สพฺพตฺถ.
สญฺโชนสตฺตกํ อุตฺตานตฺถเมว. (๘-๑๓)
                        อธิกรณสมถสตฺตกวณฺณนา
      อธิกรณสมเถสุ อธิกรณานิ สเมนฺติ วูปสเมนฺตีติ อธิกรณสมถา.
อุปฺปนฺนุปฺปนฺนานนฺติ อุปฺปนฺนานํ อุปฺปนฺนานํ. อธิกรณานนฺติ วิวาทาธิกรณํ
อนุวาทาธิกรณํ อาปตฺตาธิกรณํ กิจฺจาธิกรณนฺติ อิเมสํ จตุนฺนํ. สมถาย
วูปสมายาติ สมถตฺถญฺเจว วูปสมนตฺถญฺจ. สมฺมุขาวินโย ทาตพฺโพ ฯเปฯ
ติณวตฺถารโกติ อิเม สตฺต สมถา ทาตพฺพา.
      ตตฺรายํ วินิจฺฉยนโย. อธิกรเณสุ ตาว ธมฺโมติ วา อธมฺโมติ วา
อฏฺารสหิ วตฺถูหิ วิวทนฺตานํ ภิกฺขูนํ โย วิวาโท, อิทํ วิวาทาธิกรณํ นาม.
สีลวิปตฺติยา วา อาจารทิฏฺิอาชีววิปตฺติยา วา อนุวทนฺตานํ โย ๒- อนุวาโท
อุปวทนา เจว โจทนา จ, อิทํ อนุวาทาธิกรณํ นาม. มาติกาย อาคตา
ปญฺจ, วิภงฺเค เทฺวติ สตฺตปิ อาปตฺติกฺขนฺธา, อิทํ อาปตฺตาธิกรณํ นาม.
สํฆสฺส อปโลกนาทีนํ จตุนฺนํ กมฺมานํ กรณํ, อิทํ กิจฺจาธิกรณํ นาม.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เนปกฺกภาเว  ๒ ฉ.ม., อิ. โย น ทิสฺสติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๔๐.
      ตตฺถ วิวาทาธิกรณํ ทฺวีหิ สมเถหิ สมฺมติ สมฺมุขาวินเยน จ
เยภุยฺยสิกาย จ. สมฺมุขาวินเยเนว สมฺมมานํ ยสฺมึ วิหาเร อุปฺปนฺนํ ตสฺมึเยว
วา อญฺตฺถ วูปสเมตุํ คจฺฉนฺตานํ อนฺตรามคฺเค วา ยตฺถ คนฺตฺวา สํฆสฺส
นิยฺยาติตํ ตตฺถ สํเฆน วา สํเฆ วูปสเมตุํ อสกฺโกนฺเต ตตฺเถว อุพฺพาหิกาย
สมฺมตปุคฺคเลหิ วา วินิจฺฉิตํ สมฺมติ. เอวํ สมฺมมาเน จ ปเนตสฺมึ ยา
สํฆสมฺมุขตา ธมฺมสมฺมุขตา วินยสมฺมุขตา ปุคฺคลสมฺมุขตา, อยํ สมฺมุขาวินโย
นาม.
      ตตฺถ จ การกสํฆสฺส สํฆสามคฺคีวเสน สมฺมุขีภาโว อยํ ๑-
สํฆสมฺมุขตา. สเมตพฺพสฺส วตฺถุโน ภูตตา ธมฺมสมฺมุขตา. ยถา ตํ สเมตพฺพํ,
ตเถว สมฺมสนํ ๒- วินยสมฺมุขตา. โย จ วิวทติ, เยน จ วิวทติ, เตสํ อุภินฺนํ
อตฺถปจฺจตฺถิกานํ สมฺมุขีภาโว ปุคฺคลสมฺมุขตา. อุพฺพาหิกาย วูปสเม ปเนตฺถ
สํฆสมฺมุขตา ปริหายติ. เอวํ ตาว สมฺมุขาวินเยเนว สมฺมติ.
      สเจ ปเนวํปิ น สมฺมติ, อถ นํ อุพฺพาหิกาย สมฺมตา ภิกฺขู "น
มยํ สกฺโกม วูปสเมตุนฺ"ติ สํฆสฺเสว นิยฺยาเตนฺติ, ตโต สํโฆ ปญฺจงฺคสมนฺนาคตํ
ภิกฺขุํ สลากคฺคาหาปกํ สมฺมนฺนติ. เตน คุฬฺหกวิวฏกสกณฺณชปฺปเกสุ ตีสุ
สลากคฺคาเหสุ อญฺตฺรวเสน สลากํ คาหาเปตฺวา สนฺนิปติตปริสาย ธมฺมวาทีนํ
เยภุยฺยตาย ยถา เต ธมฺมวาทิโน วทนฺติ, เอวํ วูปสนฺตํ อธิกรณํ
สมฺมุขาวินเยน จ เยภุยฺยสิกาย จ วูปสนฺตํ โหติ.
      ตตฺถ สมฺมุขาวินโย วุตฺตนโยเอว. ยํ ปน เยภุยฺยสิกาย ๓- กมฺมสฺส
กรณํ, อยํ เยภุยฺยสิกา นาม. เอวํ วิวาทาธิกรณํ ทฺวีหิ สมเถหิ สมฺมติ.
      อนุวาทาธิกรณํ จตูหิ สมเถหิ สมฺมติ สมฺมุขาวินเยน จ สติวินเยน
จ อมุฬฺหวินเยน จ ตสฺสปาปิยสิกาย จ. สมฺมุขาวินเยเนว สมฺมมานํ โย จ
อนุวทติ, ยญฺจ อนุวทติ, เตสํ วจนํ สุตฺวา สเจ กาจิ อาปตฺติ นตฺถิ, อุโภ
ขมาเปตฺวา, สเจ อตฺถิ, อยํ นาเมตฺถ อาปตฺตีติ เอวํ วินิจฺฉิตํ วูปสมฺมติ.
ตตฺถ สมฺมุขาวินยลกฺขณํ วุตฺตนยเมว. ยทา ปน ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน อมูลิกาย
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ น ทิสฺสติ  ๒ ฉ.ม. สมฺมนํ   ๓ ฉ.ม., อิ. เยภุยฺยสิกา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๔๑.
สีลวิปตฺติยา อนุทฺธํสิตสฺส สติวินยํ ยาจมานสฺส สํโฆ ตฺติจตุตฺเถน กมฺเมน
สติวินยํ เทติ, ตทา สมฺมุขาวินเยน จ สติวินเยน จ วูปสนฺตํ โหติ. ทินฺเน
ปน สติวินเย ปุน ตสฺมึ ปุคฺคเล กสฺสจิ อนุวาโท น รูหติ.
