อรรถกถาเล่มที่ ๑๐ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ม.อ. (ปปญฺจ.๔)

                       ๕.  พหุธาตุกสุตฺตวณฺณนา
     [๑๒๔] เอวมฺเม สุตนฺติ พหุธาตุกสุตฺตํ. ตตฺถ ภยานีติอาทีสุ ภยนฺติ
จิตฺตุตฺราโส. อุปทฺทโวติ อเนกคฺคตากาโร. อุปสคฺโคติ อุปสฏฺากาโร ๑- ตตฺถ
ตตฺถ ลคฺคนากาโร. เตสํ เอวํ นานตฺตํ เวทิตพฺพํ:- ปพฺพตาทิวิสมนิสฺสิตา
โจรา ชนปทวาสีนํ เปเสนฺติ "มยํ อสุกทิวเส นาม ตุมฺหากํ คามํ ปหริสฺสามา"ติ.
ตํ ปวุตฺตึ สุตกาลโต ปฏฺาย ภยํ สนฺตาสํ อาปชฺชนฺติ. อยํ จิตฺตุตฺราโส
นาม. "อิธ โน โจรา กุปฺปิตา อนตฺถมฺปิ อาวเหยฺยุนฺ"ติ หตฺถสารํ คเหตฺวา
ทฺวิปทจตุปฺปเทหิ สทฺธึ อรญฺ ปวิสิตฺวา ตตฺถ ตตฺถ ภูมิยํ นิปชฺชนฺติ.
ฑํสมกสาทีหิ ขชฺชมานา คุมฺพนฺตรานิ ปวิสนฺติ, ขาณุกณฺฏเก มทฺทนฺติ. เตสํ เอวํ
วิจรนฺตานํ วิกฺขิตฺตภาโว อเนกคฺคตากาโร นาม. ตโต โจเรสุ ยถาวุตฺตทิวเส
อนาคจฺฉนฺเตสุ "ตุจฺฉกสาสนํ ๒- ตํ ภวิสฺสติ, คามํ ปวิสิสฺสามา"ติ สปริกฺขารา คามํ
ปวิสนฺติ, อถ เตสํ ปวิฏฺภาวํ ตฺวา คามํ ปริวาเรตฺวา ทฺวาเร อคฺคึ ทตฺวา
มนุสฺเส ฆาเตตฺวา โจรา สพฺพํ วิภวํ วิลุมฺเปตฺวา คจฺฉนฺติ. เตสุ ฆาติตาวเสสา
อคฺคึ นิพฺพาเปตฺวา โกฏฺจฺฉายาภิตฺติจฺฉายาทีสุ ตตฺถ ตตฺถ ลคฺคิตฺวา นิสีทนฺติ
นฏฺ อนุโสจมานา, อยํ อุปสฏฺากาโร ลคฺคนากาโร นาม.
