บาลีอรรถกถาเล่มที่ ๙

หน้าที่ ๑๘๗.

อชฺฌตฺตเกสาทีสุ นีลกสิณาทิวเสน อุปฺปาทิตรูปชฺฌานํ รูปํ, ^๑- ตทสฺส อตฺถีติ รูปี. พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสตีติ พหิทฺธาปิ นีลกสิณาทีนิ รูปานิ ฌานจกฺขุนา ปสฺสติ. อิมินา อชฺฌตตฺพหิทฺธาวตฺถุเกสุ กสิเณสุ อุปฺปาทิตชฺฌานสฺส ปุคฺคลสฺส จตฺตาริปิ รูปาวจรชฺฌานานิ ทสฺสิตานิ. อชฺฌตฺตํ อรูปสญฺญีติ อชฺฌตฺตํ น รูปสญฺญี, อตฺตโน เกสาทีสุ อนุปฺปาทิตรูปาวรชฺฌาโนติ อตฺโถ. อิมินา พหิทฺธา ปริกมฺมํ กตฺวา พหิทฺธาว อุปฺปาทิตชฺฌานสฺส รูปาวจรชฺฌานานิ ทสฺสิตานิ. สุภนฺเตว อธิมุตฺโต โหตีติ อิมินาว สุวิสุทฺเธสุ นีลาทีสุ วณฺณกสิเณสุ ฌานานิ ทสฺสิตานิ. ตตฺถ กิญฺจาปิ อนฺโตอปฺปนาย สุภนฺติ อาโภโค นตฺถิ, โย ปน สุวิสุทฺธํ สุภกสิณํ อารมฺมณํ กตฺวา วิหรติ, โส ยสฺมา สุภนฺติ อธิมุตฺโต โหตีติ วตฺตพฺพตฺตํ อาปชฺชติ. ตสฺมา เอวํ เทสนา กตา. ปฏิสมฺภิทามคฺเค ปน "กถํ สุภนฺเตว อธิมุตฺโต โหตีติ วิโมกฺโข. อิธ ภิกฺขุ เมตฺตาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ ฯเปฯ เมตฺตาย ภาวิตตฺตา สตฺตา อปฺปฏิกฺกูลาว โหนฺติ. กรุณามุทิตาอุเปกฺขาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ กรุณามุทิตาอุเปกฺขาย ภาวิตตฺตา สตฺตา อปฺปฏิกฺกูลา โหนฺติ. เอวํ สุภนฺเตว อธิมุตฺโต โหตีติ วิโมกฺโข"ติ ^๒- วุตฺตํ. สพฺพโส รูปสญฺญานนฺติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ สพฺพํ วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตเมว. อยํ อฏฺฐโม วิโมกฺโขติ อยํ จตุนฺนํ ขนฺธานํ สพฺพโส วิสฺสฏฺฐตฺตา วิมุตฺตตฺตา อฏฺฐโม อุตฺตโม วิโมกฺโข นาม. [๒๔๙] อภิภายตนกถายํ อภิภายตนานีติ อภิภวนการณานิ. กึ อภิภวนฺติ? ปจฺจนีกธมฺเมปิ อารมฺมณานิปิ. ตานิ หิ ปฏิปกฺขภาเวน ปจฺจนีกธมฺเม อภิภวนฺติ, ปุคฺคลสฺส ญาณุตฺตริกตาย อารมฺมณานิ. อชฺฌตฺตํ รูปสญฺญีติอาทีสุ ปน อชฺฌตฺตรูเป ปริกมฺมวเสน อชฺฌตฺตํ รูปสญฺญี นาม โหติ. อชฺฌตฺตมฺหิ นีลปริกมฺมํ กโรนฺโต เกเส วา ปิตฺเต วา อกฺขิตารกายํ วา กโรติ, ปีตปริกมฺมํ กโรนฺโต เมเท วา ฉวิยา วา หตฺถตเลสุ วา ปาทตเลสุ วา อกฺขีนํ ปีตฏฺฐาเน วา กโรติ, @เชิงอรรถ: ^๑ สี. อุปฺปาทิตํ รูปํ ^๒ ขุ. ปฏิ. ๓๑/๔๖๗/๓๕๙-๖๐

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๘๘.