      ยทา อุมฺมตฺตโก ภิกฺขุ อุมฺมาทวเสน อสฺสามณเก อชฺฌาจาเร
"สรตายสฺมา เอวรูปึ อาปตฺตินฺ"ติ ภิกฺขูหิ โจทิยมาโน "อุมฺมตฺตเกน เม
อาวุโส เอตํ กตํ, นาหนฺตํ สรามี"ติ ภณนฺโตปิ ภิกฺขูหิ โจทิยมาโนว ปุน
อโจทนตฺถาย อมุฬฺหวินยํ ยาจติ, สํโฆ จสฺส ตฺติจตุตฺเถน กมฺเมน อมุฬฺหวินยํ
เทติ, ตทา สมฺมุขาวินเยน จ อมุฬฺหวินเยน จ วูปสนฺตํ โหติ. ทินฺเน ปน
อมุฬฺหวินเย ปุน ตสฺมึ ปุคฺคเล กสฺสจิ ตปฺปจฺจยา อนุวาโท น รูหติ.
      ยทา ปน ปาราชิเกน วา ปาราชิกสามนฺเตน วา โจทิยมานสฺส
อญฺเนญฺ ปฏิจรโต ปาปุสฺสนฺนตาย ปาปิยสฺส ปุคฺคลสฺส "สจายํ อิจฺฉินฺนมูโล
ภวิสฺสติ, สมฺมาว วตฺติตฺวา โอสารณํ ลภิสฺสติ. สเจ ฉินฺนมูโล อยเมวสฺส
นาสนา ภวิสฺสตี"ติ มญฺมาโน สํโฆ ตฺติจตุตฺเถน กมฺเมน ตสฺส ปาปิยสิกํ
กโรติ, ตทา สมฺมุขาวินเยน จ ตสฺสปาปิยสิกาย จ วูปสนฺตํ โหตีติ. เอวํ
อนุวาทาธิกรณํ จตูหิ สมเถหิ สมฺมติ.
      อาปตฺตาธิกรณํ ตีหิ สมเถหิ สมฺมติ สมฺมุขาวินเยน จ ปฏิญฺาตกรเณน
จ ติณวตฺถารเกน จ. ตสฺส สมฺมุขาวินเยเนว วูปสโม นตฺถิ. ยทา
ปน เอกสฺส วา ภิกฺขุโน สนฺติเก สํฆคณมชฺเฌสุ วา ภิกฺขุ ลหุกํ อาปตฺตึ
เทเสติ, ตทา อาปตฺตาธิกรณํ สมฺมุขาวินเยน จ ปฏิญฺาตกรเณน จ วูปสมฺมติ.
      ตตฺถ สมฺมุขาวินเย ตาว โย จ เทเสติ, ยสฺส จ เทเสติ, เตสํ
สมฺมุขีภาโว ปุคฺคลสมฺมุขตา. เสสํ วุตฺตนยเมว.
      ปุคฺคลสฺส จ คณสฺส จ เทสนากาเล สํฆสมฺมุขตา ปริหายติ. ยํ ๑-
ปเนตฺถ อหํ ภนฺเต อิตฺถนฺนามํ อาปตฺตึ อาปนฺโนติ จ อาม ปสฺสามีติ จ
ปฏิญฺาย, ๒- ตาย ปฏิญฺาย "อายตึ สํวเรยฺยาสี"ติ กรณํ, ตํ ปฏิญฺาตกรณํ
นาม. สํฆาทิเสเสหิ ปริวาสาทิยาจนา ปฏิญฺา. ปริวาสาทีนํ ทานํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. ยา   ๒ ฉ.ม., อิ. ปฏิญฺา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๔๒.
ปฏิญฺาตกรณํ นาม. เทฺวปกฺขชาตา ปน ภณฺฑนการกา ภิกฺขู พหุํ อสฺสามณกํ
อชฺฌาจริตฺวา ปุน ลชฺชิธมฺเม อุปฺปนฺเน สเจ มยํ อิมาหิ อาปตฺตีหิ อญฺมญฺ
กเรยฺยาม, ๑- สิยาปิ ตํ อธิกรณํ กกฺขฬตาย สํวตฺเตยฺยาติ อญฺมญฺ
อาปตฺติยา การาปเน โทสํ ทิสฺวา ยทา ติณวตฺถารกกมฺมํ กโรนฺติ,
ตทาอาปตฺตาธิกรณํ สมฺมุขาวินเยน จ ติณวตฺถารเกน จ สมฺมติ.
      ตตฺถ หิ ยตฺตกา หตฺถปาสูปคตา "น เม ตํ ขมตี"ติ เอวํ
ทิฏฺาวิกมฺมํ อกตฺวา นิทฺทํปิ โอกฺกนฺตา โหนฺติ, สพฺเพสํ เปตฺวา ถุลฺลวชฺชญฺจ
คิหิปฏิสํยุตฺตญฺจ สพฺพาปตฺติโย วุฏฺหนฺติ, เอวํ อาปตฺตาธิกรณํ ตีหิ สมเถหิ
สมฺมติ.
      กิจฺจาธิกรณํ เอเกน สมเถน สมฺมติ สมฺมุขาวินเยเนว. อิมานิ
จตฺตาริ อธิกรณานิ ยถานุรูปํ อิเมหิ สตฺตหิ สมเถหิ สมฺมนฺติ. เตน วุตฺตํ
"อุปฺปนฺนุปฺปนฺนานํ อธิกรณานํ สมถาย วูปสมาย สมฺมุขาวินโย ทาตพฺโพ
ฯเปฯ ติณวตฺถารโกติ. อยเมตฺถ วินิจฺฉยนโย. วิตฺถาโร ปน สมถกฺขนฺธเก
อาคโตเยว. วินิจฺฉโยปิสฺส สมนฺตปาสาทิกาย วุตฺโต. (๑๔)
      "อิเม โข อาวุโส"ติอาทิ วุตฺตนเยเนว โยเชตพฺพํ. อิติ จุทฺทสนฺนํ
สตฺตกานํ วเสน อฏฺนวุติปเญฺห กเถนฺโต เถโร สามคฺคีรสํ ทสฺเสสีติ.
                        สตฺตกวณฺณนา นิฏฺิตา.