     นฬาคาราติ นเฬหิ ปริจฺฉนฺนา อคารา, เสสสมฺภารา ปเนตฺถ รุกฺขมยา
โหนฺติ. ติณาคาเรปิ เอเสว นโย. พาลโต อุปฺปชฺชนฺตีติ พาลเมว นิสฺสาย
อุปฺปชฺชนฺติ. พาโล หิ อปณฺฑิตปุริโส รชฺชํ วา อุปรชฺชํ วา อญฺ วา ปน
มหนฺตํ านํ ปตฺเถนฺโต กติปเย อตฺตนา สทิเส วิธวาปุตฺเต มหาธุตฺเต คเหตฺวา
"เอถ อหํ ตุเมฺห อิสฺสเร กริสฺสามี"ติ ปพฺพตคหนาทีนิ นิสฺสาย อนฺตนฺเต
คาเม ปหรนฺโต ทามริกภาวํ ชานาเปตฺวา อนุปุพฺเพน นิคเมปิ ชนปเทปิ
ปหรติ, มนุสฺสา เคหานิ ฉฑฺเฑตฺวา เขมนฺตฏฺานํ ปตฺถยมานา ปกฺกมนฺติ,
เต นิสฺสาย วสนฺตา ภิกฺขูปิ ภิกฺขุนิโยปิ อตฺตโน อตฺตโน วสนฏฺานานิ
ปหาย ปกฺกมนฺติ. คตคตฏฺาเน ภิกฺขาปิ เสนาสนมฺปิ ทุลฺลภํ โหติ. เอวํ จตุนฺนํ
ปริสานํ ภยํ อาคตเมว โหติ. ปพฺพชิเตสุปิ เทฺว พาลา ภิกฺขู อญฺมญฺ
@เชิงอรรถ: ๑ ม. อุปสตฺตากาโร          ๒ สี. ตุจฺฉสาสนํ
วิวาทํ ปฏฺเปตฺวา โจทนํ อารภนฺติ. อิติ โกสมฺพิวาสิกานํ วิย มหากลโห
อุปฺปชฺชติ, จตุนฺนํ ปริสานํ ภยํ อาคตเมว โหตีติ เอวํ ยานิ กานิปิ ภยานิ
อุปฺปชฺชนฺติ, สพฺพานิ ตานิ พาลโต อุปฺปชฺชนฺตีติ เวทิตพฺพานิ.
     เอตทโวจาติ ภควตา ธมฺมเทสนา มตฺถกํ อปาเปตฺวาว นิฏฺาปิตา,
ยนฺนูนาหํ ทสพลํ ปุจฺฉิตฺวา สพฺพญฺุตาเณเนวสฺส เทสนาย ปาริปูรึ กเรยฺยนฺติ
จินฺเตตฺวา เอตํ "กิตฺตาวตา นุ โข ภนฺเต"ติอาทิวจนํ อโวจ.
      [๑๒๕] อฏฺารสสุ ธาตูสุ อฑฺเฒกาทสธาตุโย รูปปริคฺคโห,
อฑฺฒฏฺมกธาตุโย อรูปปริคฺคโหติ รูปารูปปริคฺคโหว กถิโต. สพฺพาปิ ขนฺธวเสน
ปญฺจกฺขนฺธา โหนฺติ. ปญฺจปิ ขนฺธา ทุกฺขสจฺจํ, เตสํ สมุฏฺาปิกา ตณฺหา
สมุทยสจฺจํ, อุภินฺนํ อปฺปวตฺติ นิโรธสจฺจํ, นิโรธปาปนา ๑- ปฏิปทา มคฺคสจฺจํ.
อิติ จตุสจฺจกมฺมฏฺานํ เอกสฺส ภิกฺขุโน นิคฺคมนํ มตฺถกํ ปาเปตฺวา กถิตํ
โหติ. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถารโต ปเนตา ธาตุโย วิสุทฺธิมคฺเค กถิตาว.
ชานาติ ปสฺสตีติ สห วิปสฺสนาย มคฺโค วุตฺโต.
      ปวีธาตุอาทโย สวิญฺาณกกายํ สุญฺโต นิสฺสตฺตโต ทสฺเสตุํ วุตฺตา.
ตาปิ ปุริมาหิ อฏฺารสหิ ธาตูหิ ปูเรตพฺพา. ปูเรนฺเตน วิญฺาณธาตุโต นีหริตฺวา
ปูเรตพฺพา. วิญฺาณธาตุ เสสา ๒- จกฺขุวิญฺาณาทิวเสน ฉพฺพิธา โหติ. ตตฺถ
จกฺขุวิญฺาณธาตุยา ปริคฺคหิตาย ตสฺสา วตฺถุ จกฺขุธาตุ, อารมฺมณํ รูปธาตูติ
เทฺว ธาตุโย ปริคฺคหิตาว โหนฺติ. เอเสว นโย สพฺพตฺถ. มโนวิญฺาณธาตุยา
ปน ปริคฺคหิตาย ตสฺสา ปุริมปจฺฉิมวเสน มโนธาตุ, อารมฺมณวเสน ธมฺมธาตูติ
เทฺว ธาตุโย ปริคฺคหิตาว โหนฺติ. อิติ อิมาสุ อฏฺารสสุ ธาตูสุ อฑฺเฒกาทสธาตุโย
รูปปริคฺคโหติ ปุริมนเยเนว อิทมฺปิ เอกสฺส ภิกฺขุโน นิคฺคมนํ มตฺถกํ
ปาเปตฺวา กถิตํ โหติ.