โลหิตปริกมฺมํ กโรนฺโต มํเส วา โลหิเต วา ชิวฺหาย วา อกฺขีนํ รตฺตฏฺฐาเน วา กโรติ, โอทาตปริกมฺมํ กโรนฺโต อฏฺฐิมฺหิ วา ทนฺเต วา นเข วา อกฺขีนํ เสตฏฺฐาเน วา กโรติ. ตํ ปน สุนีลํ สุปีตกํ สุโลหิตกํ สุโอทาตํ น โหติ, อสุวิสุทฺธเมว ^๑- โหติ. เอโก พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสตีติ ยสฺเสตํ ปริกมฺมํ อชฺฌตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ, นิมิตฺตํ ปน พหิทฺธา, โส เอวํ อชฺฌตฺตํ ปริกมฺมสฺส พหิทฺธา จ อปฺปนาย วเสน "อชฺฌตฺตํ รูปสญฺญี เอโก พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสตี"ติ วุจฺจติ. ปริตฺตานีติ อวฑฺฒิตานิ. สุวณฺณทุพฺพณฺณานีติ สุวณฺณานิ วา โหนฺตุ ทุพฺพณฺณานิ วา, ปริตฺตวเสเนว อิทมภิภายตนํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ตานิ อภิภุยฺยาติ ยถา นาม สมฺปุณฺณคหณิโก ^๒- กตจฺฉุมตฺตํ ภตฺตํ ลภิตฺวา "กึ เอตฺถ ภุญฺชิตพฺพํ อตฺถี"ติ สงฺกฑฺฒิตฺวา เอกกพฬเมว กโรติ, เอวเมวํ ญาณุตฺตริโก ปุคฺคโล วิสทญาโณ "กึ เอตฺถ ปริตฺตเก อารมฺมเณ สมาปชฺชิตพฺพํ อตฺถิ, นายํ มม ภาโร"ติ ตานิ รูปานิ อภิภวิตฺวา สมาปชฺชติ, สห นิมิตฺตุปฺปาเทเนตฺถ ^๓- อปฺปนํ ปาเปตีติ อตฺโถ. ชานามิ ปสฺสามีติ อิมินา ปนสฺส อาโภโค กถิโต, โส จ โข สมาปตฺติโต วุฏฺฐิตสฺส, น อนฺโตสมาปตฺติยํ. เอวํสญฺญี โหตีติ อาโภคสญฺญายปิ ฌานสญฺญายปิ เอวํสญฺญี โหติ. อภิภวสญฺญา หิสฺส อนฺโตสมาปตฺติยํปิ อตฺถิ, อาโภคสญฺญา ปน สมาปตฺติโต วุฏฺฐิตสฺเสว. อปฺปมาณานีติ วฑฺฒิตปฺปมาณานิ, มหนฺตานีติ อตฺโถ. อภิภุยฺยาติ เอตฺถ ปน ยถา มหคฺฆโส ปุริโส เอกภตฺตวฑฺฒิตํ ^๔- ลภิตฺวา "อญฺโญปิ โหตุ, อญฺโญปิ โหตุ, กึ เอส ^๕- มยฺหํ กริสฺสตี"ติ ตํ น มหนฺตโต ปสฺสติ, เอวเมว ญาณุตฺตโร ปุคฺคโล วิสทญาโณ "กึ เอตฺถ สมาปชฺชิตพฺพํ, นยิทํ อปฺปมาณํ, น มยฺหํ จิตฺเตกคฺคตากรเณ ภาโร อตฺถี"ติ ตานิ อภิภวิตฺวา สมาปชฺชติ, สห นิมิตฺตุปฺปาเทเนเวตฺถ อปฺปนํ ปาเปตีติ อตฺโถ. @เชิงอรรถ: ^๑ สี. อวิสุทฺธเมว ^๒ ฉ.ม. สมฺปนฺนคหณิโก ^๓ ฉ.ม....ปาเทเนเวตฺถ @^๔ สี....ติกํ, ฉ.ม. ภตฺตวฑฺฒิตกํ ^๕ ฉ.ม. กิเมสา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๘๙.