                          -------------
                            อฏกวณฺณนา
      [๓๓๓] อิติ สตฺตกวเสน สามคฺคีรสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อฏฺกวเสน
ทสฺเสตุํ ปุน เทสนํ อารภิ.
      ตตฺถ มิจฺฉตฺตาติ อยาถาวา มิจฺฉาสภาวา. สมฺมตฺตาติ ยาถาวา
สมฺมาสภาวา. (๑-๒)
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. กาเรสฺสาม, อิ. กริสฺสาม
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๔๓.
      [๓๓๔] กุสีตวตฺถูนีติ กุสีตสฺส อลสสฺส วตฺถูนิ, ปติฏฺา โกสชฺชการณานีติ
อตฺโถ. กมฺมํ กตฺตพฺพํ โหตีติ จีวรวิจารณาทิกมฺมํ กตฺตพฺพํ ๑- โหติ. น วิริยํ
อารภตีติ ทุวิธมฺปิ วิริยํ นารภติ. อปฺปตฺตสฺสาติ ฌานวิปสฺสนามคฺคผลธมฺมสฺส
อปฺปตฺตสฺส ปตฺติยา. อนธิคตสฺสาติ ตสฺเสว อนธิคตสฺส อธิคมนตฺถาย.
อสจฺฉิกตสฺสาติ ตสฺเสว อปฺปจฺจกฺขกตสฺส สจฺฉิกรณตฺถาย. อิทํ
ปมนฺติ อิทํ หนฺทาหํ นิปชฺชามีติ เอวํ โอสีทนํ ปมํ กุสีตวตฺถุ. อิมินา
นเยน สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. "มาสาจิตํ มญฺเ"ติ เอตฺถ ปน มาสาจิตนฺนาม
ตินฺตมาโส. ยถา ตินฺตมาโส ครุโก โหติ, เอวํ ครุโกติ อธิปฺปาโย.
คิลานวุฏฺิโต โหตีติ คิลาโน หุตฺวา ปจฺฉา วุฏฺิโต โหติ. (๔)
      [๓๓๕] อารมฺภวตฺถูนีติ วิริยการณานิ. เตสมฺปิ อิมินาว นเยน
อตฺโถ เวทิตพฺโพ. (๕)
      [๓๓๖] ทานวตฺถูนีติ ทานการณานิ. อาสชฺช ทานํ เทตีติ ปตฺวา
ทานํ เทติ. อาคตํ ทิสฺวาว ตํมุหุตฺตํเยว ๒- นิสีทาเปตฺวา สกฺการํ กตฺวา ทานํ
เทติ, ทสฺสามิ ทสฺสามีติ น กิลเมติ. อิติ เอตฺถ อาสาทนํ ทานการณํ นาม
โหติ. ภยา ทานํ เทตีติอาทีสุปิ ภยาทีนิ ทานการณานีติ เวทิตพฺพานิ. ตตฺถ
ภยํ นาม อยํ อทายโก อการโกติ ครหาภยํ วา อปายภยํ วา. อทาสิ เมติ
มยฺหํ ปุพฺเพ เอส อิทํ นาม อทาสีติ ปฏิเทติ ๓- ทสฺสติ เมติ อนาคเต
อิทํ นาม ทสฺสตีติ เทติ. สาหุ ทานนฺติ ทานํ นาม สาธุ สุนฺทรํ, พุทฺธาทีหิ
ปณฺฑิเตหิ ปสตฺถนฺติ เทติ. จิตฺตาลงฺการจิตฺตปริกฺขารตฺถํ ทานํ เทตีติ
สมถวิปสฺสนาจิตฺตสฺส อลงฺการตฺถญฺเจว ปริวารตฺถญฺจ เทติ. ทานญฺหิ จิตฺตํ มุทุกํ
กโรติ. เยน ลทฺธํ โหติ, โสปิ ลทฺธํ เมติ มุทุจิตฺโต โหติ, เยน ทินฺนํ,
โสปิ ทินฺนํ มยาติ มุทุจิตฺโต โหติ, อิติ อุภินฺนํปิ จิตฺตํ มุทุกํ กโรติ, เตเนว
"อทนฺตทมนนฺ"ติ วุจฺจติ. ยถาห:-
           อทนฺตทมนํ ทานํ        อทานํ ทนฺตทูสกํ
           ทาเนน ปิยวาจาย      อุนฺนมนฺติ นมนฺติ จาติ.
อิเมสุ ปน อฏฺสุ ทาเนสุ จิตฺตาลงฺการทานเมว อุตฺตมํ. (๖)
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. กาตพฺพํ  ๒ ฉ.ม., อิ. มุหุตฺตํเยว  ๓ ฉ.ม., อิ. เทติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๔๔.
      [๓๓๗] ทานูปปตฺติโยติ ทานปจฺจยา อุปปตฺติโย. ทหตีติ เปติ.
อธิฏฺาตีติ ตสฺเสว เววจนํ. ภาเวตีติ วฑฺเฒติ. หีเน วิมุตฺตนฺติ หีเนสุ
ปญฺจกามคุเณสุ วิมุตฺตํ. อุตฺตริ อภาวิตนฺติ ตโต อุตฺตริมคฺคผลตฺถาย อภาวิตํ.
ตตฺรูปปตฺติยา สํวตฺตตีติ ยํ านํ ๑- ปตฺเถตฺวา กุสลํ กตํ, ตตฺถ ตตฺถ
นิพฺพตฺตนตฺถาย สํวตฺตติ.
      วีตราคสฺสาติ มคฺเคน วา สมุจฺฉินฺนราคสฺส สมาปตฺติยา วา วิกฺขมฺภิตราคสฺส.
ทานมตฺเตเนว หิ พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติตุํ ว สกฺกา. ทานํ ปน
สมาธิวิปสฺสนาจิตฺตสฺส อลงฺกาโร ปริวาโร โหติ. ตโต ทาเนน มุทุจิตฺโต
พฺรหฺมวิหาเร ภาเวตฺวา พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺตติ. เตน วุตฺตํ "วีตราคสฺส โน
สราคสฺสา"ติ. (๗)
      ขตฺติยานํ ปริสา ขตฺติยปริสา, สมูโหติ อตฺโถ. เอเสว นโย
สพฺพตฺถ. (๘)
      โลกสฺส ธมฺมา โลกธมฺมา. เอเตหิ มุตฺโต นาม นตฺถิ, พุทฺธานํปิ
โหนฺติเยว. วุตฺตมฺปิ เจตํ "อฏฺิเม ภิกฺขเว โลกธมฺมา โลกํ อนุปริวตฺตนฺติ,
โลโก จ อฏฺ โลกธมฺเม อนุปริวตฺตตี"ติ. ๒- ลาโภ อลาโภติ ลาเภ อาคเต
อลาโภ อาคโตเอวาติ เวทิตพฺโพ. ยสาทีสุปิ เอเสว นโย. (๙)
      [๓๓๘] อภิภายตนวิโมกฺขกถา เหฏฺา กถิตาเอว. (๑๐-๑๑)
      "อิเม โข อาวุโส"ติอาทิ วุตฺตนเยเนว โยเชตพฺพํ. อิติ เอกาทสนฺนํ
อฏฺกานํ วเสน อฏฺาสีติ ปเญฺห กเถนฺโต เถโร สามคฺคีรสํ ทสฺเสสีติ.
