ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
previous bookdispage pageNumbernext pagelast page chage to ENGLISH letter  
Atthakatha Book 4 : PALI ROMAN Dī.A. (sumaṅgala.1)

                            Sumaṅgalavilāsinī
                           dīghanikāyaṭṭhakathā
                         sīlakkhandhavaggavaṇṇanā
                       ------------------
                namo tassa bhagavato arahato sammāsambuddhassa.
                           Ganthārambhakathā
                karuṇāsītalahadayaṃ          paññāpajjotavihatamohatamaṃ
                sanarāmaralokagaruṃ         vande sugataṃ gativimuttaṃ.
                Buddhopi buddhabhāvaṃ        bhāvetvā ceva sacchikatvā ca
                yaṃ upagato  gatamalaṃ 1-    vande tamanuttaraṃ dhammaṃ.
                Sugatassa orasānaṃ        puttānaṃ mārasenamathanānaṃ
                aṭṭhannampi ca samūhaṃ       sirasā vande ariyasaṃghaṃ.
                Iti me pasannamatino      ratanattayavandanāmayaṃ puññaṃ
                yaṃ suvihatantarāyo        hutvā tassānubhāvena
                dīghassa dīghasuttaṅ-        kitassa nipuṇassa āgamavarassa
                buddhānubuddhasaṃvaṇ-        ṇitassa saddhāvahaguṇassa
                atthappakāsanatthaṃ         aṭṭhakathā ādito vasīsatehi 2-
                pañcahi yā saṅgītā       anusaṅgītā ca pacchāpi
                sīhaḷadīpampana ā-        bhatātha vasinā mahāmahindena
                ṭhapitā sīhaḷabhāsāya       dīpavāsīnamatthāya
                apanetvāna tatohaṃ       sīhaḷabhāsaṃ manoramaṃ bhāsaṃ
                tantinayānucchavikaṃ         āropento vigatadosaṃ
                samayaṃ avilomento       therānaṃ theravaṃsapadipānaṃ 3-
@Footnote: 1 ka. vigatamalaṃ  2 cha.ma,i. vasisatehi  3 ka. theravaṃsappadīpānaṃ, Sī. theravaṃsapadīpānaṃ
                Sunipuṇavinicchayānaṃ         mahāvihāre nivāsīnaṃ
                hitvā punappunāgata-      matthaṃ atthaṃ pakāsayissāmi
                sujanassa ca tuṭṭhatthaṃ       ciraṭṭhitatthañca dhammassa
                sīlakathā dhutadhammā        kammaṭṭhānāni ceva sabbāni
                cariyāvidhānasahito        jhānasamāpattivitthāro
                sabbā ca abhiññāyo      paññāsaṅkalavinicchayo 1- ceva
                khandha 2- dhātāyatanin-    driyāni ariyāni ceva cattāri
                saccāni paccayākā-      radesanā suparisuddhanipuṇanayā
                avimuttatantimaggā        vipassanābhāvanā ceva
                iti pana sabbaṃ yasmā      visuddhimagge mayā suparisuddhaṃ
                vuttaṃ tasmā bhiyyo       na taṃ 3- idha vicārayissāmi.
                Majjhe visuddhimaggo       esa catunnaṃpi āgamānañhi
                ṭhatvā pakāsayissati       tattha yathābhāsitaṃ atthaṃ
                icceva kato tasmā      tampi gahetvāna saddhimetāya
                aṭṭhakathāya vijānatha       dīghāgamanissitaṃ atthanti.
                     -----------------------
                             Nidānakathā
      tattha dīghāgamo nāma sīlakkhandhavaggo mahāvaggo pāṭikavaggoti 4- vaggato
tivaggo hoti, suttato catuttiṃsasuttasaṅgaho. Tassa 5- vaggesu sīlakkhandho 6-
ādi, suttesu brahmajālaṃ. Brahmajālassāpi "evamme sutan"ti ādikaṃ āyasmatā
ānandena paṭhamamahāsaṅgītikāle vuttaṃ nidānamādi.
                          Paṭhamamahāsaṅgītikathā
      paṭhamamahāsaṅgīti nāma cesā kiñcāpi vinayapiṭake tantimārūḷhā,
nidānakosallatthaṃ pana idhāpi evaṃ veditabbā:-
@Footnote: 1 ka. paññāsakalanicchayo, Sī. paññāsaṅkhalananicchayo, Ma. paññāsaṅgahanicchayo
@2 cha.Ma. khandhā dhātāyatanin         3 ka. netaṃ
@4 ka. pātiyavaggoti,  cha.Ma. pāthikavaggoti  5 ka. tesu  6 cha.Ma. sīlakkhandhavaggo
      Dhammacakkappavattanañhi ādiṃ katvā yāva subhaddaparibbājakavinayanā katabuddhakicce
kusinārāyaṃ upavattane mallānaṃ sālavane yamakasālānamantare visākhapuṇṇamīdivase 1-
paccūsasamaye anupādisesāya nibbānadhātuyā parinibbute bhagavati lokanāthe bhagavato
dhātubhājanadivase sannipatitānaṃ sattannaṃ bhikkhusatasahassānaṃ saṃghatthero āyasmā
mahākassapo sattāhaparinibbute bhagavati subhaddena vuḍḍhapabbajitena "alaṃ āvuso mā
socittha, mā paridevittha, sumuttā mayaṃ tena mahāsamaṇena, upaddutā ca homa `idaṃ vo
kappati, idaṃ vo na kappatī'ti, idāni pana mayaṃ yaṃ icchissāma, taṃ karissāma. Yaṃ na
icchissāma, na taṃ karissāmā"ti 2- vuttavacanamanussaranto, īdisassa ca
saṃghasannipātassa puna dullabhabhāvaṃ maññamāno "ṭhānaṃ kho panetaṃ vijjati, yaṃ pāpabhikkhū
`atītasatthukaṃ pāvacanan'ti maññamānā pakkhaṃ labhitvā nacirasseva saddhammaṃ
antaradhāpeyyuṃ. Yāva ca dhammavinayo tiṭṭhati, tāva anatītasatthukameva pāvacanaṃ hoti.
Vuttañhetaṃ bhagavatā:-
      `yo vo ānanda mayā dhammo ca vinayo ca desito paññatto,
so vo mamaccayena satthā'ti. 3-
      Yannūnāhaṃ dhammañca vinayañca saṅgāyeyyaṃ, yathayidaṃ sāsanaṃ addhaniyaṃ
assa ciraṭṭhitikaṃ.
      Yañcāhaṃ bhagavatā:-
      `dhāressasi pana me tvaṃ kassapa sāṇāni paṃsukūlāni nibbasanānī'ti 4-
vatvā cīvare sādhāraṇaparibhogena, `ahaṃ bhikkhave yāvadeva 5- ākaṅkhāmi vivicceva
kāmehi vivicca akusalehi dhammehi savitakkaṃ savicāraṃ vivekajaṃ pītisukhaṃ paṭhamaṃ jhānaṃ
upasampajja viharāmi, kassapopi bhikkhave yāvadeva ākaṅkhati vivicceva kāmehi vivicca
akusalehi dhammehi savitakkaṃ savicāraṃ vivekajaṃ pītisukhaṃ paṭhamaṃ jhānaṃ upasampajja
viharatī'ti 6- evamādinā nayena navānupubbavihārachaḷabhiññādibhede uttarimanussadhamme
attanā samasamaṭṭhapanena ca anuggahito, tathā ākāse pāṇiṃ cāletvā
alaggacittatāya ceva candopamapaṭipadāya ca pasaṃsito, tassa kimaññaṃ ānaṇayaṃ 7- bhavissati.
@Footnote: 1 cha.Ma. Sī.i. visākhapuṇṇamadivase         2 suttanta. 2/232 mahāparinibbānasutta
@3 suttanta. 2/216 mahāparinibbānasutta      4 suttanta. 8/154  cīvarasutta
@5 cha.ma;i. yāvade    6 suttanta. 8/152 jhānābhiññasutta    7 cha.ma;i. āṇaṇyaṃ
Nanu maṃ bhagavā rājā viya sakakavacaissariyānuppadānena attano kulavaṃsappatiṭṭhāpakaṃ
puttaṃ `saddhammavaṃsappatiṭṭhāpako me ayaṃ bhavissatī'ti mantvā iminā asādhāraṇena
anuggahena anuggahesi, imāya ca uḷārāya pasaṃsāya pasaṃsī"ti cintayanto
dhammavinayasaṅgāyanatthaṃ bhikkhūnaṃ ussāhaṃ janesi. Yathāha:-
      "atha kho āyasmā mahākassasapo bhikkhū āmantesi `ekamidāhaṃ āvuso
samayaṃ pāvāya kusināraṃ addhānamaggapaṭipanno mahatā bhikkhusaṃghena saddhiṃ pañcamattehi
bhikkhusatehī"ti sabbaṃ subhaddakaṇḍaṃ 1- vitthārato veditabbaṃ. Atthaṃ panassa
mahāparinibbānāvasāne āgataṭṭhāneyeva kathayissāma.
      Tato paraṃ āha:-
      "handa mayaṃ āvuso dhammañca vinayañca saṅgāyāma, pure adhammo
dippati, dhammo paṭibāhīyati, pure avinayo dippati, vinayo paṭibāhīyati, pure
adhammavādino balavanto honti, dhammavādino dubbalā honti, pure avinayavādino
balavanto honti, vinayavādino dubbalā hontī"ti.
      Te bhikkhū āhaṃsu "tenahi bhante thero bhikkhū uccinatū"ti. Thero
pana sakalanavaṅgasatthusāsanapariyattidhare puthujjanasotāpannasakadāgāmianāgāmisukkhavipassaka-
khīṇāsavabhikkhū anekasate anekasahasse ca vajjetvā tipiṭakasabbapariyattippabhedadhare
paṭisambhidappatte mahānubhāve yebhuyyena bhagavatā 2- etadaggaṃ āropite tevijjādibhede
khīṇāsavabhikkhūyeva ekūnapañcasate pariggahesi, ye sandhāya idaṃ vuttaṃ "atha kho
āyasmā mahākassapo ekenūnāni pañca arahantasatāni uccinī"ti.
      Kissa pana thero ekenūnamakāsīti? āyasmato ānandattherassokāsakaraṇatthaṃ.
Tenāhāyasmatā sahāpi vināpi na sakkā dhammasaṅgītiṃ kātuṃ. So
hāyasmā sekkho sakaraṇīyo, tasmā sahāpi na sakkā. Yasmā panassa kiñci
dasabaladesitaṃ suttageyyādikaṃ appaccakkhaṃ nāma natthi. Yathāha:-
          "dvāsīti buddhato gaṇhiṃ     dvesahassāni bhikkhuto
          caturāsītisahassāni         ye me dhammā pavattino"ti. 3-
Tasmā  vināpi  na  sakkā.
@Footnote: 1 vinaYu. 7/437     2 cha.Ma. bhagavato     3 suttanta. 18/1027 theragāthā
      Yadi evaṃ sekkhopi samāno dhammasaṅgītiyā bahukārattā therena
uccinitabbo assa, atha kasmā na uccinitoti? parūpavādavivajjanato. Thero hi
āyasmante ānande ativiya vissattho ahosi, tathā hi naṃ sirasmiṃ palitesu
jātesupi "na vāyaṃ kumārako mattamaññāsī"ti 1- kumārakavādena ovadati. Sakyakulappasuto
cāyasmā tathāgatassa bhātā cūḷapitu putto. Tattha keci bhikkhū chandāgamanaṃ viya
maññamānā "bahū asekkhapaṭisambhidappatte bhikkhū ṭhapetvā ānandaṃ sekkhapaṭisambhidap-
pattaṃ thero uccinī"ti upavadeyyuṃ, taṃ parūpavādaṃ parivajjanto "ānandaṃ vinā
dhammasaṅgīti na sakkā kātuṃ, bhikkhūnaṃyeva naṃ anumatiyā gahessāmī"ti na uccini.
      Atha sayameva bhikkhū ānandassatthāya theraṃ yāciṃsu. Yathāha:-
      "bhikkhū āyasmantaṃ mahākassapaṃ etadavocuṃ `ayaṃ bhante āyasmā
ānando kiñcāpi sekkho, abhabbo chandā dosā bhayā mohā agatiṃ gantuṃ,
bahu cānena bhagavato santike dhammo ca vinayo ca pariyatto, tenahi bhante
thero āyasmantaṃpi ānandaṃ uccinatū"ti. Atha kho āyasmā mahākassapo āyasmantaṃpi
ānandaṃ uccinī"ti. 2-
      Evaṃ bhikkhūnaṃ anumatiyā uccinitena tenāyasmatā saddhiṃ pañca therasatāni
ahesuṃ.
      Atha kho therānaṃ bhikkhūnaṃ etadahosi "kattha nukho mayaṃ dhammañca vinayañca
saṅgāyeyyāmā"ti? atha kho therānaṃ bhikkhūnaṃ etadahosi "rājagahaṃ jo mahāgocaraṃ
pahūtasenāsanaṃ, yannūna mayaṃ rājagahe vassaṃ vasantā dhammañca vinayañca saṅgāyeyyāma,
na aññe bhikkhū rājagahe vassaṃ upagaccheyyun"ti. 3-
      Kasmā pana nesaṃ etadahosi? idaṃ pana amhākaṃ thāvarakammaṃ, koci
visabhāgapuggalo saṃghamajjhaṃ pavisitvā ukkoṭeyyāti. Athāyasmā mahākassapo
ñattidutiyena kammena sāvesi.:-
      "suṇātu me āvuso saṃgho, yadi saṃghassa pattakallaṃ, saṃgho imāni
pañca bhikkhusatāni sammanneyya `rājagahe vassaṃ vasantāni dhammañca vinayañca
saṅgāyituṃ, na aññehi bhikkhūhi rājagahe vassaṃ vasitabban'ti. Esā ñatti.
@Footnote: 1 suttanta. 8/154 cīvarasutta      2 vinaYu. 7/437        3 vinaYu. 7/437
     Suṇātu me āvuso saṃgho, saṃgho imāni pañca bhikkhusatāni sammannati
`rājagahe vassaṃ vasantāni dhammañca vinayañca saṅgāyituṃ, na aññehi bhikkhūhi
rājagahe vassaṃ vasitabban'ti. Yassāyasmato khamati imesaṃ pañcannaṃ bhikkhusatānaṃ
sammati `rājagahe vassaṃ vasantānaṃ dhammañca vinayañca saṅgāyituṃ, na aññehi
bhikkhūhi rājagahe vassaṃ vasitabban'ti, so tuṇhassa. Yassa na khamati, so bhāseyya.
     Sammatāni saṃghena imāni pañca bhikkhusatāni `rājagahe vassaṃ vasantāni
dhammañca vinayañca saṅgāyituṃ, na aññehi bhikkhūhi rājagahe vassaṃ vasitabban'ti,
khamati saṃghassa, tasmā tuṇhī, evametaṃ dhārayāmī"ti.
     Ayaṃ pana kammavācā tathāgatassa parinibbānato ekavīsatime divase
katā. Bhagavā hi visākhapuṇṇamāyaṃ paccūsasamaye parinibbuto, athassa sattāhaṃ
suvaṇṇavaṇṇaṃ sarīraṃ gandhamālādīhi pūjayiṃsu. Evaṃ sattāhaṃ sādhukīḷanadivasā nāma
ahesuṃ. Tato sattāhaṃ citakāya aggināva jhāyi. 1- Sattāhaṃ sattippañjaraṃ katvā
santhāgārasālāyaṃ dhātupūjaṃ kariṃsūti ekavīsatidivasā gatā. Jeṭṭhamūlasukkapakkhapañcamiyaṃyeva
dhātuyo bhājayiṃsu. Etasmiṃ dhātubhājanadivase sannipatitassa mahābhikkhusaṃghassa subhaddena
vuḍḍhapabbajitena kataṃ anācāraṃ ārocetvā vuttanayeneva ca bhikkhū uccinitvā ayaṃ
kammavācā katā.
     Imañca pana kammavācaṃ katvā thero bhikkhū āmantesi "āvuso
idāni tumhākaṃ cattālīsa divasā okāso kato, tato paraṃ `ayaṃ nāma no
palibodho atthī'ti vattuṃ na labbhā, tasmā etthantare yassa rogapalibodho vā
ācariyupajjhāyapalibodho vā mātāpitupalibodho vā atthi, pattaṃ vā pana pacitabbaṃ,
cīvaraṃ vā kātabbaṃ, so taṃ palibodhaṃ chinditvā taṃ karaṇīyaṃ karotū"ti.
     Evañca pana vatvā thero attano pañcasatāya parisāya parivuto
rājagahaṃ gato. Aññepi mahātherā attano attano parivāre gahetvā
sokasallasamappitaṃ mahājanaṃ assāsetukāmā taṃ taṃ disaṃ pakkantā. Puṇṇatthero 2- pana
sattasatabhikkhuparivāro "tathāgatassa parinibbānaṭṭhānaṃ āgatāgataṃ mahājanaṃ
assāsessāmī"ti kusinārāyameva aṭṭhāsi.
@Footnote: 1 cha.Ma. agginā jhāyi, i. aggi na jhāyi, ka. aggi nāvajhāyi  2 i. purāṇatthero
      Āyasmā ānandopi yathā pubbe aparinibbutassa, evaṃ parinibbutassāpi
bhagavato sayameva pattacīvaramādāya pañcahi bhikkhusatehi saddhiṃ, yena sāvatthī, tena
cārikaṃ pakkāmi. Gacchato gacchato panassa parivārā bhikkhū gaṇanapathaṃ vītivattā.
Tenāyasmatā gatagataṭṭhāne mahāparidevo ahosi. Anupubbena pana sāvatthiṃ
anuppatte there sāvatthivāsino manussā "thero kira āgato"ti sutvā gandhamālā-
dihatthā paccuggantvā "nanu 1- bhante ānanda pubbe bhavagatā saddhiṃ āgacchatha,
ajja kuhiṃ bhagavantaṃ ṭhapetvā āgatatthā"ti ādīni vadamānā parodiṃsu. Buddhassa
bhagavato parinibbānadivase viya mahāparidevo ahosi.
      Tatra sudaṃ āyasmā ānando aniccatādipaṭisaṃyuttāya dhammiyā kathāya
taṃ mahājanaṃ saññāpetvā jetavanaṃ pavisitvā dasabalena vasitagandhakuṭiṃ 2- vanditvā
dvāraṃ vivaritvā mañcapīṭhaṃ nīharitvā papphoṭetvā gandhakuṭiṃ sammajjitvā
milātamālākacavaraṃ chaḍḍetvā mañcapīṭhaṃ atiharitvā puna yathāṭṭhāne ṭhapetvā bhagavato
ṭhitakāle karaṇīyavattaṃ sabbamakāsi, kurumāno ca nhānakoṭṭhakasammajjanaudakūpaṭṭhāpanā-
dikālesu gandhakuṭiṃ vanditvā "nanu bhagavā ayaṃ tumhākaṃ nhānakālo, ayaṃ
dhammadesanākālo, ayaṃ bhikkhūnaṃ ovādadānakālo, ayaṃ sīhaseyyākappanakālo, 3- ayaṃ
mukhadhovanakālo"ti ādinā nayena paridevamānova akāsi, 4- yathātaṃ bhagavato
guṇagaṇāmatarasaññutāya patiṭṭhitapemo ceva akhīṇāsavo ca anekesu ca jātisatasahassesu
aññamaññassa upakārasañjanitacittamaddavo. Tamenaṃ aññatarā devatā "bhante ānanda
tumhe evaṃ paridevamānā kathaṃ aññe assāsessathā"ti saṃvejesi. So tassā vacanena
saṃviggahadayo santhambhitvā tathāgatassa parinibbānato pabhūti ṭhānanisajjanabahulattā
ussannadhātukaṃ kāyaṃ samassāsetuṃ dutiyadivase khīravirecanaṃ pivitvā vihāreyeva
nisīdi, yaṃ sandhāya subhena māṇavena pahitaṃ māṇavakaṃ etadavoca:- "akālo kho māṇavaka,
atthi me ajja bhesajjamattā pītā, appeva nāma svepi upasaṅkameyyāmā"ti. 5-
      Dutiyadivase cetakattherena pacchāsamaṇena gantvā subhena māṇavena
puṭṭho imasmiṃ dīghanikāye subhasuttaṃ nāma dasamaṃ suttamabhāsi.
@Footnote: 1 cha.Ma. Sī.i. nanusaddo na dissati    2 ka. vasitagandhakuṭiyaṃ   3 cha.Ma. sīhaseyya-
@kappanakālo, Sī. sīhaseyyaṃ kappanakālo  4 ka. ahosi  5  suttanta. 1/447 subhasutta
      Atha ānandatthero jetavanamahāvihāre khaṇḍaphullapaṭisaṅkharaṇaṃ kārāpetvā
upakaṭṭhāya vassūpanāyikāya bhikkhusaṃghaṃ ohāya rājagahaṃ gato, tathā aññepi
dhammasaṅgāhakā bhikkhūti. Evaṃ hi gate te sandhāya idaṃ vuttaṃ "atha kho therā
bhikkhū rājagahaṃ agamaṃsu dhammañca vinayañca saṅgāyitun"ti. Te 1- āsāḷhapuṇṇamāyaṃ 2-
uposathaṃ katvā pāṭipadadivase sannipatitvā vassaṃ upagacchiṃsu.
      Tena kho pana samayena rājagahaṃ parivāretvā aṭṭhārasa mahāvihārā
honti. Te sabbepi chaḍḍitapatitauklāpā ahesuṃ. Bhagavato hi parinibbāne sabbepi
bhikkhū attano attano pattacīvaramādāya vihāre ca pariveṇe ca chaḍḍetvā agamaṃsu.
Tattha katikavattaṃ kurumānā therā "bhagavato vacanapūjanatthaṃ titthiyavādaparimocanatthañca
paṭhamaṃ māsaṃ khaṇḍaphullapaṭisaṅkharaṇaṃ karomā"ti cintesuṃ. Titthiyā hi evaṃ vadeyyuṃ
"samaṇassa gotamassa sāvakā satthari ṭhiteyeva vihāre paṭijaggiṃsu, parinibbute chaḍḍesuṃ,
kulānaṃ mahādhanapariccāgo vinassatī"ti. Tesañca vādaparimocanatthaṃ cintesunti vuttaṃ
hoti. Evaṃ cintayitvā ca pana katikavattaṃ kariṃsu, yaṃ sandhāya vuttaṃ:-
      "atha kho therānaṃ bhikkhūnaṃ etadahosi `bhagavatā kho āvuso khaṇḍaphullapaṭisaṅkharaṇaṃ
vaṇṇitaṃ, handa mayaṃ āvuso paṭhamaṃ māsaṃ khaṇḍaphullapaṭisaṅkharaṇaṃ karoma,
majjhimaṃ māsaṃ sannipatitvā dhammañca vinayañca saṅgāyissāmā"ti. 3-
      Te dutiyadivase gantvā rājadvāre aṭṭhaṃsu. Rājā āgantvā vanditvā
"kiṃ bhante āgatatthā"ti attanā kattabbakiccaṃ pucchi. Therā aṭṭhārasamahāvihāra-
paṭisaṅkharaṇatthāya hatthakammaṃ paṭivedesuṃ. Rājā hatthakammakārake manusse adāsi. Therā
paṭhamaṃ māsaṃ sabbavihāre paṭisaṅkharāpetvā rañño ārocesuṃ "niṭṭhitaṃ mahārāja
vihārapaṭisaṅkharaṇaṃ, idāni dhammavinayasaṅgahaṃ karomā"ti. Sādhu bhante vissaṭṭhā 4- karotha,
mayhaṃ āṇācakkaṃ, tumhākañca dhammacakkaṃ hotu, āṇāpetha bhante kiṃ karomīti.
Saṅgahaṃ karontānaṃ bhikkhūnaṃ sannisajjaṭṭhānaṃ mahārājāti. Kattha karomi bhanteti.
Vebhārapabbatapasse sattapaṇṇiguhādvāre 5- kātuṃ yuttaṃ mahārājāti. "sādhu bhante"ti
@Footnote: 1 vinaYu. 7/438               2 cha.Ma.  āsāḷhīpuṇṇamāyaṃ, i. āsāḷhipuṇṇamāya
@3 vinaYu. 7/438               4 cha.Ma. i. visaṭṭhā, Sī. vissatthā
@5 ka.   sattapaṇṇaguhādvāre,  Sī...guhadvāre
Kho rājā ajātasattu vissukammunā 1- nimmitasadisaṃ suvibhattabhittithambhasopānaṃ nānā-
vidhamālākammalatākammavicittaṃ abhibhavantamiva rājabhavanavibhūtiṃ avahasantamiva devavimānasiriṃ
siriyā niketanamiva 2- ekanipātatitthamiva ca devamanussanayanavihaṅgānaṃ lokarāmaṇeyyakamiva
sampiṇḍitaṃ daṭṭhabbasāramaṇḍaṃ maṇḍapaṃ kārāpetvā vividhakusumadāmolambakaviniggalanta-
cāruvitānaṃ nānāratanavicittamaṇikoṭimatalamiva ca naṃ nānāpupphūpahāravicittasupariniṭṭhita-
bhūmikammaṃ brahmavimānasadisaṃ alaṅkaritvā tasmiṃ mahāmaṇḍape pañcasatānaṃ bhikkhūnaṃ
anagghāni pañcakappiyapaccattharaṇasatāni paññapetvā dakkhiṇabhāgaṃ nissāya uttarābhimukhaṃ
therāsanaṃ maṇḍapamajjhepuratthābhimukhaṃ buddhassa bhagavato āsanārahaṃ dhammāsanaṃ paññapetvā
dantakhacitaṃ vījaniñcettha ṭhapetvā bhikkhusaṃghassa ārocāpesi "niṭṭhitaṃ bhante mama
kiccan"ti.
      Tasmiṃ ca pana divase ekacce bhikkhū āyasmantaṃ ānandaṃ sandhāya
evamāhaṃsu "imasmiṃ bhikkhusaṃghe eko bhikkhu vissagandhaṃ vāyanto vicaratī"ti. Thero
taṃ sutvā "imasmiṃ bhikkhusaṃghe añño vissagandhaṃ vāyanto vicaraṇakabhikkhu nāma natthi,
addhā ete maṃ sandhāya vadantī"ti saṃvegaṃ āpajji. Ekacce taṃ āhaṃsuyeva "sve
āvuso ānanda sannipāto, tvañca sekkho sakaraṇīyo, tena te na yuttaṃ
sannipātaṃ gantuṃ, appamatto hohī"ti.
      Atha kho āyasmā ānando "sve sannipāto, na kho pana metaṃ
paṭirūpaṃ, yohaṃ 3- sekkho samāno sannipātaṃ gaccheyyan"ti bahudeva rattiṃ kāyagatāya
satiyā vītināmetvā rattiyā paccūsasamaye caṅkamā orohitvā vihāraṃ pavisitvā
"nipajjissāmī"ti kāyaṃ āvaṭṭesi. 4- Dve pādā bhūmito muttā, appattañca sīsaṃ
bimbohanaṃ, etasmiṃ antare anupādāya āsavehi cittaṃ vimucci. Ayaṃ hi āyasmā
caṅkamena bahi vītināmetvā visesaṃ nibbattetuṃ asakkonto cintesi "nanu maṃ bhagavā
etadavoca `katapuññosi tvaṃ ānanda, padhānamanuyuñja, khippaṃ hohisi anāsavo"ti. 5-
Buddhānañca kathādoso nāma natthi, mama pana accāraddhaṃ vīriyaṃ, tena me cittaṃ
uddhaccāya saṃvattati, handāhaṃ vīriyasamathaṃ 6- yojemī"ti caṅkamā orohitvā
@Footnote: 1 cha.Ma.i. vissakammunā 2 ka.Ma. jalantamiva, ka. Sī. ratanavicitta... 3 cha.Ma.i. yvāhaṃ
@4 cha.Ma.i, āvajjesi  5 suttanta. 2/207 mahāparinibbānasutta    6 ka. viriyasamataṃ
Pādadhovanaṭṭhāne ṭhatvā pāde dhovitvā vihāraṃ pavisitvā mañcake nisīditvā
"thokaṃ vissamissāmī"ti kāyaṃ mañcake apanāmesi, dve pādā bhūmito muttā, sīsaṃ
bimbohanaṃ asampattaṃ, 1- etasmiṃ antare anupādāya āsavehi cittaṃ vimuttaṃ.
Catuiriyāpathavirahitaṃ therassa arahattaṃ. 2- Tena "imasmiṃ sāsane anipanno anisinno
aṭhito acaṅkamanto ko bhikkhu arahattaṃ patto"ti vutte "ānandatthero"ti
vattuṃ vaṭṭati.
      Atha therā bhikkhū dutiyadivase pañcamiyaṃ kāḷapakkhassa 3- katabhattakiccā
pattacīvaraṃ paṭisāmetavā dhammasabhāyaṃ sannipatiṃsu. Atha kho āyasmā ānando arahā
samāno sannipātaṃ agamāsi. Kathaṃ agamāsi? "idānimhi sannipātamajjhaṃ
pavisanāraho"ti haṭṭhatuṭṭhacitto ekaṃsaṃ cīvaraṃ katvā bandhanā muttatālapakkaṃ
viya paṇḍukambale nikkhittajātimaṇi viya vigatabalāhake nabhe samuggatapuṇṇacando
viya bālātapasamphassavikasitareṇupiñjaragabbhaṃ padumaṃ viya ca parisuddhena pariyodātena
sappabhena sassirīkena ca mukhavarena attano arahattappattiṃ ārocayamāno viya
agamāsi. Atha naṃ disvā āyasmato mahākassapassa etadahosi "sobhati vata bho
arahattappatto ānando, sace satthā dhāreyya, addhā ajja ānandassa
sādhukāraṃ dadeyya, handadānissāhaṃ satthārā dātabbaṃ sādhukāraṃ dadāmī"ti tikkhattuṃ
sādhukāraṃ adāsi.
       Majjhimabhāṇakā pana vadanti "ānandatthero attano arahattappattiṃ
ñāpetukāmo bhikkhūhi saddhiṃ na gato, 4- bhikkhū yathāvuḍḍhaṃ attano attano
pattāsane nisīdantā ānandattherassa āsanaṃ ṭhapetvā nisinnā, tattha keci
evamāhaṃsu `etaṃ āsanaṃ kassā'ti. Ānandassāti. Ānando pana kuhiṃ gatoti.
Tasmiṃ samaye thero cintesi `idāni mayhaṃ gamanakālo'ti. Tato attano
ānubhāvaṃ dassento paṭhaviyaṃ nimujjitvā attano āsaneyeva attānaṃ dassesī"ti.
Ākāsena gantvā nisīdītipi eke. Yathā vā tathā vā hotu, sabbatthāpi
taṃ disvā āyasmato mahākassapassa sādhukāradānaṃ 5- yuttameva.
@Footnote: 1 cha.Ma. bimbohanamappattaṃ  2 i. arahattaṃ ahosi  3 ka.Sī. pakkhassa
@4 cha.Ma. nāgato        5 ka. sādhukārassa dānaṃ
      Evaṃ āgate pana tasmiṃ āyasmante mahākassapatthero bhikkhū āmantesi
"āvuso kaṃ 1- paṭhamaṃ saṅgāyāma dhammaṃ vā vinayaṃ vā"ti? bhikkhū āhaṃsu "bhante
mahākassapa vinayo nāma buddhasāsanassa āyu, vinaye ṭhite sāsanaṃ ṭhitaṃ nāma
hoti, tasmā paṭhamaṃ vinayaṃ saṅgāyāmā"ti. Kaṃ dhuraṃ katvāti? āyasmantaṃ upālinti.
Kiṃ ānando nappahotīti? no nappahoti, apica kho pana sammāsambuddho
dharamānoyeva vinayapariyattiṃ nissāya āyasmantaṃ upāliṃ etadagge ṭhapesi "etadaggaṃ
bhikkhave mama sāvakānaṃ bhikkhūnaṃ vinayadharānaṃ yadidaṃ upālī"ti 2- tasmā upālittheraṃ
pucchitvā vinayaṃ saṅgāyāmāti.
      Tato thero vinayaṃ pucchanatthāya attanāva attānaṃ sammanni.
Upālittheropi vissajjanatthāya sammanni. Tatrāyaṃ pāli:- atha kho āyasmā
mahākassapo saṃghaṃ ñāpesi
      "suṇātu me āvuso saṃgho, yadi saṃghassa pattakallaṃ, ahaṃ upāliṃ
vinayaṃ puccheyyan"ti. Āyasmāpi upāli saṃghaṃ ñāpesi:-
      "suṇātu me bhante saṃgho, yadi saṃghassa pattakallaṃ, ahaṃ āyasmatā
mahākassapena vinayaṃ puṭṭho vissajjeyyan"ti. Evaṃ attānaṃ sammannitvā āyasmā
upāli uṭṭhāyāsanā ekaṃsaṃ cīvaraṃ katvā there bhikkhū vanditvā dhammāsane nisīdi
dantakhacitaṃ vījaniṃ gahetvā. Tato mahākassapatthero therāsane nisīditvā āyasmantaṃ
upāliṃ vinayaṃ pucchi "paṭhamaṃ āvuso upāli pārājikaṃ kattha paññattan"ti?
vesāliyaṃ bhanteti. Kaṃ ārabbhāti? sudinnaṃ kalandaputtaṃ ārabbhāti. Kismiṃ
vatthusminti? methunadhammeti.
      Atha kho āyasmā mahākassapo āyasmantaṃ upāliṃ paṭhamassa
pārājikassa vatthumpi pucchi, nidānampi pucchi, puggalampi pucchi, paññattimpi
pucchi, anupaññattimpi pucchi, āpattimpi pucchi, anāpattimpi pucchi,
puṭṭho puṭṭho āyasmā upāli vissajjesi.
      Kiṃ panettha paṭhamapārājike kiñci apanetabbaṃ vā pakkhipitabbaṃ vā
atthi natthīti? apanetabbaṃ natthi. Buddhassa hi bhagavato bhāsite apanetabbaṃ nāma
@Footnote: 1 sī, i. kiṃ, ma, kaṃ āyasmā    2 suttanta. 12/228 etadaggavagga catutthavagga
Natthi. Na hi tathāgatā ekabyañjanaṃpi niratthakaṃ vadanti, sāvakānaṃ pana devatānaṃ
vā bhāsite apanetabbaṃpi hoti, taṃ dhammasaṅgāhakattherā apanayiṃsu, pakkhipitabbaṃ
pana sabbatthāpi atthi, tasmā yaṃ yattha pakkhipituṃ yuttaṃ, taṃpi pakkhipiṃsuyeva. Kiṃ
pana tanti? tena samayenāti vā, tena kho pana samayenāti vā, atha khoti vā, evaṃ
vutteti vā, etadavocāti vā, evamādikaṃ sambandhavacanamattaṃ. Evaṃ pakkhipitabbayuttaṃ
pakkhipitvā pana "idaṃ paṭhamapārājikan"ti ṭhapesuṃ. Paṭhamapārājike saṅgahamārūḷhe pañca
arahantasatāni saṅgahaṃ āropitanayeneva gaṇasajjhāyamakaṃsu "tena samayena buddho bhagavā
verañjāyaṃ viharatī"ti. Tesaṃ sajjhāyāraddhakāleyeva sādhukāraṃ dadamānā viya mahāpaṭhavī
udakapariyantaṃ katvā akampittha.
      Eteneva nayena sesāni tīṇi pārājikāni saṅgahaṃ āropetvā "idaṃ
pārājikakaṇḍan"ti ṭhapesuṃ. Terasa saṃghādisesāni "terasakaṇḍan"ti 1- ṭhapesuṃ. Dve
sikkhāpadāni "aniyatānī"ti ṭhapesuṃ. Tiṃsa sikkhāpadāni "nissaggiyāni pācittiyānī"ti
ṭhapesuṃ. Dvenavuti sikkhāpadāni "pācittiyānī"ti  ṭhapesuṃ. Cattāri sikkhāpadāni
"pāṭidesanīyānī"ti ṭhapesuṃ. Pañcasattati sikkhāpadāni "sekhiyānī"ti ṭhapesuṃ. Satta
dhamme "adhikaraṇasamathā"ti ṭhapesuṃ. Evaṃ sattavīsādhikāni 2- dve sikkhāpadasatāni
"mahāvibhaṅgo"ti kittetvā ṭhapesuṃ. Mahāvibhaṅgāvasānepi purimanayeneva mahāpaṭhavī
akampittha.
      Tato bhikkhunīvibhaṅge aṭṭha sikkhāpadāni "pārājikakaṇḍaṃ nāma idan"ti
ṭhapesuṃ. Sattarasa sikkhāpadāni "sattarasakaṇḍan"ti 3- ṭhapesuṃ. Tiṃsa sikkhāpadāni
"nissaggiyāni pācittiyānī"ti ṭhapesuṃ. Chasaṭṭhisatasikkhāpadāni "pācittiyānī"ti
ṭhapesuṃ. Aṭṭha sikkhāpadāni "pāṭidesanīyānī"ti ṭhapesuṃ. Pañcasattati sikkhāpadāni
"sekhiyānī"ti ṭhapesuṃ. Satta dhamme "adhikaraṇasamathā"ti ṭhapesuṃ. Evaṃ tīṇi
sikkhāpadasatāni cattāri ca sikkhāpadāni "bhikkhunīvibhaṅgo"ti kittetvā "ayaṃ
ubhatovibhaṅgo nāma catusaṭṭhibhāṇavāro"ti ṭhapesuṃ. Ubhatovibhaṅgāvasānepi vuttanayeneva
mahāpaṭhavī akampittha. 4-
@Footnote: 1 cha.Ma. terasakanti               2  Sī.Ma. vīsādhikāni
@3 cha.Ma. sattarasakanti              4  cha.Ma.i. mahāpathavikampo ahosi
      Eteneva upāyena asītibhāṇavāraparimāṇaṃ khandhakaṃ, pañcavīsatibhāṇavāra-
parimāṇaṃ parivārañca saṅgahaṃ āropetvā "idaṃ vinayapiṭakaṃ nāmā"ti ṭhapesuṃ.
Vinayapiṭakāvasānepi vuttanayeneva mahāpaṭhavīkampo ahosi. Taṃ āyasmantaṃ upāliṃ
paṭicchāpesuṃ "āvuso imaṃ tuyhaṃ nissitake vācehī"ti. Vinayapiṭakasaṅgahāvasāne
upālitthero dantakhacitavījaniṃ nikkhipitvā dhammāsanā orohitvā there bhikkhū
vanditvā attano pattāsane nisīdi.
      Vinayaṃ saṅgāyitvā dhammaṃ saṅgāyitukāmo āyasmā mahākassapo bhikkhū
pucchi "dhammaṃ saṅgāyantehi kaṃ puggalaṃ dhuraṃ katvā dhammo saṅgāyitabbo"ti?
bhikkhū "ānandattheraṃ dhuraṃ katvā"ti āhaṃsu.
      Atha kho āyasmā mahākassapo saṃghaṃ ñāpesi:-
      "suṇātu me āvuso saṃgho, yadi saṃghassa pattakallaṃ, ahaṃ ānandaṃ
dhammaṃ puccheyyan"ti. 1-
      Atha kho āyasmā ānando saṃghaṃ ñāpesi:-
      "suṇātu me bhante saṃgho, yadi saṃghassa pattakallaṃ, ahaṃ āyasmatā
mahākassapena dhammaṃ puṭṭho vissajjeyyan"ti. 1-
      Atha kho āyasamā ānando uṭṭhāyāsanā ekaṃsaṃ cīvaraṃ katvā there bhikkhū
vanditvā dhammāsane nisīdi dantakhacitaṃ vījaniṃ gahetvā. Atha kho āyasmā mahākassapo
bhikkhū pucchi "kataraṃ āvuso piṭakaṃ paṭhamaṃ saṅgāyāmā"ti? suttantapiṭakaṃ bhanteti.
Suttantapiṭake catasso saṅgītiyo, tāsu paṭhamaṃ kataraṃ saṅgītinti? dīghasaṅgītiṃ
bhanteti. Dīghasaṅgītiyaṃ catuttiṃsa suttāni tayo vaggā, tesu paṭhamaṃ kataraṃ vagganti?
sīlakkhandhavaggaṃ bhanteti. Sīlakkhandhavagge terasa suttantā, tesu paṭhamaṃ kataraṃ
suttanti? brahmajālasuttaṃ nāma bhante tividhasīlālaṅkataṃ nānāvidhamicchājīvakuhana-
lapanādividdhaṃsanaṃ dvāsaṭṭhidiṭṭhijālaviniveṭhanaṃ dasasahassīlokadhātukampanaṃ, taṃ paṭhamaṃ
saṅgāyāmāti.
@Footnote: 1  vinaYu. 7/440
      Atha kho āyasmā mahākassapo āyasmantaṃ ānandaṃ etadavoca
"brahmajālaṃ āvuso ānanda kattha bhāsitan"ti? antarā ca bhante rājagahaṃ
antarā ca nālandaṃ 1- rājāgārake ambalaṭṭhikāyanti. Kaṃ ārabbhāti? suppiyañca
paribbājakaṃ brahmadattañca māṇavanti. Kismiṃ vatthusminti? vaṇṇāvaṇṇeti. Atha kho
āyasmā mahākassapo āyasmantaṃ ānandaṃ brahmajālassa nidānampi pucchi,
puggalampi pucchi, vatthumpi pucchi. Āyasmā ānando vissajjesi. Vissajjanā-
vasāne pañca arahantasatāni gaṇasajjhāyamakaṃsu. Vuttanayeneva ca paṭhavīkampo ahosi.
      Evaṃ brahmajālaṃ saṅgāyitvā tato paraṃ "sāmaññaphalaṃ panāvuso
ānanda kattha bhāsitan"ti ādinā nayena pucchāvissajjanānukkamena saddhiṃ
brahmajālena sabbepi terasa suttante saṅgāyitvā "ayaṃ sīlakkhandhavaggo nāmā"ti
kittetvā ṭhapesuṃ.
      Tadanantaraṃ mahāvaggaṃ, tadanantaraṃ pāṭikavagganti 2- evaṃ tivaggasaṅgahaṃ
catuttiṃsasuttapaṭimaṇḍitaṃ catusaṭṭhibhāṇavāraparimāṇaṃ tantiṃ saṅgāyitvā "ayaṃ dīghanikāyo
nāmā"ti vatvā āyasmantaṃ ānandaṃ paṭicchāpesuṃ "āvuso imaṃ tuyhaṃ nissitake
vācehī"ti.
      Tato anantaraṃ asītibhāṇavāraparimāṇaṃ majjhimanikāyaṃ saṅgāyitvā
dhammasenāpatisārīputtattherassa  nissitake paṭicchāpesuṃ "imaṃ tumhe pariharathā"ti.
      Tato anantaraṃ satabhāṇavāraparimāṇaṃ saṃyuttanikāyaṃ saṅgāyitvā mahā-
kassapattheraṃ paṭicchāpesuṃ "bhante imaṃ tumhākaṃ nissitake vācethā"ti. Tato anantaraṃ
vīsatibhāṇavārasataparimāṇaṃ aṅguttaranikāyaṃ saṅgāyitvā anuruddhattheraṃ paṭicchāpesuṃ
"imaṃ tumhākaṃ nissitake vācethā"ti.
      Tato anantaraṃ
         dha 3- mmasaṅgaṇivibhaṅgañca      kathāvatthuñca puggalaṃ
         dhātuyamakapaṭṭhānaṃ            abhidhammoti vuccatīti 3-3
@Footnote: 1 cha.Ma. nāḷandaṃ   2. cha.Ma. pāthikavagganti, ka. pātiyavagganti   3-3 cha.Ma.
@dhammasaṅgahavibhaṅgadhātukathāpuggalapaññattikathāvatthuyamakapaṭṭhānaṃ abhidhammoti vuccati.
      Evaṃ saṃvaṇṇitaṃ sukhumañāṇagocaraṃ tantiṃ saṅgāyitvā "idaṃ abhidhammapiṭakaṃ
nāmā"ti vatvā pañca arahantasatāni sajjhāyamakaṃsu. Vuttanayeneva paṭhavīkampo ahosīti.
      Tato paraṃ jātakaṃ niddeso 1- paṭisambhidāmaggo apadānaṃ suttanipāto
khuddakapāṭho dhammapadaṃ udānaṃ itivuttakaṃ vimānavatthu petavatthu theragāthā therīgāthāti
imaṃ tantiṃ saṅgāyitvā "khuddakagantho nāmāyan"ti ca vatvā "abhidhammapiṭakasmiṃyeva
saṅgahaṃ āropayiṃsū"ti dīghabhāṇakā vadanti. Majjhimabhāṇakā pana "cariyāpiṭakabuddhavaṃsehi
saddhiṃ sabbampetaṃ khuddakaganthaṃ nāma suttantapiṭake pariyāpannan"ti vadanti.
      Evametaṃ sabbampi buddhavacanaṃ rasavasena ekavidhaṃ, dhammavinayavasena
duvidhaṃ, paṭhamamajjhimapacchimavasena tividhaṃ, tathā piṭakavasena, nikāyavasena pañcavidhaṃ,
aṅgavasena navavidhaṃ, dhammakkhandhavasena caturāsītisahassavidhanti veditabbaṃ.
      Kathaṃ rasavasena ekavidhaṃ? yaṃ hi bhagavatā anuttaraṃ sammāsambodhiṃ
Abhisambujjhitvā yāva anupādisesāya nibbānadhātuyā parinibbāyati, etthantare
pañcacattālīsavassāni devamanussanāgayakkhādayo anusāsantena vā paccavekkhantena
vā vuttaṃ, sabbantaṃ ekarasaṃ vimuttirasameva hoti. Evaṃ rasavasena ekavidhaṃ.
      Kathaṃ dhammavinayavasena duvidhaṃ? sabbameva cetaṃ dhammo ca vinayo
Cāti saṃkhyaṃ gacchati. Tattha vinayapiṭakaṃ vinayo, avasesaṃ buddhavacanaṃ dhammo.
Tenevāha "yannūna mayaṃ dhammañca vinayañca saṅgāyeyyāmā"ti, "ahaṃ upāliṃ vinayaṃ
puccheyyaṃ, ānandaṃ dhammaṃ puccheyyan"ti ca. Evaṃ dhammavinayavasena duvidhaṃ.
      Kathaṃ paṭhamamajjhimapacchimavasena tividhaṃ? sabbameva hidaṃ paṭhamabuddhavacanaṃ
Majjhimabuddhavacanaṃ pacchimabuddhavacananti tippabhedaṃ hoti. Tattha
              anekajātisaṃsāra         sandhāvissaṃ anibbisaṃ
              gahakāraṃ gavesanto       dukkhā jāti punappunaṃ.
              Gahakāraka diṭṭhosi        puna gehaṃ na kāhasi
              sabbā te phāsukā bhaggā  gahakūṭaṃ visaṅkhataṃ
              visaṅkhāragataṃ cittaṃ        taṇhānaṃ khayamajjhagāti 2-
@Footnote: 1 i. mahāniddeso  cūḷaniddeso     2 suttanta. 17/153-154 dhammapada
Idaṃ paṭhamabuddhavacanaṃ. Keci "yadā have pātubhavanti dhammā"ti 1- khandhake udānagāthaṃ
vadanti. Esā pana pāṭipadadivase sabbaññutaṃ pattassa somanassamayañāṇena
paccayākāraṃ paccavekkhantassa uppannā udānagāthāti veditabbā.