อชฺฌตฺตํ อรูปสญฺญีติ อลาภิตาย วา อนตฺถิกตาย วา อชฺฌตฺตรูเป ปริกมฺมสญฺญาวิรหิโต. เอโก พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสตีติ ยสฺส ปริกมฺมํปิ นิมิตฺตํปิ พหิทฺธาว อุปฺปนฺนํ, โส เอวํ พหิทฺธา ปริกมฺมสฺส เจว อปฺปนาย จ วเสน "อุปฺปนฺนํ ^๑- อชฺฌตฺตํ อรูปสญฺญี เอโก พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสตี"ติ วุจฺจติ. เสสเมตฺถ จตุตฺถาภิภายตเน วุตฺตนยเมว. อิเมสุ ปน จตูสุ ปริตฺตํ วิตกฺกจริตวเสน อาคตํ, อปฺปมาณํ โมหจริตวเสน, สุวณฺณํ โทสจริตวเสน, ทุพฺพณฺณํ ราคจริตวเสน. เอเตสํ หิ เอตานิ สปฺปายานิ. สา จ เนสํ สปฺปายตา วิตฺถารโต วิสุทฺธิมคฺเค จริยนิทฺเทเส วุตฺตา. ปญฺจมาภิภายตนาทีสุ นีลานีติ สพฺพสงฺคาหิกวเสน วุตฺตํ. นีลวณฺณานีติ วณฺณวเสน นีลานิ. ^๒- นีลนิทสฺสนานีติ นิทสฺสนวเสน. อปญฺญายมานวิวรานิ อสมฺภินฺนวณฺณานิ เอกนีลาเนว หุตฺวา ทิสฺสนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. นีลนิภาสานีติ อิทํ ปน โอภาสวเสน วุตฺตํ, นีโลภาสานิ นีลปภายุตฺตานีติ อตฺโถ. เอเตน เตสํ สุวิสุทฺธตํ ทสฺเสติ. วิสุทฺธวณฺณวเสเนว หิ อิมานิ จตฺตาริ อภิภายตนานิ วุตฺตานิ. อุมาปุปฺผนฺติ ^๓- เอตํ หิ ปุปฺผํ สินิทฺธํ มุทุํ ทิสฺสมานํปิ นีลเมว โหติ. คิริกณฺณิกปุปฺผาทีนิ ปน ทิสฺสมานานิ เสตธาตุกานิ โหนฺติ. ตสฺมา อิทเมว คหิตํ, น ตานิ. พาราณเสยฺยกนฺติ พาราณสิยํ ภวํ. ^๔- ตตฺถ กิร กปฺปาโสปิ มุทุ, สุตฺตกนฺติกาโยปิ ตนฺตวายาปิ เฉกา, อุทกํปิ สุจิ สินิทฺธํ, ตสฺมา วตฺถํ อุภโตภาควิมฏฺฐํ โหติ, ทฺวีสุ ปสฺเสสุ มฏฺฐํ มุทุ สินิทฺธํ ขายติ. ปีตานีติอาทีส อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. "นีลกสิณํ อุคฺคณฺหนฺโต นีลสฺมึ นิมิตฺตํ คณฺหาติ ปุปฺผสฺมึ วา วตฺถสฺมึ วา วณฺณธาตุยา วา"ติอาทิกํ ปเนตฺถ กสิณกรณญฺเจว ปริกมฺมญฺจ อปฺปนาวิธานญฺจ สพฺพํ วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถารโต วุตฺตเมว. อภิญฺญาโวสานปารมิปฺปตฺตาติ อิโต ปุพฺเพสุ สติปฏฺฐานาทีสุ เต ธมฺเม ภาเวตฺวา อรหตฺตปตฺตาว อภิญฺญาโวสานปารมิปฺปตฺตา นาม โหนฺติ, อิเมสุ ปน อฏฺฐสุ อภิภายตเนสุ จิณฺณวสีภาวาเยว อภิญฺญาโวสานปารมิปฺปตฺตา นาม. @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ ^๒ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ @^๓ สี., ม. อุมฺมาปุปผนฺติ ^๔ ก. กตํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๐.