                        อฏฺกวณฺณนา นิฏฺิตา.
                         --------------
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. านํ น ทิสฺสติ   ๒ องฺ. อฏฺก. ๒๓/๙๕/๑๕๘ (สยา)
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๔๕.
                            นวกวณฺณนา
      [๓๔๐] อิติ อฏฺกวเสน สามคฺคีรสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ นวกวเสน
ทสฺเสตุํ ปุน เทสนํ อารภิ. ตตฺถ อาฆาตวตฺถูนีติ อาฆาตการณานิ. อาฆาตํ
พนฺธตีติ โกธํ ๑- พนฺธติ กโรติ อุปฺปาเทติ. (๑)
      ตํ กุเตตฺถ ลพฺภาติ ตํ อนตฺถจรณํ มา อโหสีติ เอตฺถ ๒- ปุคฺคเล
กุโต ลพฺภา เกน การเณน สกฺกา ลทฺธุํ. ปโร นาม ปรสฺส อตฺตโน
จิตฺตรุจิยา อนตฺถํ กโรตีติ เอวํ จินฺเตตฺวา อาฆาตํ ปฏิวิโนเทติ. อถวา สจาหํ
ปฏิโกปํ กเรยฺยํ, ตํ โกปกรณํ เอตฺถ ปุคฺคเล กุโต ลพฺภา, เกน วา ๓-
การเณน ลทฺธพฺพนฺติ อตฺโถ. กุโต ลพฺภาติปิ ปาโ, สจาหํ เอตฺถ โกปํ
กเรยฺยํ, ตสฺมึ เม โกปกรเณ กุโต ลทฺธา, ๔- ลาภา นาม เก สิยุนฺติ อตฺโถ.
อิมสฺมิญฺจ อตฺเถ ตนฺติ นิปาตมตฺตเมว โหติ. (๒)
      [๓๔๑] สตฺตาวาสาติ สตฺตานํ อาวาสา, วสนฏฺานานีติ อตฺโถ.
ตตฺถ สุทฺธาวาสาปิ สตฺตาวาโสว, อสพฺพกาลิกตฺตา ปน น คหิตา. สุทฺธาวาสา
หิ พุทฺธานํ ขนฺธาวารสทิสา, อสงฺเขยฺยกปฺเป พุทฺเธสุ หิ ๕- อนิพฺพตฺตนฺเตสุ
ตํ านํ สุญฺ โหตีติ อสพฺพกาลิกตฺตา น คหิตา. เสสเมตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ,
ตํ เหฏฺา วุตฺตเมว. (๓)
      [๓๔๒] อกฺขเณสุ ธมฺโม จ เทสิยตีติ จตุสจฺจธมฺโม เทสิยติ.
โอปสมิโกติ กิเลสูปสมกโร. ปรินิพฺพานิโกติ กิเลสปรินิพฺพานาวโห ๖-.
สมฺโพธคามีติ จตุมคฺคาณปฏิเวธคามี. อญฺตรนฺติ อสญฺภวํ วา อรูปภวํ
วา. (๔)
      [๓๔๓] อนุปุพฺพวิหาราติ อนุปฏิปาฏิยา สมาปชฺชิตพฺพวิหารา. (๕)
      [๓๔๔] อนุปุพฺพนิโรธาติ อนุปฏิปาฏิยา นิโรธา. (๖)
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. โกปํ   ๒ ฉ.ม. เอตสฺมึ  ๓ ฉ.ม. วา สทฺโท น ทิสฺสติ.
@๔ ฉ.ม. ลาภา  ๕ ฉ.ม. หิ สทฺโท น ทิสฺสติ.
@๖ ฉ.ม. กิเลสปรินิพฺพาเนน ปริพฺพานาวโห
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๔๖.
      "อิเม โข อาวุโส"ติ อาทิ วุตฺตนเยเนว โยเชตพฺพํ. อิติ ฉนฺนํ
นวกานํ วเสน จตุปณฺณาสปเญฺห กเถนฺโต เถโร สามคฺคีรสํ ทสฺเสสีติ.
                         นวกวณฺณนา นิฏฺิตา.
                          -------------
                            ทสกวณฺณนา
      [๓๔๕] อิติ นวกวเสน สามคฺคีรสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ทสกวเสน
ทสฺเสตุํ ปุน เทสนํ อารภิ. ตตฺถ นาถกรณาติ "สนาถา ภิกฺขเว วิหรถ มา
อนาถา, ทส อิเม ภิกฺขเว ธมฺมา นาถกรณา"ติ ๑- เอวํ อกฺขาตา อตฺตโน
ปติฏฺากรา ธมฺมา.
      กลฺยาณมิตฺโตติ อาทีสุ สีลาทิคุณสมฺปนฺนา กลฺยาณา อสฺส มิตฺตาติ
กลฺยาณมิตฺโต. เต จสฺส านนิสชฺชาทีสุ สห อยนโต สหายาติ กลฺยาณสหาโย.
จิตฺเตน เจว กาเยน จ กลฺยาณมิตฺเตสุเอว สมฺปวงฺโก โอนโตติ กลฺยาณสมฺปวงฺโก.
สุวโจ โหตีติ สุเขน วตฺตพฺโพ โหติ สุเขน อนุสาสิตพฺโพ. ขโมติ
คาฬฺเหน ผรุเสน กกฺขเฬน วุตฺโต ๒- ขมติ, น กุปฺปติ. ปทกฺขิณคฺคาหี
อนุสาสนินฺติ ยถา เอกจฺโจ โอวทิยมาโน วามโต คณฺหาติ, ปฏิปฺผลติ วา
อสฺสุณนฺโต วา คจฺฉติ, เอวํ อกตฺวา "โอวทถ ภนฺเต อนุสาสถ, ตุเมฺหสุ
อโนวทนฺเตสุ โก อญฺโ โอวทิสฺสตี"ติ ปทกฺขิณํ คณฺหาติ.