      Yaṃ pana parinibbānakāle abhāsi "handadāni bhikkhave āmantayāmi
vo, vayadhammā saṅkhārā, appamādena sampādethā"ti 2- idaṃ pacchimabuddhavacanaṃ.
Ubhinnamantare yaṃ vuttaṃ, etaṃ majjhimabuddhavacanaṃ nāma. Evaṃ paṭhamamajjhimapacchima-
buddhavacanavasena tividhaṃ.
      Kathaṃ piṭakavasena tividhaṃ? sabbampi cetaṃ vinayapiṭakaṃ suttantapiṭakaṃ
Abhidhammapiṭakanti tippabhedameva hoti. Tattha paṭhamasaṅgītiyaṃ saṅgītañca anusaṅgītañca 3-
sabbampi samodhānetvā ubhayāni pātimokkhāni dve vibhaṅgā dvāvīsati khandhakā
soḷasa parivārāti idaṃ vinayapiṭakaṃ nāma. Brahmajālādicatuttiṃsasuttasaṅgaho
dīghanikāyo mūlapariyāyasuttādidiyaḍḍhasatadvesuttasaṅgaho majjhimanikāyo
oghataraṇasuttādisattasuttasahassasattasatadvāsaṭṭhisuttasaṅgaho saṃyuttanikāyo
cittapariyādānasuttādinavasuttasahassapañcasatasuttapaññāsasuttasaṅho aṅguttaranikāyo
khuddakapāṭhadhammapadaudānaitivuttakasuttanipātavimānavatthupetavatthutheragāthā-
therīgāthājātakaniddesapaṭisambhidāmaggaapadānabuddhavaṃsacariyāpiṭakavasena paṇṇarasappabhedo
khuddakanikāyoti idaṃ suttantapiṭakaṃ nāma. Dhammasaṅgaṇi 4- vibhaṅgo dhātukathā
puggalapaññatti kathāvatthu yamakaṃ paṭṭhānanti idaṃ abhidhammapiṭakaṃ nāma. Tattha
            vividhavisesanayattā    vinayanato ceva kāyavācānaṃ
            vinayatthavidūhi ayaṃ     vinayo vinayoti akkhāto.
      Vividhā hi ettha pañcavidhapātimokkhuddesapārājikādisattaāpattikkhandha-
mātikāvibhaṅgādippabhedā 5- nayā, visesabhūtā ca daḷhikammasithilakaraṇappayojanā 5-
anupaññatti nayā, kāyikavācasikaajjhācāranisedhanato cesa kāyaṃ vācañca vineti, tasmā
vividhanayattā visesanayattā kāyavācānaṃ ca vinayanato ceva "vinayo"ti akkhāto.
Tenetametassa vacanatthakosallatthaṃ vuttaṃ:-
@Footnote: 1 vinaYu. 4/3     2 suttanta. 2/218 mahāparinibbānasutta
@3 cha.Ma. i. asaṅgītañca   4 cha.Ma. i. dhammasaṅgaho   5 i...sithilīkaraṇappayojanā
            Vividhavisesanayattā          vinayanato ceva kāyavācānaṃ
            vinayatthavidūhi ayaṃ           vinayo vinayoti akkhātoti.
      Itaraṃ pana
            atthānaṃ sūcanato suvuttato   savanatotha sūdanato
            suttāṇā suttasabhāgato ca   suttaṃ "suttan"ti akkhātaṃ. 1-
      Taṃ hi attatthaparatthādibhede atthe sūceti. Suvuttā cettha atthā
veneyyajjhāsayānulomavasena 2- vuttattā. Savati cetaṃ atthe sassaṃ iva phalaṃ, pasavatīti
vuttaṃ hoti. Sūdati atthe 3- dhenu viya khīraṃ, paggharāpetīti vuttaṃ hoti. Suṭṭhu ca
ne tāyati, rakkhatīti vuttaṃ hoti. Suttasabhāgañcetaṃ, yathā hi tacchakānaṃ suttaṃ
pamāṇaṃ hoti, evametampi viññūnaṃ. Yathā ca suttena saṅgahitāni pupphāni na
vikiriyanti na viddhaṃsīyanti, evameva tena 4- saṅgahitā atthā. Tenetametassa
vacanatthakosallatthaṃ vuttaṃ:-
            atthānaṃ sūcanato suvuttato   savanatotha sūdanato
            suttāṇā suttasabhāgato ca   "suttaṃ suttanti "akkhātanti.
      Itaro pana
            yaṃ ettha vuḍḍhimanto       salakkhaṇā 5- pūjitā paricchinnā
            vuttādhikā ca dhammā       abhidhammo tena akkhāto.
      Ayaṃ hi abhisaddo vuḍḍhilakkhaṇa 6- pūjitaparicchinnādhikesu disusati. Tathāhesa
"bāḷhā me āvuso dukkhā vedanā abhikkamanti, no paṭikkamantī"ti 7- ādīsu
vuḍḍhiyaṃ āgato. "yā tā rattiyo abhiññātā abhilakkhitā"ti 8- ādīsu lakkhaṇe 9-
"rājābhirājā manujindo"ti 10- ādīsu pūjite. "paṭibalo ... Vinetuṃ abhidhamme
abhivinaye"ti 11- ādīsu paricchinne. Aññamaññasaṅkaraṇavirahite dhamme ca vinaye cāti
vuttaṃ hoti.
@Footnote: 1 cha.Ma.i. suttasabhāgato ca suttanti akkhātaṃ.  2 cha.Ma.Sī....i....nulomena.
@3 cha.Ma. sūdati cetaṃ, Sī. sūdati ca.          4 ka. evametena
@5 ka. sallakkhaṇā.                      6 ka......sallakkhaṇa......
@7 Ma. upari. 14/389 channovādasutta, saṃ.mahā. 19/195-196 paṭhama-dutiyagilānasutta.
@8 Ma.mū. 12/49 bhayabheravasutta.             9 ka. sallakkhaṇe, i. salakkhaṇo.
@10 Ma.Ma. 13/399 selasutta                 11 vinaYu. 4/84-85
"abhikkantena vaṇṇenā"ti 1- ādīsu adhike. Ettha ca "rūpūpapattiyā maggaṃ
bhāveti, 2- mettāsahagatena cetasā ekaṃ disaṃ pharitvā viharatī"ti 3- ādinā nayena
vuḍḍhimantopi dhammā vuttā. "rūpārammaṇaṃ vā saddārammaṇaṃ vā"ti 4- ādinā
nayena ārammaṇādīhi lakkhaṇīyattā salakkhaṇāpi. "sekkhā dhammā, asekkhā dhammā,
lokuttarā dhammā"ti 5- ādinā nayena pūjitāpi, pūjārahāti adhippāyo. "phasso
hoti, vedanā hotī"ti 6- ādinā nayena sabhāvaparicchinnattā paricchinnāpi.
"mahaggatā dhammā, appamāṇā dhammā, anuttarā dhammā"ti 7- ādinā nayena
adhikāpi dhammā vuttā. Tenetametassa vacanatthakosallatthaṃ vuttaṃ:-
            yaṃ ettha vuḍḍhimanto       salakkhaṇā pūjitā paricchinnā
            vuttādhikā ca dhammā       abhidhammo tena akkhātoti.
Yaṃ panettha avasiṭṭhaṃ, taṃ:-
            piṭakaṃ piṭakatthavidū          pariyattibhājanatthato āhu
            tena samodhānetvā       tayopi vinayādayo ñeyyā.
           Pariyattipi hi "mā piṭakasampadānenā"ti 8- ādīsu piṭakanti vuccati.
"atha puriso āgaccheyya kuddālapiṭakamādāyā"ti 9- ādīsu yaṃkiñci bhājanaṃpi. Tasmā
            piṭakaṃ piṭakatthavidū          pariyattibhājanatthato āhu
         idāni
            tena samodhānetvā       tayopi vinayādayo ñeyayā.
      Tena evaṃ duvidhatthena piṭakasaddena saha samāsaṃ katvā vinayo ca
so piṭakañca pariyattibhāvato tassa tassa atthassa bhājanato cāti vinayapiṭakaṃ,
yathā vutteneva nayena suttañca taṃ piṭakañcāti suttantapiṭakaṃ, abhidhammo ca so
piṭakañcāti abhidhammapiṭakanti evamete tayopi vinayādayo ñeyyā. Evaṃ ñatvā ca
punapi tesuyeva piṭakesu nānappakārakosallatthaṃ
@Footnote: 1 khu.i. 26/75 vimānavatthu   2 abhi.dha. 34/160 .pe.   3 dī. mahā 10/262
@mahāsudassanasutta.   4 abhi.dha. 34/1 cittuppādakaṇḍa.   5 abhi.dha. 34/11 tikamātika-
@mātikā, 34/12 dukamātikā.   6 abhi.dha. 34/1 cittppādakaṇḍa.    7 abhi.dha. 34/12
@tikamātikā, 1/99 dukamātikā   8 aṅ. tika. 20/66 kesaputtasutta.  9 Ma.mū. 12/228
@kakacūpamasutta, saṃ.ni. 16/55 mahārukkhasutta, saṃ.ni. 16/59 viññāṇasutta.
                Desanāsāsanakathā       bhedantesu yathārahaṃ
                sikkhāppahānagambhīra-     bhāvañca paridīpaye.
                Pariyattibhedaṃ sampattiṃ     vipattiñcāpi yaṃ yahiṃ
                pāpuṇāti yathā bhikkhu     taṃpi sabbaṃ vibhāvaye.
           Tatrāyaṃ paridīpanā, vibhāvanā, ca:-
      etāni hi tīṇi piṭakāni yathākkamaṃ āṇāvohāraparamatthadesanā yathāparādhayathānuloma-
yathādhammasāsanāni saṃvarāsaṃvaradiṭṭhiviniveṭhananāmarūpaparicchedakathā cāti 1- vuccanti.
       Ettha hi vinayapiṭakaṃ āṇārahena bhagavatā āṇābāhullato desitattā
āṇādesanā. Suttantapiṭakaṃ vohārakusalena bhagavatā vohārabāhullato desitattā
vohāradesanā. Abhidhammapiṭakaṃ paramatthakusalena bhagavatā paramatthabāhullato desitattā
paramatthadesanāti vuccati.
      Tathā paṭhamaṃ ye te pacurāparādhā sattā, te yathāparādhaṃ ettha
sāsitāti yathāparādhasāsanaṃ. Dutiyaṃ anekajjhāsayānusayacariyādhimuttikā sattā yathānulomaṃ
ettha sāsitāti yathānulomasāsanaṃ. Tatiyaṃ dhammapuñjamatte ahaṃ mamāti saññino
sattā yathādhammaṃ ettha sāsitāti yathādhammasāsananti vuccati.
     Tathā paṭhamaṃ ajjhācārapaṭipakkhabhūto saṃvarāsaṃvaro ettha kathitoti
saṃvarāsaṃvarakathā. Saṃvarāsaṃvaroti khuddako ceva mahanto ca saṃvaro kammākammaṃ
viya phalāphalaṃ viya ca. Dutiyaṃ dvāsaṭṭhidiṭṭhipaṭipakkhabhūtā diṭṭhiviniveṭhanā ettha
kathitāti diṭṭhiviniveṭhanakathā. Tatiyaṃ rāgādipaṭipakkhabhūto nāmarūpaparicchedo ettha
kathitoti nāmarūpaparicchedakathāti vuccati.
      Tīsupi ca etesu tisso sikkhā tīṇi pahānāni catubbidho ca
gambhīrabhāvo veditabbo. Tathā hi vinayapiṭake visesena adhisīlasikkhā vuttā,
suttantapiṭake adhicittasikkhā, abhidhammapiṭake adhipaññāsikkhā.
      Vinayapiṭake ca vītikkamappahānaṃ kilesānaṃ vītikkamapaṭipakkhattā sīlassa.
Suttantapiṭake pariyuṭaṭhānappahānaṃ pariyuṭṭhānapaṭipakkhattā samādhissa. Abhidhammapiṭake
@Footnote: 1 cha.Ma......paricchedakathāti ca.
Anusayappahānaṃ anusayapaṭipakkhattā paññāya. Paṭhame ca tadaṅgappahānaṃ kilesānaṃ, 1-
itaresu vikkhambhanasamucchedappahānāni. Paṭhame ca duccaritasaṅkilesappahānaṃ. Itaresu
taṇhādiṭṭhisaṅkilesappahānaṃ. 2-
       Ekamekasmiṃñcettha catubbidhopi dhammatthadesanāpaṭivedhagambhīrabhāvo veditabbo.
Tattha dhammoti tanti. Atthoti tassāyevattho. Desanāti tassā manasā
suvavatthāpitāya 3- tantiyā desanā. Paṭivedhoti tantiyā tantiatthassa ca yathābhūtāvabodho.
Tīsupi cetesu ete dhammatthadesanāpaṭivedhā, yasmā sasādīhi viya mahāsamuddo
mandabuddhīhi dukkhogāḷhā alabbhaneyyappatiṭṭhā ca, tasmā gambhīRā. Evaṃ
ekamekasmiṃ ettha catubbidhopi gambhīrabhāvo veditabbo. Aparo nayo:- dhammoti
hetu. Vuttaṃ hetaṃ "hetumhi ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā"ti. 4- Atthoti hetuphalaṃ.
Vuttaṃ hetaṃ "hetuphale ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā"ti. 4- Desanāti paññatti. Yathādhammaṃ
dhammābhilāpoti adhippāyo. Anulomapaṭilomasaṅkhepavitthārādivasena vā kathanaṃ. Paṭivedhoti
abhisamayo. So ca lokiyalokuttaro visayato asammohato ca atthānurūpaṃ dhammesu
dhammānurūpaṃ atthesu paññattipathānurūpaṃ paññattīsu avabodho, tesaṃ tesaṃ vā tattha
tattha vututadhammānaṃ paṭivijjhitabbo salakkhaṇasaṅkhāto aviparītasabhāvo.
      Idāni yasmā etesu piṭakesu yaṃ yaṃ dhammajātaṃ vā atthajātaṃ vā
yā cāyaṃ yathā yathā ñāpetabbo attho sotūnaṃ ñāṇassa abhimukho hoti, tathā
tathā tadatthajotikā desanā, yo cettha aviparītāvabodhasaṅkhāto paṭivedho, tesaṃ
tesaṃ vā dhammānaṃ paṭivijjhitabbo salakkhaṇasaṅkhāto aviparītasabhāvo. Sabbametaṃ
anupacitakusalasambhārehi duppaññehi sasādīhi viya mahāsamuddo dukkhogāḷhaṃ
alabbhaneyyappatiṭṭhaṃ ca, tasmā gambhīraṃ. Evaṃpi ekamekasmiṃ ettha catubbidhopi
gambhīrabhāvo veditabbo. Ettāvatā ca:-
              desanāsāsanakathā           bhedantesu yathārahaṃ
              sikkhāppahānagambhīra-         bhāvañca paridīpayeti.
@Footnote: 1 ayaṃ pāṭho cha.Ma.i. potthakesu na dissati.   2 Sī. taṇhādiṭṭhisaṃkilesānaṃ pahāna.
@3 cha.Ma.i. vavatthāpitāYu.                4 abhi.vi. 35/720
      Ayaṃ gāthā vuttatthāva hoti.
             Pariyattibhedaṃ sampattiṃ      vipattiñcāpi yaṃ yahiṃ
             pāpuṇāti yathā bhikkhu      taṃpi sabbaṃ vibhāvayeti.
      Ettha pana tīsu piṭakesu tividho pariyattibhedo daṭṭhabbo. Tisso hi
pariyattiyo  alagaddūpamā nissaraṇatthā  bhaṇḍāgārikapariyattīti.
      Tattha yā duggahitā upārambhādihetu pariyāpuṭā, ayaṃ alagaddūpamā. Yaṃ
sandhāya vuttaṃ "seyyathāpi bhikve puriso alagaddatthiko alagaddagavesī alagaddapariyesanaṃ
caramāno, so passeyya mahantaṃ alagaddaṃ tamenaṃ bhoge vā naṅguṭṭhe
vā gaṇheyya, tassa so alagaddo paṭiparivattitvā 1- hatthe vā bāhāyaṃ vā
aññatarasmiṃ vā aṅgapaccaṅge ḍaṃseyya,  so tatonidānaṃ maraṇaṃ vā nigaccheyya
maraṇamattaṃ vā dukkhaṃ. Taṃ kissa hetu? duggahitattā bhikkhave alagaddassa. Evameva
kho bhikkhave idhekacce moghapurisā dhammaṃ pariyāpuṇanti suttaṃ .pe. Vedallaṃ, te
taṃ dhammaṃ pariyāpuṇitvā tesaṃ dhammānaṃ paññāya atthaṃ na upaparikkhanti, tesaṃ te
dhammā paññāya atthaṃ anupaparikkhataṃ na nijjhānaṃ khamanti, te upārambhānisaṃsā
ceva dhammaṃ pariyāpuṇanti itivādappamokakhānisaṃsā ca, yassa catthāya dhammaṃ
pariyāpuṇanti, tañcassa atthaṃ nānubhonti, tesaṃ te dhammā duggahitā dīgharattaṃ.
Ahitāya dukkhāya saṃvattanti. Taṃ kissa hetu? duggahitattā bhikkhave dhammānan"ti 2-
      Yā pana sugahitā sīlakkhandhādipāripūriṃyeva ākaṅkhamānena pariyāpuṭā,
na upārambhādihetu, ayaṃ nissaraṇatthā. Yaṃ sandhāya vuttaṃ "tesaṃ te dhammā
sugahitā dīgharattaṃ hitāya sukhāya saṃvattanti. Taṃ kissa hetu?  sugahitattā bhikkhave
dhammānan"ti. 3-
      Yaṃ pana pariññātakkhandho pahīnakileso bhāvitamaggo paṭividdhākuppo
sacchikatanirodho khīṇāsavo kevalaṃ paveṇīpālanatthāya vaṃsānurakkhanatthāya pariyāpuṇāti,
ayaṃ bhaṇḍāgārikapariyattīti.
@Footnote: 1 Ma. paṭinivattitvā.            2 Ma.mū. 12/238  alagaddūpamasutta.
@3 Ma.mū. 12/239 alagaddūpamasutta.
       Vinaye pana supaṭipanno bhikkhu sīlasampadaṃ nissāya tisso vijjā
pāpuṇāti, tāsaṃyeva ca tattha pabhedavacanato. Sutte supaṭipanno samādhisampadaṃ nissāya
cha abhiññā pāpuṇāti tāsaṃyeva ca tattha pabhedavacanato. Abhidhamme supaṭipanno
paññāsampadaṃ nissāya catasso paṭisambhidā  pāpuṇāti tāsaṃyeva ca tattheva pabhedavacanato.
Evametesu supaṭipanno   yathākkamena imaṃ vijjāttayachaḷabhiññācatupaṭisambhidādibhedaṃ
sampattiṃ  pāpuṇāti.
      Vinaye pana duppaṭipanno  anuññātasukhasamphassaattharaṇapāpuraṇādisamphassasāmaññato
paṭikkhittesu upādinnaphassādīsu  anavajjasaññī hoti. Vuttampi hetaṃ
"tathāhaṃ bhagavatā dhammaṃ desitaṃ ājānāmi, yathā yeme antarāyikā dhammā vuttā
bhagavatā, te paṭisevato nālaṃ antarāyāyā 1- "ti. Tato dussīlabhāvaṃā pāpuṇāti.
Sutte duppaṭipanno  "cattārome bhikkhave puggalā santo saṃvijjamānā"ti 2- ādīsu
adhippāyaṃ ajānanto duggahitaṃ gaṇhāti, yaṃ sandhāya vuttaṃ  "attanā duggahitena
amhe  ceva abbhācikkhati   attānañca khaṇati bahuñca apuññaṃ pasavatī"ti. 3- Tato
micchādiṭṭhitaṃ pāpuṇāti. Abhidhamme duppaṭipanno dhammacintaṃ atidhāvanto
acinteyyānipi cinteti, tato cittavikkhepaṃ pāpuṇāti. Vuttaṃ hetaṃ "cattārimāni
bhikkhave acinteyyāni na cintetabbāni, yāni cintento ummādassa vighātassa
bhāgī assā"ti. 4- Evametesu duppaṭipanno yathākkamena imaṃ dussīlabhāva-
micchādiṭṭhitācittakkhepabhedaṃ vipattiṃ pāpuṇātīti.
      Ettāvatā
              pariyattibhedaṃ sampattiṃ      vipattiñcāpi yaṃ yahiṃ
              pāpuṇāti yathā bhikkhu      taṃpi sabbaṃ vibhāvayeti.
      Ayaṃpi  gāthā vuttatthā hoti.
      Evaṃ nānappakārato piṭakāni     ñatvā tesaṃ vasenetaṃ buddhavacanaṃ
tividhanti ñātabbaṃ.
@Footnote: 1 vinaYu. 6/65, Ma.mū. 12/66 alagaddūpamasutta.   2 aṅ. catukka. 21/43 .pe.
@3 vinaYu. 6/65, suttanta. Ma.mū. 12/499 mahātaṇhāsaṅkhayasutta.
@4 aṅ. catukka. 21/77 acinteyyasutta.
      Kathaṃ nikāyavasena pañcavidhaṃ? sabbameva cetaṃ dīghanikāyo  majjhimanikāyo
saṃyuttanikāyo aṅguttaranikāyo khuddakanikāyoti pañcappabhedaṃ hoti. Tattha katamo
dīghanikāyo? tivaggasaṅgahāni brahmajālādīni catuttiṃsa suttāni.
             Catuttiṃseva suttantā       tivaggo yassa   saṅgaho,
             esa dīghanikāyoti         paṭhamo anulomikoti.
      Kasamā panesa dīghanikāyoti  vuccati? dīghappamāṇānaṃ suttānaṃ samūhato
Nivāsato  ca. Samūhanivāsā hi nikāyoti 1- vuccanti.  "nāhaṃ bhikkhave aññaṃ
ekanikāyaṃpi  samanupassāmi evaṃ cittaṃ yathayidaṃ bhikkhave tiracchānagatā pāṇā, 2-
poṇikanikāyo cikkhallikanikāyo"ti evamādīni cettha sādhakāni sāsanato lokato ca.
Evaṃ sesānaṃpi nikāyabhāve vacanattho veditabbo.
      Katamo majjhimanikāyo?  majjhimappamāṇāni pañcadasavaggasaṅgahāni
Mūlapariyāyasuttādīni diyaḍḍhasataṃ dve ca suttāni.
              Diyaḍḍhasatasuttantā         dve ca suttāni yattha so
              nikāyo majjhimo pañca       dasavaggapariggahoti.
      Katamo saṃyuttanikāyo? devatāsaṃyuttādivasena kathitāni oghataraṇādīni
Satta suttasahassāni satta suttasatāni ca dvāsaṭṭhi suttāni.
              Satta suttasahassāni         satta suttasatāni ca
              dvāsaṭṭhi ceva suttantā     eso saṃyuttasaṅgahoti.
      Katamo aṅguttaranikāyo? ekekaaṅgātirekavasena kathitāni cittapariyādānādīni
Nava suttasahassāni pañca suttasatāni sattapaññāsañca suttāni.
              Nava  suttasahassāni         pañca suttasatāni ca
              sattapaññāsa suttāni        saṅkhyā aṅguttare ayanti.
      Katamo khuddakanikāyo? sakalaṃ vinayapiṭakaṃ abhidhammapiṭakaṃ khuddakapāṭhādayo
Ca pubbe  nidassitā 3- pañcadasappabhedā 4- ṭhapetvā cattāro nikāye avasesaṃ
buddhavacanaṃ.
@Footnote: 1 Sī. nikāyāti.            2 saṃ.khandha. 17/100 dutiyagaddūlabaddhasutta
@3 cha.Ma. dassitā             4 i. pubbenidassitapañcadasappabhedā
              Ṭhapetvā caturopete   nikāye dīghaādike
              tadaññaṃ buddhavacanaṃ       nikāyo khuddako matoti.
Evaṃ nikāyavasena pañcavidhaṃ.
      Kathaṃ aṅgavasena navavidhaṃ? sabbameva hidaṃ suttaṃ geyyaṃ veyyākaraṇaṃ
Gāthā udānaṃ itivuttakaṃ jātakaṃ abbhūtadhammaṃ vedallanti navappabhedaṃ hoti.
      Tattha ubhatovibhaṅganiddesakhandhakaparivārā suttanipāte maṅgalasutta-
ratanasuttanālakasuttatuvaṭṭakasuttāni aññaṃpi ca suttanāmakaṃ tathāgatavacanaṃ suttanti
veditabbaṃ. Sabbaṃpi sagāthakaṃ suttaṃ geyyanti veditabbaṃ. Visesena saṃyuttake sakalopi
sagāthakavaggo. Sakalaṃ abhidhammapiṭakaṃ, niggāthakaṃ suttaṃ, yaṃ ca aññaṃpi aṭṭhahi
aṅgehi asaṅgahitaṃ buddhavacanaṃ, taṃ veyyākaraṇanti veditabbaṃ. Dhammapadaṃ theragāthā
therīgāthā suttanipāte nosuttanāmikā suddhikagāthā ca gāthāti veditabbā.
Somanassañāṇamayikagāthāpaṭisaṃyuttā dveasīti suttantā  udānanti veditabbaṃ. Vuttaṃ
hetaṃ bhagavatāti 1- ādinayappavattā dasuttarasatasuttantā itivutatakanti veditabbaṃ.
Apaṇṇakajātakādīni apaṇṇakajātakādīni paññāsādhikāni pañca jātakasatāni
jātakanti veditabbaṃ. Cattārome bhikkhave acchariyā abbhūtadhammā ānandeti 2-
ādinayappavattā sabbepi acchariyabbhūtadhammapaṭisaṃyuttā suttantā abbhūtadhammanti
veditabbaṃ. Cūḷavedallamahāvedallasammādiṭṭhisakkapañhasaṅkhārabhājaniyamahāpuṇṇamasuttādayo
3- sabbepi vedañca tuṭṭhiñaca laddhā laddhā pucchitasuttantā vedallanti
veditabbaṃ 4-.  evaṃ aṅgavasena navavidhaṃ.
      Kathaṃ dhammakkhandhavasena caturāsītisahassavidhaṃ? sabbameva cetaṃ buddhavacanaṃ
             Dvāsīti buddhato gaṇhiṃ       dve sahassāni bhikkhuto
             caturāsīti sahassāni         ye me dhammā pavattinoti. 5-
      Evaṃ paridīpitadhammakkhandhavasena caturāsītisahassappabhedaṃ hoti. Tattha
ekānusandhikaṃ suttaṃ eko dhammakkhandho. Yaṃ anekānusandhikaṃ tatthānusandhivasena
@Footnote: 1 khu.i. 25/1-10 .l. itivuttaka         2 dī. mahā. 10/209  mahāparinibbānasutta
@3 Sī.i..... suttantādayo    4 i. veditabbo    5 khu. thera. 26/1027 theragāthā
Dhammakkhandhagaṇanā. Gāthābandhesu pañhāpucchanaṃ eko dhammakkhandho. Vissajjanaṃ
eko. Abhidhamme ekamekaṃ tikadukabhājanaṃ ekamekaṃ ca cittavārabhājanaṃ eko dhammak-
khandho. Vinaye atthi vatthu, atthi mātikā, atthi padabhājanīyaṃ, atthi antarāpatti,
atthi āpatti, atthi anāpatti, atthi tikacchedo. Tatthekameko koṭṭhāso
ekeko dhammakkhandhoti veditabbo. Evaṃ dhammakkhandhavasena caturāsītisahassavidhaṃ.
      Evametaṃ abhedato rasavasena ekavidhaṃ, bhedato dhammavinayādivasena
duvidhādibhedaṃ buddhavacanaṃ saṅgāyantena mahākassapappamukhena vasīgaṇena ayaṃ dhammo,
ayaṃ vinayo, idaṃ paṭhamabuddhavacanaṃ, idaṃ  majjhimabuddhacanaṃ, idaṃ pacchimabuddhavacanaṃ, idaṃ
vinayapiṭakaṃ, idaṃ suttantapiṭakaṃ, idaṃ abhidhammapiṭakaṃ, ayaṃ dīghanikāyo .pe. Ayaṃ
khuddakanikāyo, imāni suttādīni navaṅgāni, imāni caturāsītidhammakkhandhasahassānīti
imaṃ pabhedaṃ vavatthapetvāva saṅgītaṃ. Na kevalañca imameva aññaṃpi
udānasaṅgahavaggasaṅgahapeyyālasaṅgahaekakanipātadukanipātādinipāta-
saṅgahasaṃyuttasaṅgahapaṇṇāsasaṅgahādimanekavidhaṃ tīsu piṭakesu sandissamānaṃ saṅgahappabhedaṃ
vavatthapetvā evaṃ 1- sattahi māsehi saṅgītaṃ.
      Saṅgītipariyosāne cassa idaṃ mahākassapattherena dasabalassa sāsanaṃ
pañcavassasahassaparimāṇakālaṃ   pavattanasamatthaṃ katanti sañjātappamodā  sādhukāraṃ viya
dadamānā ayaṃ mahāpaṭhavī udakapariyantaṃ katvā anekappakāraṃ kampi saṅkampi
sampakampi sampavedhi. Anekāni ca acchariyāni pāturahesunti. Ayaṃ paṭhamamahāsaṅgīti
nāma, yā loke
               satehi pañcahi katā     tena pañcasatāti ca
               thereheva katattā ca   therikāti pavuccatīti.
                       ------------------
@Footnote: 1 cha.ma, eva
                          1. Barhmajālasutta
                         paribbājakakathāvaṇṇanā
      imissā paṭhamamahāsaṅgītiyā vattamānāya vinayasaṅgahāvasāne suttantapiṭake
ādinikāyassa ādisuttaṃ brahmajālaṃ pucchantena  āyasmatā mahākassapena "brahmajālaṃ
āvuso ānanda kattha bhāsitan"ti evamādivuttavacanapariyosāne yattha ca bhāsitaṃ,
yañca ārabbha bhāsitaṃ, taṃ sabbaṃ pakāsento āyasmā ānando  "evamme
sutan"ti ādimāha. Tena vuttaṃ "brahmajālassāpi `evamme sutan'ti ādikaṃ
āyasmatā ānandena paṭhamamahāsaṅgītikāle vuttaṃ nidānamādī"ti.
      [1] Tattha evanti nipātapadaṃ. Meti ādīni nāmapadāni. Paṭipanno
hotīti ettha paṭīti upasaggapadaṃ. Hotīti ākhyātapadaṃ. Iminā tāva nayena
padavibhāgo veditabbo.
      Atthato pana evaṃsaddo tāva upamūpadesasampahaṃsanagarahaṇa-
vacanasampaṭiggahākāranidassanāvadhāraṇādianekatthappabhedo. Tathāhesa "evaṃ jātena
maccena kattabbaṃ kusalaṃ bahun"ti 1- evamādīsu upamāyaṃ āgato. "evaṃ te
abhikkamitabbaṃ, evaṃ te paṭikkamitabban"ti 2- ādīsu upadese. "evametaṃ bhagavā,
evametaṃ sugatā"ti 3- ādīsu sampahaṃsane. "evamevaṃ 4- panāyaṃ vasalī yasmiṃ vā
tasmiṃ vā tassa muṇḍakassa samaṇakassa vaṇṇaṃ bhāsatī"ti 5- ādīsu garahaṇe. "evaṃ
bhanteti kho te bhikkhū bhagavato paccassosun"ti 6- ādīsu vacanasampaṭiggahe. 7- "evaṃ
byākho ahaṃ bhante bhagavatā dhammaṃ desitaṃ ājānāmī"ti  8- ādīsu ākāre.
"ehi tvaṃ māṇavaka yena samaṇo ānando tenupasaṅkama, upasaṅkamitvā mama vacanena samaṇaṃ
ānandaṃ appābādhaṃ appātaṅkaṃ lahuṭṭhānaṃ balaṃ phāsuvihāraṃ puccha `subho māṇavo
todeyyaputto bhavantaṃ ānandaṃ  appābādhaṃ  .pe. Phāsuvihāraṃ pucchatī'ti, evañca
vadehi `sādhu kira bhavaṃ
@Footnote: 1 khu. 25/53 dhammapada            2 aṅ. catukka. 21/122 ūmibhayasutta.
@3 aṅ. tika. 20/66 kesaputtasutta   4 Ma. evameva  5 saṃ. sa. 15/187 dhanañjānīsutta.
@6 Ma.mū. 12/1 mūlapariyāyasutta      7 ka. vacanapaṭiggahe
@8 Ma.mū. 12/398 mahātaṇhāsaṅkhayasutta, vinaYu. 2/417 ariṭṭhasikkhāpada
Ānando yena subhassa māṇavassa todeyyaputtassa nivesanaṃ, tenupasaṅkamatu anukampaṃ
upādāyā"ti 1- ādīsu nidassane. "taṃ kiṃ maññatha kālāmā ime dhammā kusalā vā
akusalā vāti?  akusalā bhante. Sāvajjā vā anavajjā vāti? sāvajjā bhante.
Viññugarahitā vā viññupasatthā vāti? viññugarahitā bhante. Samattā samādinnā
ahitāya dukkhāya saṃvatnti no vā, kathaṃ vo 2-  ettha hotīti? samattā bhante
samādinnā ahitāya dukkhāya saṃvattanti, evaṃ no ettha hotī"ti 3- ādīsu
avadhāraṇe. Svāyamidha ākāranidassanāvadhāraṇesu daṭṭhabbo.
      Tattha ākāratthena evaṃsaddena etamatthaṃ dīpeti nānānayanipuṇaṃ
anekajjhāsayasamuṭṭhānaṃ atthabyañjanasampannaṃ vividhapāṭihāriyaṃ dhammatthadesanā-
paṭivedhagambhīraṃ sabbasattānaṃ sakasakabhāsānurūpato sotapathamāgacchantaṃ tassa bhagavato vacanaṃ
sabbappakārena  ko samattho viññātuṃ,  sabbathāmena pana sotukāmyataṃ 4-  janetvāpi
evamme sutaṃ, mayāpi ekenākārena sutanti.
      Nidassanatthena  "nāhaṃ sayambhū, na mayā idaṃ sacchikatan"ti attānaṃ
parimocento  evamme sutaṃ, mayāpi evaṃ sutanti idāni vattabbaṃ sakalaṃ suttaṃ
nidasseti.
      Avadhāraṇatthena "etadaggaṃ bhikkhave mama sāvakānaṃ bhikkhūnaṃ bahussutānaṃ
yadidaṃ ānando, gatimantānaṃ, satimantānaṃ, dhitimantānaṃ, upaṭṭhākānaṃ yadidaṃ
ānando"ti 5- evaṃ bhagavatā "āyasmā ānando atthakusalo dhammakusalo
byañjanakusalo niruttikusalo pubbāparakusalo"ti 6- evaṃ dhammasenāpatinā ca
pasatthabhāvānurūpaṃ attano dhāraṇabalaṃ dassento sattānaṃ sotukāmyataṃ janeti "evamme
sutaṃ, tañcakho atthato vā byañjanato vā anūnamanadhikaṃ, evameva na aññathā
daṭṭhabbanti.
      Me saddo tīsu atthesu dissati. Tathā hissa "gāthābhigītaṃ me
abhojaneyyan"ti 7- ādīsu mayāti attho. "sādhu me bhante bhagavā saṅkhittena
@Footnote: 1 dī. Sī. 9/445 subhasutta.   2 ka. Sī. i. vā   3 aṅ. tika. 20/66 kesaputtasutta
@4 cha.Ma. i. sotukāmataṃ      5 aṅ. eka. 20/219-223 etadaggavagga catutthavagga
@6 aṅ. catukka. 21/97 khippanisantisutta   7 saṃ.sa. 15/194 aggikasutta,
@khu.su. 25/81 kasibhāradvājasutta
Dhammaṃ desetū"ti 1- ādīsu mayhanti attho. "dhammadāyādā me bhikkhave bhavathā"ti 2-
ādīsu mamāti attho. Idha pana mayā sutanti ca mama sutanti ca atthadvaye yujjati.
      Sutanti ayaṃ sutasaddo saupasaggo ca anupasaggo ca
gamanavissutakilinnaupacitānuyogasotaviññeyyasotadvārānusāra-
viññātādianekatthappabhedo. Tathā hissa "senāya pasuto"ti ādīsu gacchantoti attho.
"sutadhammassa passato"ti 3- ādīsu vissutadhammassāti attho. "avassutā
avassutassā"ti 4-  ādīsu kilinnā kilinnassāti attho. "tumhehi puññaṃ
pasutaṃ anappakan"ti 5- ādīsu upacitanti attho. "ye jhānapasutā dhīrā"ti 6- ādīsu
jhānānuyuttāti attho. "diṭṭhaṃ sutaṃ mutan"ti 7- ādīsu sotaviññeyyanti attho.
"sutadharo sutasanniccayo"ti 8- ādīsu sotadvārānusāraviññātadharoti attho. Idha panassa
sotadvārānusārena upadhāritanti vā upadhāraṇanti vāti attho. Mesaddassa hi mayāti
atthe sati "evaṃ mayā sutaṃ sotadvārānusārena upadhāritan"ti yujjati. Mamāti atthe
sati "evaṃ mama sutaṃ 9- mama sotadvārānusārena upadhāraṇan"ti yujjati.
      Evametesu tīsu padesu evanti sotaviññāṇādiviññāṇakiccanidassanaṃ.
Meti vuttaviññāṇasamaṅgipuggalanidassanaṃ. Sutanti assavanabhāvapaṭikkhepato
anūnānādhikāviparītaggahaṇanidassanaṃ 10- tathā evanti tassā sotadvārānusārena pavattāya
viññāṇavīthiyā nānappakārena ārammaṇe pavattibhāvappakāsanaṃ. Meti attappakāsanaṃ.
Sutanti dhammappakāsanaṃ. Ayaṃ hettha saṅkhepo "nānappakārena ārammaṇe pavattāya
viññāṇavīthiyā mayā na aññaṃ kataṃ, idaṃ pana kataṃ "ayaṃ dhammo suto"ti.
      Tathā evanti niddisitabbadhammappakāsanaṃ. Meti puggalappakāsanaṃ. Sutanti
puggalakiccappakāsanaṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti "yaṃ suttaṃ niddisissāmi, taṃ mayā evaṃ
sutan"ti.
@Footnote: 1 saṃ. saḷā. 18/112 (sa.) puṇṇasutta    2 Ma.mū. 12/29 dhammadāyādasutta
@3 vinaYu. 4/5 mucalindakathā, khu. u, 25/11 mucalindasutta
@4 vinaYu. 8/149, 228, 241 bhikkhunīvibhaṅga
@5 khu.khu. 25/7 tirokuḍḍasutta. khu peta. 26/14  tirokuḍḍasutta.
@6 khu.dha. 25/181 dhammapada             7 Ma. mū, 12/241 alagaddūpamasutta
@8 Ma.mū. 12/333, 339 mahāgosiṅgasutta. aṅ. catukka. 21/22 dutiyauruvelasutta
@9 ka.me sutaṃ sotadvārānusārena  10 cha.Ma. anūnādhikāraviparītaggahaṇanidassanaṃ
      Tathā evanti yassa cittasantānassa  nānākārappavattiyā nānattha-
byañjanaggahaṇaṃ hoti, tassa nānākāraniddeso.  evanti hi ayamākārapaññatti.
Meti kattuniddeso. Sutanti visayaniddeso. Ettāvatā nānākārappavattena
cittasantānena taṃsamaṅgino kattu visayaggahaṇasanniṭṭhānaṃ 1- kataṃ hoti.
      Athavā evanti puggalakiccaniddeso. Sutanti viññāṇakiccaniddeso. Meti
ubhayakiccayuttapuggalaniddeso. Ayaṃ panettha saṅkhepo "mayā savanakiccaviññāṇasamaṅginā
puggalena viññāṇavasena laddhasavanakiccavohārena sutan"ti.
      Tattha evanti ca meti ca sacchikatthaparamatthavasena 2- avijjamānapaññatti.
Kiñhettha taṃ paramatthato atthi, yaṃ evanti vā meti vā niddesaṃ labhetha. Sutanti
vijjamānapaññatti. Yaṃ hi taṃ ettha sotena upaladdhaṃ, taṃ paramatthato vijjamānanti.
Tathā evanti ca meti ca taṃ taṃ upādāya vattabbato upādāpaññatti. 3- Sutanti
diṭṭhādīni upanidhāya vattabbato upanidhāpaññatti. 4- Ettha ca evanti vacanena
asammohaṃ dīpeti. Na hi sammūḷho nānappakārapaṭivedhasamattho hoti. Sutanti
vacanena sutassa asammosaṃ dīpeti. Yassa hi sutaṃ pammuṭṭhaṃ 5- hoti, na so kālantarena
mayā sutanti paṭijānāti. 6- Iccassa asammohena paññāsiddhi, asammosena pana
satisiddhi. Tattha paññāpubbaṅgamāya satiyā byañjanāvadhāraṇasamatthatā, satipubbaṅgamāya
paññāya atthapaṭivedhasamatthatā. Tadubhayasamatthatāyogena atthabyañjanasampannassa dhamma-
kosassa anupālanasamatthato dhammabhaṇḍāgārikattasiddhi.
      Aparo nayo. Evanti vacanena yonisomanasikāraṃ dīpeti  ayonisomanasikaroto
nānappakārapaṭivedhābhāvato. Sutanti vacanena avikkhepaṃ dīpeti vikkhittacittassa
savanābhāvato. Tathā hi vikkhittacitto puggalo sabbasampattiyā  vuccamānopi "na
mayā sutaṃ, puna bhaṇathā"ti bhaṇati. Yonisomanasikārena cettha attasammāpaṇidhiṃ
pubbe  ca katapuññataṃ sādheti sammāappaṇihitattassa pubbeakatapuññassa vā
tadabhāvato.  avikkhepanasaddhammassavanaṃ sappurisūpassayañca 7- sādheti.  na hi
vikkhittacitto sotuṃ sakkoti,  na ca sappurise anupassayamānassa savanaṃ atthīti.
@Footnote: 1 cha.Ma.  visaye gahaṇasanniṭṭhānaṃ 2 cha.Ma. saccikaṭ ṭha....  3 Sī. upādāyapaññatti
@4 i. upanidhāyapaññatti.   5 cha.Ma. sammuṭṭhaṃ   6 ka. pajānāti, i. paṭivijānāti.
@7 cha.Ma. sappurisūpanissayañca
      Aparo nayo. Yasmā "evanti yassa cittasantānassa nānākārappavattiyā
nānatthabyañjanaggahaṇaṃ hoti, tassa nānākāraniddeso"ti vuttaṃ. So ca evaṃ
bhaddako ākāro na sammāappaṇihitattano pubbeakatapuññassa vā hoti, tasmā
evanti iminā  bhaddakenākārena pacchimacakkadvayasampattimattano dīpeti. Sutanti
savanayogena purimacakkadvayasampattimattano 1- dīpeti. Na hi appaṭirūpadese vasato
sappurisūpassayavirahitassa 2- vā savanaṃ atthi. Iccassa  pacchimacakkadvayasiddhiyā
āsayasuddhi siddhā hoti, purimacakkadvayasiddhiyā payogasuddhi. Tāya ca āsayasuddhiyā
adhigamabyattisiddhi, payogasuddhiyā āgamabyattisidadhi. Iti payogāsayasuddhassa
āgamādhigamasampannassa vacanaṃ aruṇuggaṃ viya suriyassa udayato yonisomanasikāro viya ca
kusalakammassa arahati bhagavato vacanassa pubbaṅgamaṃ bhavitunti ṭhāne thero nidānaṃ 3-
ṭhapento "evamme sutan"ti ādimāha.
      Aparo nayo. Evanti iminā nānappakārapaṭivedhadīpakena vacanena
attano atthapaṭibhāṇapaṭisambhidāsampattisabhāvaṃ dīpeti. Sutanti iminā
sotabbappabhedapaṭivedhadīpakena vacanena dhammaniruttipaṭisambhidāsampattisabhāvaṃ. Evanti
ca idaṃ yonisomanasikārapadīpakaṃ vacanaṃ bhāsamāno "ete mayā dhammā manasānupekkhitā
diṭṭhiyā suppaṭividdhā"ti dīpeti. Sutanti idaṃ savanayogadīpakaṃ vacanaṃ bhāsamāno
"bahū  mayā dhammā sutā dhatā 4- vacasā paricitā"ti dīpeti. Tadubhayenāpi
atthabyañjanapāripūriṃ dīpento savane ādaraṃ janeti. Atthabyañjanaparipuṇṇaṃ hi dhammaṃ
ādarena assuṇanto mahatā hitā paribāhiro hotīti tasmā ādaraṃ janetvā
sakkaccaṃ ayaṃ dhammo sotabboti.
      "evamme sutan"ti iminā pana sakalena vacanena āyasmā ānando
tathāgatappaveditaṃ dhammaṃ attano adahanto asappurisabhūmiṃ atikkamati, sāvakattaṃ
paṭijānanto sappurisabhūmiṃ okkamati. Tathā asaddhammā cittaṃ vuṭṭhāpeti, saddhamme
cittaṃ patiṭṭhāpeti. "kevalaṃ sutamevetaṃ mayā, tasseva pana bhagavato vacanan"ti
@Footnote: 1 cha.Ma. purimacakkadvayasampattiṃ,      2 cha.Ma. sappurisūpanissaYu...
@3 cha.Ma. ṭhāne nidānaṃ             4 cha.Ma. dhātā
Dīpento attānaṃ parimoceti, satthāraṃ apadisati, jinavacanaṃ appeti, dhammanettiṃ
patiṭṭhāpeti.
      Apica "evamme sutan"ti attanā uppāditabhāvaṃ appaṭijānanto purimasavanaṃ 1-
vivaranto "sammukhā paṭiggahitamidaṃ mayā tassa bhagavato catuvesārajjavisāradassa
dasabaladharassa āsabhaṇṭhānaṭṭhāyino sīhanādanādino sabbasattuttamassa dhammissarassa
dhammarājassa dhammādhipatino dhammadīpassa dhammasaraṇassa saddhammavaracakkavattino
sammāsambuddhassa vacanaṃ, na ettha atthe vā dhamme vā pade vā
bayañjane vā kaṅkhā vā vimati vā kattabbā"ti sabbesaṃ devamanussānaṃ imasmiṃ
dhamme assaddhiyaṃ vināseti, saddhāsampadaṃ uppādetīti. Tenetaṃ vuccati:-
             "vināsayati assaddhaṃ        saddhaṃ vaḍḍheti sāsane
             evamme sutamiccevaṃ       vadaṃ gotamasāvako"ti.
      Ekanti gaṇanaparicchedaniddeso. Samayanti paricchinnaniddeso. Ekaṃ
samayanti aniyamitaparidīpanaṃ. Tattha samayasaddo:-
             samavāye khaṇe kāle       samūhe  hetudiṭṭhisu
             paṭilābhe pahāne ca        paṭivedhe ca dissati.