[๒๕๐] กสิณกถายํ สกลฏฺเฐน กสิณานิ, ตทารมฺมณานํ ธมฺมานํ เขตฺตฏฺเฐน อธิฏฺฐานฏฺเฐน วา อายตนานิ. อุทฺธนฺติ อุปริคคนตลาภิมุขํ. อโธติ เหฏฺฐา ภูมิตลาภิมุขํ. ติริยนฺติ เขตฺตมณฺฑลมิว สมนฺตา ปริจฺฉินฺทิตฺวา. เอกจฺโจ หิ อุทฺธเมว กสิณํ วฑฺเฒติ, เอกจฺโจ อโธ, เอกจฺโจ สมนฺตโต. เตเนว การเณน ^๑- เอวํ ปสาเรติ อาโลกมิว รูปทสฺสนกาโม. เตน วุตฺตํ "ปฐวีกสิณเมโก สญฺชานาติ อุทฺธํ อโธ ติริยนฺ"ติ. อทฺวยนฺติ ทิสานุทิสาสุ อทฺวยํ. อิทํ ปน เอกสฺส อญฺญาภาวานุปคมนตฺถํ วุตฺตํ. ยถา หิ อุทกํ ปวิฏฺฐสฺส สพฺพทิสาสุ อุทกเมว โหติ อนญฺญํ, เอวเมว ปฐวีกสิณํ ปฐวีกสิณเมว โหติ. นตฺถิ ตสฺส อญฺโญ กสิณสมฺเภโทติ. เอส นโย สพฺพตฺถ. อปฺปมาณนฺติ อิทํ ตสฺส ตสฺส ผรณอปฺปมาณวเสน วุตฺตํ. ตญฺหิ เจตสา ผรนฺโต สกลเมว ผรติ, อยมสฺส อาทิ, อิทํ มชฺฌนฺติ ปมาณํ น คณฺหาตีติ. วิญฺญาณกสิณนฺติ เจตฺถ กสิณุคฺฆาฏิมากาเส ปวตฺตํ วิญฺญาณํ. ตตฺถ กสิณวเสน กสิณุคฺฆาฏิมากาเส, กสิณุคฺฆาฏิมากาสวเสน ตตฺถ ปวตฺตวิญฺญาเณ อุทฺธมโธติริยตา เวทิตพฺพา. อยเมตฺถ สงฺเขโป. กมฺมฏฺฐานภาวนานเยน ปเนตานิ ปฐวีกสิณาทีนิ วิตฺถารโต วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตาเนว. อิธาปิ จิณฺณวสิภาเวเนว อภิญฺญาโวสานปารมิปฺปตฺตา โหนฺตีติ เวทิตพฺพา. ตถา อิโต อนนฺตเรสุ จตูสุ ฌาเนสุ. ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ มหาอสฺสปุรสุตฺเต วุตฺตเมว. [๒๕๒] วิปสฺสนาญาเณ ปน รูปีติอาทีนํ อตฺโถ วุตฺโตเยว. เอตฺถ สิตํ เอตฺถ ปฏิพทฺธนฺติ เอตฺถ จาตุมหาภูติเก กาเย นิสฺสิตญฺจ ปฏิพทฺธญฺจ. สุโภติ สุนฺทโร. โชติมาติ สุปริสุทฺธอากรสมุฏฺฐิโต. ^๒- สุปริกมฺมกโตติ สุฏฺฐุ กตปริกมฺโม อปนีตปาสาณสกฺขโร. อจฺโฉติ ตนุจฺโฉ ตนุจฺฉวิ. วิปฺปสนฺโนติ สุฏฺฐุ วิปฺปสนฺโน. สพฺพาการสมฺปนฺโนติ โธวนวิชฺฌนาทีหิ ^๓- สพฺเพหิ อากาเรหิ สมฺปนฺโน. นีลนฺติอาทีหิ วณฺณสมฺปตฺตึ ทสฺเสติ. ตาทิสํ หิ อาวุตํ ปากฏํ โหติ. เอวเมว โขติ เอตฺถ เอวํ อุปมาสํสนฺทนํ เวทิตพฺพํ:- มณิ วิย หิ กรชกาโย. อาวุตํ สุตฺตํ วิย วิปสฺสนาญาณํ. จกฺขุมา ปุริโส วิย วิปสฺสนาลาภี @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. เตน เตน การเณน ^๒ สี., ม. สุปริสุทฺธอาการสมุฏฺฐิโต @^๓ ฉ.ม. โธวนเวธนาทีหิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๑.