      อุจฺจาวจานีติ อุจฺจานิ จ อวจานิ จ. กึกรณียานีติ กึ กโรมีติ
เอวํ วตฺวา กตฺตพฺพกมฺมานิ. ตตฺถ อุจฺจกมฺมานิ นาม จีวรสฺส กรณํ
รชนํ เจติเย สุธากมฺมํ อุโปสถาคารเจติยฆรโพธิฆเรสุ ๓- กตฺตพฺพกมฺมนฺติ ๔-
เอวมาทิ. อวจกมฺมนฺนาม ปาทโธวนมกฺขนาทิขุทฺทกกมฺมํ. ตตฺรูปายายาติ
ตตฺรูปคมนียา. อลํ กาตุนฺติ กาตุํ สมตฺโถ โหติ. อลํ สํวิธาตุนฺติ วิจาเรตุํ
สมตฺโถ. ปเรสํ ทสฺเสตุกาโม โหตีติ อตฺโถ.
@เชิงอรรถ: ๑ องฺ. ทสก. ๒๔/๑๗/๑๙ ปมนาถสุตฺต.  ๒ ฉ.ม., อิ. วุจฺจมาโน
@๓ ฉ.ม....โพธิยฆเรสุ  ๔ ฉ.ม. กตฺตพฺพนฺติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๔๗.
      ธมฺเม อสฺส กาโม สิเนโหติ ธมฺมกาโม, เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ
ปิยายตีติ อตฺโถ. ปิยสมุทาหาโรติ ปรสฺมึ กเถนฺเต สกฺกจฺจํ สุณาติ, สยญฺจ
ปเรสํ เทเสตุกาโม โหตีติ อตฺโถ. "อภิธมฺเม อภิวินเย"ติ เอตฺถ ธมฺโม
อภิธมฺโม, วินโย อภิวินโยติ จตุกฺกํ เวทิตพฺพํ. ตตฺถ ธมฺโมติ สุตฺตนฺตปิฏกํ.
อภิธมฺโมติ สตฺตปฺปกรณานิ. วินโยติ อุภโตวิภงฺคา. อภิวินโยติ ขนฺธกปริวารา.
อถวา สุตฺตนฺตปิฏกํปิ ๑- ธมฺโมเอว. มคฺคผลานิ อภิธมฺโม. สกลํ วินยปิฏกํ
วินโย. กิเลสวูปสมกรณํ อภิวินโย. อิติ สพฺพสฺมึปิ เอตฺถ ธมฺเม อภิธมฺเม
วินเย อภิวินเย จ. อุฬารปาโมชฺโชติ พหุลปาโมชฺโช โหตีติ อตฺโถ.
      กุสเลสุ ธมฺเมสูติ การณตฺเถ ภุมฺมํ, จตุภูมิกกุสลธมฺมการณา, ๒-
เตสํ อธิคมตฺถาย อนิกฺขิตฺตธุโร โหตีติ อตฺโถ.
      [๓๔๖] กสิณทสเก สกลฏฺเน กสิณานิ. ตทารมฺมณานํ ธมฺมานํ
เขตฺตฏฺเน วา อธิฏฺานฏฺเน วา อายตนานิ. อุทฺธนฺติ อุปริ คคณตลาภิมุขํ.
อโธติ เหฏฺา ภูมิตลาภิมุขํ. ติริยนฺติ เขตฺตมณฺฑลมิว สมนฺตา ปริจฺฉินฺทิตฺวา.
เอกจฺโจ หิ อุทฺธเมว กสิณํ วฑฺเฒติ, เอกจฺโจ อโธ, เอกจฺโจ สมนฺตโต.
เตน เตน วา การเณน เอวํ ปสาเรติ อาโลกมิว รูปทสฺสนกาโม. เตน วุตฺตํ
"ปวีกสิณเมโก สญฺชานาติ อุทฺธํ อโธ ติริยนฺ"ติ. อทฺวยนฺติ ๓- อิทํ ปน เอกสฺส
อญฺภาวานุปคมนตฺถํ วุตฺตํ. ยถา หิ อุทกํ ปวิฏฺสฺส สพฺพทิสาสุ อุทกเมว
โหติ, น อญฺ, เอวเมว ปวีกสิณํ ปวีกสิณเมว โหติ, นตฺถิ ตสฺส อญฺโ
กสิณสมฺเภโทติ. เอส นโย สพฺพตฺถ. อปฺปมาณนฺติ อิทํ ตสฺส ตสฺส
ผรณอปฺปมาณวเสน วุตฺตํ. ตญฺหิ เจตสา ผรนฺโต สกลเมว ผรติ, น "อยมสฺส
อาทิ, อิทํ มชฺฌนฺ"ติ ปมาณํ คณฺหาตีติ. วิญฺาณกสิณนฺติ เจตฺถ
กสิณุคฺฆาติมากาเส ๔- ปวตฺตํ วิญฺาณํ. ตตฺถ กสิณวเสน กสิณุคฺฆาติมากาเส
กสิณุคฺฆาติมากาสวเสน ตตฺถ ปวตฺตวิญฺาเณ อุทฺธํอโธติริยตา เวทิตพฺพา.
อยเมตฺถ สงฺเขโป. กมฺมฏฺานภาวนานเยน ปเนตานิ จ ๕- ปวีกสิณาทีนิ
วิตฺถารโต วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตาเนว.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สุตฺตนฺตปิฏกมฺปิ อภิธมฺมปิฏกมฺปิ  ๒ ฉ.ม. จตุภูมก...  ๓ ก. อนฺวยนฺติ
@๔ ฉ.ม. กสิณุคฺฆาฏิมากาเส  ๕ ฉ.ม. จ สทฺโท น ทิสฺสติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๔๘.
                        อกุสลกมฺมปถทสกวณฺณนา
      [๓๔๗] กมฺมปเถสุ, กมฺมาเนว ทุคฺคติสุคตีนํ ปถภูตตฺตา กมฺมปถา
นาม. เตสุ ปาณาติปาโต อทินฺนาทานํ มุสาวาทาทโย จ จตฺตาโร พฺรหฺมชาเล
วิตฺถาริตาเอว. กาเมสุ มิจฺฉาจาโรติ เอตฺถ ปน กาเมสูติ เมถุนสมาจาเรสุ
เมถุนวตฺถูสุ วา. มิจฺฉาจาโรติ เอกนฺตนินฺทิโต ลามกาจาโร. ลกฺขณโต ปน
อสทฺธมฺมาธิปฺปาเยน กายทฺวารปฺปวตฺตา อคมนียฏฺานวีติกฺกมเจตนา กาเมสุ
มิจฺฉาจาโร.