      Tathā hissa "appevanāma svepi upasaṅkameyyāma kālaṃ ca samayaṃ ca
upādāyā"ti 2- evamādīsu samavāyo attho. "ekova kho bhikkhave khaṇo ca samayo  ca
brahmacariyavāsāyā"ti 3- ādīsu khaṇo. "uṇhasamayo pariḷāhasamayo"ti 4- ādīsu kālo.
"mahāsamayo pavanasmiṃn"ti 5- ādīsu samūho. "samayopi kho te bhaddāli appaṭividdho
ahosi, bhagavā kho sāvatthiyaṃ viharati, bhagavāpi maṃ jānissati `bhaddāli nāma bhikkhu
satthu sāsane sikkhāya na paripūrakārī'ti 6- ayaṃpi kho te  bhaddāli samayo appaṭividdho
ahosī"ti 7- ādīsu hetu. "tena kho pana samayena uggahamāno paribbājako
samaṇamuṇḍikāputto 8- samayappavādake tindukācīre ekasālake mallikāya ārāme
paṭivasatī"ti 9- ādīsu diṭṭhi.
@Footnote: 1 Ma. purimavacanaṃ    2 dī.Sī. 9/447 subhasutta.     3 aṅ. aṭṭhaka. 23/119 (sa.)
@akkhaṇasutta.   4 vinaYu. 2/358 nahānasikkhāpada     5 dī, mahā. 10/332 mahāsamayasutta,
@saṃ. sa. 15/37 samayasutta.   6 ka. paripūrīkārīti    7 Ma.Ma. 13/134 bhaddālisutta
@8 Sī. samaṇamaṇḍikāputto     9 Ma.Ma. 13/260 samaṇamuṇḍikasutta
           "diṭṭhe dhamme ca yo attho,    yo cattho samparāyiko,
           atthābhisamayā dhīro,           `paṇḍito'ti pavuccatī"ti  1-
ādīsu paṭilābho. "sammā mānābhisamayā antamakāsi dukkhassā"ti 2- ādīsu pahānaṃ.
"dukkhassa pīḷanaṭṭho saṅkhataṭṭho santāpaṭṭho vipariṇāmaṭṭho abhisamayaṭṭho"ti  3-
ādīsu paṭivedho. Idha panassa kālo attho. Tena saṃvaccharautumāsaḍḍhamāsarattidiva-
pubbaṇhamajjhanhikasāyaṇhapaṭhamamajjhimapacchimayāmamuhuttādīsu kālappabhedabhūtesu samayesu
ekaṃ samayanti dīpeti.
      Tattha kiñcāpi etesu saṃvaccharādīsu samayesu yaṃ yaṃ suttaṃ yasmiṃ yasmiṃ
saṃvacchare utumhi māse pakkhe rattibhāge vā divasabhāge vā vuttaṃ, sabbantaṃ
therassa suviditaṃ suvavatthāpitaṃ paññāya. Yasmā pana `evamme sutaṃ asukasaṃvacchare
asukautumhi asukamāse asukapakkhe asukarattibhāge asukadivasabhāge vā"ti evaṃ vutte
na sakkā sukhena dhāretuṃ vā uddisituṃ vā uddisāpetuṃ vā, bahu ca vattabbaṃ
hoti, tasmā ekeneva padena tamatthaṃ samodhānetvā "ekaṃ samayan"ti āha. Ye vā
ime  gabbhokkantisamayo 4- jātisamayo saṃvegasamayo abhinikkhamanasamayo dukkarakārikasamayo
māravijayasamayo abhisambodhisamayo diṭṭhadhammasukhavihārasamayo desanāsamayo parinibbānasamayoti
evamādayo  bhagavato devamanussesu ativiya pakāsā 5- anekakālappabhedāeva
samayā, tesu samayesu desanāsamayasaṅkhātaṃ ekaṃ samayanti dīpeti. Yo cāyaṃ
ñāṇakaruṇākiccasamayesu karuṇākiccasamayo, attahitaparahitapaṭipattisamayesu
parahitapaṭipattisamayo, sannipatitānaṃ karaṇīyadvayasamayesu dhammīkathāsamayo,
desanāpaṭipattisamayesu desanāsamayo, tesupi samayesu aññataraṃ sandhāya "ekaṃ
samayan"ti āha.
      Kasmā panettha yathā abhidhamme "yasmiṃ samaye kāmāvacaran"ti 6- ca
ito aññesu ca suttapadesu "yasmiṃ samaye bhikkhave bhikkhu vivicceva kāmehī"ti 7-
ca bhummavacananiddeso kato, vinaye ca "tena samayena buddho bhagavā"ti 8- karaṇavacanena,
tathā akatvā "ekaṃ samayanti upayogavacananiddeso katoti? tattha tathā, idha ca
@Footnote: 1 saṃ.sa. 15/128 paṭhamaappamādasutta  2 Ma.mū 12/28 sabbāsavasutta, Ma.mū. 12/221
@vitakkasaṇṭhānasutta    3 khu.pa. 31/45,46 (sa,)    4 Ma. gabbhavokkantisamayo
@5 Ma. pakāsitā     6 abhi. dha. 1/1 cittuppādakaṇḍa
@7 aṅa. catukka. 21/200-pemasutta    8 vinaYu. 1/1 verañjakaṇḍa .pe..
Aññathā atthasambhavato. Tattha hi abhidhamme,  ito aññesu suttapadesu ca
adhikaraṇattho, bhāvena bhāvalakkhaṇattho ca sambhavati. Adhikaraṇaṃ hi kālattho, samūhattho
ca samayo, tattha tattha vuttānaṃ phassādidhammānaṃ khaṇasamavāyahetusaṅkhātassa ca
samayassa bhāvena tesaṃ bhāvo lakkhīyati, tasmā tadatthajotanatthaṃ tattha
bhummavacananiddeso 1- kato.
      Vinaye ca hetuattho karaṇattho ca sambhavati. Yo hi so sikkhāpadapaññattisamayo
sārīputtādīhipi duviññeyyo 2-, tena samayena hetubhūtena karaṇabhūtena ca
sikkhāpadāni paññāpayanto sikkhāpadapaññattihetuñca avekkhamāno 3- bhagavā tattha
tattha vihāsi, tasmā tadatthajotanatthaṃ tattha karaṇavacananiddeso kato.
      Idha pana aññasmiṃ ca  evaṃjātike accantasaṃyogattho sambhavati. Yaṃ hi
samayaṃ bhagavā imaṃ, aññaṃ vā suttantaṃ desesi, accantameva taṃ samayaṃ karuṇāvihārena
vihāsi tasmā tadatthajotanatthaṃ idha upayogavacananiddeso katoti. Tenetaṃ vuccati:-
             "taṃ taṃ atthamavekkhitvā 4-      bhummena karaṇena ca
             aññattha 5- samayo vutto       upayogena so idhā"ti.
      Porāṇā pana vaṇṇayanti "tasmiṃ samayeti vā, `tena samayenāti vā,
ekaṃ 6- samayan'ti vā abhilāpamattabhedo esa,  sabbattha bhummamevattho"ti. Tasmā
"ekaṃ samayan"ti vuttepi  "ekasmiṃ samaye"ti attho veditabbo.
      Bhagavāti garu. Garuṃ hi loke bhagavāti vadanti. Ayaṃ ca sabbaguṇavisiṭṭhatāya
sabbasattānaṃ  garu, tasmā bhagavāti veditabbo.  porāṇehipi vuttaṃ:-
             "bhagavāti vacanaṃ seṭṭhaṃ          bhagavāti vacanamuttamaṃ.
             Garugāravayutto so            bhagavā tena vuccatī"ti.
      Apica:-
             "bhāgyavā bhaggavā yutto       bhagehi ca vibhattavā
             bhattavā vantagamano            bhavesu bhagavā tato"ti.
@Footnote: 1 i. bhummavacanena niddeso   2 cha.Ma. dubbiññeyyo   3 cha.Ma. apekkhamāno
@4 cha.Ma. atthamapekkhitvā     5 cha.Ma.i. aññatra     6 ka. Sī.Ma.taṃ
      Imissā gāthāya vasenassa padassa vitthārato attho 1- veditabbo.
So ca visuddhimagge buddhānussatiniddese vuttoyeva.
      Ettāvatā cettha "evamme sutan"ti vacanena yathāsutaṃ dhammaṃ desento
bhagavato dhammakāyaṃ 2- paccakkhaṃ karoti. Tena "nayidaṃ atikkantasatthukaṃ pāvacanaṃ, ayaṃ
vo satthā"ti satthu adassanena ukkaṇṭhitaṃ janaṃ samassāseti. "ekaṃ samayaṃ bhagavā"ti
vacanena tasmiṃ samaye bhagavato avijjamānabhāvaṃ dassento rūpakāyaparinibbānaṃ
sādheti. Tena "evaṃvidhassa nāma ariyadhammassa desetā 3- dasabaladharo
vajirasaṅghātasamānakāyo sopi bhagavā parinibbuto,  kenaññena jīvite āsā janetabbā"ti
jīvitamadamattaṃ janaṃ saṃvejeti, saddhamme cassa ussāhaṃ janeti.
      "evan"ti ca bhaṇanto desanāsampattiṃ niddisati.  "me sutan"ti
sāvakasampattiṃ. "ekaṃ samayan"ti kālasampattiṃ. "bhagavā"ti desakasampattiṃ.
      Antarā ca rāgahaṃ antarā ca nālandanti antarāsaddo kāraṇa-
khaṇacittavemajjhavivarādīsu vattati. 4- "tadantaraṃ ko jāneyya aññatra tathāgatā"ti 5-
ca, "janā saṅgamma mantenti mañca tañca kimantaran"ti 6-  ādīsu hi kāraṇe
antarāsaddo. "addasa maṃ bhante aññatrā itthī vijjantarikāya bhājanaṃ
dhovantī"ti 7- ādīsu khaṇe. "yassantarato na santi kopā"ti 8- ādīsu citte,
"antarā vosānamāpādī"ti 9- ādīsu vemajjhe. "apicāyaṃ  9- tapodā dvinnaṃ
mahānirayānaṃ antarikāya āgacchatī"ti 10- ādīsu vivare. Svāyamidha vivare vattati,
tasmā rāgahassa ca nālandāya ca vivareti evametthattho daṭṭhabbo, 11-
antarāsaddena pana yuttattā upayogavacanaṃ kataṃ. Īdisesu ca ṭhānesu akkharacintakā
"antarā gāmañca nadiñca yātī"ti evaṃ ekameva antarāsaddaṃ payujjanti, so
@Footnote: 1 Ma. vitthārattho   2 i. dhammasarīraṃ   3 cha.Ma.Sī.i. desako 4 cha.Ma. dissati
@5 aṅ. chakka. 22/315 (sa.) migasālāsutta, aṅ. dasaka. 24/75 migasālāsutta
@6 saṃ sa. 15/228  kulagharaṇīsutta       7 Ma.Ma. 13/149 laḍukikopamasutta
@8 vinaYu. 7/332 chasakyapabbajjākathā, khu. u. 25/20  bhaddiyasutta
@9-9 aṅ. dasaka. 24/84  byākaraṇasutta   10 vinaYu. 1/231 catutthapārājika
@11 cha.Ma.i. veditabbo
Dutiyapadepi yojetabbo hoti, ayojiyamāne upayogavacanaṃ na pāpuṇāti. Idha pana
yojetvā eva 1- vuttoti.
      Addhānamaggapaṭipanno hotīti addhānasaṅkhātaṃ maggaṃ paṭipanno hoti,
"dīghamaggan"ti attho. Addhānagamanasamayassa hi vibhaṅge "aḍḍhayojanaṃ gamissāmīti 2-
bhuñjitabban"ti 3- ādivacanato aḍḍhayojanaṃpi addhānamaggo hoti. Rājagahato pana
nālandā yojanameva.
      Mahatā bhikkhusaṃghena saddhinti mahatāti guṇamahattenapi mahatā,
saṅkhyāmahattenapi mahatā. So hi bhikkhusaṃgho guṇehipi mahā ahosi
appicchatādiguṇasamannāgatattā. Saṅkhāyapi mahā pañcasatasaṅkhyattā. Saṅkhāyapī mahā
pañcasatasaṅkhyattā. Bhikkhūnaṃ saṃgho bhikkhusaṃgho, tena bhikkhusaṃghena.
Diṭṭhisīlasāmaññasaṅghātasaṅkhātena samaṇagaṇenāti attho. Sddhinti ekato.
      Pañcamattehi bhikkhusatehīti pañca mattā etesanti pañcamattāni.
Mattāti pamāṇaṃ vuccati, tasmā yathā "bhojane mattaññū"ti vutte "bhojane
mattaṃ jānāti pamāṇaṃ jānātī"ti attho hoti, evamidhāpi "tesaṃ bhikkhusatānaṃ
pañcamattā pañcapamāṇan"ti evamattho daṭṭhabbo. Bhikkhūnaṃ satāni bhikkhusatāni,
tehi pañcamattehi bhikkhusatehi.
      Suppiyopi kho paribbājakoti suppiyoti tassa nāmaṃ. Pikāro
maggapaṭipannasabhāgatāya puggalasampiṇḍanattho. Khokāro padasandhikaro 4-
byañjanasiliṭṭhatāvasena vutto. Paribbājakoti sañjayassa antevāsī channaparibbājako.
Idaṃ vuttaṃ hoti "yadā bhagavā taṃ addhānamaggaṃ paṭipanno, tadā suppiyopi 5-
paribbājako maggapaṭipanno 6- ahosī"ti, atītakālattho hi ettha hotisaddo.
      Saddhiṃ antevāsinā brahmadattena māṇavenāti ettha ante vasatīti
antevāsī, samīpacāro santikāvacaro sissoti  attho. Barahamadattoti tassa nāmaṃ.
Māṇavoti sattopi coropi taruṇopi vuccati:-
@Footnote: 1 ka. evaṃ        2 cha.Ma.i. gacchissāmīti       3 vinaYu. 2/218 gaṇabhojanasikkhāpada
@4 i. padasandhi.     4 i. suppiyo                6 paṭipanno
             "coditā devadūtehi        ye pamajjanti māṇavā
             te dīgharattaṃ socanti       hīnakāyūpagā narā"ti. 1-
      Ādīsu hi satto "māṇavo"ti vutto. "māṇavehipi samāgacchanti
katakammehipi akatakammehipi"ti ādīsu coro māṇavoti 2- vutto. 2- "ambaṭṭho
māṇavo, 3- maṇḍabyo 4- māṇavo"ti 5- ādīsu taruṇo "māṇavo"ti vutto. Idhāpi
ayamevattho. Idaṃ vuttaṃ hoti "brahmadattena nāma taruṇantevāsinā saddhin"ti
      tatrāti tasmiṃ addhānamagge, tesu vā dvīsu janesu. Sudanti
nipātamattaṃ. Anekapariyāyenāti pariyāyasaddo tāva vāradesanākāraṇesu vattati.
"kassa nu kho ānanda ajja pariyāyo bhikkhuniyo ovaditun"ti 6- ādīsu hi vāre
pariyāyasaddo vattati. "madhupiṇḍikapariyāyotveva naṃ dhārehī"ti 7- ādīsu desanāyaṃ.
"imināpi kho te rājañña pariyāyena evaṃ hotū"ti 8- ādīsu kāraṇe. Svāyamidhāpi
kāraṇe vattati, tasmā ayamettha attho "anekavidhena kāraṇenā"ti, "bahūhi
kāraṇehī"ti vutti hoti.
      Buddhassa avaṇṇaṃ bhāsatīti avaṇṇavirahitassa aparimāṇavaṇṇasamannāgatatsāpi
buddhassa bhagavato "yaṃ loke jātivuḍḍhesu kattabbaṃ abhivādanādisāmīcikammaṃ
`sāmaggīraso'ti vuccati, taṃ samaṇassa gotamassa natthi, tasmā arasarūpo
samaṇo gotamo, nibbhogo, akiriyavādo, ucchedavādo, jegucchī, venayiko, tapassī,
apagabbho. Natthi samaṇassa gotamassa uttarimanussadhammo alamariyañāṇadassanaviseso,
takkapariyāhataṃ samaṇo gotamo dhammaṃ deseti vīmaṃsānucaritaṃ sayaṃpaṭibhāṇaṃ. Samaṇo
gotamo na sabbaññū, na lokavidū,  na anuttaro, na aggapuggalo"ti evaṃ taṃ taṃ
akāraṇameva kāraṇanti vatvā tathā tathā avaṇṇaṃ dosaṃ nindaṃ bhāsati.
@Footnote: 1 Ma. upari. 14/271 devadūtasutta   2-2 ayaṃ pāṭho cha.Ma. potthakesu na dissati
@3 dī.Sī. 9/259 ambaṭṭhasutta           4 cha.Ma.i. aṅgako
@5 milindapañha-/6 gabbhāvakkantipañha       6 Ma. upari. 14/398 nandakovādasutta
@7 Ma.mū. 12/205 madhupiṇḍikasutta         8 dī. mahā. 10/413 .pe,. pāyāsisutta
      Yathā ca buddhassa, evaṃ dhammassāpi taṃ taṃ akāraṇameva kāraṇato
  vatvā "samaṇassa gotamassa dhammo durakkhāto duppaṭivedito aniyyāniko
  anupasamasaṃvattaniko"ti tathā tathā avaṇṇaṃ bhāsati.
      Yathā ca dhammassa, evaṃ saṃghassāpi yaṃ vā taṃ vā akāraṇameva
  kāraṇato   vatvā "micchāpaṭipanno samaṇassa gotamassa sāvakasaṃgho, kuṭilapaṭipanno
  paccanīkapaṭipadaṃ ananulomapaṭipadaṃ adhammānudhammapaṭipadaṃ paṭipanno"ti tathā tathā
  avaṇṇaṃ bhāsati.
      Antevāsī panassa "amhākaṃ ācariyo aparāmasitabbaṃ parāmasati,
anakkamitabbaṃ akkamati, svāyaṃ aggiṃ gilanto viya, hatthena asidhāraṃ parāmasanto
viya, muṭṭhinā sineruṃ padāletukāmo viya,  kakacadantapantiyaṃ kīḷamāno viya, pabhinnamadaṃ
caṇḍahatthiṃ hatthena gaṇhanto viya ca vaṇṇārahasseva ratanattayassa avaṇṇaṃ
bhāsamāno anayabyasanaṃ pāpuṇissati. Ācariye kho pana gūthaṃ vā aggiṃ vā kaṇṭakaṃ
vā kaṇhasappaṃ vā akkamante, sūlaṃ vā abhirūhante, halāhalaṃ vā visaṃ khādante,
khārodakaṃ 1-  vā pakkhalante, narakapapātaṃ vā papatante na antevāsinā taṃ sabbaṃ
anukātabbaṃ hoti. Kammassakā hi sattā attano kammānurūpameva gatiṃ gacchanti
neva pitā puttassa kammena gacchati, na putto pitu kammena na mātā puttassa,
na putto mātuyā, na bhātā bhaginiyā, na bhaginī bhātu, na ācariyo antevāsino,
na antevāsī ācariyassa kammena gacchati. Mayhañca ācariyo tiṇṇaṃ ratanānaṃ
avaṇṇaṃ bhāsati, mahāsāvajjo kho pana ariyūpavādo"ti evaṃ yoniso ummujjitvā
ācariyavādaṃ maddamāno sammā kāraṇameva kāraṇato apadisanto anekapariyāyena
tiṇṇaṃ ratanānaṃ vaṇṇaṃ bhāsitumāraddho yathā taṃ paṇḍitajātiko kulaputto. Tena vuttaṃ
"suppiyassa pana paribbājakassa antevāsī brahmadatto māṇavo anekapariyāyena
buddhassa vaṇṇaṃ   bhāsati, dhammassa  vaṇṇaṃ bhāsati, saṃghassa vaṇṇaṃ bhāsatī"ti.
      Tattha vaṇṇanti vaṇṇasaddo saṇṭhānajātirūpāyatanakāraṇapamāṇaguṇapasaṃsādīsu
dissati. Tattha "mahantaṃ sapparājavaṇṇaṃ abhinimminitvā"ti 2- ādīsu saṇṭhānaṃ
@Footnote: 1 i.  nakhabhedakaṃ              2 saṃ. sa. 15/142 sappasutta
Vuccati. "brāhmaṇova seṭṭho vaṇṇo, hīno añño vaṇṇo"ti 1- ādīsu jāti.
"paramāya vaṇṇapokkharatāya samannāgatā"ti 2- ādīsu rūpāyatanaṃ.
             "na harāmi na bhañjāmi     ārā siṅghāmi vārijaṃ,
             atha kena nu vaṇṇena      gandhatthenoti vuccatī"ti 3-
ādīsu kāraṇaṃ.   "tayo pattassa vaṇṇā"ti 4- ādīsu pamāṇaṃ. "kadā saññuḷhā 5-
pana te gahapati ime samaṇassa gotamassa vaṇṇā"ti 6- ādīsu guṇo. "vaṇṇārahassa
vaṇṇaṃ bhāsatī"ti 7- ādīsu pasaṃsā. Idha guṇopi pasaṃsāpi. Ayaṃ kira taṃ taṃ bhūtameva
kāraṇaṃ apadisanto anekapariyāyena ratanattayassa guṇūpasañhitaṃ pasaṃsaṃ abhāsi. Tattha
"itipi so bhagavā arahaṃ sammāsambuddho"ti ādinā nayena "ye bhikkhave buddhe
pasannā, agge te pasannā"ti 8- ādinā "ekapuggalo bhikkhave loke uppajmāno
uppajjati .pe. Asamo asamasamo"ti 9- ādinā ca nayena buddhassa
vaṇṇo veditabbo. "svākkhāto bhagavatā dhammo"ti ca "ālayasamugghāto
vaṭṭūpacchedo"ti  10- ca "ye bhikkhave ariye aṭṭhaṅgike magge pasannā, agge te
pasannā"ti 11- ca evamādīhi nayehi  dhammassa vaṇṇo veditabbo. "supaṭipanno
bhagavato sāvakasaṃgho"ti ca "ye bhikkhave saṃghe  pasannā, agge te pasannā"ti 12-
ca evamādīhi pana nayehi saṃghassa vaṇṇo veditabbo. Pahontena pana dhammakathikena
pañcanikāye navaṅgaṃ satthusāsanaṃ caturāsītidhammakkhandhasahassāni ogāhitvā buddhādīnaṃ
vaṇṇo pakāsetabbo. Imasmiṃ hi ṭhāne buddhādīnaṃ guṇe pakāsento atitthena
pakkhanto 13- dhammakathikoti na sakkā vattuṃ. Īdisesu hi ṭhānesu dhammakathikassa
thāmo veditabbo. Brahmadatto pana māṇavo anussavādimattasaṃvaḍḍhitena 14- attano
thāmena ratanattayassa vaṇṇaṃ bhāsati.
@Footnote: 1 Ma.Ma. 13/402 assalāyanasutta  2 dī.Sī. 9/331 kūṭadantasutta, dī. mahā 10/249
@mahāsudassanasutta  3 saṃ.sa. 15/234 padumapupphasutta  4 vinaYu. 2/602 pattasikkhāpada
@5 cha.Ma. saññuḷhā 6 Ma.Ma. 13/77 upālivādasutta 7 aṅ, catukka. 21/3 paṭhamakhatasutta
@8 aṅ. catukka. 21/34  aggappasādasutta, khu. i. 25/90 aggappasādasutta
@9 aṅ. eka. 20/174  ekapuggalavagga
@10-11-12 aṅ. catukka. 21/34 aggappasādasutta, khu.i. 25/90 aggappasādasutta
@13 cha.Ma.i pakkhando          14 cha.Ma.... sambandhitena
      Itiha te ubho  ācariyantevāsīti evaṃ te dve ācariyantevāsikā.
Aññamaññassāti añño aññassa.
      Ujuvipaccanīkavādāti īsakaṃpi apariharitvā ujumeva vividhapaccanīkavādā,
anekavāraṃ viruddhavādāeva hutvāti attho. Ācariyena hi ratanattayassa avaṇṇe
bhāsite antevāsī vaṇṇaṃ bhāsati, puna itaro avaṇṇaṃ, itaro vaṇṇanti evaṃ
ācariyo  sālaphalake visarukkhaāṇiṃ ākoṭayamāno viya punappunaṃ ratanattayassa avaṇṇaṃ
bhāsati.  antevāsī 1- pana suvaṇṇarajatamaṇimayāya āṇiyā taṃ āṇiṃ paṭibāhayamāno
viya punappunaṃ ratanattayassa vaṇṇaṃ bhāsati. Tena vuttaṃ "ujuvipaccanīkavādā"ti.
      Bhagavantaṃ piṭṭhito piṭṭhito anubandhā honti bhikkhusaṃghañcāti
bhagavantañca bhikkhusaṃghañca pacchato dassanaṃ avijahantā iriyāpathānubandhanena anubandhā 2-
honti, sīsānulokino hutvā anuggatā hontīti attho.
      Kasmā pana bhagavā taṃ addhānaṃ paṭipanno, kasmā ca suppiyo
anubandho, kasmā ca so ratanattayassa avaṇṇaṃ bhāsatīti? bhagavā tāva tasmiṃ
kāle rājagahaparivattakesu aṭṭhārasasu mahāvihāresu aññatarasmiṃ vasitvā pātova
sarīrapaṭijagganaṃ katvā bhikkhācāravelāyaṃ bhikkhusaṃghaparivuto rājagahe piṇḍāya carati.
So taṃ divasaṃ bhikkhusaṃghassa sulabhapiṇḍapātaṃ katvā pacchābhattaṃ piṇḍapātapaṭikkanto
bhikkhusaṃghaṃ pattacīvaraṃ gāhāpetvā "nāḷandaṃ gamissāmī"ti rājagahato nikkhamitvā taṃ
addhānaṃ paṭipanno. Suppiyopi tasmiṃ kāle rājagahaparivattake aññatarasmiṃ
paribbājakārāme vasitvā paribbājakaparivuto rājagahe bhikkhāya 3- carati. Sopi
taṃdivasaṃ paribbājakaparisāya sulabhabhikkhaṃ, 4- katvā bhuttapātarāso paribbājake
paribbākhajakaparikkhāraṃ gāhāpetvā "nāḷandaṃ gamissāmic "ceva bhagavato taṃ maggaṃ
paṭipannabhāvaṃ ajānantova anubandho. Sace pana jāneyya, nānubandheyya. So
ajānitvāva gacchanto gīvaṃ ukkhipitvā olokayamāno bhagavantaṃ addasa buddhasiriyā
sobhamānaṃ rattakambalaparikkhittamiva jaṅgamakanakagirisikharaṃ.
@Footnote: 1 i. antevāsiko      2 Sī. anubaddhā
@3 i. piṇḍāya           4 i. sulabhapiṇḍapātaṃ.
      Tasmiṃ kira samaye dasabalassa sarīrato nikkhamitvā chabbaṇṇaraṃsiyo 1- samantā
asītihatthappamāṇe padese 2- ādhāvanti vidhāvanti ratanāveḷaratanadāmaratanacuṇṇavippakiṇaṇaṃ
viya, pasāritaratanacittakañcanapaṭamiva, rattasuvaṇṇarasanisiñcamānamiva,
ukkāsatanipātasamākulamiva, nirantaravippakiṇṇakaṇikārapupphamiva, vāyuvegukkhittacīna-
piṭṭhacuṇṇamiva, indadhanuvijjulatātārāgaṇappabhāvisaravipphuritaviccharitamiva ca taṃ
vanantaraṃ hoti.
      Asītyānubyañjanānurañjitañca pana bhagavato sarīraṃ vikasitakamaluppalamiva
saraṃ, sabbapāliphullamiva, pāricchattakaṃ, tārāmarīcivikasitamiva gaganatalaṃ siriyā
avahasantamiva, byāmappabhāparikkhepavilāsinī cassa dvattiṃsavaralakkhaṇamālā
ganthetvā ṭhapitadvattiṃsacandamālāya dvattiṃsasuriyamālāya paṭipāṭiyā
ṭhapitadvattiṃsacakkavattidvattiṃsasakkadevarājadvattiṃsamahābrahmānaṃ siriṃ siriyā 3-
abhibhavantīiva. Tañca pana bhagavantaṃ parivāretvā ṭhitā bhikkhū sabbeva appicchā
santuṭṭhā pavivittā asaṃsaṭṭhā codakā pāpagarahino vattāro vacanakkhamā
sīlasampannā samādhipaññāvimuttivimuttiñāṇadassanasampannā. Tesaṃ majjhe
bhagavā rattakambalapākāraparikkhitto viya kañcanathambho, rattapadumasaṇḍamajjhagatā
viya suvaṇṇanāvā, pavāḷavedikāparikkhitto viya aggikkhandho, tārāgaṇaparivārito 4-
viya puṇṇacando migapakkhīnaṃpi  cakkhūni pīṇayati, pageva devamanussānaṃ.
Tasmiṃ kho pana 5- divase yebhuyyena asītimahātherā meghavaṇṇaṃ paṃsukūlaṃ
ekaṃsaṃ karitvā kattaradaṇḍaṃ ādāya suvammavammitā viya gandhahatthino vigatadosā
vantadosā bhinnakilesā vijaṭitajaṭā chinnabandhanā bhagavantaṃ parivārayiṃsu. So sayaṃ
vītarāgo vītarāgehi, sayaṃ vītadoso vītadosehi, sayaṃ vītamoho vītamohehi, sayaṃ
vītatañho vītatañhehi, sayaṃ nikkileso nikkilesehi, sayaṃ buddho anubuddhehi
parivārito, pattaparivārito viya kesaro, 6- kesaraparivāritā viya kaṇṇikā,
aṭṭhanāgasahassaparivārito viya chaddanto nāgarājā, navutihaṃsasahassaparivārito viya
dhataraṭṭho haṃsarājā senāṅgaparivārito viya cakkavattirājā, devagaṇaparivārito 7- viya
@Footnote: 1 cha.ma,i. chabbaṇṇarasmiyo          2 i. dese
@3 i.  siriyā siriṃ                4 i. tārāgaṇaparivuto
@5 cha.Ma.i. ca pana                6 cha.Ma.i. pattaparivāritaṃ viya kesaraṃ
@7 i. marugaṇa....
Sakko devarājā, brahmagaṇaparivārito viya hāritamahābrahmā, 1-
aparimitakālasañcitapuññaphalanibbattāya acinteyyāya anopamāya buddhalīlāya 2-
cando viya gaganatalaṃ taṃ maggaṃ paṭipanno hoti.
      Athevaṃ bhagavantaṃ anopamāya buddhalīlāya gacchantaṃ bhikkhū ca okkhittacakkhū
santindriye santamānase uparinabhe ṭhitaṃ puṇṇacandaṃ viya bhagavantaṃyeva namassamāne
disvāva 3- paribbājako attano parisaṃ avalokesi. Sā hoti kājadaṇḍake olambetvā
gahitoluggaviluggapiṭṭhakatidaṇḍamorapiñchamattikāpattapasibbakakuṇḍikādianeka-
parikkhārabhārabharitā "asukassa hatthā sobhaṇā, asukassa pādā"ti evamādiniratthakavacanā
mukharā vikiṇṇavācā 4- adassanīyā apāsādikā. Tassa taṃ disvā vippaṭisāro
udapādi.
      Idāni tena bhagavato vaṇṇo vattabbo bhaveyya. Yasmā panesa
lābhasakkārahāniyā ceva pakkhahāniyā ca niccaṃpi bhagavantaṃ usūyati. 5- Aññatitthiyānaṃ
hi yāva buddhā loke nuppajjanti, tāvadeva lābhasakkāro nibbattati, buddhuppādato
pana paṭṭhāya parihīnalābhasakkārā honti, suriyuggamane khajjopanakā viya nissirīkataṃ
āpajjanti. Upatissakolitānañca sañjayassa santike pabbajitakāleyeva paribbājakā
mahāparisā ahesuṃ, tesu pana pakkantesu sāpi tesaṃ parisā bhinnā. Iti imehi
dvīhi kāraṇehi ayaṃ paribbājako, yasmā niccaṃpi bhagavantaṃ usūyati, tasmā taṃ
usūyavisuggāraṃ uggiranto ratanattayassa avaṇṇameva bhāsatīti veditabbo.
      [2] Athakho bhagavā ambalaṭṭhikāyaṃ rājāgārake ekarattivāsaṃ upagañchi
saddhiṃ bhikkhusaṃghenāti bhagavā  tāya buddhalīlāya gacchamāno anupububena
ambalaṭṭhikādvāraṃ pāpuṇitvā suriyaṃ oloketvā "akālodāni gantuṃ, atthasamīpaṃ
gato suriyo"ti ambalaṭṭhikāyaṃ rājāgārake ekarattivāsaṃ upagañchi.
      Tattha ambalaṭṭhikāti rañño uyyānaṃ. Tassa kira dvārasamīpe taruṇo
ambarukkho atthi, taṃ "ambalaṭṭhikā"ti vadanti. Tassa avidūre bhavattā uyyānaṃpi
@Footnote: 1 cha. hārito mahābrahamā          2 i. buddhalīḷhāya
@3 Sī.i. disvā         4 i. vippakiṇṇavācā        5 ka. ussuyyati
"ambalaṭaṭhikā"tveva saṅkhyaṃ gataṃ. Taṃ chāyūdakasampannaṃ pākāraparikkhittaṃ
suppayojitadvāraṃ 1- mañjusā viya suguttaṃ. Tattha rañño kīḷanatthaṃ
paṭibhāṇacittavicittaṃ agāraṃ akaṃsu. Taṃ "rājāgārakan"ti vuccati.
      Suppiyopi khoti suppiyopi tasmiṃ ṭhāne suriyaṃ oloketvā "akālodāni
gantuṃ, bahū khuddakamahallakā paribbājakā, bahuparissayo cāyaṃ maggo corehipi
vāḷayakkhehipi vāḷamigehipi. Ayaṃ kho pana samaṇo gotamo uyyānaṃ paviṭṭho,
samaṇassa ca gotamassa vasanaṭṭhāne devatā ārakkhaṃ gaṇhanti, handāhaṃpi idheva 2-
ekarattivāsaṃ upagantvā sveva gamissāmī"ti tadevuyyānaṃ pāvisi. Tato bhikkhusaṃgho
bhagavato vattaṃ dassetvā attano attano vasanaṭṭhānaṃ sallakkhesi. Paribbājakopi
uyyānassa ekapasse paribbājakaparikkhāre otāretvā vāsaṃ upagañchi saddhiṃ
attano parisāya. Pāliyaṃ āruḷhavaseneva pana "saddhiṃ  attano 3- antevāsinā
brahmadattena māṇavenā"ti vuttaṃ.
      Evaṃ vāsaṃ upagato pana so paribbājako rattibhāge dasabalaṃ
olokesi. Tasmiṃ ca samaye samantā vippakiṇṇatārā viya padīpā jalanti, majjhe
bhagavā nisinno hoti, bhikkhusaṃgho ca  bhagavantaṃ parivāretvā, tatthekabhikkhussāpi
hatthakukkuccaṃ vā pādakukkuccaṃ vā ukkāsitasaddo vā khipitasaddo vā natthi. Sā
hi parisā attano  ca sikkhitasikkhatāya, satthari ca gāravenāti dvīhi kāraṇehi
nivāte padīpasikhā viya niccalā sannisinnāva ahosi. Paribbājako taṃ vibhūtiṃ
disvā attano parisaṃ olokeli. Tattha keci hatthaṃ khipanti, keci pādaṃ, keci
vippapanti, keci nillālitajivahā paggharitakheḷā dante khādantā kākacchamānā
gharugharupassāsino 4- sayanti. So ratanattayassa  vaṇṇe 5- vattabbepi issāvasena puna
avaṇṇameva ārabhi. 6- Burahmadatto pana vuttanayeneva vaṇṇaṃ. Tena vuttaṃ "tatrapi sudaṃ
suppiyo paribbājako"ti sabbaṃ vattabbaṃ. Tattha tatrapīti tasmiṃpi, ambalaṭṭhikāyaṃ
uyyāneti attho.
@Footnote: 1 cha.Ma. i. suyojitadvāraṃ   2 cha.Ma. idha       3 i. idaṃ padaṃ potthake na dissati
@4 Sī.i. ghurughurupassāsino     5 cha.Ma. guṇavaṇṇe   6 ka. vadati
      [3] Sambahulānanti bahukānaṃ. Tattha vinayapariyāyena tayo janā
"sambahulā"ti vuccanti, tato paraṃ saṃgho. Suttantapariyāyena pana tayo tayova,
tato paṭṭhāya sambahulā. Idha suttantapariyāyena  "sambahulā"ti veditabbā.
Maṇḍalamāḷeti katthaci dve kaṇṇikā gahetvā haṃsavaṭṭakachannena katā kūṭāgārasālāpi
"maṇḍalamāḷo"ti vuccati,  katthaci ekaṃ kaṇṇikaṃ gahetvā thambhapantiṃ parikkhipitvā
katā upaṭṭhānasālāpi "maṇḍalamāḷo"ti vuccati, idha pana nisīdanasālā
"maṇḍalamāḷo"ti veditabbā. Sannisinnānanti nisajjanavasena. Sannipatitānanti
samodhānavasena. Ayaṃ saṅkhiyadhammoti saṅkhiyā 1- vuccati kathā, kathādhammoti attho.
Udapādīti uppanno. Katamo pana soti "acchariyaṃ āvuso"ti evamādi. Tattha
andhassa pabbatārohaṇaṃ viya niccaṃ na hotīti acchariyaṃ. Ayaṃ tāva saddanayo. Ayaṃ
pana aṭṭhakathānayo:- accharāyogganti acchariyaṃ, accharaṃ paharituṃ yuttanti attho.
Abhūtapubbaṃ bhūtanti abbhūtaṃ. Ubhayampetaṃ vimhayasseva adhivacanaṃ. Yāvañcidanti yāva
ca idaṃ. Tena supaṭividitatāya appameyyataṃ dasseti.
      Tena bhagavatā jānatā .pe. Supaṭividitāti etthāyaṃ saṅkhepattho:-
yo so  bhagavā samatiṃsa pāramiyo pūretvā sabbakilese bhañjitvā 2-  anuttaraṃ
sammāsambodhiṃ  abhisambuddho, tena bhagavatā tesaṃ tesaṃ sattānaṃ āsayānusayaṃ jānatā,
hatthatale ṭhapitaṃ āmalakaṃ viya sabbaṃ ñeyyadhammaṃ passatā.
      Apica  pubbenivāsādīhi jānatā, dibbena cakkhunā passatā. Tīhi
vijjāhi vā pana chahi vā abhiññāhi jānatā. Sabbattha appaṭihatena samantacakkhunā
passatā, sabbadhammajānanasamatthāya vā paññāya jānatā, sabbasattānaṃ cakkhuvisayātītāni
tirokuḍḍādigatānipi rūpāni ativisuddhena maṃsacakkhunā passatā.
Attahitasādhikāya vā samādhipadaṭṭhānāya paṭivedhapaññāya jānatā, parahitasādhikāya
karuṇāpadaṭṭhānāya desanāpaññāya passatā. Arīnaṃ hatattā paccayādīnañca
arahattā arahatā. Sammā sāmañca sabbadhammānaṃ 3- buddhattā sammāsambuddhena.
Antarāyikadhamme vā jānatā. Niyyānikadhamme passatā. Kilesārīnaṃ hatattā
@Footnote: 1 ka. saṅkhiyāti       2 ka. bhinditvā       3 i. saccānaṃ
Paccayādīnaṃ 1- ca arahattā 1- arahatā. Sammā sāmaṃ ca sabbadhammānaṃ buddhattā
sammāsambuddhenāti evaṃ catuvesārajjavasena catūhākārehi thomitena sattānaṃ
nānādhimuttikatā nānajjhāsayatā supaṭividitā yāva ca suṭṭhu paṭividitā.
      Idānissa supaṭividitabhāvaṃ dassetuṃ "ayaṃ hī"ti ādimāha. Idaṃ vuttaṃ hoti:-
yā ca ayaṃ bhagavatā "dhātuso bhikkhave sattā saṃsandanti samenti, hīnādhimuttikā
hīnādhimuttikehi saddhiṃ saṃsandanti samenti, kalyāṇādhimuttikā
kalyāṇādhimuttikehi saddhiṃ saṃsandanti samenti. Atītampi kho bhikkhave addhānaṃ
dhātusova sattā saṃsandiṃsu samiṃsu, hīnādhimuttikā hīnādhimuttikehi .pe.
Kalyāṇādhimuttikā kalyāṇādhimuttikehi saddhiṃ saṃsandiṃsu samiṃsu, anāgatampi kho
bhikkhave addhānaṃ .pe. Saṃsandissanti, samessanti, etarahipi kho bhikkhave
paccuppannaṃ addhānaṃ dhātusova sattā saṃsandanti samenti, hīnādhimuttikā
hīnādhimuttikehi .pe. Kalyāṇādhimuttikā kalyāṇādhimuttikehi saddhiṃ saṃsandanti
samentī"ti 2- evaṃ sattānaṃ nānādhimuttikatā, nānajjhāsayatā, nānādiṭṭhikatā,
nānakkhantitā, nānārucitā nāḷiyā minantena viya, tulāya tulayantena viya ca
nānādhamuttikatañāṇena sabbaññutañāṇena viditā, sā yāva supaṭividitā. Dvepi nāma
sattā ekajjhāsayā dullabhā lokasmiṃ, ekasmiṃ gantukāme eko ṭhātukāmo hoti,
ekasmiṃ pivitukāme eko bhuñjitukāmo. Imesu cāpi dvīsu ācariyantevāsīsu ayaṃ
hi suppiyo paribbājako .pe. Bhagavantaṃ piṭṭhito piṭaṭhito anubandhā honti
bhikkhusaṃghañcāti. Tattha itihameti itiha ime, evaṃ imeti attho. Sesaṃ
vuttanayameva.
      [4] Athakho bhagavā tesaṃ bhikkhūnaṃ imaṃ saṅkhiyadhammaṃ viditvāti ettha
viditvāti sabbaññutañāṇena jānitvā. Bhagavā hi katthaci maṃsacakkhunā disvā jānāti
"addasā kho bhagavā mahantaṃ dārukkhandhaṃ gaṅgāya nadiyā sotena vuyhamānan"ti 3-
ādīsu viya. Katthaci dibbacakkhunā disvā jānāti "addasā kho bhagavā dibbena
cakkhunā visuddhena atikkantamānusakena tā devatāyo sahassasseva pāṭaligāme
@Footnote: 1-1 ayaṃ pāṭho cha. Sī.i. potthakesu na dissati  2 saṃ.ni. 16/98 hīnādhimuttikasutta
@3 saṃ. saḷā. 18/223/322 paṭhamadārukkhandhopamasutta.
Vatthūni pariggaṇhantiyo"ti 1- ādīsu viya. Katthaci pakatisotena sutvā jānāti
"assosi kho bhagavā āyasmato ānandassa subhaddena paribbājakena saddhiṃ imaṃ
kathāsallāpan"ti 2- ādīsu viya. Katthaci dibbasotena sutvā jānāti "assosi kho
bhagavā dibbāya sotadhātuyā visuddhāya atikkantamānusikāya sandhānassa gahapatissa
nigrodhena paribbājakena saddhiṃ imaṃ kathāsallāpan"ti 3- ādīsu viya. Idha pana
sabbaññutañāṇena sutvā 4- aññāsi. Kiṃ karonto aññāsi? pacchimayāmakiccaṃ.
Kiccañca nāmetaṃ sātthakaṃ niratthakanti duvidhaṃ hoti. Tattha niratthakaṃ kiccaṃ bhagavatā
bodhipallaṅkeyeva arahattamaggena samugghāṭaṃ kataṃ, sātthakaṃyeva pana bhagavato kiccaṃ hoti,
taṃ pañcavidhaṃ purebhattakiccaṃ pacchābhattakiccaṃ purimayāmakiccaṃ majjhimayāmakiccaṃ
pacchimayāmakiccanti. Tatridaṃ purebhattakiccaṃ:-
       bhagavā hi pātova vuṭṭhāya upaṭṭhākānuggahaṇatthaṃ sarīraphāsukatthañca
mukhadhovanādisarīraparikammaṃ katvā yāva  bhikkhācāravelā, tāva vivittāsane
vītināmetvā bhikkhācāravelāyaṃ nivāsetvā kāyabandhanaṃ bandhitvā cīvaraṃ pārupitvā
pattamādāya kadāci ekako, 5- kadāci bhikkhusaṃghaparivuto gāmaṃ vā nigamaṃ vā piṇḍāya
pavisati, kadāci pakatiyā, kadāci anekehi pāṭihāriyehi vattamānehi. Seyyathīdaṃ? 6-
piṇḍāya pavisato lokanāthassa purato purato gantvā mudugatavātā paṭhaviṃ sodhenti,
balāhakā udakaphusitāni muñcantā magge reṇuṃ vūpasametvā upari vitānaṃ hutvā
tiṭṭhanti, apare vātā pupphāni upasaṃharitvā magge okiranti, unnatā
bhūmippadesā onamanti, 7- onatā unnamanti, pādanikkhepasamaye samāva bhūmi hoti,
sukhasamphassāni padumapupphāni vā pāde sampaṭicchanti. Indakhīlassa anto ṭhapitamatte
dakkhiṇapāde sarīrato chabbaṇṇaraṃsiyo nikkhamitvā suvaṇṇarasapiñjarāni viya,
citrapaṭaparikkhittāni viya ca pāsādakūṭāgārādīni alaṅkarontiyo ito cito ca
vidhāvanti, 8- hatthiassavihaṅgādayo sakasakaṭṭhānesu ṭhitāyeva madhurenākārena 9-
saddaṃ karonti, tathā bherivīṇādīni turiyāni,
@Footnote: 1 dī. mahā. 10/152 mahāparinibbānasutta, khu.u. 25/76 pāṭaligāmiyasutta
@2 dī. mahā. 10/213 mahāparinibbānasutta     3 dī. pāṭi. 11/54 udumbarikasutta
@4 ka, disvā         5 i. eko          6 cha.Ma. seyyathidaṃ
@7 i. oṇamanti       8 cha.Ma. dhāvanti      9 vi. madhurena sarena.
Manussānaṃ ca kāyūpagāni ābharaṇāni. Tena saññāṇena manussā jānanti "ajja
bhagavā idha piṇḍāya paviṭṭho"ti. Te sunivatthā supārutā gandhapupphādīni ādāya gharā
nikkhamitvā antaravīthiṃ paṭipajjitvā bhagavantaṃ gandhapupphādīhi sakkaccaṃ pūjetvā
vanditvā "amhākaṃ bhante dasa bhikkhū, amhākaṃ vīsati. Paññāsaṃ .pe. Sataṃ
dethā"ti yācitvā bhagavatopi pattaṃ gahetvā āsanaṃ paññāpetvā sakkaccaṃ
piṇḍapātena paṭimānenti. Bhagavā katabhattakicco tesaṃ sattānaṃ cittasantānāni 1-
oloketvā tathā dhammaṃ deseti, yathā keci saraṇagamanesu patiṭṭhahanti, keci
pañcasīlesu, keci sotāpattisakadāgāmianāgāmiphalānaṃ aññatarasmiṃ, keci pabbajitvā
aggaphale  arahatteti.   evaṃ mahājanaṃ anuggahetvā uṭṭhāyāsanā vihāraṃ gacchati. Tattha
gantvā maṇḍalamāḷe paññattavarabuddhāsane nisīdi 2- bhikkhūnaṃ bhattakiccapariyosānaṃ
āgamayamāno. Tato bhikkhūnaṃ bhattakiccapariyosāne upaṭṭhāko bhagavato nivedeti,
atha bhagavā gandhakuṭiṃ pavisati. Idaṃ  tāva purebhattakiccaṃ.