ภิกฺขุ. หตฺเถ กริตฺวา ปจฺจเวกฺขโต "อยํ โข มณี"ติ มณิโน อาวิภูตกาโล วิย วิปสฺสนาญาณํ อภินีหริตฺวา นิสินฺนสฺส ภิกฺขุโน จาตุมหาภูติกกายสฺส อาวิภูตกาโล. "ตตฺริทํ สุตฺตํ อาวุตนฺ"ติ สุตฺตสฺส อาวิภูตกาโล วิย วิปสฺสนาญาณํ อภินีหริตฺวา นิสินฺนสฺส ภิกฺขุโน ตทารมฺมณานํ ผสฺสปญฺจมกานํ วา สพฺพจิตฺตเจตสิกานํ วา วิปสฺสนาญาณสฺเสว วา อาวิภูตกาโลติ. กึ ปเนตํ ญาณสฺส อาวิภูตํ, ปุคฺคลสฺสาติ. ญาณสฺส, ตสฺส ปน อาวิภาวตฺตา ปุคฺคลสฺส อาวิภูตาว โหนฺติ. อิทญฺจ วิปสฺสนาญาณํ มคฺคสฺส อนนฺตรํ, เอวํ สนฺเตปิ ยสฺมา อภิญฺญาวาเร อารทฺเธ เอตสฺส อนฺตราวาโร ^๑- นตฺถิ, ตสฺมา อิเธว ทสฺสิตํ. ยสฺมา จ อนิจฺจาทิวเสน อกตสมฺมสนสฺส ทิพฺพาย โสตธาตุยา เภรวสทฺทํ สุณโต ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติยา เภรเว ขนฺเธ อนุสฺสรโต ทิพฺเพน จกฺขุนา เภรวํ รูปํ ปสฺสโต ภยสนฺตาโส อุปฺปชฺชติ, น อนิจฺจาทิวเสน กตสมฺมสนสฺส, ตสฺมา อภิญฺญาปตฺตสฺส ภยวิโนทกเหตุสมฺปาทนตฺถํปิ อิทํ อิเธว ทสฺสิตํ. อิธาปิ อรหตฺตวเสเนว อภิญฺญาโวสานปารมิปฺปตฺตา เวทิตพฺพา. [๒๕๓] มโนมยิทฺธิยํ จิณฺณวสิตาย. ตตฺถ มโนมยนฺติ มเนน นิพฺพตฺตํ. สพฺพงฺคปญฺจงฺคีติ สพฺเพหิ องฺเคหิ จ ปญฺจงฺเคหิ จ สมนฺนาคตํ. อหีนินฺทฺริยนฺติ. สณฺฐานวเสน อวิกลินฺทฺริยํ. อิทฺธิมตา นิมฺมิตรูปํ หิ สเจ อิทฺธิมา โอทาโต, ตํปิ โอทาตํ. สเจ อวิทฺธกณฺโณ, ตํปิ อวิทฺธกณฺณนฺติ เอวํ สพฺพากาเรหิ เตน สทิสเมว โหติ. มุญฺชมฺหา อีสิกนฺติอาทิ อุปมตฺตยํปิ ตํสทิสภาวทสฺสนตฺถเมว วุตฺตํ. มุญฺชสทิสาเอว หิ ตสฺส อนฺโต อีสิกา โหติ. โกสสทิโสเยว อสิ, วฏฺฏาย โกสิยา วฏฺฏํ ^๒- อสิเมว ปกฺขิปนฺติ, สตฺถกาย สตฺถกํ. ^๓- กรณฺฑาติ อิทํปิ อหิกญฺจุกสฺส นามํ, น วิลีวกรณฺฑกสฺส. อหิกญฺจุโก หิ อสินา สทิโสว โหติ. ตตฺถ กิญฺจาปิ "ปุริโส อหึ กรณฺฑา อุทฺธเรยฺยา"ติ หตฺเถน อุทฺธรมาโน วิย ทสฺสิโต, อถโข จิตฺเตเนวสฺส อุทฺธรณํ เวทิตพฺพํ. อยํ หิ อหิ นาม สชาติยํ ฐิโต, กฏฺฐนฺตรํ วา รุกฺขนฺตรํ วา นิสฺสาย, @เชิงอรรถ: ^๑ สี. อนนฺตรวาโร ^๒ ก. วทฺธาย โกสิยา วทฺธํ ^๓ ฉ.ม. ปตฺถฏาย ปตฺถฏํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๒.