      ตตฺถ อคมนียฏฺานํ นาม ปุริสานํ ตาว มาตุรกฺขิตา, ปิตุรกฺขิตา,
มาตาปิตุรกฺขิตา, ภาตุรกฺขิตา, ภคินีรกฺขิตา, าติรกฺขิตา, โคตฺตรกฺขิตา
ธมฺมรกฺขิตา, สารกฺขา, สปริทณฺฑาติ มาตุรกฺขิตาทโย ทส. ธนกฺกีตา, ฉนฺทวาสินี,
โภควาสินี, ปฏวาสินี, โอทปตฺตกินี, โอภฏจุมฺภฏา, ทาสี จ ภริยา จ, กมฺมการี
จ ภริยา จ, ธชาหฏา, มุหุตฺติกาติ เอตา ธนกฺกีตาทโย ทสาติ วีสติ อิตฺถิโย. ๑-
อิตฺถีสุ ปน ทฺวินฺนํ สารกฺขาสปริทณฺฑานํ ทสนฺนญฺจ ธนกฺกีตาทีนนฺติ ทฺวาทสนฺนํ
อิตฺถีนํ อญฺเ ปุริสา. อิทํ อคมนียฏฺานํ นาม. โส ปเนส มิจฺฉาจาโร
สีลาทิคุณรหิเต อคมนียฏฺาเน อปฺปสาวชฺโช. สีลาทิคุณสมฺปนฺเน มหาสาวชฺโช.
ตสฺส จตฺตาโร สมฺภารา อคมนียวตฺถุ, ตสฺมึ เสวนจิตฺตํ, เสวนปฺปโยโค, มคฺเคน
มคฺคปฏิปตฺติอธิวาสนนฺติ. เอโก ปโยโค สาหตฺถิโกเอว.
      อภิชฺฌายตีติ อภิชฺฌา. ปรภณฺฑาภิมุขี หุตฺวา ตนฺนินฺนตาย
ปวตฺตตีติ อตฺโถ. สา "อโห วต อิทํ มมสฺสา"ติ เอวํ ปรภณฺฑาภิชฺฌายนลกฺขณา.
อทินฺนาทานํ วิย อปฺปสาวชฺชา มหาสาวชฺชา จ. ตสฺสา เทฺว
สมฺภารา ปรภณฺฑํ, อตฺตโน ปริณามนญฺจ. ปรภณฺฑวตฺถุเก หิ โลเภ
อุปฺปนฺเนปิ น ตาว กมฺมปถเภโท โหติ, ยาว "อโห วตีทํ มมสฺสา"ติ อตฺตโน
น ปริณาเมติ.
      หิตสุขํ พฺยาปาทยตีติ พฺยาปาโท. โส ปรวินาสาย มโนปโทสลกฺขโณ.
ผรุสวาจา ๒- วิย อปฺปสาวชฺโช จ มหาสาวชฺโช จ. ตสฺส เทฺว สมฺภารา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อิตฺถิโย น ทิสฺสติ   ๒ ฉ.ม. ผรุสาวาจา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๔๙.
ปรสตฺโต จ, ตสฺส จ วินาสจินฺตา. ปรสตฺตวตฺถุเก หิ โกเธ อุปฺปนฺเนปิ น
ตาว กมฺมปถเภโท โหติ, ยาว "อโห วตายํ อุชฺฉิชฺเชยฺย วินสฺเสยฺยา"ติ ตสฺส
วินาสํ น จินฺเตติ.
      ยถาภุจฺจคฺคหณาภาเวน มิจฺฉา ปสฺสตีติ มิจฺฉาทิฏฺิ. สา "นตฺถิ
ทินฺนน"ติ อาทินา นเยน วิปรีตทสฺสนลกฺขณา. สมฺผปฺปลาโป วิย อปฺปสาวชฺชา
จ มหาสาวชฺชา จ. อปิจ อนิยตา อปฺปสาวชฺชา, นิยตา มหาสาวชฺชา. ตสฺสา
เทฺว สมฺภารา วตฺถุโน จ คหิตาการวิปรีตตา, ยถา จ ตํ คณฺหาติ, ตถาภาเวน
ตสฺสูปฏฺานนฺติ.
      อิเมสํ ปน ทสนฺนํ อกุสลกมฺมปถานํ ธมฺมโต โกฏฺาสโต อารมฺมณโต
เวทนาโต มูลโตติ ปญฺจหากาเรหิ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.
      ตตฺถ ธมฺมโตติ เอเตสุ หิ ปฏิปาฏิยา สตฺต เจตนาธมฺมาว โหนฺติ.
อภิชฺฌาทโย ตโย เจตนาสมฺปยุตฺตา.
      โกฏฺาสโตติ ปฏิปาฏิยา สตฺต, มิจฺฉาทิฏฺิ จาติ อิเม อฏฺ
กมฺมปถาเอว โหนฺติ, โน มูลานิ. อภิชฺฌาพฺยาปาทา กมฺมปถา เจว มูลานิ จ.
อภิชฺฌา หิ มูลํ ปตฺวา โลโภ อกุสลมูลํ โหติ. พฺยาปาโท โทโส อกุสลมูลํ
โหติ.
      อารมฺมณโตติ ปาณาติปาโต ชีวิตินฺทฺริยารมฺมณโต สงฺขารารมฺมโณ
โหติ. อทินฺนาทานํ สตฺตารมฺมณํ วา สงฺขารารมฺมณํ วา, มิจฺฉาจาโร
โผฏฺพฺพวเสน สงฺขารารมฺมโณ. "สตฺตารมฺมโณ"ติปิ เอเก. มุสาวาโท สตฺตารมฺมโณ
วา สงฺขารารมฺมโณ วา. ตถา ปิสุณวาจา. ผรุสวาจา สตฺตารมฺมณา. ๑-
สมฺผปฺปลาโป ทิฏฺสุตมุตวิญฺาตวเสน สตฺตารมฺมโณ วา สงฺขารารมฺมโณ วา. ตถา
อภิชฺฌา. พฺยาปาโท สตฺตารมฺมโณว. มิจฺฉาทิฏฺิ เตภูมิกธมฺมวเสน สงฺขารารมฺมณา
ปญฺตฺติวเสน สตฺตารมฺมณา วา. เวทนาโตติ ปาณาติปาโต ทุกฺขเวทโน
โหติ. กิญฺจาปิ หิ ราชาโน โจรํ ทิสฺวา หสมานาปิ "คจฺฉถ นํ ฆาเตถา"ติ
วทนฺติ, สนฺนิฏฺาปกเจตนา ปน ทุกฺขสมฺปยุตฺตาว โหติ. อทินฺนาทานํ ติเวทนํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สตฺตารมฺมณา จ... เอวมุปริปิ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๕๐.