      Athakho bhagavā evaṃ katapurebhattakicco gandhakuṭiyā upaṭṭhāne 3- nisīditvā
pāde pakkhāletvā pādapīṭhe ṭhatvā bhikkhusaṃghaṃ ovadati "bhikkhave appamādena
sampādetha, dullabho buddhuppādo lokasmiṃ, dullabho manussattapaṭilābho,
dullabhā khaṇasampatti, dullabhā pabbajjā, dullabhaṃ saddhammassavanan"ti. Tattha keci
bhagavantaṃ kammaṭṭhānaṃ pucchanti. Bhagavāpi tesaṃ cariyānurūpaṃ kammaṭṭhānaṃ deti. Tato
sabbepi bhagavantaṃ vanditvā attano  attano rattiṭṭhānadivāṭṭhānāni gacchanti.
Keci araññaṃ, keci rukkhamūlaṃ, keci pabbatādīnaṃ aññataraṃ, keci cātummahārājikabhavanaṃ
.pe. Keci vasavattibhavananti. Tato bhagavā gandhakuṭiṃ pavisitvā sace ākaṅkhati,
dakkhiṇena passena sato sampajāno muhuttaṃ sīhaseyyaṃ kappeti. Atha samassāsitakāyo
vuṭṭhahitvā dutiyabhāge lokaṃ voloketi. Tatiyabhāge yaṃ gāmaṃ vā nigamaṃ vā
upanissāya viharati, tattha mahājano purebhattaṃ dānaṃ datvā pacchābhattaṃ sunivattho
supāruto gandhapupphādīni ādāya vihāre sannipatati. Tato bhagavā sampattāya
parisāya anurūpena pāṭihāriyena gantvā dhammasabhāyaṃ paññattavarabuddhāsane nisajja
@Footnote: 1 i. santānāni.   2 cha.Ma.,i. nisīdati.     3 Sī. upaṭṭhākena paññattāsane.
Dhammaṃ deseti kālayuttaṃ samayayuttaṃ, atha kālaṃ viditvā parisaṃ uyyojeti, manussā
bhagavantaṃ vanditvā pakkamanti. Idaṃ pacchābhattakiccaṃ.
      So evaṃ niṭṭhitapacchābhattakicco sace gattāni osiñcitukāmo hoti,
buddhāsanā vuṭṭhāya nhānakoṭṭhakaṃ pavisitvā upaṭṭhākena paṭiyāditaudakena gattāni
utuṃ gaṇhāpeti. Upaṭṭhākopi buddhāsanaṃ ānetvā gandhakuṭipariveṇe paññapeti.
Bhagavā surattaṃ duppaṭaṃ 1-  nivāsetvā kāyabandhanaṃ bandhitvā ekaṃsaṃ uttarāsaṅgaṃ
katvā tattha gantvā nisīdati. Ekakova 2- muhuttaṃ paṭisallīno, atha bhikkhū tato
tato āgamma bhagavato upaṭṭhānaṃ āgacchanti. Tatthekacce pañhaṃ pucchanti, ekacce
kammaṭṭhānaṃ, ekacce dhammassavanaṃ yācanti. Bhagavā tesaṃ adhippāyaṃ sampādento
purimayāmaṃ vītināmeti. Idaṃ purimayāmakiccaṃ.
      Purimayāmakiccapariyosāne pana bhikkhūsu bhagavantaṃ vanditvā pakkantesu 3-
sakaladasasahassīlokadhātudevatāyo okāsaṃ labhamānā bhagavantaṃ upasaṅkamitvā pañhaṃ
pucchanti yathābhisaṅkhataṃ antamaso caturakkharampi. Bhagavā tāsaṃ devatānaṃ pañhaṃ
vissajjento majjhimayāmaṃ vītināmeti. Idaṃ majjhimayāmakiccaṃ.
      Pacchimayāmaṃ pana tayo koṭṭhāse katvā purebhattato paṭṭhāya nisajjāya
pīḷitassa sarīrassa kilāsubhāvamocanatthaṃ ekaṃ koṭṭhāsaṃ caṅkamena vītināmeti,
dutiyakoṭṭhāse gandhakuṭiṃ pavisitvā dakkhiṇena passena sato sampajāno sīhaseyyaṃ
kappeti, tatiyakoṭṭhāse paccuṭṭhāya nisīditvā purimabuddhānaṃ santike
dānasīlādivasena katādhikārapuggaladassanatthaṃ buddhacakkhunā lokaṃ voloketi. Idaṃ
pacchimayāmakiccaṃ.
      Tasmiṃ pana divase bhagavā purebhattakiccaṃ rājagahe pariyosāpetvā pacchābhatte
maggaṃ āgato, purimayāme bhikkhūnaṃ kammaṭṭhānaṃ kathetvā majjhimayāme devatānaṃ
pañhaṃ vissajjetvā pacchimayāme caṅkamaṃ āruyha caṅkamamāno pañcannaṃ bhikkhusatānaṃ
imaṃ sabbaññutañāṇaṃ ārabbha  pavattaṃ kathaṃ sabbaññutañāṇeneva sutvā aññāsīti.
Tena vuttaṃ "pacchimayāmakiccaṃ karonto aññāsī"ti.
@Footnote: 1 i. rattaduppaṭaṃ.      2 i. eko ca          3 i. pakkamantesu
      Ñatvā ca panassa etadahosi "ime bhikkhū mayhaṃ sabbaññutañānaṃ
ārabbha guṇaṃ kathenti, etesañca sabbaññutañāṇakicacaṃ  na pākaṭaṃ, mayhameva
pākaṭaṃ, mayi pana gate ete attano kathaṃ nirantaraṃ ārocessanti, tato nesaṃ ahaṃ taṃ
atthuppattiṃ katvā tividhaṃ sīlaṃ vibhajanto dvāsaṭṭhiyā ṭhānesu appaṭivattiyaṃ
sīhanādaṃ nadanto paccayākāraṃ samodhānetvā buddhaguṇe  pākaṭe katvā sineruṃ
ukkhipanto viya, suvaṇṇakūṭena 1- nabhaṃ  paharanto viya ca dasasahassīlokadhātukampanaṃ
brahmajālasuttantaṃ arahattanikūṭena niṭṭhāpento desessāmi, sā me desanā
parinibbutassāpi pañcavassasahassāni sattānaṃ amatamahānibbānaṃ sampāpikā
bhavissatī"ti. Evaṃ cintetvā yena maṇḍalamāḷo tenupasaṅkamīti. Yenāti yena
disābhāgena so upasaṅkamitabbo. Bhummatthe vā etaṃ karaṇavacanaṃ, yasmiṃ padese so
maṇḍalamāḷo, tattha gatoti ayametthattho.
      Paññatte āsane nisīdīti buddhakāle kira yattha yattha ekopi bhikkhu
viharati, sabbattha buddhāsanaṃ paññattameva hoti. Kasmā? bhagavā kira attano
santike kammaṭṭhānaṃ gahetvā phāsukaṭṭhāne viharante manasikaroti "asuko mayhaṃ
santike kammaṭṭhānaṃ gahetvā gato sakkhissati 2- nukho visesaṃ nibbattetuṃ no
vā"ti. Atha naṃ passati kammaṭṭhānaṃ vissajjetvā akusalavitakkaṃ vitakkayamānaṃ, tato
"kathaṃ hi nāma mādisassa satthu santike kammaṭṭhānaṃ gahetvā viharantaṃ imaṃ
kulaputtaṃ akusalavitakkā abhibhavitvā anamatagge vaṭṭadukkhe saṃsīdessantī"ti 3- tassa
anuggahatthaṃ tattheva attānaṃ dassetvā taṃ kulaputtaṃ ovaditvā ākāsaṃ uppatitvā
puna attano vasanaṭṭhānameva gacchati. Athevaṃ ovadiyamānā te bhikkhū cintayiṃsu
"satthā amhākaṃ manaṃ jānitvā āgantvā amhākaṃ samīpe ṭhitaṃyeva attānaṃ
dasseti,  tasmiṃ khaṇe `bhante idha nisīdatha, idha nisīdathā'ti āsanapariyesanaṃ nāma
bhāro"ti, te āsanaṃ paññāpetvāva viharanti. Yassa pīṭhaṃ atthi, so taṃ paññapeti.
Yassa natthi, so mañcaṃ vā phalakaṃ vā kaṭṭhaṃ vā pāsāṇaṃ vā vālukāpuñjaṃ 4- vā
paññapeti. Taṃ alabhamānā purāṇapaṇṇānipi saṅkaḍḍhitvā tattheva paṃsukūlaṃ pattharitvā
@Footnote: 1 i. suvaṇṇakuntena             2  ka. asakkhi, Sī. sakkhi
@3 cha. saṃsādessantīti, Ma. saṃsāressantīti  4 ka. vālikapuñjaṃ
  Ṭhapenti. Idha pana rañño nisīdanāsanameva atthi, taṃ papphoṭetvā paññāpetvā
  parivāretvā te bhikkhū bhagavato adhimuttikañāṇaṃ ārabbha guṇaṃ thomayamānā nisīdiṃsu.
  Taṃ sandhāya vuttaṃ "paññatte āsena nisīdī"ti.
      Evaṃ nisinno pana jānantoyeva kathāsamuṭṭhāpanatthaṃ bhikkhū pucchi. Te
cassa sabbaṃ kathayiṃsu. Tena vuttaṃ "nisajja kho bhagavā"ti ādi. Tattha kāyanutthāti
katamāya nu kathāya sannisinnā bhavathāti attho. Kāya nevatthātipi 1- pāli, tassā
katamāya nu etthāti attho. Kāya notthātipi pāli, tassāpi purimoyevattho.
      Antarā kathāti kammaṭṭhānamanasikārauddesaparipucchādīnaṃ antarā aññā
ekā kathā. Vippakatāti mamāgamanapaccayā apariniṭṭhitā sikhaṃ appattā. Tena kiṃ
dasseti? "nāhaṃ tumhākaṃ kathābhaṅgatthaṃ āgato, ahaṃ pana sabbaññutāya tumhākaṃ
kathaṃ niṭṭhāpetvā matthakappattaṃ katvā dassāmīti āgato"ti nisajjeva
sabbaññuppavāraṇaṃ pavāreti. Ayaṃ kho no bhante antarā kathā vippakatā, atha bhagavā
anuppattoti etthāpi ayamādhippāyo:- ayaṃ bhante amhākaṃ bhagavato sabbaññutañāṇaṃ
ārabbha guṇakathā vippakatā, na rājakathādikā tiracchānakathā, atha bhagavā anuppatto,
taṃ no idāni niṭṭhāpetvā desethāti. 2-
      Ettāvatā ca yaṃ āyasmatā ānandena kamalakuvalayujjalavimalasādhurasasalilāya
pokkharaṇiyā sukhāvataraṇatthaṃ nimmalasilātalaracanavilāsitasobhitaratanasopānaṃ 3-
vippakiṇṇamuttādata 4- sadisavālukāpuṇṇa 5- paṇḍarabhūmibhāgaṃ titthaṃ viya,
suvibhattabhittivicitravedikāparikkhittassa nakkhattapathaṃ phusitukāmatāya viya,
pavijambhita 6- samussayassapāsādavarassa sukhārohaṇatthaṃ
dantamayasaṇhamuduphalakakañcanalatāvinaddhamaṇippabhā 7- samudayujjalasobhaṃ sopānaṃ viya,
suvaṇṇavalayanūpurādisaṅghaṭṭanasaddasammissita 8- kathitahasitamadhurassaragehajanavicaritassa
uḷāraissariyavibhavasobhitassa 9-  mahāgharassa sukhappavesanatthaṃ
suvaṇṇarajatamaṇimuttāpavāḷādijutivissaravijjotitasuppatiṭṭhitavisāladvārabāhaṃ
@Footnote: 1 cha.Ma. kāya netthātipi               2 Sī.i. dethāti
@3 cha.Ma...vilāsa...,  Sī...vilasita...  4 ka....muttādala..., i..,muttājala...
@5 cha.Ma.,  i....kiṇṇa...           6 cha.Ma. vijambhita...
@7 cha.Ma., i. maṇigaṇappabhā...         8 i. sammissa...
@9 cha.Ma....uḷārissariYu...
Mahādvāraṃ viya ca atthabyañjanasampannassa buddhaguṇānubhāvasaṃsūcakassa
imassa suttassa sukhāvagahaṇatthaṃ kāladesadesakavatthuparisāpadesapaṭimaṇḍitaṃ
nidānaṃ bhāsitaṃ, tassatthavaṇṇanā samattāti.
      [5] Idāni "mamaṃ vā bhikkhave pare avaṇṇaṃ bhāseyyunti ādinā
nayena bhagavatā nikkhittassa suttassa vaṇṇanāya okāso  anppatto. Sā panesā
suttavaṇṇanā yasmā suttanikkhepaṃ vicāretvā vuccamānā pākaṭā hoti, tasmā
suttanikkhepaṃ tāva vicārayissāma. Cattāro hi suttanikkhepā attajjhāsayo parajjhāsayo
pucchāvasiko atthuppattikoti.
      Tattha  yāni suttāni bhagavā parehi anajjhiṭṭho kevalaṃ attano ajjhāsayeneva
kathesi. Seyyathīdaṃ? ākaṅkheyyasuttaṃ vatthasuttaṃ mahāsatipaṭṭhānasuttaṃ 1-
mahāsaḷāyatanavibhaṅgasuttaṃ ariyavaṃsasuttaṃ sammappadhānasuttantahārako
iddhipādaindriyabalabojjhaṅgamaggaṅgasuttantahārakoti evamādīni. Tesaṃ
attajjhāsayo nikkhePo.
      Yāni pana "paripakkā kho rāhulasusa vimuttiparipākaniyā dhammā,
yannūnāhaṃ rāhulaṃ  uttariṃ āsavānaṃ khaye vineyyan"ti 2- evaṃ paresaṃ ajñāsayaṃ
khantiṃ manaṃ abhīnīhāraṃ bujjhanabhāvañca apekkhitvā 3- parajjhāsayavasena kathitāni.
Seyyathīdaṃ? cūḷarāhulovādasuttaṃ mahārāhulovādasuttaṃ dhammacakkappavattanasuttaṃ 4-
Dhātuvibhaṅgasuttanti evamādīni. Tesaṃ parajjhāsayo nikkhePo.
      Bhagavantaṃ pana upasaṅkamitvā catasso parisā cattāro vaṇṇā nāgā
supaṇṇā gandhabbā asurā yakkhā mahārājāno tāvatiṃsādayo devā mahābrahmāti
evamādayo "bojjhaṅgā bojjhaṅgā"ti bhante vuccanti 5- "nīvaraṇā nīvaraṇā"ti
bhante vuccanti. Ime nu kho bhante pañcupādānakkhandhā. 6- Kiṃsūdha vittaṃ purisassa
seṭṭhan 7- ti ādinā nayena pañhaṃ pucchanti. Evaṃ puṭṭhena bhagavatā yāni kathitāni
bojjhaṅgasaṃyuttādīni, yāni vā panaññānipi devatāsaṃyuttamāra-
saṃyuttabrahmasaṃyuttasakkapañhacūḷavedallamahāvedallasāmaññaphala
āḷavakasūcilomakharalomasuttādīni.
@Footnote: 1 cha.Ma. mahāsatipaṭṭhānaṃ   2 saṃ. saḷā. 18/187 (sa.) rāhulovādasutta,
@Ma. u. 14/416 cūḷarāhulovādasutta   3 cha.Ma.i. avekkhitvā
@4 cha.Ma. dhammacakkappavattanaṃ   5 saṃ. mahā. 19/202  bodhāyasutta
@6 Ma.u. 14/86 mahāpuṇṇamasutta.  7 saṃ.sa. 15/246 khu.su. 25/183 āḷavakasutta.
Tesaṃ pucchāvasiko nikkhePo.
      Yāni ca 1- tāni uppannakāraṇaṃ paṭicca kathitāni. Seyyathīdaṃ? dhammadāyādaṃ
Cūḷasīhanādaṃ candūpamaṃ puttamaṃsūpamaṃ dārukkhandhūpamaṃ aggikkhandhūpamaṃ pheṇapiṇḍūpamaṃ
pāricchattakūpamanti evamādīni. Tesaṃ atthuppattiko nikkhePo. Evamimesu catūsu
nikkhepesu imassa suttassa atthuppattiko nikkhePo. Atthuppattiyā 2- hi idaṃ
bhagavatā  nikkhittaṃ. Katarāya atthuppattiyā? vaṇṇāvaṇṇe. Ācariyo ratanattayassa
avaṇṇaṃ abhāsi, antevāsī vaṇṇaṃ. Iti imaṃ vaṇṇāvaṇṇaṃ atthuppattiṃ katvā
desanākusalo bhagavā "mamaṃ vā bhikkhave pare avaṇṇaṃ bhāseyyun"ti desanaṃ ārabhi. Tattha
mamanti sāmivacanaṃ, mamāti  attho. Vāsaddo vikappattho. Pareti paṭiviruddhā
sattā. Tatrāti ye avaṇṇaṃ vadanti, tesu.
      "na āghāto"ti ādīhi kiñcāpi tesaṃ bhikkhūnaṃ āghātoyeva natthi,
athakho āyatiṃ kulaputtānaṃ īdisesupi ṭhānesu akusaluppattiṃ paṭisedhento dhammanettiṃ
ṭhapeti. Tattha āhanati ettha cittanti āghāto, kopassetaṃ adhivacanaṃ. Appatītā
honti tena atuṭṭhā asomanassikāti appaccayo, domanassetaṃ adhivacanaṃ. Neva
attano na paresaṃ hitaṃ abhirādhayatīti    anabhiraddhi, kopassetaṃ adhivacanaṃ. Evamettha
dvīhi padehi saṅkhārakkhandho, ekena  vedanākkhandhoti dve khandhā vuttā. Tesaṃ
vasena sesānaṃpi sampayuttadhammānaṃ karaṇaṃ paṭikkhittameva.
      Evaṃ paṭhamena nayena manopadosaṃ nivāretvā dutiyena nayena
tatrādīnavaṃ 3- dassento āha "tatra ce tumhe assatha kupitā vā anattamanā
vā, tumhaññevassa tena antarāyo"ti. Tattha tatra ce tumhe assathāti tesu
avaṇṇabhāsakesu, tasmiṃ vā avaṇṇe tumhe bhaveyyātha ce, yadi bhaveyyāthāti
attho. Kupitā kopena, anattamanā domanassena. Tumhaññevassa tena  antarāyoti
tumhākaṃyeva tena kopena, tāya ca anattamanatāya paṭhamajjhānādīnaṃ antarāyo bhaveyya.
@Footnote: 1 cha.Ma., i. pana    2 Sī.Ma. atthuppattiyaṃ    3 cha.Ma. tatthādīnavaṃ
      Evaṃ dutiyena nayena ādīnavaṃ dassetvā tatiyena nayena
vacanatthasallakkhaṇamattepi asamatthataṃ dassento "apinu tumhe paresan"ti ādimāha.
Tattha paresanti yesaṃ kesañci. Kupito hi neva buddhapaccekabuddhaariyasāvakānaṃ na
mātāpitūnaṃ na paccatthikānaṃ subhāsitadubbhāsitassa  atthaṃ ājānāti. Yathāha:-
           "kuddho  atthaṃ na jānāti,   kuddho dhammaṃ na passati,
           andhatamaṃ tadā hoti         yaṃ kodho sahate naraṃ. 1-
           Anatthajanano kodho         kodho cittappakopano,
           bhayamantarato jātaṃ          taṃ jano  nāvabujjhatī"ti. 2-
      Evaṃ sabbathāpi avaṇṇe manopadosaṃ nisedhetvā idāni paṭipajjitabbākāraṃ
dassento "tatra tumhehi abhūtaṃ abhūtato"ti ādimāha.
      Tattha tatra tumeehahīti tasmiṃ avaṇṇe tumhehi. Abhūtaṃ abhūtato
nibbeṭhetabbanti yaṃ abhūtaṃ, taṃ abhūtabhāveneva apanetabbaṃ. Kathaṃ? "itipetaṃ abhūtan"ti
ādinā nayena. Tatrāyaṃ yojanā:- "tumhākaṃ satthā na sabbaññū, dhammo
durākkhāto, saṃgho dupaṭipanno"ti ādīni sutvā na tuṇhī bhavitabbaṃ, evaṃ pana
vattabbaṃ "itipetaṃ abhūtaṃ, yaṃ tumhehi vuttaṃ, taṃ imināpi kāraṇena abhūtaṃ,
imināpi kāraṇena atacchaṃ, natthi cetaṃ amhesu na ca panetaṃ amhesu saṃvijjati,
sabbaññūyevā amhākaṃ satthā, svākkhāto dhammo, supaṭipanno saṃgho, tatra
idañcidañca kāraṇan"ti. Ettha ca dutiyapadaṃ paṭhamassa, catutthañca tatiyassa vevacananti
veditabbaṃ. Idañca avaṇṇeyeva nibbeṭhaṇaṃ kātabbaṃ, na sabbattha. Yadi hi "tvaṃ
dussīlo, tavācariyo dussīlo, idañcidañca tayā kataṃ, tavācariyena katan"ti vutte
tuṇhī bhūto adhivāseti, āsaṅkanīyo hoti. Tasmā manopadosaṃ akatvā avaṇṇo
nibbeṭhetabbo. "oṭṭhosi goṇosī"ti 3- ādinā pana nayena dasahi akkosavatthūhi
akkosantaṃ puggalaṃ ajjhupekkhitvā adhivāsanakkhantiyeva tattha kātabbā.
@Footnote: 1 aṅ. suttaka. 23/99/61 khu.i. 25/88 antarāmalasutta khu. mahā. 29/17/22
@ 2 aṅ. suttaka. 23/64 kodhanasutta    3 vinaYu. mahā. 112/15
      [6] Evaṃ avaṇṇabhūmiyaṃ tādilakkhaṇaṃ dassetvā idāni vaṇṇabhūmiyaṃ
dassetuṃ "mamaṃ vā bhikkhave  pare vaṇṇaṃ bhāseyyun"ti ādimāha. Tattha pareti
ye keci pasannā devamanussā. Ānandanti etenāti ānando, pītiyā etaṃ
adhivacanaṃ. Sumanassa bhāvo somanansaṃ, cetasikasukhassetaṃ adhivacanaṃ. Ubbillāvino 1-
bhāvo ubbillāvitattaṃ. 2- Kassa ubbillāvitattanti?  cetasoti, uddhaccāvahāya
ubbillāpanapītiyā etaṃ adhivacanaṃ. Iti 3- idhāpi dvīhi padehi saṅkhārakkhandho,
ekena vedanākkhandho vutto.
      Evaṃ paṭhamanayena ubbillāvitattaṃ nivāretvā dutiyena tattha ādīnavaṃ
dassento  "tatra ce tumhe assathā"ti ādimāha. Idhāpi tumhaññevassa
tena antarāyoti tena ubbillāvitattena tumhākaṃyeva paṭhamajjhānādīnaṃ antarāyo
assāti 4- attho veditabbo. Kasmā panetaṃ vuttaṃ, nanu bhagavatā:-
      "buddho"ti kittayantassa, yassa 5- kāye bhavati yā pīti, varameva hi
sā pīti, kasiṇenāpi jambudīpassa. `dhammo'ti .pe. `saṃgho'ti
      Kittayantassa, yassa kāye bhavati yā pīti, varameva hi sā pīti,
kasiṇenāpi jambudīpassā"ti ca.
      "ye bhikkhave buddhe pasannā, agge te pasannā"ti ca evamādīhi
anekasatehi suttantehi 6- ratanattaye pītisomanassaṃyeva vaṇṇitanti? saccaṃ vaṇṇitaṃ,
taṃ pana nekkhammanissitaṃ. Idha "amhākaṃ buddho amhākaṃ dhammo"ti  ādinā nayena
āyasmato channassa uppannasadisaṃ gehanissitaṃ pītisomanassaṃ adhippetaṃ. Idaṃ hi
jhānādipaṭilābhāya antarāyakaraṃ hoti. Tenevāyasmā channopi yāva buddho  na
parinibbāyi, tāva visesaṃ nibbattetuṃ nāsakkhi, parinibbānakāle paññattena pana
brahmadaṇḍena tajjito taṃ pītisomanassaṃ pahāya visesaṃ nibbattesi. Tasmā
antarāyakaraṃyeva sandhāya idaṃ vuttanti veditabbaṃ. Ayaṃ hi lobhasahagatā 7- pīti, lobho
ca kodhasadisova. Yathāha:-
@Footnote: 1 cha.Ma.i. uppillāvino               2 cha.Ma.i. uppillāvitattaṃ
@3 idaṃ padaṃ cha.Ma.Sī.i. potthakesu na dissati  4 cha.Ma.i. bhaveyyāti
@5 ayaṃ pāṭho cha.Ma.i. potthakesu na dissati  6 cha.Ma.i. suttehi  7 Sī.Ma. rāgasahagatā
            "luddho atthaṃ na jānāti,  luddho dhammaṃ na passati,
            andhatamaṃ tadā hoti,      yaṃ lobho sahate naraṃ.
            Anatthajanano lobho,      lobho cittappakopano,
            bhayamantarato jātaṃ,       taṃ jano nāvabujjhatī"ti. 1-
      Tatiyavāro pana idha anāgatopi atthato āgatoyevāti veditabbo.
Yatheva hi kuddho, evaṃ luddhopi atthaṃ na jānātīti.
      Paṭipajjitabbākāradassanavāre panāyaṃ yojanā:- "tumhākaṃ satthā sabbaññū
arahaṃ sammāsambuddho, dhammo svākkhāto, saṃgho supaṭipanno"ti ādīni sutvā na
tuṇhī bhavitabbaṃ, evaṃ pana paṭijānitabbaṃ "itipetaṃ bhūtaṃ, yaṃ tumhehi vuttaṃ, taṃ
imināpi kāraṇena bhūtaṃ, imināpi kāraṇena tacchaṃ. So hi bhagavā itipi arahaṃ, itipi
sammāsambuddho. Dhammo itipi svākkhāto, itipi sandiṭṭhiko. Saṃgho itipi
supaṭipanno, itipi ujupaṭipanno"ti. "tvaṃ sīlavā"ti pucchitenāpi sace sīlavā,
"sīlavāhamasmī"ti paṭijānitabbameva. "tvaṃ paṭhamassa jhānassa lābhī .pe. Arahā"ti
puṭṭhenāpi sabhāgānaṃ bhikkhūnaṃyeva paṭijānitabbaṃ. Evaṃ hi pāpicchatā ceva parivajjitā
hoti, sāsanassa ca amoghatā dīpitā hotīti. Sesaṃ vuttanayeneva veditabbaṃ.
                            Cūḷasīlavaṇṇanā
      [7] Appamattakaṃ kho panetaṃ bhikkhaveti ko 2- anusandhi? idaṃ suttaṃ
dvīhi padehi ābaddhaṃ 3- vaṇṇena ca avaṇṇena ca. Tattha avaṇṇo "itipetaṃ
abhūtaṃ, itipetaṃ atacchan"ti ettheva udakantaṃ patvā aggi viya nivatto. Vaṇṇo
pana "bhūtaṃ bhūtato paṭijānitabbaṃ `itipetaṃ bhūtan'ti evaṃ anuvattatiyeva. So pana
duvidho brahmadattena bhāsitavaṇṇo ca bhikkhusaṃghena "acchariyaṃ āvuso"ti ādinā
   nayena āraddhavaṇṇo ca. Tesu bhikkhusaṃghena vuttavaṇṇassa upari suññatāpakāsane
   anusandhiṃ dassessati. Idha pana brahmadattena vuttavaṇṇassa anusandhiṃ dassetuṃ
   "appamattakaṃ kho panetaṃ bhikkhave"ti desanā āraddhā.
@Footnote: 1 khu. mahā. 29/17/22 kāmasuttaniddesa   2 ka. kā   3 ka. āraddhaṃ
      Tattha appamattakanti parittassa nāmaṃ. Oramattakanti tasseva vevacanaṃ.
Mattāti vuccati pamāṇaṃ. Appamattā 1- etassāti appamattakaṃ. Oramattā 2-
etassāti oramattakaṃ. Sīlameva sīlamattakaṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti:- appamattakaṃ kho
panetaṃ bhikkhave oramattakaṃ sīlamattakaṃ nāma, yena "tathāgatassa vaṇṇaṃ vadāmī"ti
ussāhaṃ katvāpi vaṇṇaṃ vadamāno puthujjano vadeyyāti. Tattha siyā, nanu idaṃ
sīlaṃ nāma yogino aggavibhūsanaṃ. Yathāhu porāṇā:-
           "sīlaṃ yogissalaṅkāro       sīlaṃ yogissa maṇḍanaṃ
           sīlehilaṅkato yogī          maṇḍane aggataṃ gato"ti.
      Bhagavatāpica anekesu suttasatesu sīlaṃ mahantameva katvā kathitaṃ. Yathāha
"ākaṅkheyya ce bhikkhave bhikkhu `sabrahmacārīnaṃ piyo cassaṃ manāpo ca garu ca
bhāvanīyo cā'ti, sīlesvevassa paripūrakārī"ti 3- ca.
                 "kikīva aṇḍaṃ camarīva vāladhiṃ,
                 piyaṃva puttaṃ nayanaṃva ekakaṃ.
                 Tatheva sīlaṃ anurakkhamānakā
                 supesalā hotha sadā sagāravā"ti 4- ca.
                 "na pupphagandho paṭivātameti,
                 na candanaṃ tagaramallikā vā.
                 Satañca gandho paṭivātameti,
                 sabbā disā sappuriso pavāyati. 5-
                 Candanaṃ tagaraṃ vāpi     uppalaṃ atha vassikī.
                 Etesaṃ gandhajātānaṃ   sīlagandho anuttaro. 6-
                 Appamatto ayaṃ gandho  yvāyaṃ tagaracandanī 7-
                 yo ca sīlavataṃ gandho, vāti devesu uttamo. 8-
@Footnote: 1 cha.Ma. appaṃ mattā.    2 cha.Ma. oraṃ mattā.   3 Ma.mū. 12/65 ākaṅkheyyasutta
@4 visuddhi. 1/44 sīlaniddesa                   5 i. pavāti
@6  khu. dhammapada. 25/55 ānandattatheravatthu aṅ. tika. 20/80 gandhajātasutta
@7 cha.Ma. taggaracandanaṃ     8 khu. dhammapada 25/56 mahākassapattheravatthu
         Tesaṃ sampannasīlānaṃ             appamādavihārinaṃ
         sammadaññā vimuttānaṃ            māro maggaṃ na vindatī"ti 1- ca.
         Sīle patiṭṭhāya naro sapañño      cittaṃ paññañca bhāvayaṃ,
         ātāpī nipako bhikkhu,          so imaṃ  vijaṭaye jaṭan"ti 2- ca.
      "seyyathāpi bhikkhave ye keci me bījagāmabhūtagāmā vuḍḍhiṃ virūḷhiṃ
vepullaṃ āpajjanti, sabbe te paṭhaviṃ nissāya paṭhaviyaṃ patiṭṭhāya evamete
bījagāmabhūtagāmā vuḍḍhiṃ virūḷhiṃ vepullaṃ āpajjanti, evameva kho bhikkhave bhikkhu
sīlaṃ nissāya sīle patiṭṭhāya (ariyaṃ aṭṭhaṅgikaṃ maggaṃ bhāvento, ariyaṃ aṭṭhaṅgikaṃ
maggaṃ bahulīkaronto vuḍḍhiṃ virūḷhiṃ vepullaṃ  pāpuṇāti dhammesu. 3- .pe.
Seyyathāpi bhikkhave himavantaṃ .pe.) satta bojjhaṅge bhāvento, satta bojjhaṅge
bahulīkaronto mahattaṃ vā vepullattaṃ vā pāpuṇāti dhammesū"ti 4- ca evaṃ aññānipi
anekāni suttāni daṭṭhabbāni. Evamanekesu suttasatesu sīlaṃ mahantameva katvā
kathitaṃ. Taṃ kasmā imasmiṃ ṭhāne "appamattakan"ti āhāti? upariguṇe upanidhāya.
Sīlaṃ hi samādhiṃ na pāpuṇāti, samādhi paññaṃ na pāpuṇāti, tasmā uparimaṃ uparimaṃ
upanidhāya heṭṭhimaṃ oramattakaṃ nāma hoti.
      Kathaṃ sīlaṃ samādhiṃ na pāpuṇāti?  bhagavāhi abhisambodhito sattame
Saṃvacchare sāvatthīnagaradvāre gaṇḍambarukkhamūle dvādasayojane ratanamaṇḍape
yojanappamāṇe ratanapallaṅke nisīditvā tiyojanike dibbasetacchatte dhāriyamāne
dvādasayojanāya parisāya attādānaparidīpanaṃ titthiyamaddanaṃ "uparimakāyato aggikkhandho
pavattati, heṭṭhimakāyato udakadhārā pavattati .pe. Ekekalomakūpato aggikkhandho
pavattati ekekalomakūpato udakadhārā pavattati, channaṃ vaṇṇānan"ti ādinayappavattaṃ
yamakapāṭihāriyaṃ dasseti. Tassa suvaṇṇavaṇṇasarīrato suvaṇṇavaṇṇā rasmiyo uggantvā
yāva bhavaggā gacchanti, sakaladasasahassacakkavāḷassa alaṅkaraṇakālo 5- viya hoti dutiyā
dutiyā rasmiyo purimāya purimāya yamakayamakā 6- viya ekakkhaṇe viya pavattanti.
@Footnote: 1  khu. dhammapada 25/57 godhikattheravatthu   2 saṃ.sa. 15/23 jaṭāsutta
@3 saṃ. mahā. 19/150 bījasutta.         4 saṃ. mahā. 19/182 himavantasutta
@5 i. ālokakaraṇakālo.             6 Ma. purimayamakā viya
      Dvinnaṃ ca cittānaṃ ekakkhaṇe pavatti nāma natthi. Buddhānaṃ pana
bhagavantānaṃ bhavaṅgaparivāsassa lahukatāya, pañcahākārehi āciṇṇavasitāya ca tā
ekakkhaṇe viya pavattanti, tassā tassā pana rasmiyā āvajjanaparikammādhiṭṭhānāni
visuṃ visuṃyeva.
      Nīlarasmiatthāya hi bhagavā nīlakasiṇaṃ samāpajjati, pītarasmiatthāya
pītakasiṇaṃ, lohitaodātarasmiatthāya  lohitaodātakasiṇaṃ, aggikkhandhatthāya tejokasiṇaṃ,
udakadhāratthāya āpokasiṇaṃ samāpajjati. Satthā caṅkamati, nimmito tiṭṭhati vā
nisīdati vā seyyaṃ vā kappetīti 1- sabbaṃ vitthāretabbaṃ. Ettha ekaṃpi sīlassa
kicacaṃ natthi, sabbaṃ samādhikiccameva. Evaṃ sīlaṃ samādhiṃ na pāpuṇāti.
      Yaṃ pana bhagavā kappasatasahassādhikāni cattāri asaṅkheyyāni pāramiyo
pūretvā ekūnatiṃsavassakāle cakkavattisirīnivāsabhūtā bhavanā nikkhamma anomānadītīre
pabbajitvā chabbassāni padhānayogaṃ katvā visākhapuṇṇamāyaṃ uruvelagāme sujātāya
dinnaṃ pakkhittadibbojaṃ madhupāyāsaṃ paribhuñjitvā sāyaṇhasamaye dakkhiṇuttarena
bodhimaṇḍaṃ pavisitvā assatthadumarājānaṃ tikkhattuṃ padakkhiṇaṃ katvā pubbuttarabhāge
ṭhito tiṇasanthāraṃ santharitvā tisandhipallaṅkamābhujitvā caturaṅgasamannāgataṃ mettā-
kammaṭṭhānaṃ pubbaṅgamaṃ katvā viriyādhiṭṭhānaṃ adhiṭṭhāya cuddasahatthapallaṅkavaragato
suvaṇṇapīṭhe ṭhitaṃ 2- rajatakkhandhaṃ  viya paññāsahatthaṃ bodhikkhandhaṃ piṭaṭhito katvā
upari maṇicchattena viya bodhisākhāya dhāriyamāno suvaṇṇavaṇṇe cīvare pavāḷasadisesu
bodhiaṅkuresu patamānesu suriye atthaṃ upagacchante mārabalaṃ vidhamitvā paṭhamayāme
pubbenivāsaṃ anussaritvā majjhimayāme dibbacakkhuṃ visodhetvā paccūsakāle
sabbaññubuddhānamāciṇṇe paccayākāre ñāṇaṃ otāretvā ānāpānacatutthajjhānaṃ
nibbattetvā tadeva pādakaṃ katvā vipassanaṃ vaḍḍhetvā maggapaṭipāṭiyā adhigatena
catutthamaggena sabbakilese khepetvā sabbe buddhaguṇe paṭivijjhi, idamassa
paññākiccaṃ. Evaṃ samādhi paññaṃ na pāpuṇāti.
      Tattha yathā hatthe udakaṃ pātiyaṃ udakaṃ na pāpuṇāti, pātiyaṃ udakaṃ
ghaṭe udakaṃ na pāpuṇāti, ghaṭe udakaṃ koḷumbe 3- udakaṃ na pāpuṇāti, koḷumbe
@Footnote: 1 khu. paṭi. 31/116 ñāṇakathā  2 cha.Ma. ṭhapitaṃ
@3 i. kolambe, cha.Ma. kolumbe evamuparipi.
Udakaṃ cāṭiyaṃ udakaṃ na pāpuṇāti, cāṭiyaṃ udakaṃ mahākumbhiyaṃ udakaṃ na pāpuṇāti,
mahākumbhiyaṃ udakaṃ kusobbhe 1- udakaṃ na pāpuṇāti, kusobbhe udakaṃ kandare udakaṃ
na pāpuṇāti, kandare udakaṃ kunnadiyaṃ udakaṃ na pāpuṇāti, kunnadiyaṃ udakaṃ
pañcamahānadiyaṃ udakaṃ na pāpuṇāti, pañcamahānadiyaṃ udakaṃ cakkavāḷamahāsamudde
udakaṃ na pāpuṇāti, cakkavāḷamahāsamudde udakaṃ sinerupādakamahāsamudde udakaṃ na
pāpuṇāti. Pātiyaṃ udakaṃ upanidhāya hatthe udakaṃ parittaṃ .pe. Sinerupādaka-
mahāsamudde udakaṃ upanidhāya cakkavāḷamahāsamudde udakaṃ parittanti. Iti upari
upari udakaṃ bahukaṃ upādāya heṭṭhā heṭṭhā udakaṃ parittaṃ hoti.
      Evameva upari upari guṇe upādāya heṭṭhā  heṭṭhā sīlaṃ appamattakaṃ
oramattakanti veditabbaṃ. Tenāha "appamattakaṃ  kho panetaṃ bhikkhave oramattakaṃ
sīlamattakan"ti
      yena puthujjanoti ettha
             "duve puthujjanā vuttā   buddhenādiccabandhunā
             andho puthujujano eko    kalyāṇeko puthujjano"ti.
      Tattha  yassa khandhadhātuāyatanādīsu uggahaparipucchāsavanadhāraṇapaccavek-
khaṇāni natthi, ayaṃ andhaputhujjano. Yassa tāni atthi, so kalyāṇaputhujjano.
Duvidhopi panesa:-
             puthūnaṃ jananādīhi,        kāraṇehi puthujjano,
             puthujjanantogadhattā,     puthuvāyaṃ jano iti.
      So hi  puthūnaṃ nānappakārānaṃ kilesādīnaṃ jananādīhi kāraṇehi
puthujjano.  yathāha:-
      "puthū 2- kilese janentīti puthujjanā, puthū  avihatasakkāyadiṭṭhikāti
puthujjanā, puthū satthārānaṃ mukhullokikāti puthujjanā, puthū sabbagatīhi avuṭṭhitāti
puthujjanā, puthū    nānābhisaṅkhāre abhisaṅkharontīti puthujjanā, puthū nānāoghehi
@Footnote: 1 i. kusubbhe. evamuparipi.   2 cha.Ma.i. puthu evamuparipi.
Vuyhanti, puthū nānāsantāpehi santappanti, puthū nānāpariḷāhehi pariḍayhanti,
puthū pañcasu kāmaguṇesu rattā giddhā gadhitā 1- mucchitā ajjhosannā 2- laggā
laggitā palibuddhāti puthujjanā, puthū pañcahi nīvaraṇehi āvutā nivutā ophuṭā 3-
pihitā paṭicchannā paṭikujjitāti puthujjanā"ti. 4-
      Puthūnaṃ vā gaṇanapathamatītānaṃ ariyadhammaparammukhānaṃ nīcadhammasamācārānaṃ
janānaṃ antogadhattātipi puthujjanā, puthuvā ayaṃ visuṃyeva saṅkhayaṃ gato, visaṃsaṭṭho
sīlasutādiguṇayuttehi ariyehi janehītipi puthujjanoti.
      Tathāgatassāti aṭṭhahi kāraṇehi bhagavā tathāgato:- tathā āgatoti
tathāgato, tathā gatoti tathāgato, tathalakkhaṇaṃ āgatoti tathāgato, tathadhamme
yāthāvato abhisambuddhoti  tathāgato, tathadassitāya tathāgato, tathavāditāya tathāgato,
tathākāritāya tathāgato, abhibhavanaṭṭhena tathāgatoti.
      Kathaṃ bhagavā tathā āgatoti tathāgato? yathā sabbalokahitāya
Ussukkamāpannā purimakā sammāsambuddhā āgatā, yathā vipassī bhagavā āgato,
yathā sikhī bhagavā, yathā vessabhū bhagavā, yathā kakusandho bhagavā, yathā konāgamano
bhagavā, yathā kassapo  bhagavā āgatoti. 5-  Kiṃ vuttaṃ hoti? yena abhinīhārena
ete bhagavanto āgatā, teneva amhākaṃpi bhagavā āgato. Athavā, yathā vipassī
bhagavā .pe. Yathā kassapo bhagavā dānapāramiṃ pūretvā, sīlanekkhammapaññāvīriyakhanti-
saccaadhiṭṭhānamettāupekkhāpāramiṃ pūretvā imā dasa pāramiyo dasa upapāramiyo
dasa paramatthapāramiyoti samatiṃsa pāramiyo pūretvā aṅgapariccāgaṃ
dhanaputtadārajīvitapariccāganti 6- ime pañca mahāpariccāge pariccajitvā
pubbayogapubbacariyadhammakkhānañātatthacariyādayo pūretvā buddhacariyāya 7- koṭiṃ patvā
āgato, tathā amhākaṃpi bhagavā āgato. Athavā, yathā vipassī bhagavā .pe. Kassapo bhagavā
cattāro satipaṭṭhāne cattāro sammappadhāne cattāro iddhipāde pañcindriyāni
@Footnote: 1 cha.i.  gathitā, Ma. gakhitā.   2 Ma.i. ajjhopannā.    3 cha. ovutā.
@4 khu. mahā. 29/94   5 sī,i. āgato.   6 i. nayana dhana rajja puttadāra...,
@cha.Ma. jīvita dhana rajja puttadāra...  7 i. cha. buddhicariyāYu.
Pañca balāni satta bojjhaṅge ariyaṭṭhaṅgikaṃ maggaṃ bhāvetvā brūhetvā āgato,
tathā amhākaṃ bhagavāpi āgato evaṃ tathā āgatoti tathāgato.
                 Yatheva lokamhi vipassiādayo
                 sabbaññubhāvaṃ munayo idhāgatā,
                 tathā ayaṃ sakyamunīpi āgato
                 tathāgato vuccati tena cakkhumāti.
           Evaṃ tathā āgatoti tathāgato. (1)
           Kathaṃ tathā gatoti tathāgato? yathā sampatijāto vipassī bhagavā gato
.pe. Kassapo bhagavā gato.
      Kathañca so bhagavā gato? so hi sampatijātova samehi pādehi
Paṭhaviyaṃ patiṭṭhāya uttarābhimukho sattapadavītihārena 1- gato. Yathāha "sampatijāto
ānanda bodhisatto samehi pādehi patiṭṭhahitvā uttarābhimukho sattapadavītihārena
gacchati setamhi chatte anuhīramāne 2- sabbā ca disā anuviloketi, āsabhiñca
vācaṃ bhāsati `aggohamasmi lokassa, jeṭṭhohamasmi lokassa, seṭṭhohamasmi lokassa,
ayamantimājāti, natthidāni punabbhavo"ti. 3-
      Tañcassa gamanaṃ tathaṃ ahosi avitathaṃ anekesaṃ visesādhigamānaṃ
pubbanimittabhāvena. Yaṃ hi so sampatijātova samehi pādehi patiṭṭhahi,   idamassa
caturiddhipādapaṭilābhassa pubbanimittaṃ.
           Uttarābhimukhabhāvo pana sabbalokuttarabhāvassa pubbanimittaṃ.
           Sattapadavītihāro sattabojjhaṅgaratanapaṭilābhassa.
           "suvaṇṇadaṇḍā vītipatanti cāmarā"ti ettha vuttacāmarukkhepo pana
sabbatitthiyanimmathanassa.  4-
           setacchattadhāraṇaṃ arahattavimuttivaravimalasetacchattapaṭilābhassa.
           Sattamapadūpari   ṭhatvā sabbadisānuvilokanaṃ sabbaññutānāvaraṇa-
ñāṇapaṭilābhassa.
@Footnote: 1 i. sattapadavītihāre evamuparipi.        2 ka. anudhāriyamāne.
@3 Ma. u. 14/207  acchariyabbhūtadhammasutta.   4 Ma. nimmaddanassa.
         Āsabhivācābhāsanaṃ appaṭivattiyavaradhammacakkappavattanassa pubbanimittaṃ.
      Tathā ayaṃ bhagavāpi gato. Tañcassa gamanaṃ tathaṃ ahosi avitathaṃ tesaṃyeva
visesādhigamānaṃ pubbanimittabhāvena.
         Tenāhu porāṇā:-
                   "muhuttajātova gavampatī yathā,
                   samehi pādehi phusī vasundharaṃ.
                   So vikkami satta padāni gotamo
                   setañca chattaṃ anudhārayuṃ marū.
                   Gantvāna so satta padāni gotamo
                   disā vilokesi samā samantato,
                   aṭṭhaṅgupetaṃ giramabbhudīrayi,
                   sīho yathā pabbatamuddhaniṭṭhito"ti.
          Evaṃ tathā gatoti 1- tathāgato.