ตจโต สรีรนิกฺกฑฺฒนปโยคสงฺขาเตน ถาเมน, สรีรํ ขาทมานํ วิย ปุราณตจํ ชิคุจฺฉนฺโตติ อิเมหิ จตูหิ การเณหิ สยเมว กญฺจุกํ ชหติ, น สกฺกา ตโต อญฺเญน อุทฺธริตุํ. ตสฺมา จิตฺเตน อุทฺธรณํ สนฺธาย อิทํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. อิติ มุญฺชาทิสทิสํ อิมสฺส ภิกฺขุโน สรีรํ, อีสิกาทิสทิสํ นิมฺมิตรูปนฺติ อิทเมตฺถ โอปมฺมสํสนฺทนํ. นิมฺมานวิธานํ ปเนตฺถ ปรโต จ อิทฺธิวิธาทิปญฺจาภิญฺญากถา สพฺพากาเรน วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถาริตาติ ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา. อุปมามตฺตเมว หิ อิธ อธิกํ. ตตฺถ เฉกกุมฺภการาทโย วิย อิทฺธิวิธญาณลาภี ภิกฺขุ ทฏฺฐพฺโพ. สุปริกมฺมกตมตฺติกาทโย วิย อิทฺธิวิธญาณํ ทฏฺฐพฺพํ. อิจฺฉิติจฺฉิตภาชน- วิกติอาทิกรณํ วิย ตสฺส ภิกฺขุโน วิกุพฺพนํ ทฏฺฐพฺพํ. อิธาปิ จิณฺณวสิตาวเสเนว อภิญฺญาโวสานปารมิปฺปตฺตา เวทิตพฺพา. ตถา ตโต ^๑- ปราสุ จตูสุ อภิญฺญาสุ. [๒๕๕] ตตฺถ ทิพฺพโสตธาตุอุปมายํ สงฺขธโมติ สงฺขธมโก. อปฺปกสิเรเนวาติ นิทฺทุกฺเขเนว วิญฺญาเปยฺยาติ ชานาเปยฺย. ตตฺถ เอวํ จาตุทฺทิสา วิญฺญาเปนฺเต สงฺขธมเก "สงฺขสทฺโท อยนฺ"ติ ววตฺถาเปนฺตานํ สตฺตานํ ตสฺส สงฺขสทฺทสฺส อาวิภูตกาโล วิย โยคิโน ทูรสนฺติกเภทานํ นิพฺพานญฺเจว มานุสกานญฺจ สทฺทานํ อาวิภูตกาโล ทฏฺฐพฺโพ. [๒๕๖] เจโตปริยญาณูปมายํ ทหโรติ ตรุโณ. ยุวาติ โยพฺพเนน สมนฺนาคโต. มณฺฑนกชาติโกติ ยุวาปิ สมาโน น อาลสิโย กิลิฏฺฐวตฺถสรีโร, อถโข มณฺฑนกปกติโก, ทิวสสฺส เทฺว ตโย วาเร นฺหายิตฺวา สุทฺธวตฺถปริทหนอลงฺการกรณสีโลติ อตฺโถ. สกณิกนฺติ กาฬติลกวงฺกมุขทูสิปีฬกาทีนํ อญฺญตเรน สโทสํ. ตตฺถ ยถา ตสฺส มุขนิมิตฺตํ ปจฺจเวกฺขโต มุขโทโส ปากโฏ โหติ, เอวํ เจโตปริยญาณาย จิตฺตํ อภินีหริตฺวา นิสินฺนสฺส ภิกฺขุโน ปเรสํ โสฬสวิธํ จิตฺตํ ปากฏํ โหตีติ เวทิตพฺพํ. ปุพฺเพนิวาสูปมาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ สพฺพํ มหาอสฺสปุเร วุตฺตเมว. @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. อิโต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๓.

[๒๕๙] อยํ โข อุทายิ ปญฺจโม ธมฺโมติ เอกูนวีสติ ปพฺพานิ ปฏิปทาวเสน เอกํ ธมฺมํ กตฺวา ปญฺจโม ธมฺโมติ วุตฺโต. ยถา หิ อฏฺฐกนาครสุตฺเต เอกาทส ปพฺพานิ ปุจฺฉาวเสน เอกธมฺโม กโต, เมวมิธ เอกูนวีสติ ปพฺพานิ ปฏิปทาวเสน เอโก ธมฺโม กโตติ เวทิตพฺพานิ. อิเมสุ จ ปน เอกูนวีสติยา ปพฺเพสุ ปฏิปาฏิยา อฏฺฐสุ โกฏฺฐาเสสุ วิปสฺสนาญาเณ จ อาสวกฺขยญาเณ จ อรหตฺตวเสน อภิญฺญาโวสานปารมิปฺปตฺตา เวทิตพฺพา, เสเสสุ จิณฺณวสิภาววเสน. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ. ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย มหาสกุลุทายิสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตา. -----------

อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๙ หน้า ๑๘๗-๑๙๓. http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=9&A=4714&modeTY=2&pagebreak=1 The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=9&A=4714&modeTY=2&pagebreak=1 อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=13&i=314 เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=13&A=5498 พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=13&A=6360 The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=13&A=6360 สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๓ http://84000.org/tipitaka/read/?index_13