มิจฺฉาจาโร สุขมชฺฌตฺตวเสน ทฺวิเวทโน. สนฺนิฏฺาปกจิตฺเต ปน มชฺฌตฺตเวทโน
น โหติ. มุสาวาโท ติเวทโน. ตถา ปิสุณวาจา. ผรุสวาจา ทุกฺขเวทนา.
สมฺผปฺปลาโป ติเวทโน. อภิชฺฌา สุขมชฺฌตฺตวเสน ทฺวิเวทนา. ตถา มิจฺฉาทิฏฺิ.
พฺยาปาโท ทุกฺขเวทโน.
      มูลโตติ ปาณาติปาโต โทสโมหวเสน ทฺวิมูลโก โหติ. ตถา ๑-
อทินฺนาทานํ โทสโมหวเสน วา โลภโมหวเสน วา. มิจฺฉาจาโร โลภโมหวเสน.
มุสาวาโท โทสโมหวเสน วา โลภโมหวเสน วา. ตถา ปิสุณวาจา สมฺผปฺปลาโป
จ. ผรุสวาจา โทสโมหวเสน. อภิชฺฌา โมหวเสน เอกมูลา. ตถา พฺยาปาโท.
มิจฺฉาทิฏฺิ โลภโมหวเสน ทฺวิมูลาติ.
                        กุสลกมฺมปถทสกวณฺณนา
      ปาณาติปาตา เวรมณีอาทีนิ สมาทานสมฺปตฺตสมุจฺเฉทวิรติวเสน
เวทิตพฺพานิ.
      ธมฺมโต ปน เอเตสุปิ ปฏิปาฏิยา สตฺต เจตนาปิ วตฺตนฺติ
วิรติโยปิ. อนฺเต ตโย เจตนาสมฺปยุตฺตาว.
      โกฏฺาสโตติ ปฏิปาฏิยา สตฺต กมฺมปถาเอว, โน มูลานิ. อนฺเต
ตโย กมฺมปถา เจว มูลานิ จ. อนภิชฺฌา หิ มูลํ ปตฺวา อโลโภ กุสลมูลํ
โหติ. อพฺยาปาโท อโทโส กุสลมูลํ. สมฺมาทิฏฺิ อโมโห กุสลมูลํ.
      อารมฺมณโตติ ปาณาติปาตาทีนํ อารมฺมณาเนว กเมน ๒- เอเตสํ
อารมฺมณานิปิ. วีติกฺกมิตพฺพโตเยว หิ สา เวรมณี นาม โหติ. ยถา ปน
นิพฺพานารมฺมโณ อริยมคฺโค กิเลเส ปชหติ, เอวํ ชีวิตินฺทฺริยาทิอารมฺมณาเปเต
กมฺมปถา ปาณาติปาตาทีนิ ทุสฺสีลฺยานิ ปชหนฺตีติ เวทิตพฺพา
      เวทนาโตติ สพฺเพ สุขเวทนา วา โหนฺติ มชฺฌตฺตเวทนา วา.
กุสลํ ปตฺวา หิ ทุกฺขเวทนา นาม นตฺถิ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ตถา น ทิสฺสติ   ๒ ฉ.ม. กเมน น ทิสฺสติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๕๑.
      มูลโตติ ปฏิปาฏิยา สตฺต าณสมฺปยุตฺตจิตฺเตน วิรมนฺตสฺส
อโลภอโทสอโมหวเสน ติมูลา ๑- โหนฺติ, าณวิปฺปยุตฺตจิตฺเตน วิรมนฺตสฺส
ทฺวิมูลา. ๒- อนภิชฺฌา าณสมฺปยุตฺตจิตฺเตน วิรมนฺตสฺส ทฺวิมูลา โหติ, ๓-
าณวิปฺปยุตฺตจิตฺเตน เอกมูลา. อโลโภ ปน อตฺตนาว อตฺตโน มูลํ น โหติ.
อพฺยาปาเทปิ เอเสว นโย. สมฺมาทิฏฺิ อโลภาโทสวเสน ทฺวิมูลาเอวาติ.
                         อริยวาสทสกวณฺณนา
      [๓๔๘] อริยวาสาติ อริยาเอว วสึสุ วสนฺติ วสิสฺสนฺติ เอเตสูติ
อริยวาสา. ปญฺจงฺควิปฺปหีโนติ ปญฺจหิ องฺเคหิ วิปฺปยุตฺโตว หุตฺวา ขีณาสโว
อวสิ วสติ วสิสฺสตีติ ตสฺมา อยํ ปญฺจงฺควิปฺปหีนตา, อริยสฺส วาสตฺตา
อริยวาโสติ วุตฺตา. เอเสว นโย สพฺพตฺถ.
      เอวํ โข อาวุโส ภิกฺขุ ฉฬงฺคสมนฺนาคโต โหตีติ ฉฬงฺคุเปกฺขาย
สมนฺนาคโต โหติ. ฉฬงฺคุเปกฺขา นาม เกติ? าณาทโยติ. ๔- "าณนฺ"ติ
วุตฺเต กิริยโต จตฺตาริ าณสมฺปยุตฺตจิตฺตานิ ลพฺภนฺติ. "สตตวิหารา"ติ ๕- วุตฺเต
อฏฺ มหาจิตฺตานิ. "รชฺชนทุสฺสนํ นตฺถี"ติ วุตฺเต ทส จิตฺตานิ ลพฺภนฺติ.
โสมนสฺสํ อาเสวนวเสน ลพฺภติ.
      สตารกฺเขน เจตสาติ ขีณาสวสฺส หิ ตีสุ ทฺวาเรสุ สพฺพกาลํ สติ
อารกฺขกิจฺจํ สาเธติ. เตเนวสฺส "จรโต จ ติฏฺโต จ สุตฺตสฺส จ ชาครสฺส
จ สตตํ สมิตํ าณทสฺสนํ ปจฺจุปฏฺิตํ โหตี"ติ วุจฺจติ.