          Athavā, yathā vipassī bhagavā .pe. Yathā kassapo bhagavā, ayaṃpi
bhagavā tatheva nekkhammena kāmacchandaṃ pahāya gato, abyāpādena byāpādaṃ,
ālokasaññāya thīnamiddhaṃ, avikkhepena uddhaccakukkuccaṃ, dhammavavatthānena vicikicchaṃ
pahāya gato, ñāṇena avijjaṃ padāletvā gato, 2- pāmojjena 3- aratiṃ vinodetvā,
paṭhamajjhānena nīvaraṇakavāṭaṃ ugghāṭetvā, dutiyajjhānena vitakkavicāraṃ vūpasametvā,
tatiyajjhānena pītiṃ virājetvā, 4- catutthajjhānena sukhadukkhaṃ pahāya,
ākāsānañcāyatanasamāpattiyā rūpasaññāpaṭighasaññānānattasaññāyo samatikkamitvā,
viññānañcāyatanasamāpattiyā ākāsānañcāyatanasaññaṃ, ākiñcaññāyatanasamāpattiyā
viññāṇañcāyatanasaññaṃ, nevasaññānāsaññāyatanasamāpattiyā ākiñcaññāyatanasaññaṃ
samatikkamitvā gato.
  Aniccānupassanāya niccasaññaṃ pahāya, dukkhānupassanāya sukhasaññaṃ,
anattānupassanāya attasaññaṃ, nibbidānupassanāya nandiṃ, virāgānupassanāya rāgaṃ,
@Footnote: 1 ka. gatotipi                   2 cha. ayaṃ pāṭho na dissati
@3 i. pāmujjena.               4 ka. virajjitvā
Nirodhānupassanāya samudayaṃ, paṭinissaggānupassanāya ādānaṃ, khayānupassanāya ghanasaññaṃ,
vayānupassanāya āyūhanaṃ, vipariṇāmānupassanāya dhuvasaññaṃ, animittānupassanāya
nimittasaññaṃ, 1- appaṇihitānupassanāya  paṇidhiṃ, suññatānupassanāya abhinivesaṃ,
adhipaññādhammavipassanāya sārādānābhinivesaṃ, yathābhūtañāṇadassanena sammohābhinivesaṃ,
ādīnavānupassanāya ālayābhinivesaṃ, paṭisaṅkhānupassanāya appaṭisaṅkhaṃ,
vivaṭṭānupassanāya saṃyogābhinivesaṃ, sotāpattimaggena diṭṭhekaṭṭhe kilese
bhañjitvā, 2- sakadāgāmimaggena oḷārike kilese pahāya, anāgāmimaggena aṇusahagate
kilese samugghāṭetvā, arahattamaggena sabbakilese samucchinditvā gato. Evaṃpi tathā
gatoti tathāgato. (2)
      Kathaṃ tathalakkhaṇaṃ  āgatoti tathāgato? paṭhavīdhātuyā kakkhaḷattalakkhaṇaṃ
tathaṃ avitathaṃ, āpodhātuyā paggharaṇalakkhaṇaṃ, tejodhātuyā uṇhattalakkhaṇaṃ, vāyodhātuyā
vitthambhanalakkhaṇaṃ, ākāsadhātuyā asamphuṭṭhalakkhaṇaṃ, viññāṇadhātuyā vijānanalakkhaṇaṃ.
      Rūpassa ruppanalakkhaṇaṃ, vedanāya vedayitalakkhaṇaṃ, saññāya sañjānanalakkhaṇaṃ,
saṅkhārānaṃ abhisaṅkharaṇalakkhaṇaṃ, viññāṇassa vijānanalakkhaṇaṃ.
      Vitakkassa abhiniropanalakkhaṇaṃ, vicārassa anumajjanalakkhaṇaṃ, pītiyā pharaṇalakkhaṇaṃ,
sukhassa sātalakkhaṇaṃ, cittekaggatāya avikkhepalakkhaṇaṃ, phassassa phusanalakkhaṇaṃ,
      saddhindriyassa adhimokkhalakkhaṇaṃ, vīriyindriyassa paggahaṇalakkhaṇaṃ,
satindriyassa upaṭṭhānalakkhaṇaṃ, samādhindriyassa avikkhepalakkhaṇaṃ, paññindriyassa
pajānanalakkhaṇaṃ. Saddhābalassa assaddhiye akampiyalakkhaṇaṃ, vīriyabalassa kosajje,
satibalassa muṭṭhasacce, samādhibalassa uddhacce, paññābalassa avijjāya akampiyalakkhaṇaṃ.
      Satisambojjhaṅgassa upaṭṭhānalakkhaṇaṃ, dhammavicayasambojjhaṅgassa pavicayalakkhaṇaṃ,
vīriyasambojjhaṅgassa paggahaṇalakkhaṇaṃ, pītisambojjhaṅgassa pharaṇalakkhaṇaṃ,
passaddhisambojjhaṅgassa vūpasamalakkhaṇaṃ, samādhisambojjhaṅgassa avikkhepalakkhaṇaṃ,
upekkhāsambojjhaṅgassa paṭisaṅkhānalakkhaṇaṃ.
@Footnote: 1  cha. nimittaṃ, Ma. nimittaṃ saññaṃ., passa.    2 i. bhajitvā gato.
      Sammādiṭṭhiyā dassanalakkhaṇaṃ, sammāsaṅkappassa abhiniropanalakkhaṇaṃ,
sammāvācāya pariggahaṇalakkhaṇaṃ, sammākammantassa samuṭṭhānalakkhaṇaṃ, 1- sammāājīvassa
vodānalakkhaṇaṃ, sammāvāyāmassa paggahaṇalakkhaṇaṃ, sammāsatiyā upaṭṭhānalakkhaṇaṃ,
sammāsamādhissa avikkhepalakkhaṇaṃ.
      Avijjāya aññāṇalakkhaṇaṃ, saṅkhārānaṃ cetanālakkhaṇaṃ, viññāṇassa
vijānanalakkhaṇaṃ, nāmassa namanalakkhaṇaṃ, rūpassa ruppanalakkhaṇaṃ, saḷāyatanassa āyatanalakkhaṇaṃ,
phassassa phusanalakkhaṇaṃ, vedanāya vedayitalakkhaṇaṃ, taṇhāya hetulakkhaṇaṃ,
upādānassa gahaṇalakkhaṇaṃ, bhavassa āyūhanalakkhaṇaṃ, jātiyā nibbattilakkhaṇaṃ, jarāya
  jiraṇalakkhaṇaṃ, maraṇassa cutilakkhaṇaṃ.
      Dhātūnaṃ suññatālakkhaṇaṃ, āyatanānaṃ āyatanalakkhaṇaṃ, satipaṭṭhānānaṃ
upaṭṭhānalakkhaṇaṃ, sammappadhānānaṃ padahanalakkhaṇaṃ, iddhipādānaṃ ijjhanalakkhaṇaṃ,
indriyānaṃ adhipatilakkhaṇaṃ, balānaṃ akampiyalakkhaṇaṃ, bojjhaṅgānaṃ niyyānalakkhaṇaṃ,
maggassa hetulakkhaṇaṃ.
      Saccānaṃ tathalakkhaṇaṃ, samathassa avikkhepalakkhaṇaṃ, vipassanāya anupassanālakkhaṇaṃ,
samathavipassanānaṃ ekarasalakkhaṇaṃ, yuganaddhānaṃ anativattanalakkhaṇaṃ.
      Sīlavisuddhiyā saṃvaralakkhaṇaṃ, cittavisuddhiyā avikkhepalakkhaṇaṃ,
diṭṭhivisuddhiyā dassanalakkhaṇaṃ.
      Khaye ñāṇassa samucchedanalakkhaṇaṃ, 2- anuppāde ñāṇassa passaddhilakkhaṇaṃ.
      Chandassa mūlalakkhaṇaṃ, manasikārassa samuṭṭhānalakkhaṇaṃ, phassassa samodhānalakkhaṇaṃ,
vedanāya samosaraṇalakkhaṇaṃ, samādhissa pamukhalakkhaṇaṃ, satiyā adhipateyyalakkhaṇaṃ,
paññāya taduttariyalakkhaṇaṃ, 3- vimuttiyā sāralakkhaṇaṃ, amatogadhassa nibbānassa
pariyosānalakkhaṇaṃ tathaṃ avitathaṃ. Etaṃ tathalakkhaṇaṃ ñāṇagatiyā āgato  avirajjhitvā
patto anuppattoti tathāgato. Evaṃ tathalakkhaṇaṃ āgatoti tathāgato. (3)
      Kathaṃ tathadhamme yāthāvato abhisambuddhoti tathāgato? tathadhammā nāma
cattāri ariyasaccāni. Yathāha "cattārimāni bhikkhave tathāni avitathāni anaññathāni.
@Footnote: 1 Ma. samuṭṭhāpanalakkhaṇaṃ     2 Ma. samucchedalakkhaṇaṃ   3 cha.Ma.i. tatuttariyalakkhaṇaṃ.
Katamāni cattāri? "idaṃ dukkhan"ti bhikkhave tathametaṃ avitathametaṃ anaññathametan"ti 1-
vitthāro. Tāni ca bhagavā abhisambuddho, tasmā tathānaṃ dhammānaṃ abhisambuddhattā
tathāgatoti vuccati. Abhisambodhattho 2- hettha  gatasaddo.
      Apica jarāmaraṇassa jātipaccayasambhūtassa samudāgataṭṭho tatho avitatho
anaññatho  .pe. Saṅkhārānaṃ avijjāpaccayasambhūtānaṃ samudāgataṭṭho 3- tatho avitatho
anaññatho  .pe. Tathā avijjāya saṅkhārānaṃ paccayaṭṭho, saṅkhārānaṃ viññāṇassa
paccayaṭṭho .pe.  jātiyā jarāmaṇassa paccayaṭṭho tatho avitatho anaññatho. Taṃ
sabbaṃ bhagavā abhisambuddho. Tasmāpi tathānaṃ dhammānaṃ abhisambuddhattā tathāgatoti
vuccati. Evaṃ tathadhamme yāthāvato abhisambuddhoti tathāgatoti. (4)
      Kathaṃ tathadassitāya tathāgato? bhagavā yaṃ sadevake loke .pe.
Sadevamanussāya aparimāṇāsu lokadhātūsu aparimāṇānaṃ sattānaṃ cakkhudvāre āpāthaṃ
āgacchantaṃ rūpārammaṇaṃ nāma atthi, taṃ sabbākārato jānāti passati. Evaṃ jānatā
passatā ca tena taṃ iṭṭhāniṭṭhādivasena vā diṭṭhasutamutaviññātesu labbhamānakapadavasena
vā "katamantaṃ rūpaṃ rūpāyatanaṃ? yaṃ rūpaṃ  catunnaṃ mahābhūtānaṃ upādāya vaṇṇanibhā
sanidassanaṃ sappaṭighaṃ  nīlaṃ pītakan"ti 4- ādinā nayena anekehi nāmehi  terasahi
vārehi dvipaññāsāya vā nayehi vibhajjamānaṃ tathameva hoti, vitathaṃ natthi. Esa
nayo sotadvārādīsupi āpāthaṃ āgacchantesu saddādīsu. Vuttaṃ cetaṃ 5- bhagavatā "yaṃ
bhikkhave sadevakassa lokassa .pe. Sadevamanussāya diṭṭhaṃ sutaṃ mutaṃ viññātaṃ pattaṃ,
pariyesitaṃ anuvicaritaṃ manasā, tamahaṃ jānāmi, tamahaṃ abbhaññāsiṃ, taṃ tathāgatassa viditaṃ,
taṃ tathāgate 6- na upaṭṭhāsī"ti. 7- Evaṃ tathadassitāya tathāgato. Tattha tathadassiatthe
tathāgatoti padasambhavo veditabbo. (5)
      Kathaṃ tathavāditāya tathāgato? yaṃ rattiṃ bhagavā bodhimaṇḍe aparājitapallaṅke
nisinno tiṇṇaṃ mārānaṃ matthakaṃ madditvā anuttaraṃ sammāsambodhiṃ
@Footnote: 1 saṃ. mahā. 19/1090 tathasutta.     2 cha.Ma. abhisambudhattho.
@3 cha.Ma.i. avijjāpaccayasambhūtasamudāgataṭṭho.  4 abhi. dha. 1/616 rūpakaṇḍa
@5 Ma. vuttañhetaṃ                      6  cha.Ma.i. tathāgato.
@7 aṃ. catukka. 21/24 kāḷakārāmasutta,
Abhisambuddho, yañca rattiṃ yamakasālānamantare anupādisesāya nibbānadhātuyā
parinibbāyi, etthantare pañcacattālīsavassaparimāṇe kāle paṭhamabodhiyāpi
majjhimabodhiyāpi pacchimabodhiyāpi yaṃ bhagavatā bhāsitaṃ suttaṃ geyyaṃ .pe. Vedallaṃ, taṃ
sabbaṃ atthato ca byañjanato ca anupavajjaṃ anūnamanadhikaṃsabbākāraparipuṇṇaṃ
rāgamadanimmadanaṃ dosamohamadanimmadanaṃ. Natthi tattha vālaggamattaṃpi avakkhalitaṃ, 1-
sabbantaṃ ekamuddikāya lañcitaṃ 2- viya, ekanāḷiyā mitaṃ viya ekatulāya tulitaṃ viya
ca tathameva hoti avitathaṃ anaññathaṃ. Tenāha "yañca cunda rattiṃ tathāgato
anuttaraṃ sammāsambodhiṃ abhisambujjhati, yañca rattiṃ anupādisesāya nibbānadhātuyā
parinibbāyati, yaṃ etasmiṃ antare bhāsati lapati niddisati, sabbaṃ taṃ tatheva hoti,
no aññathā. Tasmā `tathāgato'ti vuccatī"ti. 3- Gadattho hettha gatasaddo. Evaṃ
tathavāditāya tathāgato.
      Apica āgadanaṃ āgado, vacananti attho. Tatho aviparīto āgado assāti
dakārassa takāraṃ katvā tathāgatoti. Evameva tasmiṃ atthe padasiddhi veditabbā. (6)
      Kathaṃ tathākāritāya tathāgato? bhagavato hi vācāya kāyo anulometi,
kāyassapi vācā, tasmā yathāvādī tathākārī, yathākārī tathāvādī ca hoti. Evaṃ
bhūtassa cassa yathā vācā, kāyopi tathā gato pavattoti attho. Yathā ca kāyo
vācāpi tathā gatā pavattāti tathāgato. Tenevāha "yathāvādī bhikkhave tathāgato
tathākārī, yathākārī tathāvādī. Iti yathāvādī tathākārī, yathākārī tathāvādī. Tasmā
`tathāgato'ti vuccatī"ti. 4- Evaṃ tathākāritāya tathāgato. (7)
      Kathaṃ abhibhavanaṭṭhena tathāgato? upari bhavaggaṃ heṭṭhā avīciṃ pariyantaṃ
katvā tiriyaṃ aparimāṇāsu lokadhātūsu sabbasatte abhibhavati sīlenapi samādhināpi
paññāyapi vimuttiyāpi vimuttiñāṇadassanenapi, na tassa tulā 5- vā pamāṇaṃ vā
atthi, atulo  appameyyo anuttaro rājābhirājā devadevo sakkānamatisakko,
brahmānamatibrahmā. Tenāha "sadevake bhikkhave loke .pe. Sadevamanussāya
@Footnote: 1   Sī. apakkhalitaṃ.     2 cha.Ma.i. lañchitaṃ.  3 dī. pā, 11/188 pāsādikasutta,
@4 dī. pā, 11/188 pāsādikasutta, aṅ. catukka. 21/23 lokasutta.  5 Ma. tulo.
Tathāgato  abhibhū anabhibhūto aññadatthudaso vasavattī, tasmā `tathāgato'ti
vuccatī"ti. 1-
      Tatrevaṃ padasiddhi veditabbā. Agado viya agado. Ko panesa?
desanāvilāso ceva puññussayo ca. Tena hesa mahānubhāvo bhisako dibbāgadena
sappe viya sabbaparappavādino sadevakañca lokaṃ abhibhavati. Iti  sabbalokābhibhavanena
tatho aviparīto desanāvilāso ceva puññussayo ca agado assāti dakārassa
takāraṃ katvā tathāgatoti veditabbo. Evaṃ abhibhavanaṭṭhena tathātato. (8)
      Apica tathāya gatotipi tathāgato, tathaṃ gatotipi tathāgato. Gatoti
avagato atīto patto paṭipannoti attho.
     Tattha  sakalalokaṃ tīraṇapariññāya tathāya gato avagatoti tathāgato.
Lokasamudayaṃ pahānapariññāya tathāya gato atītoti tathāgato. Lokanirodhaṃ sacchikiriyāya
tathāya gato pattoti tathāgato. Lokanirodhagāminiṃ paṭipadaṃ tathaṃ gato paṭipannoti
tathāgato. Tena vuttaṃ bhagavatā:-
      "loko bhikkhave tathāgatena abhisambuddho, lokasmā tathāgato visaṃyutto.
Lokasamudayo bhikkhave tathāgatena abhisambuddho, lokasamudayo tathāgatassa pahīno.
Lokanirodho bhikkhave tathāgatena abhisambuddho, lokanirodho tathāgatassa sacchikato.
Lokanirodhagāminī paṭipadā bhikkhave tathāgatena abhisambuddhā, lokanirodhagāminī
paṭipadā tathāgatassa bhāvitā. Yaṃ bhikkhave sadevakassa lokassa .pe. Sabbantaṃ
tathāgatena abhisambuddhaṃ. Tasmā `tathāgato'ti vuccatī"ti. 2-
      Tassapi evaṃ attho veditabbo. Idampi ca tathāgatassa tathāgatabhāvadīpane
mukhamattameva. Sabbākārena pana tathāgatova tathāgatassa tathāgatabhāvaṃ vaṇṇeyya.
      Katamañca taṃ bhikkhaveti yena appamattakena oramattakena sīlamattakena
puthujjano tathāgatassa vaṇṇaṃ vadamāno vadeyya, taṃ katamanti pucchati. Tattha pucchā
nāma adiṭṭhajotanāpucchā diṭṭhasaṃsandanāpucchā vimaticchedanāpucchā anumatipucchā
kathetukamyatāpucchāti pañcavidhā hoti.
@Footnote: 1  aṅ. catukka. 21/23 lokasutta.    2 aṅ.  catukka. 21/23 lokasutta
      Tattha   katamā adiṭṭhajotanāpucachā. 1- Pakatiyā lakkhaṇaṃ aññātaṃ hoti
adiṭṭhaṃ atulitaṃ atīritaṃ avibhūtaṃ avibhāvitaṃ, tassa ñāṇāya dassanāya tulanāya
tīraṇāya vibhāvanāya pañhaṃ pucchati, ayaṃ adiṭṭhajotanāpucchā.
      Katamā diṭṭhasaṃsandanāpucchā. Pakatiyā lakkhaṇaṃ ñātaṃ hoti diṭṭhaṃ
tulitaṃ tīritaṃ vibhūtaṃ vibhāvitaṃ, tassa aññehi paṇḍitehi saddhiṃ saṃsandanatthāya pañhaṃ
pucchati, ayaṃ diṭṭhasaṃsandanāpucchā.
      Katamā vimaticchedanāpucchā. Pakatiyā saṃsayaṃ pakkhanto 2- hoti vimatiṃ
pakkhanto 2- dveḷhakajāto "evaṃ nukho, na nukho, kinnukho,  kathaṃ nukho"ti so
vimaticchedanatthāya pañhaṃ pucchati, ayaṃ vimaticchedanāpacchā.
      Katamā anumatipucchā. Bhagavā bhikkhūnaṃ anumatiyā pañhaṃ pucchati"taṃ kiṃ maññatha
bhikkhave rūpaṃ `niccaṃ vā aniccaṃ vā'ti aniccaṃ bhante. Yampanāniccaṃ, `dukkhaṃ
vā taṃ sukhaṃ vā'ti. Dukkhaṃ bhante"ti. 3- Sabbaṃ vattabbaṃ, ayaṃ anumatipucchā.
      Katamā kathetukamyatāpucchā. Bhagavā bhikkhūnaṃ kathetukamyatāya pañhaṃ
pucchati. "cattārome bhikkhave satipaṭṭhānā. Katame    cattāro 4-  .pe.  aṭṭhime
bhikkhave maggaṅgā. Katame aṭṭhā"ti, ayaṃ kathetukamyatāpucchā.
      Iti imāsu pañcasu pucchāsu adiṭṭhassa tāva kassaci dhammassa
abhāvato tathāgatassa adiṭṭhajotanāpucchā natthi. "idaṃ nāma aññehi paṇḍitehi
samaṇabrāhmaṇehi saddhiṃ saṃsandetvā desessāmī"ti samannāhārasseva anuppajjanato
diṭṭhasaṃsandanāpucchāpi natthi. Yasmā pana buddhānaṃ ekadhammepi āsappanā parisappanā
natthi, bodhimaṇḍeyeva sabbā kaṅkhā chinnā, tasmā vimaticchedanā pucchāpi natthiyeva.
Avasesā pana dve pucchā buddhānaṃ atthi, tāsu ayaṃ kathetukamyatāpucchā nāma.
      [8] Idāni taṃ  kathetukamyatāpucchāya pucchitamatthaṃ kathetuṃ "pāṇātipātaṃ
pahāyā"ti ādimāha.
@Footnote: 1 Sī.Ma. tattha adiṭṭhajotanāpucchā nāma  2 cha.ma, pakkhando
@3 vinaYu. mahā, 4/21 pañcavaggiyakathā,  saṃ. khandha.  17/59  anattalakkhaṇasutta
@4 saṃ. mahā. 19/383 ariyasutta
      Tattha pāṇassa atipāto pāṇātipāto, pāṇavadho pāṇaghātoti vuttaṃ
hoti, pāṇoti cettha vohārato satto, paramatthato jīvitindriyaṃ, tasmiṃ pana pāṇe
pāṇasaññino jīvitindriyupacchedakaupakkamasamuṭṭhāpikā kāyavacīdvārānaṃ
aññataradvārappavattā vadhakacetanā pāṇātipāto. So guṇavirahitesu tiracchānagatādīsu
pāṇesu khuddake pāṇe appasāvajjo, mahāsarīre mahāsāvajjo.  kasmā?
payogamahantatāya. Payogasamattepi vatthumahantatāya. Guṇavantesu manussādīsu appaguṇe
pāṇe appasāvajjo, mahāguṇe mahāsāvajjo. Sarīraguṇānaṃ pana samabhāvesati kilesānaṃ
upakkamānañca mudutāya appasāvajjo, tibbatāya mahāsāvajjoti veditabbo.
      Tassa pañca sambhārā  honti:- pāṇo, pāṇasaññitā, vadhakacittaṃ,
upakkamo, tena maraṇanti. Cha payogā:- sāhatthiko, āṇattiko, nisasaggiyo,
thāvaro, vijjāmayo, iddhimayoti. Imasmiṃ panatthe vitthāriyamāne atipapañco 1-
hoti, tasmā taṃ na vitthārayāma, aññañca evarūpaṃ. Atthikehi pana samantapāsādikaṃ
vinayaṭṭhakathaṃ oloketvā gahetabbaṃ.
      Pahāyāti imaṃ pāṇātipātacetanāsaṅkhātaṃ dussīlyaṃ pajahitvā. Paṭiviratoti
pahīnakālato paṭṭhāya tato dussīlyato orato viratova. Natthi tassa
"vītikkamissāmī"ti cakkhusotaviññeyyā dhammā, pageva kāyikāti. Imināva nayena
aññesupi evarūpesu padesu attho veditabbo.
      Samaṇoti bhagavā samitapāpatāya laddhavohāro. Gotamoti gottavasena
gotamo. 2- Na kevalañca bhagavāyeva pāṇātipātā paṭivirato, bhikkhusaṃghopi paṭivirato,
desanā pana ādito paṭṭhāya evaṃ āgatā, atthaṃ pana dīpentena bhikkhusaṃghavasenāpi
dīpetuṃ vaṭṭati.
      Nihitadaṇḍo nihitasatthoti parūpaghātatthāya daṇḍaṃ vā satthaṃ vā
ādāya avattanato nikkhittadaṇḍo ceva nikkhittasattho cāti attho. Ettha ca
ṭhapetvā daṇḍaṃ sabbaṃpi avasesaṃ upakaraṇaṃ sattānaṃ vināsanabhāvato 3- satthanti
@Footnote: 1 cha.Ma. ativiya papañco.     2 cha.Ma.i. ayaṃ pāṭho na dissati.
@3 cha.Ma. viheṭhanabhāvato, Sī.i. vihiṃsanabhāvato
Veditabbaṃ. Yaṃ pana bhikkhū bhattaradaṇḍaṃ vā dantakaṭṭhavāsiṃ vā 1- pipphalikaṃ vā
gahetvā vicaranti, na taṃ parūpaghātatthāya. Tasmā  "nihitadaṇḍo nihitasattho"tveva
saṅkhayaṃ gacchati.
      Lajjīti pāpajigucchanalakkhaṇāya lajjāya samannāgato. Dayāpannoti dayaṃ
mettacittataṃ āpanno. Sabbapāṇabhūtahitānukampīti sabbe  pāṇabhūte hitena
anukampako, tāya dayāpannatāya sabbesaṃ pāṇabhūtānaṃ hitacittakoti attho. Viharatīti
iriyati yāpeti pāleti,  iti vā hi bhikkhaveti evaṃ vā bhikkhave. Vāsaddo upari
"adinnādānaṃ pahāyā"ti ādīni apekkhitvā vikappattho vutto, evaṃ sabbattha
purimaṃ vā pacchimaṃ vā apekkhitvā vikappabhāvo veditabbo.
      Ayaṃ panettha saṅkhepo:- bhikkhave puthujjano tathāgatassa vaṇṇaṃ vadamāno
evaṃ vadeyya "samaṇo gotamo pāṇaṃ na hanati na ghāteti na tattha samanuñño
hoti, virato imasmā dussīlyā, aho vata re buddhaguṇā mahantā"ti, iti
mahantaṃ ussāhaṃ katvā vaṇṇaṃ vattukāmopi appamattakaṃ oramattakaṃ
ācārasīlamattakameva vakkhati. Upari asādhāraṇasabhāvaṃ nissāya guṇaṃ 2- vattuṃ na
sakkhissati. Na kevalañca puthujjanova, sotāpannasakadāgāmianāgāmiarahantopi
paccekabuddhāpi na sakkontiyeva, tathāgatoyeva pana sakkoti, taṃ vo upari vakkhāmīti.
Ayamettha sādhippāyā atthavaṇṇanā. Ito paraṃ pana anupubbameva vaṇṇayissāma.
      Adinnādānaṃ pahāyāti ettha adinnassa ādānaṃ ādinnādānaṃ,
parassa haraṇaṃ 3- theyyaṃ, corikāti vuttaṃ hoti. Tattha adinnanti parapariggahitaṃ,
yattha paro yathākāmakāritaṃ āpajjanto adaṇḍāraho anūpavajjo ca hoti, tasmiṃ 4-
parapariggahite parapariggahitasañañino tadādāyakaupakkamasamuṭṭhāpikā theyyacetanā
adinnādānaṃ. Taṃ hīne parasantake appasāvajjaṃ, paṇīte mahāsāvajjaṃ. Kasmā?
vatthupaṇītatāya. Vatthusamatte sati guṇādhikānaṃ santake vatthusmiṃ mahāsāvajjaṃ. Taṃ taṃ
guṇādhikaṃ upādāya tato tato hīnaguṇassa santake vatthusmiṃ appasāvajjaṃ.
@Footnote: 1 cha. dantakaṭṭhaṃ vā, i. dantakaṭṭhaṃ vā vāsiṃ vā. ka. kaṭṭhaṃ vā vāsiṃ vā
@2 cha.Ma.i. vaṇṇaṃ        3 cha.Ma. parasaṃharaṇaṃ      4 sī, tasmiṃ pana
      Tassa pañca sambhārā honti:- parapariggahitaṃ, parapariggahitasaññitā,
theyyacittaṃ, upakkamo, tena haraṇanti.  cha payogā:- sāhatthikādayova. Te ca kho
yathānurūpaṃ theyyāvahāro paseyhāvahāro paṭicchannāvahāro parikappāvahāro
kusāvahāroti imesaṃ avahārānaṃ vasena pavattāti 1- ayamettha saṅkhePo. Vitthāro pana
samantapāsādikāyaṃ vutto.
      Dinnameva ādiyatīti dinnādāyī. Cittenapi dinnameva paṭikaṅkhatīti
dinnapāṭikaṅkhī. Thenetīti theno. Na theno atheno, tena.  2- athenattāyeva
sucibhūtena. Attanāti attabhāvena, athenaṃ sucibhūtaṃ attānaṃ katvā viharatīti vuttaṃ
hoti. Sesaṃ paṭhamasikkhāpade vuttanayeneva yojetabbaṃ. Yathāpidha, 3- evaṃ sabbattha.
      Abrahmacariyanti aseṭṭhacariyaṃ. Brahmaṃ seṭṭhaṃ ācāraṃ caratīti
brahmacārī. Ārācārīti abrahmacariyato dūracārī. Methunāti rāgapariyuṭṭhānavasena
sadisattā "methunakā"ti laddhavohārehi paṭisevitabbato methunāti saṅkhyaṃ 4- gatā
asaddhammā. Gāmadhammāti gāmavāsīnaṃ dhammā.
      [9] Musāvādaṃ pahāyāti ettha musāti visaṃvādanapurekkhārassa
atthabhañjako vacīpayogo vā, 5- kāyappayogo vā, visaṃvādanādhippāyena panassa
paravisaṃvādakakāyavacīpayogasamuṭṭhāpikā cetanā musāvādo. Aparo nayo, musāti abhūtaṃ
atacchaṃ vatthu. Vādoti tassa bhūtato tacchato viññāpanaṃ. Lakkhaṇato pana atathaṃ
vatthuṃ tathato paraṃ viññāpetukāmassa tathāviññattisamuṭṭhāpikā cetanā musāvādo.
So yamatthaṃ bhañjati, tassa appatāya appasāvajjo, mahantatāya mahāsāvajjo.
      Apica gahaṭṭhānaṃ attano santakaṃ adātukāmatāya natthīti ādinayappavatto
appasāvajjo, sakkhinā hutvā atthabhañjanatthaṃ vutto mahāsavajjo. Pabbajitānaṃ
appakaṃpi telaṃ vā sappiṃ vā labhitvā hassādhippāyena "ajja gāme telaṃ nadī
maññe sandatī"ti pūraṇakathānayena pavatto appasāvajjo, "adiṭṭhaṃyeva pana
diṭṭhan"ti ādinā nayena vadantānaṃ mahāsāvajjo.
@Footnote: 1 cha.Ma. pavattā        2 cha.Ma.i. na thenena        3 cha.Ma. yathā cidha
@4 i. saṅkhaṃ            5 ayaṃ saddo cha.Ma. potthakesu na dissati
      Tassa cattāro sambhārā honti:-  atathaṃ vatthu, visaṃvādanacittaṃ, tajjo
vāyāmo, parassa tadatthavijānananti. Eko payogo sāhatthikova. So kāyena vā
kāyapaṭibaddhena vā vācāya vā paravisaṃvādakakiriyākaraṇena daṭṭhabbo. Tāya ce
kiriyāya paro tamatthaṃ jānāti, ayaṃ kiriyāsamuṭṭhāpikacetanākkhaṇeyeva 1- musāvādakammunā
bajjhati.
      Yasmā pana yathā kāyakāyapaṭibaddhavācāhi paraṃ visaṃvādeti, tathā
"idamassa bhaṇāhī"ti āṇāpentopi, paṇṇaṃ likhitvā purato nissajjantopi,
"ayamattho   evaṃ veditabbo"ti 2-  kuṭṭādīsu likhitvā ṭhapentopi, tasmā ettha
āṇattikanissaggiyathāvarāpi payogā yujjanti, aṭṭhakathāsu pana anāgatattā vīmaṃsitvā
gahetabbā. 3-
      Saccaṃ vadatīti saccavādī. Saccena saccaṃ sandahati ghaṭetīti saccasandho,
na antarantarā musā vadatīti attho. Yo hi puriso kadācipi musā vadati, kadāci
saccaṃ, tassa musāvādena antaritattā saccaṃ saccena na ghaṭiyati, tasmā na so
saccasandho. Ayaṃ pana na tādiso, jīvitahetupi musā avatvā saccena saccaṃ
sandahatiyevāti saccasandho.
      Thetoti thiro, thirakathoti 4- attho. Eko puggalo haliddarāgo 5- viya,
thusarāsimhi nikhātakhāṇuko viya,   assapiṭṭhe  ṭhapitakumbhaṇḍamiva ca na thirakatho 6- hoti,
eko pāsāṇalekhā viya, indakhīlo viya ca thirakatho hoti, asinā sīsaṃ chindantepi
dve kathā na katheti, ayaṃ vuccati theto.
      Paccayikoti paṭiyāyitabbako, 7- saddhāyitabbakoti attho. Ekacco hi
puggalo na paccayiko hoti, "idaṃ kena vuttaṃ, asukenā"ti vutte "mā tassa
vacanaṃ saddahathā"ti vattabbataṃ āpajjati. Eko paccayiko hoti, "idaṃ kena vuttaṃ,
asukenā"ti vutte "yadi tena vuttaṃ, idameva pamāṇaṃ,  idāni upaparikkhitabbaṃ
@Footnote: 1 Ma. samuṭṭhāpakacetanākkhaṇeyeva.  2 cha.Ma. daṭṭhabbo.   3 i. gahetabbaṃ.
@4 ka.Ma. ṭhitakatho.              5 cha.Ma.i. haliddirāgo. 6 ka. aṭṭhitakatho.
@7 cha.Ma. pattiyāyitabbako, Sī. patiayitabbako
Natthi, evameva idan"ti vattabbataṃ āpajjati, ayaṃ vuccati paccayiko. Avisaṃvādako
lokassāti tāya saccavāditāya lokaṃ na visaṃvādetīti attho.
      Pisuṇaṃ vācaṃ pahāyāti ādīsu yāya vācāya yassa taṃ vācaṃ bhāsati,
tassa hadaye attano piyabhāvaṃ, parassa ca suññabhāvaṃ karoti, sā pisuṇā vācā.
      Yāya pana attānampi parampi pharusaṃ karoti, yā vācā sayampi pharusā,
neva kaṇṇasukhā na hadayaṅgamā 1- ayaṃ pharusā vācā.
      Yena samphaṃ palapati niratthakaṃ, so samphappalāPo.
      Tesaṃ mūlabhūtā cetanāpi pisuṇāvācādināmameva labhati, sāeva ca
idhādhippetāti.
      Tattha saṅkiliṭṭhacittassa paresaṃ vā bhedāya attano piyakamyatāya vā
kāyavacīpayogasamuṭṭhāpikā cetanā pisuṇāvācā. Sā yassa bhedaṃ karoti, tassa
appaguṇatāya appasāvajjā, mahāguṇatāya mahāsāvajjā.
      Tassā cattāro sambhārā:- bhinditabbo paro, "iti ime nānā
bhavissanti vinā bhavissantī"ti bhedapurekkhāratā vā "iti ahaṃ piyo bhavissāmi
vissāsiko"ti piyakamyatā vā, tajjo vāyāmo,  tassa tadatthavijānananti.
      Imesaṃ bhedāyāti yesaṃ "ito sutvā"ti vuttānaṃ santike sutaṃ, tesaṃ
bhedāya. Bhinnānaṃ vā sandhātāti dvinnaṃ mittānaṃ vā samānupajjhāyakādīnaṃ vā
kenacideva kāraṇena bhinnānaṃ ekamekaṃ upasaṅkamitvā "tumhākaṃ īdise kule
jātānaṃ evaṃ bahussutānaṃ idaṃ na yuttan"ti ādīni vatvā sandhānaṃ 2- kattā
anukattā. 3- Anuppadātāti sandhānānuppadātā. Dve jane samagge disvā
"tumhākaṃ evarūpe  kule jātānaṃ evarūpehi guṇehi samannāgatānaṃ anucchavikametan"ti
ādīni vatvā daḷhīkammaṃ kattāti attho. Samaggo ārāmo assāti samaggārāmo,
yattha samaggā natthi, tattha vasituṃpi na icchatīti attho. "samaggarāmo"tipi pāli,
iyamevettha attho. Samaggaratoti samaggesu rato, te pahāya aññattha gantumpi
na icchatīti attho. Samagge disvāpi sutvāpi nandatīti samagganandī. Samaggakaraṇiṃ
@Footnote: 1 ka. hadayasukhā 2 ka. sandhānassa  3 Sī. potthake idaṃ padaṃ na dissati
Vācaṃ bhāsitāti yā vācā satte samaggeyeva karoti, taṃ sāmaggīguṇaparidīpikameva
vācaṃ bhāsati, na itaranti.
      Parassa mammacchedakakāyavacīpayogasamuṭṭhāpikā ekantapharusacetanā pharusā
vācā, tassā āvibhāvatthamidaṃ vatthu:- eko kira dārako mātu vacanaṃ anādayitvā
araññaṃ gacchati, taṃ mātā nivattetuṃ asakkontī "caṇḍā taṃ mahisī 1- anubandhatū"ti
akkosi. Athassa tatheva araññe mahisī uṭṭhāsi. Dārako "yaṃ mama mātā mukhena
kathesi, taṃ mā hotu, yaṃ cittena cintesi, taṃ hotū"ti saccakiriyamakāsi. Mahisī
tattheva baddhā viya aṭṭhāsi. Evaṃ mammacchedakopi payogo cittasaṇhatāya na
pharusā vācā hoti. Mātāpitaro hi kadāci puttake evaṃpi vadanti "corā vo 2-
khaṇḍākhaṇḍaṃ karontū"ti, uppalapattampi ca nesaṃ upari patantaṃ na icchanti.
Ācariyupajjhāyā ca kadāci nissitake evaṃ vadanti "kiṃ ime ahirikā anottappino
vadanti, niddhamatha 3- ne"ti, atha ca nesaṃ āgamādhigamasampattiṃ icchanti. Yathā ca
cittasaṇhatāya pharusā vācā na hoti, evaṃ vacanasaṇhatāya apharusā vācā na
hoti. Na hi mārāpetukāmassa "imaṃ sukhaṃ sayāpethā"ti vacanaṃ apharusā vācā
hoti, cittapharusatāya panesā pharusā vācāva. Sā yaṃ sandhāya pavattitā, tassa
appaguṇatāya appasāvajjā, mahāguṇatāya mahāsāvajjā. Tassā tayo sambhārā:-
akkositabbo paro, kupitacittaṃ, akkosananti.
      Nelāti elaṃ vuccati doso, nāssā elanti nelā, niddosāti
attho, "nelaṅgo setapacchādo"ti 4- ettha vuttanelaṃ viya. Kaṇṇasukhāti
bayañjanamadhuratāya kaṇṇānaṃ sukhā, sūcivijjhanaṃ viya kaṇṇasūlaṃ  na janeti. Atthamadhuratāya
sakalasarīre kopaṃ ajanetvā pemaṃ janetīti pemanīyā. Hadayaṃ gacchati, appaṭihaññamānā
sukhena cittaṃ pavisatīti hadayaṅgamā. Guṇaparipuṇṇatāya pure bhavāti porī. Pure
saṃvaḍḍhanārī viya sukumārātipi porī. Purassa esātipi porī, nagaravāsīnaṃ kathāti
attho. Nagaravāsino hi yuttakathā honti, pitimattaṃ "pitā"ti vadanti, bhātimattaṃ
"bhātā"ti vadanti, mātimattaṃ "mātā"ti vadanti. Evarūpī kathā  bahuno janassa
@Footnote: 1 cha.Ma.i. mahiṃsī     2 Ma. te       3 Ma. niddharatha
@4 khu.u. 25/65 aparalakuṇḍakabhaddiyasutta.
Kantā hotīti bahujanakantā. Kantabhāveneva bahuno janassa manāpā cittavuḍḍhikarāti
bahujanamanāpā.
      Anatthaviññāpaka 1- kāyavacīpayogasamuṭṭhāpikā akusalacetanā samphappalāPo.
So āsevanamandatāya appasāvajjo, āsevanamahantatāya mahāsāvajjo. Tassa dve
sambhārā:- bhāratayuddhasītāharaṇādiniratthakakathāpurekkhāratā, tathārūpīkathākathanañcāti.
      Kālena vadatīti kālavādī, vattabbayuttakakālaṃ sallakkhetvā vadatīti
attho. Bhūtaṃ tathaṃ tacchaṃ sabhāvameva vadatīti bhūtavādī.
Diṭṭhadhammikasamparāyikatthasannissitameva katvā vadatīti atthavādī.
Navalokuttaradhammasannissitaṃ katvā vadatīti dhammavādī. Saṃvaravinayapahānavinayasannissitaṃ
katvā vadatīti vinayavādī.
      Nidhānaṃ vuccati ṭhapanokāso, nidhānamassā atthīti nidhānavatī, hadaye
nidhātabbayuttakaṃ vācaṃ bhāsitāti attho. Kālenāti evarūpiṃ bhāsamānopi ca "ahaṃ
nidhānavatiṃ vācaṃ bhāsissāmī"ti na akālena bhāsati, yuttakālaṃ pana avekkhitvāva 2-
bhāsatīti attho. Sāpadesanti saupamaṃ, sakāraṇanti attho. Pariyantavatinti
paricchedaṃ dassetvā yathāssā paricchedo paññāyati, evaṃ bhāsatīti attho.
Atthasañhitanti anekehipi nayehi vibhajantena pariyādātuṃ asakkuṇeyyatāya atthasampannaṃ
bhāsati. Yaṃ vā so atthavādī atthaṃ vadati tena atthena sañhitattā atthasañhitaṃ
vācaṃ bhāsati, na aññaṃ nikkhipitvā aññaṃ bhāsatīti vuttaṃ hoti.
      [10] Bījagāmabhūtagāmasamārambhāti mūlabījaṃ khandhabījaṃ phaḷubījaṃ aggabījaṃ
bījabījanti pañcavidhassa bījagāmassa ceva  yassa kassaci nīlatiṇarukkhādikassa bhūtagāmassa
ca samārambhā, chedanabhedanapacanādibhāvena 3- vikopanā paṭiviratoti attho.
      Ekabhattikoti pātarāsabhattaṃ, sāyamāsabhattanti dve bhattāni, tesu
pātarāsabhattaṃ antomajjhanhikena 4-  paricchinnaṃ, itaraṃ majjhanhikato uddhaṃ
antoaruṇena tasmā antomajjhanhike dasakkhattuṃ bhuñjamānopi ekabhattikova hoti. Taṃ
sandhāya vuttaṃ "ekabhattiko"ti.
@Footnote: 1 cha.Ma. i....viññāpika...         2 cha.Ma. i. apekkhitvāva
@3 Sī. chedanapacanādibhāvena            4 ka. antomajjhantikena
      Rattiyā bhojanaṃ ratti, tato uparatoti rattūparato. Atikkante
majjhanhike yāva suriyatthaṅgamā bhojanaṃ vikālabhojanaṃ nāma, tato viratattā virato
vikālabhojanā. Kadā virato? anomānadītīre pabbajitadivasato paṭṭhāya.
      Sāsanassa ananulomattā visūkaṃ paṭānībhūtaṃ dassananti visūkadassanaṃ.
Attanā naccananaccāpanādivasena naccā ca gītā ca vāditā ca antamaso
mayūranaccādivasenāpi pavattānaṃ naccādīnaṃ visūkabhūtā dassanā cāti
naccagītavāditavisūkadassanā. Naccādīni hi attanā payojetuṃ vā parehi payojāpetuṃ vā
payuttāni passituṃ vā neva bhikkhūnaṃ na bhikkhunīnañca vaṭṭanti.
      Mālādīsu mālāti yaṃkiñci pupphaṃ. Gandhanti yaṃkiñci gandhajātaṃ.
Vilepananti chavirāgakaraṇaṃ. Tattha pilandhanto dhāreti nāma, ūnaṭṭhānaṃ pūrento
maṇḍeti nāma, gandhavasena chavirāgavasena ca sādiyanto vibhūseti nāma. Ṭhānaṃ
vuccati kāraṇaṃ, tasmā yāya dussīlyacetanāya tāni mālādhāraṇādīni mahājano
karoti. Tato paṭiviratoti attho.
      Uccāsayanaṃ vuccati pamāṇātikkantaṃ. Mahāsayanaṃ akappiyaṃ 1- paccattharaṇaṃ,
tato  paṭiviratoti attho.
      Jātarūpanti suvaṇṇaṃ. Rajatanti kahāpaṇo, lohamāsako jatumāsako
dārumāsakoti ye vohāraṃ gacchanti. Tassa ubhayassāpi paṭiggahaṇā paṭivirato, neva
naṃ uggaṇhāti, na uggaṇhāpeti, na upanikkhittaṃ sādiyatīti attho.
      Āmakadhaññapaṭiggahaṇāti sāli vīhi yava godhuma kaṅgu varaka kudrūsaka
saṅkhātassa sattavidhassāpi āmakadhaññassa paṭiggahaṇā. Na kevalañca etesaṃ
paṭiggahaṇameva, āmasanampi bhikkhūnaṃ na vaṭṭati yeva.
      Āmakamaṃsapaṭiggahaṇāti ettha aññatra odissa anuññātā āmakamaṃsamacchānaṃ
paṭiggahaṇameva bhikkhūnaṃ na vaṭṭati, no āmasanaṃ.
      Itthīkumārikāpaṭiggahaṇāti ettha itthīti purisantaragatā, itarā
kumārikā nāma, tāsaṃ paṭiggahaṇampi āmasanampi akappiyameva.
@Footnote: 1  i. akappiyatthataṃ, cha.Ma. akappiyapaccattharaṇaṃ
      Dāsīdāsapaṭiggahaṇāti ettha dāsīdāsavaseneva tesaṃ paṭiggahaṇaṃ 1- na
vaṭṭati. "kappiyakārakaṃ 2- dammi, ārāmikaṃ dammī"ti evaṃ vutte pana vaṭṭatīti.
      Ajeḷakādīsupi khettavatthupariyosānesu kappiyākappiyanayo vinayavasena
upaparikkhitabbo. Tattha khettaṃ nāma yasmiṃ pubbaṇṇaṃ rūhati. Vatthu nāma yasmiṃ
aparaṇṇaṃ rūhati. Yattha vā ubhayaṃpi rūhati, taṃ khettaṃ. Tadatthāya akatabhūmibhāgo
vatthu. Khettavatthusīsena cettha vāpītaḷākādīnipi saṅgahitāneva.
      Dūteyyaṃ vuccati dūtakammaṃ, gihīnaṃ pahitaṃ paṇṇaṃ vā sāsanaṃ vā gahetvā
tattha tattha gamanaṃ. Pahiṇagamanaṃ vuccati gharā gharaṃ pesitassa khuddakagamanaṃ. Anuyogo
nāma tadubhayakaraṇaṃ, tasmā dūteyyapahiṇagamanānaṃ anuyogāti evamettha attho veditabbo.
      Kayavikkayāti kayā ca vikkayā ca. Tulākūṭādīsu kūṭanti vañcanaṃ. Tattha
tulākūṭaṃ tāva rūpakūṭaṃ aṅgakūṭaṃ gahaṇakūṭaṃ paṭicchannakūṭanti catubbidhaṃ hoti. Tattha
rūpakūṭaṃ nāma dve tulā samarūpā katvā gaṇhanto mahatiyā gaṇhāti, dadanto
khuddikāya deti. Aṅgakūṭaṃ nāma gaṇhanto pacchābhāge hatthena tulaṃ akkamati,
dadanto pubbabhāge. 3- Gahaṇakūṭaṃ nāma gaṇhanto mūle rajjuṃ gaṇhāti, dadanto
agge. Paṭicchannakūṭaṃ nāma tulaṃ susiraṃ katvā anto ayacuṇṇaṃ pakkhipitvā
gaṇhanto taṃ pacchābhāge karoti, dadanto aggabhāge.
      Kaṃso vuccati suvaṇṇapāti, tāya  vañcanaṃ kaṃsakūṭaṃ. Kathaṃ?  ekaṃ suvaṇṇapātiṃ
Katvā aññā dve tisso lohapātiyo suvaṇṇavaṇṇe karoti, tato janapadaṃ
gantvā kiñcideva aḍḍhaṃ kulaṃ pavisitvā "suvaṇṇabhājanāni kīṇathā"ti vatvā
agghe 4- pucchite samagghataraṃ 5- dātukāmo hoti. Tato tehi "kathaṃ imesaṃ suvaṇṇabhāvo
jānitabbo"ti vutte "vīmaṃsitvā gaṇhathā"ti suvaṇṇapātiṃ pāsāṇe ghaṃsitvā sabbā
pātiyo datvā gacchati.
      Mānakūṭaṃ nāma hadayabhedasikhābhedarajjubhedavasena tividhaṃ hoti. Tattha
hadayabhedo sappitelādiminanakāle labbhati. Tāni hi gaṇhanto heṭṭhā chindena
@Footnote: 1 Sī.Ma. paṭiggahaṇampi       2 i. kappakārakaṃ        3 ka. pubbabhāgeyeva
@4 ka. agghe aññehi      5 Sī. mahagghataraṃ
Mānena "saṇikaṃ āsiñcā"ti vatvā attano bhājane lahuṃ paggharāpetvā gaṇhāti,
dadanto chindaṃ pidhāya sīghaṃ pūretvā deti.
      Sikhābhedo tilataṇḍulādiminanakāle labbhati. Tāni hi gaṇhanto saṇikaṃ
sikhaṃ ussāpetvā gaṇhāti, dadanto vegena pūretvā sikhaṃ chindanto deti.
Rajjubhedo khettavatthuminanakāle labbhati. Lañcaṃ alabhantā hi khettaṃ amahantampi
mahantaṃ katvā minanti.
      Ukkoṭanādīsu ukkoṭananti assāmike sāmike kātuṃ lañcaggahaṇaṃ.
Vañcananti tehi tehi upāyehi paresaṃ vañcanaṃ. Tatridamekaṃ vatthu:- eko kira
luddako migañca migapotakañca gahetvā āgacchati, tameko dhutto "kiṃ bho migo
agghati, kiṃ migapotako"ti āha. "migo dve kahāpaṇe, migapotako ekan"ti ca
vutte ekaṃ kahāpaṇaṃ datvā migapotakaṃ gahetvā thokaṃ gantvā nivatto "na me
bho migapotakena attho, migaṃ me dehī"ti āha. Tenahi dve kahāpaṇe dehīti.
So āha "nanu te bho mayā paṭhamaṃ eko kahāpaṇo dinno"ti. Āma dinnoti.
"imaṃpi migapotakaṃ gaṇha, evaṃ so ca kahāpaṇo,   ayañca kahāpaṇagghanako
migapotakoti dve kahāpaṇā bhavissantī"ti. So "kāraṇaṃ vadatī"ti sallakkhetvā
migapotakaṃ gahetvā migaṃ adāsīti.
      Nikatīti yogavasena vā māyāvasena vā apāmaṅgaṃ pāmaṅganti, amaṇiṃ
maṇinti, asuvaṇṇaṃ suvaṇṇanti katvā paṭirūpakena  vañcanaṃ. Sāviyogoti 1- kuṭilayogo,
etesaṃyeva ukkoṭanādīnametaṃ nāmaṃ. Tasmā ukkoṭanasāviyogo vañcanasāviyogo
nikatisāviyogoti evamettha attho veditabbo. Keci "aññaṃ dassetvā aññassa
parivattanaṃ sāviyogo"ti vadanti, tampana vañcaneneva saṅgahitaṃ.
      Chedanādīsu chedananti hatthacchedanādi. Vadhoti maraṇaṃ. Bandhoti
rajjubandhanādīhi bandhanaṃ. Viparāmosoti himaviparāmoso gumbaviparāmosoti duvidho.
Yaṃ himapātasamaye himena paṭicchannā hutvā maggapaṭipannaṃ janaṃ musanti, ayaṃ
himaviparāmoso. Yaṃ gumbādīhi paṭicchannā musanti, ayaṃ gumbaviparāmoso. Ālopo
@Footnote: 1 cha.Ma.Sī.i. sāciyogo
Vuccati gāmanigamādīnaṃ vilopakaraṇaṃ. Sahasākāroti sāhasikakiriyā, gehaṃ pavisitvā
manussānaṃ ure satthaṃ ṭhapetvā icchitabhaṇḍānaṃ gahaṇaṃ. Evametasmā chedanā .pe.
Sahasākārā paṭivirato samaṇo gotamoti. Iti vā hi bhikkhave puthujjano tathāgatassa
vaṇṇaṃ vadamāno vadeyyāti.
                     Ettāvatā cūḷasīlaṃ niṭṭhitaṃ hoti.
                           Majjhimasīlavaṇṇanā
      [11] Idāni majjhimasīlaṃ vitthārento 1- "yathā vā paneke
bhonto"ti ādimāha. Tatrāyaṃ anuttānapadavaṇṇanā. Saddhādeyyānīti kammañca
phalañca idhalokañca paralokañca saddahitvā dinnāni. "ayaṃ me ñātī"ti vā
"mitto"ti vā "idaṃ paṭikarissati, idaṃ vā tena katapubban"ti vā evaṃ na
dinnānīti attho. Evaṃ dinnāni hi na saddhādeyyāni nāma honti. Bhojanānīti
desanāsīsamattametaṃ, atthato pana saddhādeyyāni bhojanāni bhuñjitvā cīvarāni
pārupitvā senāsanāni sevamānā gilānabhesajjaṃ paribhuñjamānāti sabbametaṃ
vuttameva hoti.
      Seyyathīdanti nipāto. Tassattho:- katamo so bījagāmabhūtagāmo,
yassa samārambhamanuyuttā viharantīti. Tato taṃ dassento mūlabījanti ādimāha.
Tattha mūlabījaṃ nāma haliddi 2- siṅgiveraṃ vacā vacatthaṃ 3- ativisaṃ kaṭukarohiṇī usīraṃ
bhaddamuttakanti evamādi. Khandhabījaṃ nāma assattho nigordho pilakkho 4-  udumbaro
kacchako kapitthanoti evamādi. Phaḷubījaṃ nāma ucchu naḷo veḷūti evamādi.
Aggabījaṃ nāma ajjakaṃ 5- phaṇijjakaṃ hariveranti evamādi. Bījabījaṃ nāma pubbaṇṇaṃ
aparaṇṇanti evamādi. Sabbañhetaṃ rukkhato viyojitaṃ virūhanasamatthameva "bījagāmo"ti
vuccati. Rukkhato pana  aviyojitaṃ asukkhaṃ "bhūtagāmo"ti vuccati. Tattha
bhūtagāmasamārambho pācittiyavatthu, bījagāmasamārambho dukkaṭavatthūti veditabbo.
@Footnote: 1 ka. samārabhitvā dassento       2 ka. hiliddaṃ      3 cha.Ma. vacattaṃ
@4 ka. milakkhu                  5  i. ajjukaṃ
      [12] Sannidhikārakaparibhoganti sannidhikatassa paribhogaṃ. 1-  Tattha duvidhā
kathā vinayavasena ca sallekhavasena ca. Vinayavasena tāva yaṃkiñci annaṃ ajja
paṭiggahitaṃ aparajju sannidhikārakaṃ hoti, tassa paribhoge pācittiyaṃ. Attanā laddhaṃ
pana sāmaṇerānaṃ datvā tehi laddhaṃ ṭhapāpetvā dutiyadivase bhuñjituṃ vaṭṭati,
sallekho pana na hoti.
      Pānasannidhimhipi eseva nayo. Tattha pānaṃ nāma ambapānādīni
aṭṭha pānāni, yāni ca tesaṃ anulomāni, tesaṃ vinicchayo samantapāsādikāyaṃ vutto.
      Vatthasannidhimhi anadhiṭṭhitaṃ avikappitaṃ sannidhi ca hoti, sallekhañca
kopeti, ayaṃ pariyāyakathā. Nippariyāyato pana ticīvarasantuṭṭhena bhavitabbaṃ, catutthaṃ
labhitvā aññassa dātabbaṃ. Sace yassa kassaci dātuṃ na sakkoti, yassa pana
dātukāmo hoti, so uddesatthāya vā paripucchatthāya vā gato, āgatamatte dātabbaṃ,
adātuṃ  na vaṭṭati. Cīvare pana appahonte satiyā paccāsāya anuññātakāle 2-
ṭhapetuṃ vaṭṭati. Sūcisuttacīvarakārakānaṃ alābhena tato paraṃpi vinayakammaṃ katvā ṭhapetuṃ
vaṭṭati. "imasmiṃ jiṇṇe puna īdisaṃ kuto labhissāmī"ti pana ṭhapetuṃ na vaṭṭati,
sannidhi ca hoti, sallekhañca kopeti.
      Yānasannidhimhi yānaṃ nāma vayhaṃ ratho sakaṭaṃ sandamānikā sīvikā
pāṭaṅkīti, netaṃ pabbajitassa yānaṃ. Upāhanā pana pabbajitassa yānaṃyeva. Ekassa
bhikkhussa hi eko araññatthāya, eko dhotapādakatthāyāti ukkaṃsato dve
upāhanasaṅghāṭā vaṭṭanti, tatiyaṃ labhitvā aññassa dātabbo. "imasmiṃ jiṇṇe aññaṃ
kuto labhissāmī"ti hi ṭhapetuṃ na vaṭṭati, sannidhi ca hoti, sallekhañca kopeti.
      Sayanasannidhimhi sayananti mañco. Ekassa bhikkhuno eko gabbhe,
eko divāṭṭhāneti ukkaṃsato dve mañcā vaṭṭanti. Tato uttariṃ labhitvā
aññassa bhikkhuno vā gaṇassa vā dātabbo, adātuṃ na vaṭṭati. Sannidhi ca
hoti, sallekhañca kopeti.
@Footnote: 1 ka. sannidhikāraparibhogaṃ           2 Sī.i. anuññātakālaṃ
      Gandhasannidhimhi bhikkhuno kaṇḍukacchuchavidosādiābādhe 1- sati gandhā
vaṭṭanti. Te gandhe āharāpetvā tasmiṃ roge vūpasante aññesaṃ vā ābādhikānaṃ
dātabbā dvāre pañcaṅguligharadhūpanādīsu vā upanetabbā. "puna roge sati
bhavissantī"ti pana ṭhapetuṃ na vaṭṭati, sannidhi 2- ca hoti, sallakheñca kopeti.
      Āmisanti vuttāvasesaṃ daṭṭhabbaṃ. Seyyathīdaṃ? idhekacco bhikkhu
"tathārūpe kāle upakārāya bhavissantī"ti tilataṇḍulamuggamāsa-
nāḷikeraloṇamacchamaṃsavallūrasappitelaguḷabhājanādīni āharāpetvā ṭhapeti. So vassakāle
kālasseva sāmaṇerehi yāguṃ pacāpetvā paribhuñjitvā  "sāmaṇera udakakaddame dukkhaṃ
gāmaṃ pavisituṃ, gaccha asukaṃ kulaṃ gantvā mayhaṃ vihāre nisinnabhāvaṃ ārocehi,
asukakulato dadhiādīni āharā"ti peseti. Bhikkhūhi "kiṃ bhante gāmaṃ pavisissathā"ti
vuttepi "duppaveso āvuso idāni gāmo"ti vadati. Te "hotu bhante, acchatha tumhe,
mayaṃ bhikkhaṃ pariyesitvā āharissāmā"ti gacchanti. Atha sāmaṇeropi dadhiādīni
āharitvā bhattañca byañjanañca sampādetvā upaneti, taṃ bhuñjantasseva upaṭṭhākā
bhattaṃ pahiṇanti, tatopi manāpaṃ manāpaṃ bhuñjati. Atha bhikkhū piṇḍapātaṃ gahetvā
āgacchanti, tatopi manāpaṃ manāpaṃ gīvāyāmakaṃ bhuñjatiyeva. Evaṃ catumāsampi
vītināmeti. Ayaṃ vuccati bhikkhu "muṇḍakuṭumbikajīvitaṃ jīvati, na samaṇajīvitan"ti.
Evarūpo āmisasannidhi nāma hoti.
      Bhikkhuno pana vasanaṭṭhāne ekā taṇḍulanāḷi, eko guḷapiṇḍo,
catubhāgamattaṃ sappīti ettakaṃ nidhetuṃ vaṭṭati akāle sampattacorānaṃ atthāya. Te
hi ettakaṃpi āmisapaṭisanthāraṃ alabhantā jīvitāpi voropeyyuṃ, tasmā sace ettakaṃ
natthi, āharāpetvāpi ṭhapetuṃ vaṭṭati. Aphāsukakāle ca yadettha kappiyaṃ, taṃ attanāpi
paribhuñjituṃ vaṭṭati. Kappiyakuṭiyaṃ pana bahuṃ ṭhapentassāpi sannidhi nāma natthi.
Tathāgatassa pana taṇḍulanāḷiādīsu vā yaṃkiñci caturaṅgulamattaṃ 3- vā pilotikakhaṇḍaṃ
"idaṃ me ajaj vā sve vā bhavissatī"ti ṭhapitaṃ nāma natthi.
      [13] Visūkadassanesu naccaṃ nāma yaṃkiñci naccaṃ, taṃ maggaṃ gacchantenāpi
gīvaṃ pasāretvā daṭṭhuṃ na vaṭṭati. Vitthāravinicchayo panettha samantapāsādikāyaṃ
@Footnote: 1 Ma. chavirogādiābādhe.    2 ka. Sī.i. gandhasannidhi    3 cha.Ma.Sī.i. caturatanamattaṃ
Vuttanayeneva veditabbo. Yathā cettha, evaṃ sabbesu sikkhāpadapaṭisaṃyuttesu
suttapadesu. Ito paraṃ hi ettakaṃpi avatvā tattha tattha payojanamattameva
vaṇṇayissāmāti.
       Pekkhanti naṭasamajjaṃ 1- akkhānanti bhāratayujjhanādikaṃ. 2- Taṃ yasmiṃ ṭhāne
kathiyati, tattha gantuṃpi na vaṭṭati. Pāṇissaranti kaṃsatāḷaṃ, "pāṇitāḷan"tipi
vadanti. Vetāḷanti ghanatāḷaṃ, "mantena matasarīruṭṭhāpanan"tipi eke. Kumbhathūnanti
caturassaambhaṇakatāḷaṃ,  "kumbhasaddan"tipi eke. Sobhanagarakanti 3- naṭānaṃ abbhokiraṇaṃ,
sobhanagarakaṃ 4- vā, paṭibhāṇacittanti vuttaṃ hoti. Caṇḍālanti ayoguḷakīḷā,
"caṇḍālānaṃ sāṇadhovanakīḷā"tipi vadanti. Vaṃsanti veḷuṃ ussāpetvā kīḷanaṃ.
      Dhovananti aṭṭhidhovanaṃ, ekaccesu kira janapadesu kālakate 5- ñātake
na jhāpenti, nikhaṇitvā ṭhapenti. Atha nesaṃ pūtibhūtaṃ kāyaṃ ñatvā nīharitvā
aṭṭhīni dhovitvā gandhehi makkhitvā ṭhapenti. Te nakkhattakāle ekasmiṃ ṭhāne
aṭṭhīni ṭhapetvā ekasmiṃ ṭhāne surādīni ṭhapetvā rodantā paridevantā suraṃ
pivanti. Vuttampi cetaṃ "atthi  bhikkhave dakkhiṇesu janapadesu aṭṭhidhovanaṃ nāma,
tattha hoti annampi pānampi khajjampi bhojanampi lehampi 6- peyyampi naccampi
gītampi vāditampi. Atthetaṃ bhikkhave dhovanaṃ, netaṃ natthīti vadāmī"ti. 7- Ekacce
pana "indajālena aṭṭhidhovanaṃ dhovanan"tipi vadanti.
       Hatthiyuddhādīsu bhikkhuno neva hatthiādīhi saddhiṃ yujjhituṃ, na te
yujjhāpetuṃ, na yujjhante daṭṭhuṃ vaṭṭati. Nibbuddhanti mallayuddhaṃ. Upyojikanti
yattha sampahāro dissati. Balagganti balagaṇaṭṭhānaṃ. Senābyūhanti senāya niveso,
sakaṭabyūhādivasena senāya nivesanaṃ. Anīkadassananti "tayo hatthī pacchimaṃ
hatthānīkan"ti 8- ādinā  nayena vuttassa anīkassa dassanaṃ.
@Footnote: 1 ka. naṭādisamajjaṃ, Sī. naṭasamajjā  2 i. bhāratarāmāyaṇādikaṃ, ka. bhāratarāmayujjhanādikaṃ
@3 cha.Ma.i. sobhanakanti           4 cha.Ma. sobhanakaraṃ, Sī. sobhanagharakaṃ
@5 cha.Ma. kālaṅkate             6 cha.Ma.i. leyyampi
@7 aṅ. dasaka. 24/107 dhovanasutta  8 vinaYu. 2/324/268 uyyodhikasikkhāpada
      [14] Pamādo ettha tiṭṭhatīti pamādaṭṭhānaṃ, jūtañca taṃ pamādaṭṭhānañcāti
jūtappamādaṭṭhānaṃ. Ekekāya pantiyā aṭṭha aṭṭha padāni assāti aṭṭhapadaṃ.
Dasapadepi eseva nayo. Ākāsanti aṭṭhapadadasapadesu viya ākāseyeva
kīḷanaṃ. Parihārapathanti bhūmiyaṃ nānāpathamaṇḍalaṃ katvā tattha tattha pariharitabbaṃ
pathaṃ pariharantānaṃ kīḷanaṃ. Santikanti 1- santikakīḷanaṃ. 2- Ekajjhaṃ ṭhapitā sāriyo vā
sakkharāyo vā acālentā nakheneva apanenti ca upanenti ca, sace tattha kāci
calati, parājayo hoti. Evarūpāya kīḷāyetaṃ adhivacanaṃ. Khalikanti  jūtaphalake
pāsakakīḷanaṃ. Ghaṭikā vuccati dīghadaṇḍakena rassadaṇḍakapaharaṇakīḷā. Salākahatthanti
lākhāya vā mañjiṭṭhikāya 3- vā piṭṭhaudakena vā salākahatthaṃ temetvā "kiṃ hotū"ti
bhūmiyaṃ vā bhittiyaṃ vā taṃ paharitvā hatthiassādirūpadassanakīḷā. 4- Akkhanti
guḷakīḷanaṃ. 5- Paṅgacīraṃ vuccati paṇṇanāḷikā taṃ dhamantā kīḷanti, vaṅkakanti
gāmadārakānaṃ kīḷanakaṃ khuddakanaṅgalaṃ. Mokkhacikanti 6- samparivattakakīḷanaṃ, ākāse vā
daṇḍakaṃ gahetvā bhūmiyaṃ vā sīsaṃ ṭhapetvā heṭṭhupariyabhāvena parivattanakīḷananti vuttaṃ
hoti. Ciṅgulikaṃ vuccati tālapaṇṇādīhi kataṃ vātappahārena paribbhamanacakkaṃ.
Pattāḷhakaṃ vuccati paṇṇanāḷikā, tāya vālukādīni minantā kīḷanti. Rathakanti
khuddakarathaṃ. Dhanukanti khuddakadhanumeva. Akkharikā vuccati ākāse vā piṭṭhiyaṃ vā
akkharajānanakīḷā. Manesikā nāma manasā cintitajānanakīḷā. Yathāvajjaṃ nāma
kāṇakuṇikhujjādīnaṃ yaṃ yaṃ vajjaṃ, taṃ taṃ payojetvā dassanakīḷā.
      [15] Āsandinti pamāṇātikkantāsanaṃ. "anuyuttā viharantī"ti idaṃ
apekkhitvā pana sabbapadesu upayogavacanaṃ kataṃ. Pallaṅkoti pādesu vāḷarūpāni
ṭhapetvā kato. Gonakoti dīghalomako mahākojavo, caturaṅgulādhikāni kira tassa lomāni.
Cittakanti vānavicittaṃ uṇṇāmayattharaṇaṃ. Paṭikāti uṇṇāmayo setapaccattharaṇo. 7-
Paṭalikāti ghanapupphako uṇṇāmayattharaṇo, yo 8- "ālamakapatto"tipi 9- vuccati.
@Footnote: 1 Ma. pantikanti pantikakīḷanaṃ.   2 Sī. santikakīḷākīḷanaṃ   3 Sī. mañjeṭṭhikāya
@4 cha.ma,....kīḷanaṃ           5 cha.Ma. guḷakīḷā       6 cha.Ma. mokkhacikā vuccati
@7 cha.Ma. setattharaṇo         8 i. so
@9 cha.Ma. āmalakapattotipi, Sī. amilātapaṭṭo, i.  āmilākapaṭṭo
Tūlikāti tiṇṇaṃ tūlānaṃ aññatarapuṇṇā tūlikā. Vikatikāti sīhabayagghādirūpavicitro
uṇṇāmayattharaṇo. Uddalomīti ubhayatodasaṃ uṇṇāmayattharaṇaṃ, keci "ekato
uggatapupphan"ti vadanti. Ekantalomīti ekatodasaṃ uṇṇāmayattharaṇaṃ, keci "ubhato
uggatapupphan"tipi vadanti. Kaṭṭhissanti 1- ratanaparisibbitaṃ koseyyakaṭṭhissamayaṃ
paccattharaṇaṃ. Koseyyanti ratanaparisibbitameva kosiyasuttamayaṃ paccattharaṇaṃ.
"suddhakoseyyaṃ pana vaṭṭatī"ti vinaye vuttaṃ. Dīghanikāyaṭṭhakathāyaṃ pana "ṭhapetvā tūlikaṃ
sabbāneva gonakādīni ratanaparisibbitāni na vaṭṭantī"ti vuttaṃ.
     Kuttakanti soḷasannaṃ nāṭakitthīnaṃ ṭhatvā naccayoggaṃ uṇṇāmayattharaṇaṃ.
Hatthattharaṃ assattharanti hatthiassapiṭṭhīsu attharaṇaattharaṇakāyeva. 2- Rathattharepi
eseva nayo. Ajinappaveṇīti ajinacammehi mañcappamāṇena sibbitvā katā paveṇi.
Kadalimigapavarapaccattharaṇanti kadalimigacammaṃ nāma atthi, tena kataṃ pavarapaccattharaṇaṃ,
uttamapaccattharaṇanti  attho. Taṃ kira setavatthassa upari kadalimigacammaṃ pattharitvā
sibbitvā karonti. Sauttaracchadanti saha uttaracchadena, uparibaddhena rattavitānena
saddhinti attho. Setavitānaṃpi heṭṭhā akappiyapaccattharaṇe sati na vaṭṭati, asati
pana vaṭṭati. Ubhatolohitakupadhānanti sīsupadhānañca pādupadhānañcāti mañcassa
ubhatolohitakaṃ upadhānaṃ, etaṃ na kappati. Yaṃ pana ekameva upadhānaṃ ubhosu
passesu rattaṃ vā hoti padumavaṇṇaṃ vā vicitraṃ vā,  sace pamāṇayuttaṃ, vaṭṭati.
Mahāupadhānaṃ pana paṭikkhittaṃ. Alohitakāni dvepi vaṭṭantiyeva. Tato uttariṃ
labhitvā aññesaṃ dātabbāni. Dātuṃ  asakkonto mañce tiriyaṃ attharitvā upari
paccattharaṇaṃ datvā nipajjituṃpi labhati. Āsandiādīsu pana  vuttanayeneva
paṭipajjitabbaṃ. Vuttañcetaṃ "anujānāmi bhikkhave āsandiyā pāde chinditvā
paribhuñjituṃ, pallaṅkassa vāḷe bhinditvā paribhuñjituṃ, tūlikaṃ vijaṭetvā
bimbohanaṃ kātuṃ, avasesaṃ bhūmmattharaṇaṃ kātun"ti. 3-
     [16]  Ucchādanādīsu mātukucchito nikkhantadārakānaṃ sarīragandho
dvādasamattavassapattakāle 4- nassati, 5- tesaṃ sarīraduggandhaharaṇatthāya gandhacuṇṇādīhi
@Footnote: 1 cha.Ma. kaṭṭissanti   2 Sī. attharaṇakaattharakāva   3 vinaYu. 7/320/93 tatiyabhāṇavāra
@4 cha.Ma. dvādasavassapattakāle,  Sī. dvādasavassamattakāle  5 Sī. na nassati
Ucchādenti, evarūpaṃ ucchādanaṃ na vaṭṭati. Puññavante pana dārake ūrūsu
nipajjāpetvā telena  magkhetvā hatthapādaūrunābhiādīnaṃ saṇṭhānasampādanatthaṃ
parimaddanti, evarūpaṃ parimaddanaṃ na vaṭṭati.
      Nahāpananti tesaṃyeva dārakānaṃ gandhādīhi nhāpanaṃ 1- viya. Sambāhananti
mahāmallānaṃ viya hatthapāde muggarādīhi paharitvā bāhuvaḍḍhanaṃ. Ādāsanti yaṃ
kiñci ādāsaṃ pariharituṃ na vaṭṭati. Añjananti alaṅkārañjanameva. Mālāti
baddhamālā vā abaddhamālā vā. Vilepananti yaṃ kiñaci chavirāgakaraṇaṃ. Mukhacuṇṇakaṃ
mukhālepananti mukhe kāḷapiḷakādīnaṃ haraṇatthāya mattikakakkaṃ denti, tena lohite
calite sāsapakakkaṃ denti, tena dose  khādite tilakakkaṃ denti, tena lohite
sannisinne haliddikakkaṃ denti, tena chavivaṇṇe ārūḷhe mukhacuṇṇakena mukhaṃ
cuṇṇenti, taṃ sabbaṃ na vaṭṭati. Hatthabandhādīsu hatthe vicitrasaṅkhakapālādīni 2-
bandhitvā vicaranti, taṃ vā aññaṃ vā sabbampi hatthābharaṇaṃ na vaṭṭati. Apare
sikhaṃ bandhitvā vicaranti, suvaṇṇacirakamuttālatādīhi ca taṃ parikkhipanti, taṃ sabbaṃ
na vaṭṭati. Apare catuhatthaṃ daṇḍaṃ vā aññaṃ vā pana alaṅkatadaṇḍakaṃ gahetvā vicaranti,
tathā itthīpurisarūpādivicittaṃ bhesajjanāḷikaṃ suparikkhittaṃ vāmapasse olaggitaṃ,
apare kaṇṇikaratanaparikkhittakosaṃ atitikhiṇaṃ asiṃpi, 3- pañcavaṇṇasuttasibbitaṃ
makaradantakādivicittaṃ chattaṃ, suvaṇṇarajatādivicitrā morapiñjādiparikkhittā
upāhanā, keci ratanamattāyāmaṃ caturaṅgulavitthataṃ kesantaparicchedaṃ dassetvā meghamukhe
vijjulataṃ viya nalāṭe uṇhīsapattaṃ bandhanti, cūḷāmaṇiṃ dhārenti, cāmaravālavījaniṃ
dhārenti, taṃ sabbaṃ na vaṭṭati.
      [17] Aniyyānikattā saggamokkhamaggānaṃ tiracchānabhūtā kathāti
tiracchānakathā. Tattha rājānaṃ ārabbha "mahāsammato, mandhātā, dhammāsoko
evaṃmahānubhāvo"ti ādinā nayena pavattā kathā rājakathā. Esa nayo corakathādīsu.
Tesu "asuko rājā   abhirūpo dassanīyo"ti ādinā nayena gehasitakathāva
@Footnote: 1 Ma. nhāpanaṃ viya nahāpanaṃ 2 ka. vicitrasaṃkhakapālādīhi   3 cha.Ma. asiṃ
Tiracchānakathā hoti. "sopi nāma evaṃmahānubhāvo khayaṃ gato"ti evaṃ pavattā
pana kammaṭṭhānabhāve tiṭṭhati. Coresupi "mūladevo evaṃmahānubhāvo. Meghamālo
evaṃmahānubhāvo"ti tesaṃ kammaṃ paṭicca "aho sūrā"ti gehasitakathāva tiracchānakathā.
Yuddhepi bhāratayuddhādīsu "asukena asuko evaṃ mārito evaṃ viddho"ti
kāmassādavaseneva kathā tiracchānakathā. "tepi nāma khayaṃ gatā"ti evaṃ pavattā pana
sabbattha kammaṭṭhānameva hoti. Apica annādīsu "evaṃ vaṇṇavantaṃ gandhavantaṃ
rasavantaṃ phassasampannaṃ khādimhā bhuñjimhā"ti kāmassādavasena kathetuṃ na
vaṭṭati. Sātthakaṃ pana katvā "pubbe evaṃ vaṇṇādisampannaṃ annaṃ pānaṃ vatthaṃ
sayanaṃ mālaṃ gandhaṃ sīlavantānaṃ adamhā, cetiye pūjaṃ akarimhā"ti kathetuṃ
vaṭṭati. Ñātikathādīsu pana "amhākaṃ ñātakā sūrā samatthā"ti vā "pubbe mayaṃ
evaṃ vicitrehi yānehi vicarimhā"ti vā assādavasena vattuṃ na vaṭṭati.
Sātthakaṃ pana katvā "tepi no ñātakā khayaṃ gatā"ti vā "pubbe mayaṃ
evarūpā upāhanā saṃghassa adamhā"ti vā kathitabbaṃ. 1- Gāmakathāpi
suniviṭṭhadunniviṭṭhasubhikkhadubbhikkhādivasena vā "asukagāmavāsino sūrā samatthā"ti
vā evaṃ assādavasena na vaṭṭati. Sātthakampana katvā "saddhā pasannā"ti vā "khayavayaṃ
gatā"ti vā vattuṃ vaṭṭati. Nigamanagarajanapadakathāsupi eseva nayo.
      Itthīkathāpi vaṇṇasaṇṭhānādīni paṭicca assādavasena na vaṭṭati,
"saddhā pasannā khayavayaṃ gatā"ti evameva vaṭṭati. Sūrakathāpi "nandamitto 2- nāma
yodho sūro ahosī"ti assādavasena na vaṭṭati. "saddho ahosi khayaṃ gato"ti
evameva vaṭṭati. Visikhākathāpi "asukā visikhā suniviṭṭhā dunniviṭṭhā sūrā
samatthā"ti assādavasena na vaṭṭati. "saddhā pasannā khayavayaṃ gatā"ti   evameva vaṭṭati.
      Kumbhaṭṭhānakathāti udakaṭṭhānakathā, udakatitthakathāti vuccati, kumbhadāsīkathā
vā, sāpi "pāsādikā naccituṃ gāyituṃ chekā"ti  assādavasena na vaṭṭati. "saddhā
pasannā"ti ādinā nayeneva vaṭṭati. Pubbapetakathāti atītañātikathā. Tattha
tattha 3- vattamānañātikathāsadiso ca vinicchayo.
@Footnote: 1 cha.Ma. kathetuṃ vaṭṭati     2 cha.Ma.i. nandimitto     3 cha.Ma.i. tattha
      Nānattakathāti purimapacchimakathāhi vimuttā avasesā nānāsabhāvā
niratthakakathā. Lokakkhāyikāti "ayaṃ loko kena nimmito?  asukena nāma
nimmito. Kāko seto aṭṭhīnaṃ setattā. Balākā 1- rattā lohitassa rattattā"ti
evamādikā lokāyatavitaṇḍasallāpakathā.
      Samuddakkhāyikā nāma "kasmā samuddo sāgaro? sāgaradevena khato,
Tasmā sāgaro. `khato Me'ti hatthamuddhāya sayaṃ niveditattā samuddo"ti evamādikā
niratthakasamuddakkhāyanakathā. 2- Bhavoti vuḍḍhi. Abhavoti hāni. "iti bhavo, iti
abhavo"ti yaṃ vā taṃ vā niratthakakāraṇaṃ  vatvā pavattitakathā 3- itibhavābhavakathā.
      [18] Viggāhikakathāti viggahakathā sārambhakathā. Tattha sahitaṃ meti mayhaṃ
vacanaṃ sahitaṃ siliṭṭhaṃ, atthayuttaṃ kāraṇayuttanti attho. Asahitanteti tuyhaṃ vacanaṃ
asahitaṃ asiliṭṭhaṃ. Adhiciṇṇante vipparāvattanti yaṃ tuyhaṃ dīgharattāciṇṇavasena
suppaguṇaṃ, taṃ mayhaṃ ekavacaneneva vipparāvattaṃ parivattitvā ṭhitaṃ, na kiñci
jānāsīti attho. Āropito te vādoti mayā tava vāde doso 4- āropito.
Cara vādappamokkhāyāti dosamocanatthaṃ cara vicara, tattha tattha gantvā sikkhāti
attho. Nibbeṭhehi vā sace pahosīti atha sayaṃ pahosi, idāniyeva nibbeṭhehīti.
      [19] Dūteyyakathāyaṃ idha gacchāti ito asukaṃ nāma ṭhānaṃ gaccha.
Amutara gacchāti tato asukaṃ nāma ṭhānaṃ gaccha. Idaṃ harāti ito idaṃ nāma
hara. Amutra idaṃ āharāti asukaṭṭhānato idaṃ nāma idha āhara. Saṅkhepato pana
idaṃ dūteyyaṃ nāma ṭhapetvā pañca sahadhammike ratanattayassa upakārapaṭisaṃyuttañca
gihisāsanaṃ aññesaṃ na vaṭṭati.
      [20] Kuhakāti ādīsu tividhena kuhakavatthunā lokaṃ kuhayanti vimhāpayantīti
kuhakā. Lābhasakkāratthikā hutvā lapantīti lapakā. Nimittaṃ sīlametesanti
nemittakā. Nippeso   sīlametesanti nippesikā. Lābhena lābhaṃ nijigiṃsanti magganti
pariyesantīti lābhena lābhaṃ nijigiṃsitāro, kuhanā lapanā nemittakatā nippesikatā
@Footnote: 1 Ma. bakā                   2 cha.Ma.i. niratthakā...
@3 i. pavattitā kathā            4 Sī. tava doso
Lābhena lābhaṃ nijigiṃsanatāti etāhi samannāgatānaṃ puggalānaṃ etaṃ adhivacanaṃ.
Ayamettha saṅkhePo. Vitthārena panetā kuhanādikā visuddhimagge sīlaniddeseyeva
pāliñca aṭṭhakathañca āharitvā pakāsitāti.
                   Ettāvatā majjhimasīlaṃ niṭṭhitaṃ hoti.
                          Mahāsīlavaṇṇanā
      [21] Ito paraṃ mahāsīlaṃ hoti. Aṅganti hatthapādādīsu yena kenaci
evarūpena aṅgena samannāgato dīghāyu yasavā hotīti ādinayappavattaṃ aṅgasatthaṃ.
Nimittanti nimittasatthaṃ. Paṇḍurājā kira tisso muttāyo muṭṭhiyaṃ katvā
nemittakaṃ pucchi "kiṃ me hatthe"ti? so itocito ca vilokesi, tasmiṃ ca samaye
gharagolikāya makkhikā gayhantī muttā, so "muttā"ti āha. Puna "katī"ti puṭṭho
kukkuṭassa tikkhattuṃ vassantassa 1- saddaṃ sutvā "tisso"ti āha. Evaṃ taṃ taṃ
ādisitvā nimittamanuyuttā viharanti.
      Uppātanti asanipātādīnaṃ mahantānaṃ uppātaṃ, 2- taṃ hi disvā "idaṃ
bhavissati, evaṃ bhavissatī"ti ādisanti. Supinanti yo pubbaṇhasamaye supinaṃ passati,
evaṃ vipāko hoti. Yo idaṃ nāma passati, tassa idaṃ nāma hotī"ti ādinā
nayena supinakaṃ anuyuttā viharanti. Lakkhaṇanti "iminā lakkhaṇena samannāgato
rājā hoti, iminā uparājā"ti ādikaṃ. Mūsikacchinnanti undūrakhāyitaṃ. Tenāpi
hi ahate vā vatthe, anahate vā vatthe, ito paṭṭhāya evaṃ chinne idaṃ nāma
hotīti ādisanti. Aggihomanti  evarūpena dārunā evaṃ hute idaṃ nāma hotīti
aggijuhanaṃ. Dabbihomādīnīpi aggihomāneva, evarūpāya dabbiyā edisehi kaṇādīhi
hute idaṃ nāma hotīti evaṃ pavattivasena visuṃ vuttāni.
      Tattha kaṇoti kuṇḍako. Taṇḍulāti sāliādīnaṃ ceva tiṇajātīnañca
taṇḍulā. Sappīti gosappiādikaṃ. Telanti tilatelādikaṃ. Sāsapādīni pana mukhena
gahetvā aggimhi pakkhipanaṃ, vijjaṃ parijappitvā juhanaṃ vā mukhahomaṃ.
@Footnote: 1 cha.Ma. ravantassa               2 cha.Ma. uppatitaṃ, Sī. uppādaṃ
Dakkhiṇakkhakajaṇṇulohitādīhi juhanaṃ lohitahomaṃ. Aṅgavijjāti pubbe aṅgameva disvā
byākaraṇavasena aṅgaṃ vuttaṃ, idha aṅgulaṭṭhiṃ 1-  disvā vijjaṃ parijappitvā "ayaṃ
kulaputto dhanavā no vā, sirisampanno vā no vā"ti ādi byākaraṇavasena
aṅgavijjā vuttā. Vatthuvijjāti gharavatthuārāmavatthādīnaṃ guṇadosasallakkhaṇavijjā.
Mattikādivisesaṃ disvāpi hi vijjaṃ parijappitvā heṭṭhā paṭhaviyaṃ tiṃsaratanamatte
ākāse ca asītiratanamatte padese ca guṇadosaṃ passanti. Khattavijjāti
ajjheyyamāsurakkharājasatthādinītisatthaṃ. 2- Sivavijjāti susāne pavisitvā 3-
santikaraṇavijjā, siṅgālarutavijjātipi vadanti. Bhūtavijjāti bhūtavejjamanto.
Bhūrivijjāti bhūmighare 4- vasantena uggahetabbamanto. Ahivijjāti
sappadaṭṭhatikicchanavijjā ceva sappavahānavijjā ca. Visavijjāti yāya  purāṇavisaṃ vā
rakkhanti, navavisaṃ vā rakkhanti, navavisaṃ vā karonti visamantarameva 5- vā.
Vicchikavijjāti vicchikadaṭṭhatikicchanavijjā. Mūsikavijjāyapi eseva nayo.
Sakuṇavijjāti  sapakkhakaapakkhakadvipadacatuppadānaṃ rutagatādivasena sakuṇañāṇaṃ.
Vāyasavijjāti kākarutañāṇaṃ, taṃ visuṃyeva satthaṃ tasmā visuṃ vuttaṃ.
      Pakkajjhānanti paripākagatacintā, idāni "ayaṃ ettakaṃ jīvissati, ayaṃ
ettakan"ti evampavattaṃ ādiṭṭhañāṇanti 6- attho. Saraparittānanti sararakkhaṇaṃ,
yathā attano upari na āgacchati, evaṃ karaṇavijjā. Migacakkanti idaṃ sabbasaṅgāhikaṃ
sabbasakuṇacatuppadānaṃ  rutañāṇavasena vuttaṃ.
      [22] Maṇilakkhaṇādīsu evarūpo "maṇi pasaṭṭho, evarūpo appasaṭṭho,
sāmino ārogyaissariyādīnaṃ hetu hoti, na hotī"ti evaṃ vaṇṇasaṇṭhānādivasena
maṇiādīnaṃ lakkhaṇaṃ anuyuttā viharantīti attho. Tattha āvudhanti ṭhapetvā asiādīni
avasesaṃ āvudhaṃ. Itthīlakkhaṇādīnipi yamhi kule te itthīpurisādayo vasanti, tassa
vuḍḍhihānivaseneva veditabbāni. Ajalakkhaṇādīsu pana "evarūpānaṃ ajādīnaṃ maṃsaṃ
khāditabbaṃ, evarūpānaṃ na khāditabban"ti ayaṃ viseso veditabbo.
@Footnote: 1 cha.Ma. aṅgalaṭṭhiṃ   2 Sī. aṅgeyYu..., cha.Ma. abbheyYu...satthādisatthaṃ
@3 i. parivasitvā    4 cha.Ma.i. bhūrighare   5 cha.Ma. visavantameva, Sī. visatantameva
@6 Sī. ariṭṭhaṃ ñāṇanti
      Apicettha godhālakkhaṇe cittakammapilandhanādīsupi evarūpāya godhāya
sati idaṃ nāma hotīti ayaṃ viseso  veditabbo. Idaṃ cettha vatthu:- ekasmiṃ
kira vihāre cittakammena 1- godhaṃ aggiṃ dhammānaṃ akaṃsu, tato paṭṭhāya bhikkhūnaṃ
mahāvivādo jāto. Eko āgantukabhikkhu taṃ disvā makkhesi, tato paṭṭhāya vivādo
mandībhūto hoti. Kaṇṇikālakkhaṇaṃ pilandhanakaṇṇikāyapi gehakaṇṇikāyapi vasena
veditabbaṃ. Kacchapalakkhaṇaṃ godhālakkhaṇasadisameva. Migalakkhaṇaṃ sabbasaṅgāhikaṃ
sabbacatuppadānaṃ lakkhaṇavasena vuttaṃ.
      [23] Raññaṃ niyyānaṃ bhavissatīti "asukadivasena asukanakkhattena
asukassa nāma rañño niggamanaṃ bhavissatī"ti evaṃ rājūnaṃ pavāsagamanaṃ 2- byākaroti.
Esa nayo sabbattha. Kevalaṃ panettha aniyyānanti vippavutthānaṃ puna āgamanaṃ.
Abbhantarānaṃ raññaṃ upayānaṃ bhavissati, bāhirānaṃ raññaṃ apayānanti "antonagare
amhākaṃ rājā paṭiviruddhaṃ bahirājānaṃ upasaṅkamissati, tato tassa paṭikkamanaṃ
bhavissatī"ti evaṃ rañañaṃ 3- upayānāpayānaṃ byākaroti. Dutiyapadepi eseva nayo.
Jayaparājayā pākaṭāyeva.
      [24] Candaggāhādayo "asukadivase rāhu candaṃ gahessatī"ti
byākaraṇavaseneva veditabbā. Apica nakkhattassa aṅgārakādiggahaṇasamāyogopi
nakkhattaggāhoyeva. Ukkāpātoti ākāsato ukkānaṃ patanaṃ.  disāḍāhoti disākālusiyaṃ
aggisikhadhūmasikhādīhi ākulabhāvo viya. Devadundubhīti sukkhavalāhakagajjanaṃ.
Uggamananti udayaṃ. Oggamanti atthaṅgamanaṃ. Saṃkilesanti avisuddhatā. Vodānanti
visuddhatā. Evaṃ vipākoti lokassa evaṃ vividhasukhadukkhāvaho.
      [25] Suvuṭṭhikāti devassa sammādhārānuppavecchanaṃ. Dubbuṭṭhikāti
avaggāho, vassamandoti 4- vuttaṃ hoti. Muddāti hatthamuddā. Gaṇanā vuccati
acchiddakagaṇanā. Saṅkhānanti saṅkalanapaṭuppādanādivasena 5- piṇḍagaṇanā. Yassa sā
paguṇā hoti, so rukkhaṃpi disvā "ettakāni ettha paṇṇānī"ti jānāti.
@Footnote: 1 cha.Ma., i. cittakamme.  2 Ma. saṅgāmagamanaṃ    3 i. rañño
@4 cha.Ma.i. vassavibandho    5 cha. saṅkalanasaṭuppādanādivasena. Ma....saduppādanādivasena
Kāveyyanti "cattārome bhikkhave kavī. Katame cattāro? cintākavi sutakavi atthakavi
paṭibhāṇakavī"ti 1- imesaṃ catunnaṃ kavīnaṃ attano cintāvasena vā "vessantaro nāma
rājā  ahosī"ti ādīni sutvā sutavasena vā "imassa ayaṃ attho, evantaṃ
yojessāmī"ti evaṃ atthavasena vā kiñcideva disvā "tappaṭibhāgaṃ kattabbaṃ
karissāmī"ti evaṃ ṭhānuppattikapaṭibhāṇavasena vā jīvikatthāya kabyakaraṇaṃ. 2- Lokāyataṃ
vuttameva.
      [26] Āvāhanaṃ nāma imassa dārakassa asukakulato asukanakkhattena
dārikaṃ ānethāti āvāhakaraṇaṃ. Vivāhananti imaṃ dārikaṃ asukassa nāma dārakassa
asukanakkhattena netha, 3- evamassa vuḍḍhi bhavissatīti vivāhakaraṇaṃ. Saṃvadananti
saṃvadanaṃ 4- nāma ajja nakkhattaṃ sundaraṃ, ajjeva samaggā hotha, iti vo viyogo
na bhavissatīti evaṃ samaggakaraṇaṃ. Vivadanaṃ 5- nāma sace viyojitukāmattha, ajjeva
viyujjatha,  iti vo puna saṃyogo na bhavissatīti evaṃ viyogakaraṇaṃ. Saṃkiraṇanti
uddhāraṃ 6- vā iṇaṃ vā dinnaṃ dhanaṃ ajja saṅkaḍḍhatha, ajja saṅkaḍḍhitaṃ hi taṃ
thāvaraṃ hotīti evaṃ dhanapiṇḍāpanaṃ. Vikiraṇanti sace payogauddhārādivasena dhanaṃ
payojitukāmattha, ajja payojitaṃ  diguṇacatuguṇaṃ hotīti evaṃ payojanaṃ payojāpanaṃ.
  Subhagakaraṇanti piyamanāpakaraṇaṃ vā sassirīkakaraṇaṃ vā. Dubbhagakaraṇanti tabbiparītaṃ.
Viruddhagabbhakaraṇanti viruddhassa vilīnassa aṭṭhitassa vinassamānassa 7- gabbhassa karaṇaṃ.
Puna  avināsāya bhesajjadānanti attho. Gabbho hi vātena pāṇakehi kammunā
cāti tīhi kāraṇehi vinassati. Tattha vātena vinassante nibbāpanīyaṃ sītalaṃ bhesajjaṃ
deti,  pāṇakehi nassante pāṇakānaṃ paṭikammaṃ karoti, kammunā nassante pana
buddhāpi paṭibāhituṃ na sakkonti.