      ปุถุสมณพฺราหฺมณานนฺติ พหูนํ สมณพฺราหฺมณานํ. เอตฺถ จ สมณาติ
ปพฺพชฺชูปคตา. พฺราหฺมณาติ โภวาทิโน. ปุถุปจฺเจกสจฺจานีติ พหูนิ
ปาเฏกฺกสจฺจานิ, อิทเมว ทสฺสนํ สจฺจํ, อิทเมว ทสฺสนํ สจฺจนฺติ เอวํ ปาฏิเยกฺกํ
คหิตานิ พหูนิ สจฺจานีติ อตฺโถ. นุณฺณานีติ นีหฏานิ. ๖- ปนุณฺณานีติ สุฏฺุ
นีหฏานิ. จตฺตานีติ วิสฏฺานิ. วนฺตานีติ วมิตานิ. มุตฺตานีติ ฉินฺนพนฺธนานิ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ติมูลานิ             ๒ ฉ.ม. ทฺวิมูลานิ
@๓ ฉ.ม. โหติ น ทิสฺสติ        ๔ ฉ.ม. อิติ สทฺโท น ทิสฺสติ
@๕ ฉ.ม. สตตวิหาโร          ๖ ฉ.ม. นิหฏานิ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๕๒.
กตานิ. ปหีนานีติ ปชหิตานิ. ปฏินิสฺสฏฺานีติ ยถา น ปุน จิตฺตํ อารุหนฺติ,
เอวํ ปฏิวิสชฺชิตานิ. ๑- สพฺพาเนว ตานิ คหิตคฺคหณสฺส วิสฏฺภาวเววจนานิ.
      สมวยสฏฺเสโนติ เอตฺถ อวยาติ อนูนา, สฏฺาติ วิสฏฺา, สมฺมา
อวยา สฏฺา เอสนา อสฺสาติ สมวยสฏฺเสโน, สมฺมาวิสฏฺสพฺพเอสโนติ
อตฺโถ. ราคา จิตฺตํ วิมุตฺตนฺติ อาทีหิ มคฺคสฺส กิจฺจนิปฺผตฺติ กถิตา.
      ราโค เม ปหีโนติ อาทีหิ ปจฺจเวกฺขณาย ผลํ กถิตํ.
                        อเสกฺขธมฺมทสกวณฺณนา
      อเสกฺขา สมฺมาทิฏฺีติ อาทโย สพฺเพปิ ผลสมฺปยุตฺตธมฺมาเอว. เอตฺถ
จ สมฺมาทิฏฺิ, สมฺมาาณนฺติ ทฺวีสุ าเนสุ ปญฺาว กถิตา. สมฺมาวิมุตฺตีติ
อิมินา ปเทน วุตฺตาว เสสา ผลสมาปตฺติธมฺมา สงฺคหิตาติ เวทิตพฺพา.
      "อิเม โข อาวุโส"ติ อาทิ วุตฺตนเยเนว โยเชตฺพฺพํ. อิติ ฉนฺนํ
ทสกานํ วเสน สมสฏฺิปเญฺห กเถนฺโต เถโร สามคฺคีรสํ ทสฺเสสีติ.
                         ทสกวณฺณนา นิฏฺิตา.
                         --------------
                         ปญฺหสโมธานวณฺณนา
      [๓๔๙] อิธ ปน ตฺวา ปญฺหา สโมธาเนตพฺพา. อิมสฺมึ หิ สุตฺเต
เอกกวเสน เทฺว ปญฺหา กถิตา. ทุกวเสน สตฺตติ. ติกวเสน อสีติสตํ.
จตุกฺกวเสน เทฺว สตานิ. ปญฺจกวเสน ตึสสตํ. ฉกฺกวเสน ทฺวตฺตึสสตํ.
สตฺตกวเสน อฏฺนวุติ. อฏฺกวเสน อฏฺาสีติ. นวกวเสน จตุปณฺณาส. ทสกวเสน
สมสฏฺีติ เอวํ สหสฺสํ จุทฺทส จ ๒- ปญฺหา กถิตา. อิมญฺหิ สุตฺตนฺตํ เปตฺวา
เตปิฏเก พุทฺธวจเน อญฺโ สุตฺตนฺโต เอวํ พหุปญฺหปฏิมณฺฑิโต นตฺถิ. ภควา
อิมํ สุตฺตนฺตํ อาทิโต ปฏฺาย สกลํ สุตฺวา จินฺเตสิ "ธมฺมเสนาปติ สาริปุตฺโต
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปฏินิสฺสชฺชิตานิ      ๒ ฉ.ม. จ สทฺโท น ทิสฺสติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๕๓.
พุทฺธพลํ ทีเปตฺวา อปฺปฏิวตฺติยํ สีหนาทํ นทติ. สาวกภาสิโตติ วุตฺเต
โอกปฺปนา น โหติ, ชินภาสิโตติ วุตฺเต โหติ, ตสฺมา ชินภาสิตํ กตฺวา
เทวมนุสฺสานํ โอกปฺปนํ อิมสฺมึ สุตฺตนฺเต อุปฺปาเทสฺสามี"ติ. ตโต วุฏฺาย
สาธุการํ อทาสิ. เตน วุตฺตํ "อถโข ภควา วุฏฺหิตฺวา อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ
อามนฺเตสิ, สาธุ สาธุ สาริปุตฺต, สาธุ โข ตฺวํ สาริปุตฺต ภิกฺขูนํ สงฺคีติปริยายํ
อภาสี"ติ.
      ตตฺถ สงฺคีติปริยายนฺติ สามคฺคิยา การณํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ "สาธุ
โข ตฺวํ สาริปุตฺต มม สพฺพญฺุตาเณน สํสนฺทิตฺวา ภิกฺขูนํ สามคฺคีรสํ ๑-
อภาสี"ติ. สมนุญฺโ สตฺถา อโหสีติ อนุโมทเนน สมนุญฺโ อโหสิ.
เอตฺตเกน อยํ สุตฺตนฺโต ชินภาสิโต นาม ชาโต. เทสนาปริโยสาเน อิมํ
สุตฺตนฺตํ มนสิกโรนฺตา เต ภิกฺขู อรหตฺตํ ปาปุณึสูติ.
                  อิติ สุมงฺคลวิลาสินิยา ทีฆนิกายฏฺกถาย
                       สงฺคีติสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
                        -----------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๖ หน้า ๒๓๕-๒๕๓.
http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=6&A=5958&modeTY=1&pagebreak=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=6&A=5958&modeTY=1&pagebreak=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=11&i=221
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=11&A=4501
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=11&A=4742
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=11&A=4742
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๑
http://84000.org/tipitaka/read/?index_11