      Jivhānibandhananti mantena jivhāya bandhakaraṇaṃ. 8- Hanusaṃhanananti
mukhabandhanamantena yathā hanukaṃ cāletuṃ na  sakkonti,  evaṃ bandhakaraṇaṃ.
Hatthābhijappananti hatthānaṃ parivattanatthaṃ mantajappanaṃ. Tasmiṃ kira mante sattapadantare
@Footnote: 1 aṅ. catukka. 21/231/257 kavisutta  2 i. kabbakaraṇaṃ, ka. kattabbakaraṇaṃ
@3 cha.Ma.i. detha   4 cha.Ma. saṃvaraṇaṃ    5 cha.Ma. vivaraṇaṃ    6 cha.Ma. uṭṭhānaṃ
@7 ka.Ma. matassa    8 Sī.i. thaddhakaraṇaṃ
Ṭhatvā jappite itaro hatthe parivattetvā khipati. Kaṇṇajappananti kaṇṇehi
saddaṃ assavanatthāya vijjāya jappanaṃ. Taṃ kira jappetvā vinicchayaṭṭhāne yaṃ icchati,
taṃ bhaṇati, paccatthiko na taṃ suṇāti, tato paṭivacanaṃ sampādetuṃ na sakkoti.
Ādāsapañhanti ādāse devataṃ otāretvā pañhāpucchanaṃ. 1- Kumārīpañhanti
kumārikāya sarīre devataṃ otāretvā pañhāpucchanaṃ. Devapañhanti dāsiyā 2- sarīre
devataṃ otāretvā pañhāpucchanaṃ. Ādiccupaṭṭhānanti jīvikatthāya ādiccapāricariyā.
Mahatupaṭṭhānanti tatheva mahābrahmapāricariyā. Abbhujjalananti mantena mukhato
aggijālānīharaṇaṃ. Sirivhāyananti "ehi siri, mayhaṃ sire 3- patiṭṭhāhī"ti evaṃ
sirena siriyā avhāyanaṃ.
      [27]  Santikammanti devaṭṭhānaṃ gantvā "sace me idaṃ nāma
samijjhissati, tumhākaṃ iminā ca iminā ca upahāraṃ karissāmī"ti samiddhakāle
kattabbaṃ santipaṭissavakammaṃ. Tasmiṃ pana samiddhe tassa karaṇaṃ paṇidhikammaṃ nāma.
Bhūrikammanti bhūmighare vasitvā gahitamantassa payogakaraṇaṃ. Vassakammaṃ vossakammanti
ettha vassoti puriso, vossoti paṇḍako. Iti vossassa vassakaraṇaṃ vassakammaṃ,
vassassa vossakaraṇaṃ vossakammaṃ, taṃ pana karonto acchindakabhāvamattaṃ pāpeti,
na liṅgaṃ antaradhāpetuṃ  sakkoti. Vatthukammanti akatavatthumhi gehapaṭiṭṭhāpanaṃ.
Vatthuparikaraṇanti "idañcidañca āharathā"ti vatvā vatthubalikammakaraṇaṃ. 4- Ācamananti
udakena mukhasuddhikaraṇaṃ. 5- Nhāpananti aññesaṃ nhāpanaṃ. Juhananti tesaṃ
atthāya aggijuhanaṃ. Vamananti yogaṃ datvā vamanakaraṇaṃ. Virecanepi eseva nayo.
Uddhavirecananti uddhaṃ dosānaṃ nīharaṇaṃ. Adhovirecananti adho dosānaṃ nīharaṇaṃ.
Sīsavirecananti sirovirecanaṃ. Kaṇṇatelanti kaṇṇānaṃ bandhanatthaṃ vā vaṇaharaṇatthaṃ
vā bhesajjatelapacanaṃ. Nettatappananti akkhitappanatelaṃ. Natthukammanti telena
yojetvā natthukaraṇaṃ. Añjananti dve vā tīṇi vā paṭalāni nīharaṇasamatthaṃ khārañjanaṃ.
Paccañjananti nibbāpanīyaṃ sītalabhesajjañjanaṃ. Sālākiyanti salākavejjakammaṃ.
@Footnote: 1 cha.Ma.i. pañhapucchanaṃ         2 i. devadāsiyā   3 ka.sarīre
@4 i. tattha balikammakaraṇaṃ        5 i. mukhasiddhikaraṇaṃ
Sallakattiyanti sallakattavejjakammaṃ. Dārakatikicchā vuccati komārabhaccavejjakammaṃ.
Mūlabhesajjānaṃ anuppadānanti 1- iminā kāyatikicchanaṃ dasseti. Osadhīnaṃ paṭimokkhoti
khārādīni datvā tadanurūpe vaṇe gate tesaṃ apanayanaṃ.
                    Ettāvatā mahāsīlaṃ niṭṭhitaṃ hoti.
                     Pubbantakappikasassatavādavaṇṇanā
      [28] Evaṃ brahmadattena vuttavaṇṇassa anusandhivasena tividhaṃ sīlaṃ
vitthāretvā idāni  bhikkhusaṃghena vuttavaṇṇassa anusandhivasena "atthi bhikkhave
aññeva dhammā gambhīrā duddasā"ti ādinā nayena suññatāppakāsanaṃ ārabhi.
Tattha dhammāti guṇe desanāyaṃ pariyattiyaṃ nissatteti evamādīsu dhammasaddo vattati.
             "nahi dhammo adhammo ca   ubho samavipākino
             adhammo  nirayaṃ neti,    dhammo pāpeti suggatin"ti 2-
      ādīsu hi guṇe dhammasaddo. "dhammaṃ vo bhikkhave desissāmi
ādikalyāṇan"ti 3- ādīsu desanāyaṃ. "idha bhikkhu dhammaṃ pariyāpuṇāti suttaṃ
geyyan"ti 4- ādīsu pariyattiyaṃ. "tasmiṃ  kho pana samaye dhammā honti, khandhā
hontī"ti 5- ādīsu nissatte. Idha pana guṇe vattati. Tasmā "atthi bhikkhave
aññeva tathāgatassa guṇā"ti evamettha attho daṭṭhabbo.
      Gambhīrāti mahāsamuddo viya makasatuṇḍasūciyā aññatra tathāgatā
aññesaṃ ñāṇena alabbhaneyyappatiṭṭhā, gambhīrattāyeva duddasā, duddasattāyeva
duranubodhā. Nibbutasabbapariḷāhattā santā. Santārammaṇesu pavattanatopi santā.
Atittikaraṇaṭṭhena paṇītā sādhurasabhojanaṃ viya. Uttamañāṇavisayattā na takkena
avacaritabbāti atakkāvacaRā. Nipuṇāti saṇhasukhumasabhāvattā. Bālānaṃ avisayattā
paṇḍitehiyeva veditabbāti paṇḍitavedanīyā.
@Footnote: 1 cha.Ma. anuppādananti           2 khu thera. 26/304/318 dhammikattheragāthā
@3 Ma.u. 14/420/360 chachakkasutta  4 aṅ pañcaka. 22/73,74 paṭhama-dutiyadhammavihārīsutta
@5 abhi. saṅ. 34/121 suññatavāra
      Ye  tathāgato sayaṃ abhiñaṇā sacchikatvā pavedetīti ye dhamme
tathāgato anaññaneyyo hutvā sayameva abhivisiṭṭhena ñāṇena paccakkhaṃ katvā
pavedeti dīpeti katheti pakāsetīti attho. Yehīti yehi guṇadhammehi. Yathābhuccanti
yathābhūtaṃ. Vaṇṇaṃ samamā vadamānā vadeyyunti tathāgatassa vaṇṇaṃ vattukāmā
sammā vadeyyuṃ, ahāpetvā vattuṃ sakkuṇeyyunti attho. Katame ca pana te
dhammā bhagavatā evaṃ thomitāti? sabbaññutañāṇaṃ. Yadi evaṃ kasmā
puthuvacananiddeso 1- katoti? puthucittasamāyogato ceva puthuārammaṇato ca. Taṃ hi catūsu
ñāṇasampayuttamahākiriyacittesu labbhati, na  cassa koci dhammo ārammaṇaṃ nāma na hoti.
Yathāha "atītaṃ ... Anāgataṃ ... Paccuppannaṃ. Sabbaṃ jānātīti sabbaññutañāṇaṃ, tattha
āvaraṇaṃ natthīti anāvaraṇañāṇan"ti 2- ādi.  iti puthucittasamāyogato, punappunaṃ
uppattivasena puthuārammaṇato ca puthuvacananiddeso katoti.
      "añañevā"ti idaṃ panettha vavatthāpanavacanaṃ, "aññeva, na
pāṇātipātāveramaṇīādayo. Gambhīrāva, na uttānā"ti evaṃ sabbapadehi yojetabbaṃ.
Sāvakapāramīñāṇaṃ hi gambhīraṃ, paccekabodhiñāṇaṃ pana tato gambhīrataranti tattha
vavatthānaṃ natthi, sabbaññutañāṇañca tatopi gambhīrataranti tatthapi vavatthānaṃ natthi,
ito pana  aññaṃ gambhīrataraṃ natthi, tasmā gambhīrāvāti vavatthānaṃ labbhati. Tathā
duddasāva duranubodhāvāti sabbaṃ veditabbaṃ.
      Katame ca te bhikkhaveti ayaṃ pana tesaṃ dhammānaṃ kathetukamyatāpucchā.
Santi bhikkhave eke samaṇabrāhmaṇāti ādīsu pucchāvissajjanaṃ. Kasmā panetaṃ
evamāraddhanti ce? buddhānañhi cattāri ṭhānāni patvā gajjitaṃ mahantaṃ hoti,
ñāṇaṃ anupavisati, buddhañāṇassa mahantatā 3- paññāyati, desanā gambhīrā hoti
tilakkhaṇāhatā suññatāpaṭisaṃyuttā. Katamāni cattāri? vinayapaññattiṃ, bhūmantaraṃ,
paccayākāraṃ, samayantaranti. Tasmā "idaṃ lahukaṃ, idaṃ garukaṃ, idaṃ satekicchaṃ, idaṃ
atekicchaṃ, ayaṃ āpatti, ayaṃ anāpatti, ayaṃ chejjagāminī, ayaṃ vuṭṭhānagāminī,
ayaṃ desanāgāminī, ayaṃ lokavajjā, ayaṃ paṇṇattivajjā, imasmiṃ vatthusmiṃ idaṃ
@Footnote: 1 cha.Ma. bahuvacananiddeso   2 khu. paṭi. 31/286/190 sabbaññutañāṇaniddesa
@3 cha.Ma.i. mahantabhāvo
Paññāpetabban"ti yaṃ evaṃ otiṇṇe vatthusmiṃ sikkhāpadapaññāpanaṃ nāma, tattha
aññesaṃ thāmo vā balaṃ vā natthi, avisayo esa  aññesaṃ, tathāgatasseva visayo.
Iti vinayapaññattiṃ patvā buddhānaṃ gajjitaṃ mahantaṃ hoti, ñāṇaṃ anupavisati .pe.
Suññatāpaṭisaṃyuttāti.
     Tathā "ime cattāro satipaṭṭhānā nāma .pe. Ariyo aṭṭhaṅgiko
maggo nāma, pañcakkhandhā nāma, dvādasāyatanāni nāma, aṭṭhārasa dhātuyo nāma,
cattāri ariyasaccāni nāma bāvīsatindriyāni nāma, navahetū nāma, cattāro
āhārā nāma, satta phassā nāma, satta vedanā nāma, satta saññā nāma,
satta cetanā nāma, satta cittāni nāma, etesu ettakā kāmāvacarā dhammā
nāma, 1- ettakā rūpāvacarā pariyāpannadhammā nāma, ettakā arūpāvacarā
apariyāpannadhammā nāma, 1- ettakā lokiyadhammā nāma, ettakā lokuttaradhammā
nāmā"ti catuvīsatisamantapaṭṭhānaṃ anantanayaṃ abhidhammapiṭakaṃ vibhajitvā kathetuṃ aññesaṃ
thāmo vā balaṃ vā natthi, avisayo esa aññesaṃ, tathāgatasseva visayo. Iti
bhūmantaraparicchedaṃ patvā buddhānaṃ gajjitaṃ mahantaṃ hoti, ñāṇaṃ anupavisati .pe.
Suññatāpaṭisaṃyuttāti.
     Tathā yā ayaṃ 2- avijjā saṅkhārānaṃ navahākārehi paccayo hoti,
uppādo hutvā paccayo hoti, pavattaṃ hutvā. Nimittaṃ. Āyūhanaṃ. Saṃyogo.
Palibodho. Samudayo. Hetu. Paccayo hutvā paccayo hoti. Tathā saṅkhārādayo
viññāṇādīnaṃ. Yathāha "kathaṃ paccayapariggahe paññā dhammaṭṭhitiñāṇaṃ? avijjā
saṅkhārānaṃ uppādaṭṭhiti ca pavattaṭṭhiti ca nimittaṭṭhiti ca āyūhanaṭṭhiti ca
saṃyogaṭṭhiti ca palibodhaṭṭhiti ca samudayaṭṭhiti ca hetuṭṭhiti ca paccayaṭṭhiti ca, imehi
navahākārehi avijjā paccayo, saṅkhārā paṭiccasamuppannā, ubhopete dhammā
paccayasamuppannāti paccayapariggahe paññā dhammaṭṭhitiñāṇaṃ. Atītampi addhānaṃ.
Anāgatampi addhānaṃ avijjā saṅkhārānaṃ uppādaṭṭhiti ca .pe. Jāti jarāmaraṇassa
uppādaṭṭhiti ca .pe. Paccayaṭṭhiti ca, imehi navahākārehi jāti paccayo,
@Footnote: 1-1 cha.Ma. ettakā rūpāvacaraarūpāvacarapariyāpannā dhammā nāma,  2 cha.Ma. tattha ayaṃ
Jarāmaraṇaṃ paccayasamuppannaṃ, ubhopete dhammā paccayasamuppannāti paccayapariggahe
paññā dhammaṭṭhitiñāṇan"ti. 1- Evamimaṃ tassa tassa dhammassa tathā tathā paccayabhāvena
pavattaṃ tivaṭṭaṃ tiyaddhaṃ tisandhiṃ catusaṅkhepaṃ vīsatākāraṃ paṭiccasamuppādaṃ vibhajitvā
kathetuṃ aññesaṃ thāmo vā balaṃ vā natthi, avisayo esa aññesaṃ,  tathāgatasseva
visayo. Iti paccayākāraṃ patvā buddhānaṃ gajjitaṃ mahantaṃ hoti, ñāṇaṃ anupavisati
.pe. Suññatāpaṭisaṃyuttāti.
      Tathā cattāro janā sassatavādā nāma, cattāro ekaccasassatavādā,
cattāro antānantikā, cattāro amarāvikkhepikā, dve adhiccasamuppannikā,
soḷasa saññīvādā, aṭṭha asaññīvādā, aṭṭha nevasaññīnāsaññīvādā, satta
ucchedavādā, pañca diṭṭhadhammanibbānavādā nāma, te idaṃ nissāya idaṃ gaṇhantīti
dvāsaṭṭhidiṭṭhigatāni bhinditvā nijjaṭaṃ niggumbaṃ katvā kathetuṃ aññesaṃ thāmo
vā balaṃ vā natthi, avisayo esa aññesaṃ, tathāgatasseva visayo. Iti samayantaraṃ
patvā buddhānaṃ gajjitaṃ mahantaṃ hoti,   ñāṇaṃ anupavisati, buddhañāṇassa mahantatā
paññāyati, desanā gambhīrā hoti  tilakkhaṇāhatā suññatāpaṭisaṃyuttāti.
      Imasmiṃ pana ṭhāne samayantaraṃ labbhati, tasmā sabbaññutañāṇassa
mahantabhāvassa dassanatthaṃ, desanāya ca suññatāpakāsanavibhāvanatthaṃ 2- samayantaraṃ
anupavisanto dhammarājā "santi bhikkhave eke samaṇabrāhmaṇā"ti evaṃ
pucchāvissajjanaṃ ārabhi.
      [29] Tattha santīti atthi saṃvijjanti upalabbhanti. Bhikkhaveti ālapanavacanaṃ.
Eketi ekacce. Samaṇabrāhmaṇāti pabbajjūpagatabhāvena samaṇā, jātiyā brāhmaṇā.
Lokena vā "samaṇā"ti ca "brāhmaṇā"ti ca evaṃ sammatā. Pubbantaṃ kappitvā
vikappetvā gaṇhantīti pubbantakappikā, pubbantakappo vā etesaṃ atthīti
pubbantakappikā. Tattha antoti ayaṃ saddo antaabbhantaramariyādalāmakaparabhāga-
koṭṭhāsesu dissati. "antapūro udarapūro"ti 3- ādīsu hi ante antasaddo.
@Footnote: 1 khu. paṭi. 31/94/72 dhammaṭṭhitiñāṇaniddesa     2 ka. suññatāpakāsanabhāvatthaṃ,
@Sī. suññatāpakāsanatthaṃ     3 khu.su. 25/197/371 vijayasutta
                    Caranti loke parivārachannā,
                    anto asuddhā bahi sobhamānāti 1-
      ādīsu abbhantare. "kāyabandhanassa anto jīrati. 2- Sā haritantaṃ vā
pathantaṃ vā selantaṃ vā udakantaṃ vā"ti 3- ādīsu mariyādāyaṃ. "antamidaṃ bhikkhave
jīvikānaṃ yadidaṃ piṇḍolyan"ti 4- ādīsu lāmake. "esevanto dukkhassā"ti 5-
ādīsu parabhāge. Sabbapaccayasaṅkhayo hi dukkhassa parabhāgo koṭīti vuccati. "sakkāyo kho
āvuso eko anto"ti 6- ādīsu koṭṭhāse. Svāyaṃ idhāpi koṭṭhāse vattati.
      Kappasaddopi "tiṭṭhatu bhante bhagavā kappaṃ. 7- Atthi kappo nipajjituṃ, 8-
kappakatena akappakataṃ saṃsibbitaṃ hotī"ti 9- evaṃ āyukappalesakappavinayakappādīsu
sambahulesu atthesu vattati. Idha taṇhādiṭṭhīsu vattatīti veditabbo. Vuttampi
cetaṃ "kappāti dve kappā taṇhākappo ca diṭṭhikappocā"ti 10- tasmā taṇhā-
diṭṭhivasena atītaṃ khandhakoṭṭhāsaṃ kappetvā kappetvā ṭhitāti pubbantakappikāti
evamettha attho veditabbo. Tesaṃ evaṃ pubbantaṃ kappetvā ṭhitānaṃ
punappunaṃ uppajjanavasena pubbantameva anugatā diṭṭhīti pubbantānudiṭṭhino.
Te evaṃ diṭṭhino taṃ pubbantaṃ ārabbha āgamma paṭicca aññaṃpi janaṃ diṭṭhigatikaṃ
karontā anekavihitāni adhimuttipadāni 11- abhivadanti aṭṭhārasahi vatthūhīti.
      Tattha anekavihitānīti anekavidhāni. Adhimuttipadānīti adhivacanapadāni.
Athavā, bhūtamatthaṃ abhibhavitvā yathāsabhāvato aggahetvā vattanato 12- adhimuttiyoti
diṭṭhiyo vuccanti. Adhimuttīnaṃ padāni adhimuttipadāni, diṭṭhidīpakāni vacanānīti
attho. Aṭṭhārasahi vatthūhīti aṭṭhārasahi kāraṇehi.
      [30] Idāni yehi aṭṭhārasahi vatthūhi abhivadanti tesaṃ kathetukamyatāya
pucchāya "te ca bhonto"ti ādinā nayena pucchitvā tāni vatthūni vibhajitvā
dassetuṃ "santi bhikkhave"ti ādimāha.
@Footnote: 1 saṃ.sagā. 15/122 sattajaṭilasutta     2 vinaYu. 7/278 khuddakavatthūni
@3 Ma.mū. 12/304 mahāhatthipadopamasutta  4 saṃ.khandha. 17/80/75 piṇḍolyasutta
@5 saṃ.ni. 16/51/82 parivīmaṃsanasutta   6 aṅ.chakka. 332/448 majjhesutta   7 dī.mahā.
@10/167 mahāparinibbānasutta        8 aṅ.aṭṭhaka. 23/185/344 kusitārambhavatthusutta
@9 vinaYu. 2/371 dubbaṇṇakaraṇasikkhāpada 10 khu.mahā. 29/136/105 suddhaṭṭhakasuttaniddesa
@11 cha.Sī.i. adhivuttipadāni         12 cha.Ma. pavattanato
      Tattha vadanti etenāti vādo, diṭṭhigatassetaṃ adhivacanaṃ, sassato
vādo etesanti sassatavādā, sassatadiṭṭhinoti attho. Eteneva nayena ito
paresaṃpi evarūpānaṃ padānaṃ attho veditabbo. Sassataṃ attānañca lokañcāti
rūpādīsu aññataraṃ "attā"ti ca "loko"ti ca gahetvā taṃ sassataṃ amaraṃ niccaṃ
dhuvaṃ paññapenti. Yathāha "rūpaṃ attāceva loko ca sassato cāti attānañca
lokañca paññapenti, tathā vedanaṃ. Saññaṃ. Saṅkhāre. Viññāṇaṃ attāceva loko ca
sassato cāti attānañca lokañca paññapentī"ti. 1-
      [31] Ātappamanvāyāti ādīsu vīriyaṃ kilesānaṃ ātappanabhāvena
ātappanti vuttaṃ. Tadeva padahanavasena padhānaṃ. Punapupnaṃ payuttavasena anuyogo.
Iti evaṃ tippabhedaṃpi vīriyaṃ anvāya āgamma paṭiccāti attho. Appamādo vccati
satiyā avippavāso. Sammāmanasikāroti upāyamanasikāro paṭhamamanasikāro, atthato
ñāṇanti vuttaṃ hoti. Yasmiṃ hi manasikāre ṭhitassa pubbenivāsānussatiñāṇaṃ ijjhati,
ayaṃ imasmiṃ ṭhāne "manasikāro"ti adhippeto. Tasmā vīriyañca satiñca ñāṇañca
āgammāti ayamettha saṅkhepattho. Tathārūpanti tathājātikaṃ. Cetosamādhinti cittasamādhiṃ.
Phusatīti vindati paṭilabhati. Yathā samāhite citteti yena samādhinā sammā āhite
suṭṭhu ṭhapite cittamhi. Anekavihitaṃ pubbenivāsanti ādīnaṃ attho visuddhimagge
vutto.
      So evamāhāti so evaṃ jhānānubhāvasampanno hutvā diṭṭhigatiko
evaṃ vadati. Vañjhoti vañjhapasuvañjhatālādayo viya aphalo kassaci ajanakoti.
Etena "attā"ti ca "loko"ti ca gahitānaṃ jhānadīnaṃ rūpādijanakabhāvaṃ paṭikkhipati.
Pabbatakūṭaṃ viya ṭhitoti kūṭaṭṭho. Esikaṭṭhāyiṭṭhitoti esikaṭṭhāyī viya hutvā
ṭhitoti esikaṭṭhāyiṭṭhito. Yathā sunikhāto esikatthambho niccalo tiṭṭhati, evaṃ
ṭhitoti attho. Ubhayenapi lokassa vināsābhāvaṃ dīpeti. Keci pana "īsikaṭṭhāyiṭṭhito"ti
pāliṃ vatvā muñje īsikā viya ṭhito"ti vadanti. Tatrāyaṃ adhippāyo:-
yadidaṃ jāyatīti vuccati, taṃ muñjato īsikā viya vijjamānameva nikkhamati. Yasmā ca
@Footnote: 1 khu. paṭi. 31/140 antaggāhikadiṭṭhiniddese vitthāro daṭṭhabbo
Īsikaṭṭhāyiṭṭhito, tasmā te 1- ca sattā sandhāvanti, ito aññattha gacchantīti
attho.
      Saṃsarantīti aparāparaṃ sañcaranti. Cavantīti evaṃ saṅkhyaṃ gacchanti. Tathā
upapajjantīti. Aṭṭhakathāyaṃ pana pubbe "sassato attā ca loko cā"ti vatvā
idāni "te ca sattā sandhāvantī"ti ādinā vacanena ayaṃ diṭṭhigatiko attanāyeva
attano vādaṃ bhindati, diṭṭhigatikassa dassanaṃ nāma na nibaddhaṃ, thusarāsimhi
nikkhittakhāṇuko viya cañcalaṃ, ummattakapacchiyaṃ pūvakhaṇḍagūthagomayādīni viya cettha
sundaraṃpi asundaraṃpi hotiyevāti vuttaṃ. Atthi tveva sassatisamanti ettha
sassatīti niccaṃ vijjamānatāya mahāpaṭhaviṃva maññati, tathāpi sinerupabbatacandimasuriye,
tato tehi samaṃ attānaṃ maññamānā atthi tveva sassatisamanti vadanti.
      Idāni "sassato attā ca loko cā"ti ādikāya paṭiññāya
sādhanatthaṃ hetuṃ dassento "taṃ kissa hetu? ahañhi ātappamanvāyā"ti ādimāha.
Tattha imināmahaṃ etaṃ jānāmīti iminā visesādhigamena ahaṃ etaṃ paccakkhato
jānāmi, na kevalaṃ saddhāmattakena vadāmīti dasseti, makāro panettha padasandhikaraṇatthaṃ
vutto. Idaṃ bhikkhave paṭhamaṃ ṭhānanti catūhi vatthūhīti vatthusaddena vuttesu catūsu
ṭhānesu, idaṃ paṭhamaṃ ṭhānaṃ, idaṃ jātisatasahassamattānussaraṇaṃ paṭhamaṃ kāraṇanti attho.
      [32-33] Uparivāradvayepi eseva nayo. Kevalaṃ hi ayaṃ vāro
jātisatasahassānussaraṇavasena vutto. Itare dasacattālīsasaṃvaṭṭavivaṭṭakappānussaraṇavasena.
Mandapañño 2- hi titthiyo anekajātisatasahassamattaṃ anussarati, majjhimapañño dasa
saṃvaṭṭavivaṭṭakappāni, tikkhapañño cattālīsaṃ, na tato uddhaṃ.
      [34] Catutthavāre: takkayatīti takkī, takko vā assa atthīti
takkī, takketvā vitakketvā diṭṭhigāhino etaṃ adhivacanaṃ. Vīmaṃsāya samannāgatoti
vīmaṃSī. Vīmaṃsā nāma tulanā ruccanā khamanā. Yathā hi puriso  yaṭṭhiyā udakaṃ
vīmaṃsitvā vīmaṃsitvā otarati, evameva yo tulayitvā ruccitvā khamāpetvā diṭṭhiṃ
@Footnote: 1 cha. teva                    2 i. mandapaññā
Gaṇhāti, so "vīmaṃsī"ti veditabbo. Takkapariyāhatanti takkena pariyāhataṃ, tena
tena pariyāyena takketvāti attho. Vīmaṃsānucaritanti tāya vuttappakārāya vīmaṃsāya
anucaritaṃ. Sayaṃ pāṭibhāṇanti attano paṭibhāṇamattasañjātaṃ. Evamāhāti sassatadiṭṭhiṃ
gahetvā evaṃ vadati.
      Tattha catubbidho takkī anussatiko, jātissaro, lābhī, suddhatakkikoti.
Tattha yo "vessantaro nāma rājā ahosī"ti ādīni sutvā "tenahi yadi
vessantarova bhagavā. Sassato attā"ti takkayanto diṭṭhiṃ gaṇhāti, ayaṃ
anussatiko nāma dve tisso jātiyo saritvā "ahameva pubbe asukasmiṃ nāma
ahosiṃ, tasmā sassato attā"ti takkayanto jātissaratakkiko nāma. Yo pana
lābhitāya "yathā me idāni attā sukhito, 1- atītepi evaṃ ahosi, anāgatepi
bhavissatī"ti takkayitvā diṭṭhiṃ gaṇhāti, ayaṃ lābhitakkiko nāma. "evaṃ sati idaṃ
hotī"ti takkamatteneva gaṇhanto pana suddhatakkiko nāma.
      [35] Etesaṃ vā aññatarenāti etesaṃyeva catunnaṃ vatthūnaṃ aññatarena
ekena vā dvīhi vā tīhi vā. Natthi ito bahiddhāti imehi pana vatthūhi bahi
aññaṃ ekaṃ kāraṇampi sassatapaññattiyā natthīti appaṭivattiyaṃ sīhanādaṃ nadati.
      [36] Tayidaṃ bhikkhave tathāgato pajānātīti bhikkhave taṃ idaṃ catubbidhaṃpi
diṭṭhigataṃ tathāgato nānappakārato jānāti. Tato taṃ pajānanākāraṃ dassento
"ime diṭaṭhiṭṭhānā"ti ādimāha, tattha diṭṭhiyova diṭṭhiṭṭhānā nāma. Apica
diṭṭhīnaṃ kāraṇampi diṭṭhiṭṭhānameva. Yathāha: "katamāni aṭṭha diṭṭhiṭṭhānāni? khandhāpi
diṭṭhiṭṭhānaṃ, avijjāpi. Phassopi. Saññāpi. Vitakkopi. Ayonisomanasikāropi.
Pāpamittopi. Paratoghosopi diṭṭhiṭṭhānaṃ. Khandhā hetu khandhā paccayo diṭṭhiṭṭhānaṃ
uppādāya samuṭṭhānaṭṭhena, evaṃ khandhāpi diṭṭhiṭṭhānaṃ. Avijjā hetu .pe.
Pāpamitto hetu .pe. Paratoghoso hetu paratoghoso paccayo diṭṭhiṭṭhānaṃ uppādāya
samuṭṭhānaṭṭhena, evaṃpi paratoghoso diṭṭhiṭṭhānan"ti 2- evaṃ gahitāti diṭṭhisaṅkhātā
tāva diṭṭhiṭṭhānā "sassato attā ca loko cā"ti evaṃ gahitā ādinnā, pavattitāti
@Footnote: 1 cha.Ma. sukhī hoti               2 khu. paṭi. 31/124 diṭṭhikathā
Attho. Evaṃ parāmaṭaṭhāti nirāsaṅkacittatāya punappunaṃ āmaṭṭhā parāmaṭṭhā,
"idameva saccaṃ, moghamaññan"ti pariniṭṭhāpitā. Kāraṇasaṅkhātā pana diṭṭhiṭṭhānā
yathā gayhamānā diṭṭhiyo samuṭṭhāpenti, evaṃ ārammaṇavasena ca pavattanavasena ca
āsevanavasena ca gahitā anādīnavadassitāya punappunaṃ gahaṇavasena parāmaṭṭhā. Evaṃ
gatikāti evaṃ nirayatiracchānapetavisayagatīnaṃ aññataragatikā. "evaṃ abhisamparāyā"ti
idaṃ purimapadasseva vevacanaṃ, evaṃ idhaparalokāti vuttaṃ hoti.
      Tañca tathāgato pajānātīti na kevalañca tathāgato sakāraṇaṃ sagatikaṃ diṭṭhigatameva
pajānāti, athakho tañca sabbaṃ pajānāti, tato ca uttaritaraṃ sīlañceva
samādhiñca sabbaññutañāṇañca pajānāti. Tañca pajānaṃ na parāmasatīti tañca evaṃvidhaṃ
anuttaraṃ visesaṃ pajānantopi "ahaṃ pajānāmī"ti taṇhādiṭṭhimānaparāmāsavasena
tañca na parāmasati. Aparāmasato cassa paccattañceva nibbuti viditāti evaṃ aparāmasato
cassa aparāmāsapaccayā 1- sayameva attanāyeva tesaṃ parāmāsakilesānaṃ nibbuti
viditā, pākaṭaṃ bhikkhave tathāgatassa nibbānanti dasseti.
      Idāni yathā paṭipannena tathāgatena sā nibbuti adhigatā, taṃ paṭipattiṃ
dassetuṃ yāsu vedanāsu rattā 2- titthiyā "idha sukhino bhavissāma, ettha sukhino
bhavissāmā"ti diṭṭhiggahanaṃ pavisanti, tāsaṃyeva vedanānaṃ vasena kammaṭṭhānaṃ
ācikkhanto "vedanānaṃ samudayañcā"ti ādimāha. Tattha yathābhūtaṃ viditvāti
"avijjāsamudayā vedanāsamudayoti paccayasamudayaṭṭhena vedanākkhandhassa udayaṃ passati,
taṇhāsamudayā. Kammasamudayā. Phassasamudayā. Vedanāsamudayoti paccanasamudayaṭṭhena
vedanākkhandhassa udayaṃ passati. Nibbattilakkhantopi vedanākkhandhassa udayaṃ
passatī"ti. 3- Imesaṃ pañcannaṃ lakkhaṇānaṃ vasena vedanāsamudayaṃ yathābhūtaṃ viditvā,
"avijjānirodhā vedanānirodhoti .pe. Taṇhānirodhā. Kammanirodhā. Phassanirodhā
vedanānirodhoti paccayanirodhaṭṭhena vedanākkhandhassa vayaṃ passati. Vipariṇāmalakkhaṇaṃ
passantopi vedanākkhandhassa vayaṃ passatī"ti 4- imesaṃ pañcannaṃ lakkhaṇānaṃ vasena
vedanānaṃ atthaṅgamaṃ yathābhūtaṃ viditvā "yaṃ vedanaṃ paṭicca uppajjati sukhaṃ somanassaṃ,
@Footnote: 1 Sī. aparappaccayā    2 ka. ratā    3-4 khu. paṭi 31/50 ñāṇakathā
Ayaṃ vedanāya assādo"ti evaṃ assādaṃ ca yathābhūtaṃ viditvā, "yaṃ vedanā
aniccā dukkhā vipariṇāmadhammā, ayaṃ vedanāya ādīnavo"ti evaṃ ādīnavaṃ yathābhūtaṃ
viditvā "yo vedanāya chandarāgavinayo chandarāgappahānaṃ, idaṃ vedanāya nissaraṇan"ti
evaṃ nissaraṇañca yathābhūtaṃ viditvā, vigatacchandarāgatāya anupādāno anupādāvimutto
bhikkhave tathāgato yasmiṃ upādāne sati kiñci upādiyeyya, upādinnattā
ca khandho bhaveyya tassa abhāvā kiñci dhammaṃ anupādiyitvāva vimutto bhikkhave
tathāgatoti.
      [37] Ime kho te bhikkhaveti ye vo ahaṃ "katame ca te  bhikkhave
dhammā gambhīrā"ti apucchiṃ, ime  kho te bhikkhave "tañca tathāgato pajānāti,
tato ca uttaritaraṃ pajānātī"ti evaṃ niddiṭṭhā sabbaññutañāṇadhammā gambhīrā
duddasā .pe. Paṇḍitavedanīyāti veditabbā. Yehi tathāgatassa neva puthujjano,
na sotāpannādīsu aññataro vaṇṇaṃ yathābhūtaṃ vattuṃ sakkoti, athakho tathāgatova
yathābhuccaṃ 1- vaṇṇaṃ sammā vadamāno vadeyyāti evaṃ puccamānenāpi 2-
sabbaññutañāṇameva puṭṭhaṃ, niyyādentenāpi tadeva niyyāditaṃ, antarā pana diṭṭhiyo
vibhattāti.
                      Paṭhamabhāṇavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
                         --------------
                       Ekaccasassatavādavaṇṇanā
      [38] Tattha 3- ekaccasassatikāti ekaccasassatavādā, te duvidhā
honti: sattekaccasassatikā, saṅkhārekaccasassatikāti. Duvidhāpi idha gahitāyeva.
      [39] Yanti nipātamattaṃ. Kadācīti kismiñci kāle. Karahacīti tasseva
vevacanaṃ. Dīghassa addhunoti dīghassa kālassa. Accayenāti atikkamena. Saṃvaṭṭatīti
vinassati. Yebhuyyenāti ye upari brahmalokesu vā arūpesu vā nibbattanti,
tadavasese sandhāya vuttaṃ. Jhānamanena nibbattattā manomayā. Pīti tesaṃ bhakkho
@Footnote: 1 cha.Ma. yathābhūtaṃ.              2 ka. vuccamānenāpi
@3 cha.Ma., i. ayaṃ pāṭho na dissati. visuddhi 2/51 piṭṭhe.
Āhāroti pītibhakkhā. Attanova tesaṃ pabhāti sayampabhā. Antalikkhe carantīti
antalikkhacaRā. Subhesu uyyānavimānakapparukkhādīsu tiṭṭhantīti subhaṭṭhāyino. Subhā
vā manorammavatthābharaṇā hutvā tiṭṭhantīti subhaṭṭhāyino. Ciraṃ dīghamaddhānanti
ukkaṃsena aṭṭha kappe.
      [40] Vivaṭṭatīti saṇṭhāti. Saññaṃ brahmavimānanti pakatiyā nibbattasattānaṃ
natthitāya suññaṃ, brahmakāyikā bhūmi nibbattatīti attho. Tassa kattā vā
kāretā vā natthi, visuddhimagge vuttanayena pana kammapaccayā utusamuṭṭhānā
ratanabhūmi nibbattati. Pakatinibbattaṭṭhāneyeva 1-   cettha uyyānakapparukkhādayo
nibbattanti.  atha sattānaṃ pakatiyā visitaṭṭhāne nikanti uppajjati. Te paṭhamajjhānaṃ
bhāvetvā tato otaranti, tasmā "athakho aññataro satto"ti ādimāha.
Āyukkhayā vā puññakkhayā vāti ye oḷāraṃ puññakammaṃ katvā yattha katthaci
appāyuke devaloke nibbattanti, te attano puññabalena ṭhātuṃ na sakkonti,
tassa pana devalokassa āyuppamāṇeneva cavantīti āyukkhayā vā cavantīti vuccanti.
Ye pana parittaṃ puññakammaṃ katvā dīghāyuke devaloke nibbattanti, te yāvatāyukaṃ
ṭhātuṃ na sakkonti, antarāva cavantīti puññakkhayā vā cavantīti vuccanti.
Dīghamaddhānaṃ tiṭṭhatīti kappaṃ vā upaḍḍhakappaṃ vā.
      [41] Anabhiratīti aparassāpi sattassa   āgamanapatthanā. Yā pana
paṭighasampayuttā ukkaṇṭhitā, sā brahmaloke natthi. Paritassanāti ubbijjanā
phandanā, sā panesā tāsatassanā taṇhātassanā diṭṭhitassanā ñāṇatassanāti
catubbidhā hoti. Tattha "jātiṃ paṭicca bhayaṃ bhayānakaṃ chambhitattaṃ lomahaṃso cetaso
utrāso. Jaraṃ. Maraṇaṃ paṭicca .pe. Utrāso"ti 2- ayaṃ tāsatassanā nāma.
"aho vata aññepi sattā itthattaṃ āgaccheyyun"ti 3- ayaṃ taṇhātassanā nāma.
"paritassitaṃ vipphanditamevā"tī 4- ayaṃ diṭṭhitassanā nāma. "tepi tathāgatassa
dhammadesanaṃ sutvā yebhuyyena bhayaṃ saṃvegaṃ santāsaṃ āpajjantī"ti 5- ayaṃ ñāṇatassanā
@Footnote: 1 cha.Ma., i. pakatinibbattiṭṭhānesuyeva      2 abhi.vi. 35/921 tikanidesa
@3 dī. pā. 11/38 pāṭikasutta            4 dī.Sī. 9/105-117 brahmajālasutta
@5 saṃ. khandha. 17/78 sīhasutta, aṅ. catukka.  21/33 sīhasutta
Nāma. Idha pana taṇhātassanāpi diṭṭhitassanāpi vaṭṭati. Brahmavimānanti idha pana
paṭhamābhinibbattassa atthitāya suññanti na vuttaṃ. Upapajjantīti uppattivasena
upagacchanti. Sahabyatanti sahabhāvaṃ.
      [42] Abhibhūti abhibhavitvā ṭhito "jeṭṭhakohamasmī"ti. Anabhibhūtoti
aññehi anabhibhūto. Aññadatthunti ekaṃsavacane nipāto. Dassanavasena daso,
sabbaṃ passāmīti attho. Vasavattīti sabbaṃ janaṃ vase vattemi. Issaro
kattā nimmātāti ahaṃ loke issaro, ahaṃ lokassa kattā ca nimmātā ca,
paṭhavīhimavantasinerucakkavāḷamahāsamuddacandimasuriyā mayā nimmitāti. Seṭṭho sajjitāti
ahaṃ lokassa uttamo ca sajjitā ca "tavaṃ khattiyo nāma hohi, tvaṃ brāhmaṇo,
vesso, suddo, gahaṭṭho, pabbajito nāma. Antamaso tvaṃ oṭṭho hohi, goṇo
hohī"ti evaṃ "sattānaṃ saṃvibhajitā 1- ahan"ti maññati. Vasī pitā bhūtabhabyānanti
"ahamasmi ciṇṇavasitāya vasī, ahampitā bhūtānañca bhabyānañcā"ti maññati. Tattha
aṇḍajajalābujā sattā antoaṇḍakoseceva antovatthimhi ca bhabyā nāma, bahi
nikkhantakālato  paṭṭhāya bhūtā nāma. Saṃsedajā paṭhamacittakkhaṇe  bhabyā, dutiyato
paṭṭhāya bhūtā. Opapātikā paṭhamairiyāpathe bhabyā, dutiyato paṭṭhāya bhūtāti
veditabbā. Te sabbepi mayhaṃ puttāti saññāya "ahampitā bhūtabhabyānan"ti maññati.
      Idāni kāraṇato sādhetukāmo "mayā ime sattā nimmitā"ti paṭiññaṃ
katvā "taṃ kissa hetū"ti ādimāha. Itthattanti itthabhāvaṃ, brahmabhāvanti
attho. Iminā mayanti attano kammavasena cutāpi upapannāpi ca kevalaṃ
maññanāmatteneva "iminā nimmitatā"ti maññamānā vaṅkacchiddena  2-  vaṅkaāṇi viya
onamitvā tasseva pādamūlaṃ gacchanti.
      [43] Vaṇṇavantataro cāti vaṇṇavantataro ca abhirūpo pāsādikoti
attho. Mahesakkhataroti issariyaparivāravasena mahāyasataro.
      [44] Ṭhānaṃ kho panetanti kāraṇaṃ kho panetaṃ. So tato cavitvā aññatra
na gacchati, idheva āgacchati, taṃ sandhāyetaṃ vuttaṃ. Agārasmāti gehā. Anagāriyanti
@Footnote: 1 cha.ma, saṃvisajetā               2 i. vaṅkacchidde
Pabbajjaṃ. Pabbajjā hi yasmā agārasusa hitaṃ kasigorakkhādikammaṃ tattha natthi,
tasmā anagāriyanti vuccati. Pabbajatīti upagacchati. Tato paraṃ nānussaratīti tato
pubbenivāsā paraṃ na sarati, sarituṃ asakkonto tattha ṭhatvā diṭṭhiṃ gaṇhāti.
      Niccoti ādīsu tassa upapattiṃ apassanto "nicco"ti vadati, maraṇaṃ
apassanto "dhuvo"ti, sadābhāvato  "sassato"ti, jarāvasenāpi vipariṇāmassa
abhāvato "avipariṇāmadhammo"ti. Sesamettha vāre uttānamevāti.
      [45-46] Dutiyavāre:  khiḍḍāya padussanti vinassantīti khiḍḍāpadosikā,
"padūsikā"tipi pāliṃ likhanti, sā aṭṭhakathāyaṃ natthi. Ativelanti atikālaṃ, aticiranti
attho. Hassakhiḍḍāratidhammasamāpannāti hassaratidhammañceva khiḍḍāratidhammañca
samāpannā anuyuttā, keḷihassasukhañceva kāyikavācasikakīḷāsukhañca anuyuttā,
vuttappakāraratidhammasamaṅgino hutvā viharantīti attho.
      Sati pamussatīti khādanīyabhojanīyesu sati pamussati. Te kira puññavisesādhigatena
mahantena attano sirivibhavena nakkhattaṃ kīḷantā tāya sampattimahantatāya 1- "āhāraṃ
paribhuñjimhā, na paribhuñjimhā"tipi na jānanti. Atha ekāhārātikkamanato
paṭṭhāya nirantaraṃ khādantāpi pivantāpi cavantiyeva, na tiṭṭhanti. Kasmā?
kammajatejassa balavatāya karajakāyassa mandatāya. Manussānaṃ hi kammajatejo mando,
karajakāyo balavā. Tesaṃ kammajatejassa mandatāya karajakāyassa balavatāya sattāhampi
atikkamitvā uṇhodakaacchayāguādīhi sakkā vatthuṃ upatthambhetuṃ. Devānaṃ pana
tejo balavā hoti, karajaṃ mandaṃ. Te ekaṃ āhāravelaṃ atikkamitvāva saṇṭhātuṃ na
sakkonti. Yathā nāma gimhānaṃ majjhanhike tattapāsāṇe ṭhapitaṃ padumaṃ vā
uppalaṃ vā sāyaṇhasamaye ghaṭasatenāpi siñciyamānaṃ pākatikaṃ na hoti, vinassatiyeva.
Evameva pacchā nirantaraṃ khādantāpi pivantāpi cavantiyeva, na tiṭṭhanti. Tenāha
"satiyā sammosā te devā tamhā kāyā cavantī"ti. Katame pana te devāti?
"ime devā"ti 2- aṭṭhakathāyaṃ vicāraṇā natthi, "devānaṃ kammajatejo balavā hoti,
karajaṃ mandan"ti avisesena vuttattā pana ye keci kavaḷiṅkārāhārūpajīvino devā
@Footnote: 1 Ma. sampattiyā mahantatāYu.      2 ka.Sī. nāmāti
Evaṃ karonti, teyeva cavantīti veditabbā. Keci panāhu
"nimmānaratiparanimmitavasavattino te devā"ti. Khiḍḍāpadussanamatteneva hete
"khiḍḍāpadosikā"ti vuttā. Sesamettha purimanayeneva veditabbaṃ.
      [47-48] Tatiyavāre: manena padussanti nassanti vinassantīti
manopadosikā, ete cātummahārājikā. Tesu kira eko devaputto "nakkhattaṃ
kīḷissāmī"ti saparivāro rathena vīthiṃ paṭipajjati, athañño nikkhamanto taṃ purato
gacchantaṃ disvā "kiṃ 1- bho ayaṃ kapaṇo adiṭṭhapubbaṃ viya ekaṃ disvā pītiyā
uddhumāto viya bhijjamāno viya ca gacchatī"ti kujjhati. Purato gacchantopi
nivattitvā taṃ kuddhaṃ disvā kuddhā nāma suvijjānā 2- honti kuddhabhāvamassa
ñatvā "tvaṃ kuddho mayhaṃ kiṃ karissasi, ayaṃ sampatti mayā dānasīlādīnaṃ vasena
laddhā,  na tuyhaṃ vasenā"ti paṭikujjhati. Ekasmiṃ hi kuddhe itaro akuddho
rakkhati, ubhosu pana kuddhesu ekassa kodho itarassa paccayo hoti, tassapi
kodho itarassa paccayo hotīti ubho kandantānaṃyeva orodhānaṃ cavanti ayamettha
dhammatā. Sesaṃ vuttanayeneva veditabbaṃ.
      [49-52] Takkīvāre 3-: ayaṃ cakkhvādīnaṃ bhedaṃ passati, citatampana
yasmā purimaṃ purimaṃ pacchimassa pacchimassa paccayaṃ datvāva nirujjhati, tasmā
cakkhvādīnaṃ bhedato balavatarampi cittassa bhedaṃ na passati. So taṃ apassanto
yathā nāma sakuṇo ekaṃ rukkhaṃ jahitvā aññasmiṃ 4- nilīyati, evameva imasmiṃ
attabhāve bhinne cittaṃ aññatra gacchatīti gahetvā evamāha. Sesamettha vuttanayeneva
veditabbaṃ.
                        Antānantavādavaṇṇanā
      [53] Antānantikāti antānantavādā, antaṃ vā anantaṃ vā
antānantaṃ vā nevantānānantaṃ vā ārabbha pavattavādāti attho.
@Footnote: 1 cha.Ma. ayaṃsaddo na dissati.         2 cha.Sī.i. suviditā.
@3 Ma.i. takkīvāde.              4 Ma. ekasmiṃ.
      [54-60] Antasaññī lokasmiṃ viharatīti paṭibhāganimittaṃ cakkavāḷapariyantaṃ
avaḍḍhetvā taṃ "loko"ti gahetvā antasaññī lokasmiṃ viharati,
cakkavāḷapariyantaṃ katvā vaḍḍhitakasiṇo 1- pana anantasaññī hoti, uddhamadho
avaḍḍhetvā pana tiriyaṃ vaḍḍhetvā uddhamadho antasaññī tiriyaṃ anantasaññī.
Takkīvādo vuttanayeneva veditabbo. Ime cattāropi attanā diṭṭhapubbānusāreneva
diṭṭhiyā gahitattā pubbantakappikesu paviṭṭhā.
                        Amarāvikkhepavādavaṇṇanā
      [61] Na maratīti amaRā. Kā sā? "evantipi me no"ti ādinā
nayena pariyantarahitā diṭṭhigatikassa diṭṭhi ceva vādā 2- ca. Vividho khepoti
vikkhepo, amarāya diṭṭhiyā vācāya ca vikkhepoti amarāvikkhepo, so etesaṃ
atthīti amarāvikkhepikā. Aparo nayo, amarā nāma ekā macchajāti, sā
ummujjananimujjanādivasena udake sandhāvamānā gahetuṃ na sakkā, 3- evameva ayaṃ
pi vādo itocito ca sandhāvati, gāhaṃ na upagacchatīti amarāvikkhepoti vuccati,
so etesaṃ atthīti amarāvikkhepikā.
      [62] "idaṃ kusalan"ti yathābhūtaṃ nappajānātīti dasa kusalakammapathe
yathābhūtaṃ nappajānātīti attho. Akusalepi dasa akusalakammapathāva adhippetā. So
mamassa vighātoti "musā mayā bhaṇitan"ti vippaṭisāruppattiyā mama vighāto assa,
dukkhaṃ bhaveyyāti attho. So mamassa antarāyoti so mama saggassa ceva
maggassa ca antarāyo assa. Musāvādabhayā musāvādaparijegucchāti musāvāde
ottappena ceva hiriyā ca. Vācāvikkhepaṃ āpajjatīti vācāya vikkhepaṃ āpajjati.
Kīdisaṃ? amarāvikkhepaṃ, apariyantavikkhepanti attho.
      Evantipi me noti ādīsu "evantipi me no"ti aniyamitavikkhePo.
Tathātipi me noti "sassato attā ca loko cā"ti vuttaṃ sassatavādaṃ paṭikkhipati.
Aññathātipi me noti sassatato aññathā 4- vuttaṃ ekaccasassataṃ ekaccaasassataṃ 5-
@Footnote: 1 ka.Ma. vaḍḍhitakasiṇe    2 cha.Ma., i. vācā.    3 cha.Ma. sakkāti
@4 Ma. aññathāpīti       5 cha.Ma., i. ayaṃ pāṭho na dissati.
Paṭikkhipati. Notipi me noti "na hoti tathāgato paraṃ maraṇā"ti vuttaṃ ucchedaṃ
paṭikkhipati. No  notipi me noti "neva hoti na na hotī"ti vuttaṃ takkīvādaṃ
paṭikkhipati. Ayaṃ pana "idaṃ kusalan"ti vā "akusalan"ti vā puṭṭho na kiñaci
byākaroti. "idaṃ kusalan"ti vā 1- puṭṭho "evantipi me no"ti vadati. Tato
"kiṃ akusalan"ti vutte "tathātipi me no"ti vadati. "kiṃ  ubhayato aññathā"ti
vutte "aññathātipi me no"ti vadati. Tato "tividhenāpi na hoti, kinte laddhī"ti
vutte "notipi me no"ti vadati. Tato "no noti kinte 2- laddhī"ti vutte
"no notipi me no"ti evaṃ vikkhepamevāpajjati, ekasmimpi pakkhe na tiṭṭhati.
      [63] Chando vā rāgo vāti appaṭijānantopi 3- sahasā kusalameva
"kusalan"ti vatvā akusalameva "akusalan"ti vatvā "mayā asukassa nāma evaṃ
byākataṃ, kintaṃ subyākatan"ti aññe paṇḍite pucchitvā tehi "subyākataṃ
bhadramukha, `kusalameva tayā kusalaṃ akusalameva akusalan'ti byākatan"ti vutte "natthi
mayā sadiso paṇḍito"ti evaṃ me tattha chando vā rāgo vā assāti attho.
Ettha ca chando dubbalarāgo, rāgo balavarāgoti. 4- Doso vā paṭigho vāti
kusalaṃ 5- pana "akusalan"ti, akusalaṃ vā "kusalan"ti vatvā aññe paṇḍite
pucchitvā tehi "dubyākataṃ tayā"ti vutte "ettakampi nāma na jānāmī"ti tattha
me assa doso vā paṭigho vāti attho. Idhāpi doso dubbalakodho, paṭigho
balavakodho.
      Taṃ mamassa upādānaṃ, so mamassa vighātoti taṃ chandarāgadvayaṃ mama
upādānaṃ assa, dosapaṭighadvayaṃ vighāto. Ubhayampi vā daḷhaggahaṇavasena upādānaṃ,
vihananavasena vighāto. Rāgo hi amuñcitukāmatāya ārammaṇaṃ gaṇhāti jalūkā viya.
Doso vināsetukāmatāya āsīviso viya. Ubhopi cete santāpakaṭṭhena vihanantiyevāti
"upādānan"ti ca "vighāto"ti ca vuttā. Sesaṃ paṭhamavārasadisameva.
@Footnote: 1 cha.Ma. vāsaddo na dissati.           2 cha.Ma. kiṃ no noti te.
@3 cha.Ma., i. ajānantopi              4 cha.Ma., i. balavarāgo.    5 ka. kusalampi
      [64] Paṇḍitāti paṇḍiccena samannāgatā. Nipuṇāti saṇhasukhumavuḍḍhino
saṇhasukhumaṃ atthantaraṃ 1- paṭivijjhanasamatthā. Kataparappavādāti viññātaparappavādā
ceva parehi saddhiṃ katavādapariccayā ca. Vālavedhirūpāti vālavedhidhanuggahasadisā.
Vo 2-  bhindantā maññeti vālavedhi viya vālaṃ sukhumānipi paresaṃ diṭṭhigatāni
attano paññābalena 3- bhindantā viya carantīti attho. Te maṃ tatthāti te
samaṇabrāhmaṇā maṃ tesu kusalākusalesu. Samanuyuñjeyyunti "kiṃ kusalaṃ, kiṃ akusalanti
attano laddhiṃ vadā"ti laddhiṃ puccheyyuṃ. Samanuggāheyyunti "idaṃ nāmā"ti vutte
"kena kāraṇena etamatthaṃ gāhayā"ti 4- kāraṇaṃ puccheyyuṃ. Samanubhāseyyunti "iminā
nāma kāraṇenā"ti vutte kāraṇe dosaṃ dassetvā "na tvaṃ idaṃ jānāsi,
idampana gaṇha, idaṃ vissajjehī"ti evaṃ samanuyuñjeyyuṃ. Na sampāyeyyanti na
sampādeyyaṃ, sampādetvā kathetuṃ na sakkuṇeyyanti attho. So mamassa
vighātoti yantaṃ punappunaṃ vatvāpi asampāyanaṃ nāma, so mama vighāto assa,
oṭṭhatālujivhāgalasosanadukkhameva assāti attho. Sesametthāpi paṭhamavārasadisameva.
      [65-66] Mandoti mandapañño, apaññassevetaṃ nāmaṃ. Momūhoti
atisammuḷho. Hoti tathāgatoti ādīsu satto "tathāgato"ti  adhippeto. Sesamettha
uttānameva. Imepi cattāro pubbe pavattadhammānusāreneva diṭṭhiyā gahitattā
pubbantakappikesu paviṭṭhā.
                       Adhiccasamuppannavādavaṇṇanā
      [67] "adhiccasamuppanno attā ca loko cā"ti dassanaṃ adhiccasamuppannaṃ,
taṃ etesaṃ atthīti adhiccasamuppannikā. Adhiccasamuppannanti akāraṇasamuppannaṃ.
      [68-73] Asaññasattāti desanāsīsametaṃ, acittuppādā rūpamattakaattabhāvāti 5-
attho. Tesaṃ evaṃ uppatti veditabbā:- ekacco hi titthāyatane pabbajitvā
vāyokasiṇe parikammaṃ katvā catutthajjhānaṃ nibbattetvā jhānā vuṭṭhāya
@Footnote: 1 Sī.Ma. sukhumaatthantaraṃ, i. sukhumaatthantare.    2 ka.Ma. te
@3 cha.Ma., i. paññāgatena                 4 cha.Ma. gāhayenti.
@5 Sī. acittuppādarūpamattakadattebhāvāti.
"citte dosaṃ passati, citte sati hatthacchedādidukkhañceva sabbabhayāni ca honti,
alaṃ iminā cittena, acittakabhāvova santo"ti evaṃ citte dosaṃ passitvā
aparihīnajjhāno kālaṃ katvā asaññasattesu nibbattati, cittamassa cuticittanirodhena
idheva nivattati, rūpakkhandhamattameva tattha pātubhavati. Te tattha yathā nāma
jiyāvegukkhitto saro yattako jiyāvego, tattakamevākāse gacchati, evameva
jhānavegukkhittā upapajjitvā yattako jhānavego, tattakameva kālaṃ tiṭṭhanti,
jhānavege pana parihīne tattha rūpakkhandho antaradhāyati, idha pana paṭisandhisaññā
uppajjati. Yasmā pana tāya idha uppannasaññāya tesaṃ tattha cuti paññāyati,
tasmā "saññuppādā ca pana te devā tamhā kāyā cavantī"ti vuttaṃ. Santatāyāti
santabhāvāya. Sesamettha uttānameva. Takkīvādopi vuttanayeneva veditabboti.
                       Aparantakappikavādavaṇṇanā
      [74] Evaṃ aṭṭhārasa pubbantakappike dassetvā idāni catucattālīsa
aparantakappike dassetuṃ "santi bhikkhave"ti ādimāha. Tattha anāgatakoṭṭhāsasaṅkhātaṃ
aparantaṃ kappetvā gaṇhantīti aparantakappikā, aparantakappo vā etesaṃ atthīti
aparantakappikā. Evaṃ sesampi pubbe vuttanayeneva 1- veditabbaṃ
                          saññīvādavaṇṇanā
      [75] Uddhamāghatanikāti 2- āghātanaṃ vuccati maraṇaṃ, uddhamāghātanā
attānaṃ vadantīti uddhamāghātanikā. "saññī"ti pavatto vādo saññīvādo, so
tesaṃ 3- atthīti saññīvādā.
      [76-77] Rūpī attāti ādīsu kasiṇarūpaṃ "attā"ti, tattha pavattasaññañcassa
"saññā"ti gahetvā vā ājīvakādayo viya takkamatteneva vā "rūpī
attā hoti, arogo paraṃ maraṇā saññī"ti naṃ paññapenti. Tattha arogoti nicco.
Arūpasamāpattinimittaṃ pana "attā"ti samāpattisaññañcassa "saññā"ti gahetvā vā
nigaṇṭhādayo viya takkamatteneva vā "arūpī attā hoti, arogo paraṃ maraṇā saññī"ti
@Footnote: 1 cha.Ma. vuttappakāranayeneva     2 cha.Ma. uddhamāghātanikāti   3 cha.Ma. etesaṃ
Naṃ paññapenti. Tatiyā pana missakagāhavasena pavattā diṭṭhi. Catutthā takkagāheneva.
Dutiyacatukkaṃ antānantikavāde vuttanayeneva veditabbaṃ. Tatiyacatukke samāpannakavasena
ekattasaññī, asamāpannakavasena nānattasaññī, parittakasiṇavasena parittasaññī,
vipulakasiṇavasena appamāṇasaññīti veditabbo. 1- Catutthacatukke pana dibbena
cakkhunā tikacatukkajjhānabhūmiyaṃ  nibbattamānaṃ disvā "ekantasukhī"ti gaṇhāti,
niraye nibbattamānaṃ disvā "ekantadukkhī"ti, manussesu nibbattamānaṃ disvā
"sukhadukkhī"ti, vehapphaladevesu nibbattamānaṃ disvā "adukkhamasukhī"ti gaṇhāti.
Visesato hi pubbenivāsānussatiñāṇalābhino pubbantakappikā honti, dibbacakkhukā
aparantakappikāti.
                    Asaññīnevasaññīnāsaññīvādavaṇṇanā
      [78-83]  Asaññīvādo saññīvāde ādimhi vuttānaṃ dvinnaṃ
catukkānaṃ vasena veditabbo. Tathā nevasaññīnāsaññīvādo. Kevalañhi tattha "saññī
attā"ti gaṇhantānaṃ tā diṭṭhiyo, idha "asaññī"ti ca "nevasaññīnāsaññī"ti
ca. Tattha na ekantena kāraṇaṃ pariyesitabbaṃ. Diṭṭhigatikassapi gāho
ummattakapacchisadisoti vuttametaṃ.
                        Ucchedavādavaṇṇanā
      [84] Ucchedavāde: satoti vijjamānassa. Ucchedanti upacchedaṃ.
Vināsanti adassanaṃ. Vibhavanti bhāvavigamaṃ. Sabbānetāni aññamaññavevacanāneva.
Tattha dve janā ucchedadiṭṭhiṃ gaṇhanti lābhī ca alābhī ca. Lābhī arahato 2-
dibbena cakkhunā cutiṃ disvā upapattiṃ apassanto. Yo vā cutimattameva daṭṭhuṃ
sakkoti na upapattiṃ, 3- so ucchedadiṭṭhiṃ gaṇhāti. Alābhī ca "ko paralokaṃ
jānātī"ti 4- kāmasukhagiddhitāya vā "yathā rukkhato paṇṇāni patitāni puna na
virūhanti, evameva sattā"ti ādinā takkena vā ucchedaṃ gaṇhāti. Idha pana
@Footnote: 1 cha.Ma. veditabbā            2 ka.Ma. anussaranto
@3 cha.Ma. upapātaṃ.            4 cha.Ma. na jānātīti
Taṇhādiṭṭhīnaṃ vasena vā tathā ca aññathā ca vikappetvā vā imā satta
diṭṭhiyo uppannāti veditabbā.
      [85] Tattha rūpīti rūpavā. Cātummahābhūtikoti catumahābhūtamayo.
Mātāpitūnaṃ etanti mātāpettikaṃ. Kintaṃ? sukkasoṇitaṃ, mātāpettike sambhūto
Jātoti mātāpettikasambhavo. Iti rūpakāyasīsena manussattabhāvaṃ "attā"ti vadati.
Ittheketi itthaṃ eke, evameketi attho.
      [86] Dutiyo taṃ paṭikkhipitvā dibbattabhāvaṃ vadati. Dibboti devaloke
sambhūto. Kāmāvacaroti chakāmāvacaradevapariyāpanno. Kavaḷiṅkārāhāraṃ 1- bhakkhayatīti
kavaḷiṅkārāhārabhakkho.
      [87] Manomayoti jhānamanena nibbatto. Sabbaṅgapaccaṅgīti sabbaaṅgapaccaṅgayutto.
Ahīnindariyoti paripuṇṇindriyo. Yāni brahmaloke atthi, tesaṃ vasena, itaresañca
saṇṭhānavasenetaṃ vuttaṃ.
      [88-92] Sabbaso rūpasaññānaṃ samatikkamāti ādīnaṃ attho
visudadhimagge vutto. Ākāsānañcāyatanupagoti ādīsu pana ākāsānañcāyatanabhavaṃ
upagatoti evamattho veditabbo. Sesamettha uttānamevāti.
                       Diṭṭhadhammanibbānavādavaṇṇanā
      [93] Diṭṭhadhammanibbānavāde "diṭṭhadhammo"ti paccakkhadhammo vuccati,
tattha tattha paṭiladdhattabhāvassetaṃ adhivacanaṃ, diṭṭhadhamme nibbānaṃ diṭṭhadhammanibbānaṃ,
imasmiṃyeva attabhāve dukkhavūpasamoti 2- attho, taṃ vadantīti diṭṭhadhammanibbānavādā,
paramadiṭṭhadhammanibbānanti paramaṃ diṭṭhadhammanibbānaṃ, uttamanti attho.
      [94] Pañcahi kāmaguṇehīti manāpapiyarūpādīhi pañcahi kāmakoṭṭhāsehi,
bandhanehi vā. Samappitoti suṭṭhu appito allīno hutvā. Samaṅgībhūtoti samannāgato.
Paricāretīti tesu kāmaguṇesu yathāsukhaṃ indriyāni cāreti sañcāreti itocitoca
upaneti. Athavā: paladdhati ramati kīḷati. Ettha ca duvidhā kāmaguṇā mānusakā 3-
@Footnote: 1 cha.Ma.,i. kavaḷīkāraṃ.   2 cha.Ma.,i. dukkhavūpasamananti.   3 ka.Ma. mānusikā.
Ceva dibbā ca. Mānusikā mandhātukāmaguṇasadisā daṭṭhabbā, dibbā ca
paranimmitavasavattidevarājassa kāmaguṇasadisāti. Evarūpe kāme upagatānaṃ hi te
diṭṭhadhammanibbānappattiṃ paññapenti.
      [95] Dutiyavāre hutvā abhāvaṭṭhena aniccā, paṭipīḷanaṭṭhena dukkhā,
pakatijahanaṭṭhena vipariṇāmadhammāti veditabbā. Tesaṃ vipariṇāmaññathābhāvāti tesaṃ
kāmānaṃ vipariṇāmasaṅkhātā aññathābhāvā, yaṃpi me ahosi, taṃpi me natthīti
vuttanayena uppajjanti sokaparidevadukkhadomanassupāyāsā. Tattha anto
nijjhāyanalakkhaṇo soko, tannissitalālappanalakkhaṇo paridevo, kāyapaṭipīḷanalakkhaṇaṃ
dukkhaṃ, manovighātalakkhaṇaṃ domanassaṃ, visādalakkhaṇo upāyāso, vivicceva kāmehīti
ādīnamattho visuddhimagge vutto.
      [96] Vitakkitanti abhiniropanavasena pavatto vitakko. Vicāritanti
anumajjanavasena pavatto vicāro. Etenetanti etena vitakkitena ca vicāritena
ca etaṃ paṭhamajjhānaṃ oḷārikaṃ sakaṇṭakaṃ viya khāyati.
      [97-98] Pītigatanti pītiyeva. Cetaso ubbillāvitattanti 1- cittassa
ubbillāvibhāvakaraṇaṃ, cetaso ābhogoti jhānā vuṭṭhāya tasmiṃ sukhe punappunaṃ
cittassa ābhogo manasikāro samannāhāroti. Sesamettha diṭṭhadhammanibbānavāde
uttānameva.
      Ettāvatā sabbāpi dvāsaṭṭhidiṭṭhiyo kathitā honti. Yāsaṃ satteva
ucchedadiṭṭhiyo, sesā sassatadiṭṭhiyo.
      [100-104] Idāni "imehi kho te bhikkhave"ti  iminā vārena
sabbepi te aparantakappike ekajjhaṃ niyyādetvā sabbaññutañāṇaṃ vissajjesi. 2-
Puna "imehi kho te bhikkhave"ti ādinā vārena sabbepi te aparantakappike
pubbantāparantakappike 3- ca 3- ekajjhaṃ niyyādetvā tadeva ñāṇaṃ vissajjesi. Iti
"katame ca te bhikkhave dhammā"ti ādimhi pucchamānopi sabbaññutañāṇameva
@Footnote: 1 Ma. uppilāvitattaṃ            2 cha.Ma. vissajjeti
@3-3 cha.i, pubbantāparantakappike
Pucchitvā vissajjamānopi sattānaṃ ajjhāsayaṃ tulāya tulāyanto viya, sinerupādato
vālukaṃ uddharanto viya dvāsaṭṭhidiṭṭhigatāni uddharitvā sabbaññutañāṇameva
vissajjesi. Evaṃ ayaṃ yathānusandhivasena desanā āgatā.
      Tayo hi suttassa anusandhī:- pucchānusandhi, ajjhāsayānusandhi,
yathānusandhīti. Tattha "evaṃ vutte aññataro bhikkhu bhagavantaṃ etadavoca `kinnu kho
bhante orimaṃ tīraṃ, kiṃ pārimaṃ tīraṃ, ko majjhe saṃsīdo, ko thale ussādo, 1-
ko manussaggāho, ko amanussaggāho, ko āvaṭṭaggāho, ko antopūtibhāvo'ti 2-
evaṃ pucchantānaṃ bhagavatā vissajjitasuttavasena pucchānusandhi veditabbā. 3-
      "atha kho aññatarassa bhikkhuno evaṃ cetaso parivitakko udapādi
`iti kira bho rūpaṃ anattā, vedanā, saññā, saṅkhārā, viñañāṇaṃ anattā,
anattakatāni kira kammāni kammattānaṃ phusissantī'ti. 4- Atha kho bhagavā tassa
bhikkhuno cetasā cetoparivitakkamaññāya bhikkhū āmantesi:- ṭhānaṃ kho panetaṃ
bhikkhave vijjati, yaṃ idhekacco moghapuriso avijjāgato taṇhādhipateyyena cetasā
satthu sāsanaṃ atidhāvitabbaṃ maññeyya `iti kira bho rūpaṃ anattā .pe. Phusissan'ti.
Taṃ kiṃ maññatha bhikkhave rūpaṃ niccaṃ vā aniccaṃ vā"ti 5- evaṃ paresaṃ ajjhāsayaṃ
viditvā bhagavatā vuttasuttavasena ajjhāsayānusandhi veditabbā.
      Yena pana dhammena ādimhi desanā uṭṭhitā, tassa dhammassa
anurūpadhammavasena vā paṭipakkhavasena vā yesu suttesu upari desanā āgacchati,
tesaṃ vasena yathānusandhi veditabbā. Seyyathīdaṃ? ākaṅkheyyasutte 6- heṭṭhā sīlena
desanā uṭṭhitā, upari cha abhiññā āgatā. Vatthasutte 7- heṭṭhā kilesavasena
desanā uṭṭhitā, upari brahmavihārā āgatā. Kosambiyasutte 8- haṭṭhā
bhaṇḍanena uṭṭhitā, upari sāraṇīyadhammā āgatā. Kakacūpame 9- heṭṭhā akkhantiyā
@Footnote: 1 Ma. ussāro                       2 saṃ. saḷā. 18/241 paṭhamadārukkhandhopamasutta
@3 cha.Ma. veditabbo                    4 Ma. upari. 14/90/70
@5 Ma. upari. 14/90/71 mahāpuṇṇamasutta     6 Ma.mū. 12/64/43
@7 Ma.mū. 12/70/48                   8 Ma.mū. 12/491/435
@9 Ma.mū. 12/222/187 kakacūpamasutta
Uṭṭhitā, upari kakacūpamā āgatā. Imasmiṃpi brahmajāle heṭṭhā diṭṭhivasena desanā
uṭṭhitā, upari suññatāpakāsanaṃ āgataṃ. Tena  vuttaṃ "evamayaṃ yathānusandhivasena
desanā āgatā"ti.
                      Paritassitavipphanditavāravaṇṇanā
      [105-117] Idāni mariyādāvibhāgadassanatthaṃ tatra "bhikkhave"ti
ādikā desanā āraddhā. Tadapi tesaṃ bhavataṃ samaṇabrāhmaṇānaṃ ajānataṃ apassataṃ
vedayitaṃ taṇhāgatānaṃ paritassitaṃ vipphanditamevāti yena diṭṭhiassādena diṭṭhisukhena
diṭṭhivedayitena te somanassajātā sassataṃ attānañca lokañca paññapenti catūhi
vatthūhi, tadapi tesaṃ bhavantānaṃ samaṇabrāhmaṇānaṃ yathābhūtaṃ dhammānaṃ sabhāvaṃ
ajānantānaṃ apassantānaṃ vedayitaṃ taṇhāgatānaṃ kevalaṃ taṇhāgatānaṃyeva taṃ vedayitaṃ,
tañca kho panetaṃ paritassitaṃ vipphanditameva. Diṭṭhisaṅkhātena ceva taṇhāsaṅkhātena
ca paritassitena vipphanditameva calitameva kappitameva. Thusarāsimhi nikhātakhāṇusadisaṃ 1- na
sotāpannassa dassanamiva niccalanti dasseti. Eseva 2- nayo ekaccasassatavādādīsupi.
                         Phassapaccayavāravaṇṇanā
      [118-130]  Puna "tatra bhikkhave ye te samaṇabrāhmaṇā
sassatavādā"ti ādi paramparapaccayadassanatthaṃ āraddhaṃ. Tattha tadapi phassapaccayāti
yena diṭṭhiassādena diṭṭhisukhena diṭṭhivedayitena te somanassajātā sassataṃ
attānañca lokañca paññapenti catūhi vatthūhi, tadapi taṇhādiṭṭhiparipphanditaṃ
vedayitaṃ phassapaccayāti dasseti. Esa nayo sabbattha.
      [131-143] Idāni tassa paccayassa diṭṭhivedayite balavabhāvadassanatthaṃ
puna "tatra bhikkhave ye te samaṇabrāhmaṇā sassatavādā"ti ādimāha. Tattha
te vata aññatra phassāti te vata samaṇabrāhmaṇā taṃ vedayitaṃ vinā phassena
paṭisaṃvedissantīti kāraṇametaṃ natthīti. Yathā hi patato gehassa upatthambhanatthāya
thūṇā nāma balavapaccayo hoti, na taṃ thūṇāya anupatthambhitaṃ ṭhātuṃ sakkoti,
@Footnote: 1 ka. nikkhittakhāṇusadisaṃ          2 cha.Ma.i. esa
Evameva  phassopi vedanāya balavapaccayo, taṃ vinā idaṃ diṭṭhivedayitaṃ natthīti dasseti.
Esa nayo sabbattha.
                    Diṭṭhigatikādhiṭṭhānavaṭṭakathāvaṇṇanā
      [144] Idāni "tatra bhikkhave ye te samaṇabrāhmaṇā sassatavādā
sassataṃ attānañca lokañca paññapenti catūhi vatthūhi, yepi te samaṇabrāhmaṇā
ekaccasassatikā"ti ādinā nayena sabbadiṭṭhivedayitāni sampiṇḍeti. Kasmā?
upari phasse pakkhipanatthāya. Kathaṃ? sabbe te chahi phassāyatanehi phussa phussa
paṭisaṃvedenti. Tattha cha phassāyatanāni nāma cakkhuphassāyatanaṃ, sota, ghāna, jivhā,
kāya, manophassāyatananti imāni cha. Sañjātisamosaraṇakāraṇapaṇṇattimattesu hi
ayamāyatanasaddo vattati. 1- Tattha "kambojo assānaṃ āyatanaṃ, gunnaṃ dakkhiṇāpatho"ti
sañjātiyaṃ vattati, 1- sañjā tiṭṭhāneti attho. "manorame āyatane, sevanti naṃ
vihaṅgamā"ti 2- samosaraṇe. "sati satiāyatane"ti 3- kāraṇe. "araññāyatane paṇṇakuṭīsu
sammantī"ti 4- paṇṇattimatte. Svāyamidha sañjātiādiatthattayepi yujjati.
Cakkhvādīsu hi phassapañcamakā dhammā sañjāyanti samosaranti, tāni ca nesaṃ kāraṇanti
āyatanāni. Idha pana "cakkhuñca paṭicca rūpe ca uppajjati cakkhuviññāṇaṃ, tiṇṇaṃ
saṅgati phasso"ti 5- iminā nayena phassasīseneva desanaṃ āropetvā phassaṃ ādiṃ
katvā paccayaparamparaṃ dassetuṃ cha phassāyatanādīni vuttāni.
      Phussa phussa paṭisaṃvedentīti phusitvā phusitvā  paṭisaṃvedenti. Ettha
ca  kiñcāpi āyatanānaṃ phusanakiccaṃ viya vuttaṃ, tathāpi na tesaṃ phusanakiccatā
veditabbā. Na hi āyatanāni phusanti, phassova taṃ taṃ ārammaṇaṃ phusati, āyatanāni
pana phasse upanikkhipetvā dassitāni, tasmā sabbe te chaphassāyatanasambhavena
phassena rūpādīni ārammaṇāni phusitvā taṃ diṭṭhivedanaṃ paṭisaṃvedissantīti evamettha
attho veditabbo.
@Footnote: 1-1 cha.Ma. pavattati             2 aṅ. pañcaka. 22/38 saddhasutta
@3 aṅ. tika. 20/102/250 paṃsudhovakasutta   4 saṃ. sa. 15/255/271 āraññakasutta
@5 saṃ.ni. 16/43/69 dukkhasutta
      Tesaṃ vedanāpaccayā taṇhāti ādīsu vedanāti chaphassāyatanasambhavā
vedanā. Sā rūpataṇhādibhedāya taṇhāya upanissayakoṭiyā paccayo hoti. Tena
vuttaṃ "tesaṃ vedanāpaccayā taṇhā"ti. Sā pana catubbidhassa upādānassa
upanissayakoṭiyā ceva sahajātakoṭiyā ca paccayo hoti. Tathā upādānaṃ bhavassa,
bhavo jātiyā upanissayakoṭiyā paccayo hoti.
      Jātīti  cettha 1- savikārā pañcakkhandhā daṭṭhabbā. Jātijarāmaraṇassa ceva
sokādīnañca upanissayakoṭiyā paccayo hoti. Ayamettha saṅkhepo, vitthārato pana
paṭiccasamuppādakathā visuddhimagge vuttā, idha panassa paynomattameva veditabbaṃ.
      Bhagavā hi vaṭṭakathaṃ kathento "purimā bhikkhave koṭi na paññāyati
avijjāya, `ito pubbe avijjā nāhosi, atha pacchā sambhavī'ti evañcetaṃ 2-
bhikkhave vuccati, atha ca pana paññāyati `idappaccayā avijjā"ti 3- evaṃ avijjāsīsena
vā  "purimā bhikkhave koṭi na paññāyati bhavataṇhāya .pe. `idappacyā
Bhavataṇhā"ti 4- evaṃ taṇhāsīsena vā "purimā bhikkhave koṭi na paññāyati
bhavadiṭṭhiyā .pe. `idappaccayā Bhavadiṭṭhī"ti evaṃ diṭṭhisīsena vā kathesi. Idha
pana diṭṭhisīsena kathento vedanārāgena uppajjamānā diṭṭhiyo kathetvā
vedanāmūlakaṃ paṭiccasamuppādaṃ kathesi, tena idaṃ dasseti "evamete diṭṭhigatikā idaṃ
dassanaṃ gahetvā tīsu bhavesu catūsu yonīsu pañcasu gatīsu sattasu viññāṇaṭṭhitīsu
navasu sattāvāsesu ito ettha ito  idhāti sandhāvantā saṃsarantā yante
yuttagoṇo viya, thambhe upanibaddhakukkuro viya, vātena vippannaṭṭhanāvā viya ca
vaṭṭadukkhameva anuparivattanti, vaṭṭadukkhato sīsaṃ ukkhipituṃ na sakkontī"ti.
                          Vivaṭṭakathādivaṇṇanā
      [145] Evaṃ diṭṭhigatikādhiṭṭhānaṃ vaṭṭaṃ kathetvā idāni
yuttayogabhikkhuadhiṭṭhānaṃ katvā vivaṭṭaṃ dassento "yato kho bhikkhave bhikkhū"ti
ādimāha. Tattha yatoti yadā. Channaṃ phassāyatanānanti yehi chahi phassāyatanehi phusitvā
@Footnote: 1 cha.Ma. panetka                 2 ka. Sī.i.  evañcidaṃ
@3 aṅ. ekādasaka, 24/61/90 avijjāsutta  4 aṅ.  ekādasaka. 24/62/92 taṇhāsutta
Paṭisaṃvedayamānānaṃ 1- diṭṭhigatikānaṃ vaṭṭaṃ vaṭṭati, tesaṃyeva channaṃ phassāyatanānaṃ.
Samudayantiādīsu "avijjāsamudayā cakkhusamudayo"ti ādinā vedanākammaṭṭhāne
vuttanayena phassāyatanānaṃ samudayo veditabbo. 2- Yathā pana tattha "phassasamudayā,
phassanirodhā"ti vuttaṃ, evamidha taṃ cakkhvādīsu "āhārasamudayā, āhāranirodhā"ti
veditabbaṃ, manāyatane "nāmarūpasamudayā, nāmarūpanirodhā"ti
      uttaritaraṃ pajānātīti diṭṭhigatiko diṭṭhimeva pajānāti. 3- Ayaṃ pana
diṭṭhiñca diṭṭhito ca uttaritaraṃ sīlasamādhipaññāvimuttinti yāva arahattā jānāti.
(ko evaṃ jānātīti?) khīṇāsavo jānāti, anāgāmī, sakadāgāmī, sotāpanno,
Bahussuto, ganthadhuro bhikkhu jānāti, āraddhavipassako  jānāti, desanā pana
arahattakūṭeneva niṭṭhāpitāti.
      [146] Evaṃ vivaṭṭaṃ kathetvā idāni "desanājālavimutto diṭṭhigatiko
nāma natthī"ti dassanatthaṃ puna "ye hi keci bhikkhave"ti ārabhi. Tattha
antojālīkatāti imassa mayhaṃ desanājālassa antoyeva katā. Ettha sitāvāti
etasmiṃ  mama desanājāle sitā nissitā avassitāva. Ummujjamānā ummujjantīti
kiṃ vuttaṃ  hoti? te  adho osīdantāpi uddhaṃ uggacchantāpi mama desanājāle
sitāva hutvā osīdanti ca uggacchanti ca. Ettha pariyāpannāti ettha mayhaṃ
desanājāle  pariyāpannā, etena ābaddhā antojālīkatā ca hutvā ummujjamānā
ummujjanti, na hettha asaṅgahito diṭṭhigatiko nāma atthīti.
      Sukhumacchikenāti saṇhacchikena,  sukhumacchiddenāti attho. Kevaṭṭo viya
hi  bhagavā, jālaṃ viya desanā, parittaṃ udakaṃ viya dasasahassīlokadhātu, oḷārikā
pāṇā viya dvāsaṭṭhidiṭṭhigatikā, tassa tīre ṭhatvā olokentassa oḷārikānaṃ
pāṇānaṃ antojālīkatabhāvadassanaṃ viya bhagavato sabbesaṃ diṭṭhigatikānaṃ desanājālassa
antokatabhāvadassananti 4- evamettha opammasaṃsandanaṃ veditabbaṃ.
      [147] Evaṃ imāhi dvāsaṭṭhiyā diṭṭhīhi sabbadiṭṭhīnaṃ saṅgahitattā
sabbesaṃ diṭṭhigatikānaṃ etasmiṃ desanājāle pariyāpannabhāvaṃ dassetvā idāni
@Footnote: 1 Sī. paṭisaṃvediyamānānaṃ        2 cha.Ma.i. samudayādayo veditabbā
@3 cha.Ma. jānāti             4 Ma. antogadhabhāvadassananti
Attano katthaci pariyāpannabhāvaṃ dassento "ucchinnabhavanettiko bhikkhave
tathāgatassa kāyo"ti ādimāha. Tattha nayanti etāyāti netti. Nayantīti gīvāyaṃ
bandhitvā ākaḍḍhanti, rajjuyā etaṃ nāmaṃ. Idha pana nettisadisatāya bhavataṇhā
nettīti adhippetā. Sā hi mahājanaṃ gīvāyaṃ bandhitvā taṃ taṃ bhavaṃ neti upanetīti
bhavanetti, arahattamaggasatthena ucchinnā bhavanetti assāti ucchinnabhavanettiko.
      Kāyassa bhedā uddhanti kāyassa bhedato uddhaṃ. Jīvitapariyādānāti
jīvitassa sabbaso pariyādinnattā parikkhīṇattā, puna appaṭisandhakabhāvāti,
attho. Na naṃ 1- dakkhantīti taṃ tathāgataṃ devā vā manussā vā na dakkhissanti,
apaṇṇattikabhāvaṃ gamissatīti attho.
      Seyyathāpi bhikkhaveti upamāyampana idaṃ saṃsandanaṃ:- ambarukkho viya
hi tathāgatassa kāyo, rukkhe jātamahāvaṇṭo viya taṃ nissāya pubbe pavattataṇhā.
Tasmiṃ vaṇṭe upanibaddhā pañcapakkadvādasapakkaaṭṭhārasapakkaparimāṇā ambapiṇḍi
viya taṇhāya sati taṇhāupanibandhanā hutvā āyatiṃ nibbattanakā pañcakkhandhā
dvādasāyatanāni aṭṭhārasa dhātuyo. Yathā pana tasmiṃ  vaṇṭe chinne sabbāni tāni
ambāni tadanvayāni honti, taṃyeva vaṇṭaṃ  anugatāni vaṇṭacchedā chinnāni
yevāti attho, evameva bhavanetti vaṇṭassa anupacchinnattā āyatiṃ uppajjeyyuṃ
pañcakkhandhā dvādasāyatanāni aṭṭhārasa dhātuyo, sabbe te dhammā tadanvayā
honti, bhavanettiṃ anugatā, tāya chinnāya chinnāyevāti attho. Yathā pana
tasmimpi rukkhe maṇḍakakaṇṭakavisasamphassaṃ āgamma anupubbena sussitvā mate
"imasmiṃ ṭhāne evarūpo nāma rukkho ahosī"ti vohāramattameva hoti, na taṃ
rukkhaṃ koci passati, evaṃ ariyamaggasamphassaṃ āgamma taṇhāsinehassa pariyādinnattā
anupubbena sussitvā viya bhinne imasmiṃ kāye kāyassa bhedā uddhaṃ
jīvitapariyādānā na taṃ dakkhanti, tathāgatampi devamanussā na dakkhissanti, "evarūpassa
nāma kira satthuno idaṃ sāsanan"ti vohāramattameva bhavissatīti anupādisesa-
nibbānadhātuṃ pāpetvā desanaṃ ṭhapesi.
@Footnote: 1 ka. na taṃ
      [148] Evaṃ vutte āyasmā ānandoti evaṃ bhagavatā imasmiṃ
sutte vutte thero ādito paṭṭhāya sabbaṃ suttaṃ samannāharitvā evaṃ buddhabalaṃ
dīpetvā kathitasuttassa bhagavatā nāmaṃ na gahitaṃ, 1- handassa nāmaṃ gaṇhāpessāmīti
cintetvā bhagavantaṃ etadavoca.
       Tasmātiha tvanti ādīsu ayaṃ atthayojanā:- ānanda yasmā imasmiṃ
dhammapariyāye idhatthopi paratthopi vibhatto, tasmātiha tvaṃ imaṃ dhammapariyāyaṃ
"atthajālan"tipi naṃ dhārehi, yasmā panettha bahū tantidhammā kathitā, tasmā
"dhammajālan"tipi naṃ dhārehi, yasmā ca ettha seṭṭhaṭṭhena brahmaṃ sabbaññutañāṇaṃ
vibhattaṃ, tasmā "brahmajālan"tipi naṃ dhārehi, yasmā ettha dvāsaṭṭhidiṭṭhiyo
vibhattā, tasmā "diṭṭhijālan"tipi naṃ dhārehi, yasmā pana imaṃ dhammapariyāyaṃ sutvā
devaputtamārampi khandhamārampi maccumārampi kilesamārampi sakkā maddituṃ, tasmā
"anuttaro saṅgāmavijayo"tipi naṃ dhārehīti.
      Idamavoca bhagavāti idaṃ nidānāvasānato pabhūti yāva "anuttaro
saṅgāmavijayotipi naṃ dhārehī"ti sakalaṃ suttantaṃ bhagavā paresaṃ paññāya
alabbhaneyyappatiṭṭhaṃ paramagambhīraṃ sabbaññutañāṇaṃ pakāsento suriyo viya andhakāraṃ
diṭṭhigatamahandhakāraṃ vidhamento avoca.
      [149] Attamanā te bhikkhūti te bhikkhū attamanā sakamanā, buddhagatāya
pītiyā uddaggacittā hutvāti vuttaṃ hoti. Bhagavato bhāsitantī evaṃ
vicitranayadesanāvilāsayuttaṃ idaṃ suttaṃ karavikarutamañjunā kaṇṇasukhena
paṇḍitajanahadayānaṃ amatābhisekasadisena brahmasarena bhāsamānassa bhagavato vacanaṃ. Abhinandunti
anumodiṃsu ceva sampaṭicchiṃsu ca. Ayaṃ hi abhinandasaddo "abhinandati abhivadatī"ti 2-
ādīsu taṇhāyapi āgato.
              "annamevābhinandanti     ubhaye devamānusā"ti 3-
ādīsu upagamane.
@Footnote: 1 cha.Ma.i. na bhagavatā nāmaṃ gahitaṃ.          2 saṃ. khandha. 17/5/12 samādhisutta
@3 saṃ.sa. 15/43/36 annasutta
              "cirappavāsiṃ purisaṃ       dūrato sotthimāgataṃ
              ñātimittā suhajjā ca    abhinandanti āgatan"ti 1-
ādīsu sampaṭicchanepi. "abhinanditvā anumoditvā"ti 2- ādīsu anumodanepi.
Svāyamidha anumodanasampaṭicchanesu yujjati. Tena vuttaṃ "abhinandunti anumodiṃsu
ceva sampaṭicchiṃsu cā"ti.
              Subhāsitaṃ sulapitaṃ         sādhu sādhūti tādino
              anumodanā sirasā       sampaṭicchiṃsu bhikkhavoti.
      Imasmiñca pana veyyākaraṇasminati imasmiṃ niggāthakasutte. Niggāthakattā
hi idaṃ "veyyākaraṇan"ti vuttaṃ.
      Dasasahassīlokadhātūti dasasahassacakkavāḷaparimāṇā lokadhātu. Akampitthāti
na suttapariyosāneyeva akampitthāti veditabbā. "bhaññamāne"ti hi vuttaṃ.
Tasmā dvāsaṭṭhiyā diṭṭhigatesu viniveṭhetvā desiyamānesu tassa tassa diṭṭhigatassa
pariyosāne pariyosāneti dvāsaṭṭhiyā ṭhānesu akampitthāti veditabbā.
      Tattha aṭṭhahi kāraṇehi paṭhavīkampo veditabbo:- dhātukkhobhena,
iddhimato ānubhāvena, bodhisattassa gabbhokkantiyā, mātukucchito nikkhamanena,
sambodhipattiyā, dhammacakkappavattanena, āyusaṅkhāravossajjanena 3- parinibbānenāti.
Tesaṃ vinicchayaṃ "aṭṭha kho ime ānanda hetū, aṭṭha paccayā mahato bhūmicālassa
pātubhāvāyā"ti 4- evaṃ mahāparinibbāne āgatāya tantiyā vaṇṇanākāleyeva vakkhāma
ayaṃ pana mahāpaṭhavī aparesupi aṭṭhasu ṭhānesu akampittha: mahābhinikkhamane,
bodhimaṇḍūpasaṅkamane, paṃsukūlaggahaṇe, paṃsukūladhovane, kāḷakārāmasutte, gotamakasutte,
vessantarajātake, imasmiṃ brahmajāleti. Tattha mahābhinikkhamanabodhimaṇḍūpasaṅkamanesu
vīriyabalena akampittha. Paṃsukūlaggahaṇe dvisahassadīpaparivāre cattāro mahādīpe
pahāya pabbajitvā susānaṃ gantvā paṃsukūlaṃ gaṇhantena "dukkaraṃ bhagavatā katan"ti
acchariyavegābhihatā akampittha. Paṃsukūladhovanavessantarajātakesu akālakampanena
@Footnote: 1 khu. dha. 25/219/55 nandiyavatthu      2 Ma. mū, 12/205/174 madhupiṇḍikasutta
@3 i. cha.Ma. āyusaṅkhārossajjanena       4 dī. mahā. 10/171/96 mahāparinibbānasutta
Akampittha. Kāḷakārāmagotamakasuttesu "ahaṃ sakkhī bhagavā"ti sakkhibhāvena akampittha.
Imasmimpana brahmajāle dvāsaṭṭhiyā diṭṭhigatesu vijaṭetvā niggumbaṃ katvā
desiyamānesu sādhukāradānavasena akampitthāti veditabbā.
      Na kevalañca etesu ṭhānesuyeva paṭhavī akampittha, atha kho tīsu
saṅgahesupi mahāmahindattherassa imaṃ dīpaṃ āgantvā jotivane 1- nisīditvā dhammaṃ
desitadivasepi akampittha. Kalyāṇiyavihāre ca piṇaḍapātiyattherassa cetiyaṅgaṇaṃ
sammajjitvā tattheva nisīditvā buddhārammaṇaṃ pītiṃ gahetvā imaṃ suttantaṃ
āraddhassa suttapariyosāne udakapariyantaṃ katvā akampittha. Lohapāsādassa
pācīnaambalaṭṭhikaṭṭhānaṃ 2- nāma ahosi. Tattha nisīditvā dīghabhāṇakattherā brahma-
jālasuttaṃ ārabhiṃsu, tesaṃ sajjhāyapariyosānepi udakapariyantameva katvā paṭhavī
akampitthāti.
              Evaṃ yassānubhāvena        akampittha anekaso
              medanī suttaseṭṭhassa        desitassa sayambhunā.
              Brahmajālassa tassīdha        dhammaṃ atthañca paṇḍitā
              sakkaccaṃ uggahetvāna,      paṭipajjantu yonisoti.
                 Iti sumaṅgalavilāsiniyā    dīghanikāyaṭṭhakathāyaṃ
                   brahmajālasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.



             The Pali Atthakatha in Roman Book 4 page 1-121. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=4&A=1              อรรถกถาบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=4&A=1              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=9&i=1              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=9&A=1              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=9&A=1              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=9&A=1              Contents of The Tipitaka Volume 9 http://84000.org/tipitaka/read/?index_9

previous bookdispage pageNumbernext pagelast page chage to ENGLISH letter

บันทึก ๖ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาฉบับภาษาบาลี อักษรโรมัน. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]