      สุขธาตูติอาทีสุ สุขญฺจ ตํ นิสฺสตฺตสุญฺตฏฺเน ธาตุ จาติ สุขธาตุ.
เอเสว นโย สพฺพตฺถ. เอตฺถ จ ปุริมา จตสฺโส ธาตุโย สปฺปฏิปกฺขวเสน
คหิตา, ปจฺฉิมา เทฺว สริกฺขกวเสน. อวิภูตภาเวนปิ อุเปกฺขาธาตุ อวิชฺชาธาตุยา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. นิโรธปชานนา        ๒ ฉ.ม. เหสา
สริกฺขา. เอตฺถ จ สุขทุกฺขธาตูสุ ปริคฺคหิตาสุ กายวิญฺาณธาตุ ปริคฺคหิตาว
โหติ, เสสาสุ ปริคฺคหิตาสุ มโนวิญฺาณธาตุ ปริคฺคหิตาว โหติ. อิมาปิ ฉ
ธาตุโย เหฏฺา อฏฺารสหิเยว ปูเรตพฺพา. ปูเรนฺเตน อุเปกฺขาธาตุโต นีหริตฺวา
ปูเรตพฺพา. อิติ อิมาสุ อฏฺารสสุ ธาตูสุ อฑฺเฒกาทสธาตุโย รูปารูปปริคฺคโหติ ๑-
ปุริมนเยเนว อิทมฺปิ เอกสฺส ภิกฺขุโน นิคฺคมนํ มตฺถกํ ปาเปตฺวา กถิตํ โหติ.
      กามธาตุอาทีนํ เทฺวธาวิตกฺเก ๒- กามวิตกฺกาทีสุ วุตฺตนเยเนว อตฺโถ
เวทิตพฺโพ. อภิธมฺเมปิ "ตตฺถ กตมา กามธาตุ, กามปฏิสํยุตฺโต ตกฺโก
วิตกฺโก"ติอาทินา ๓- นเยน ๔- เอตาสํ วิตฺถาโร อาคโตเยว. อิมาปิ ฉ ธาตุโย
เหฏฺา อฏฺารสหิเยว ปูเรตพฺพา. ปูเรนฺเตน กามธาตุโต นีหริตฺวา ปูเรตพฺพา.
อิติ อิมาสุ อฏฺารสสุ ธาตูสุ อฑฺเฒกาทสธาตุโย รูปปริคฺคโหติ ปุริมนเยเนว
อิทมฺปิ เอกสฺส ภิกฺขุโน นิคฺคมนํ มตฺถกํ ปาเปตฺวา กถิตํ โหติ.
      กามธาตุอาทีสุ ปญฺจ กามาวจรกฺขนฺธา กามธาตุ นาม, ปญฺจ
รูปาวจรกฺขนฺธา รูปธาตุ นาม, จตฺตาโร อรูปาวจรกฺขนฺธา อรูปธาตุ นาม. อภิธมฺเม
ปน "ตตฺถ กตมา กามธาตุ, เหฏฺโต อวีจินิรยํ ปริยนฺตํ กริตฺวา"ติอาทินา ๕-
นเยน เอตาสํ วิตฺถาโร อาคโตเยว. อิมาปิ ติสฺโส ธาตุโย เหฏฺา อฏฺารสหิเยว
ปูเรตพฺพา. ปูเรนฺเตน กามธาตุโต นีหริตฺวา ปูเรตพฺพา. อิติ อิมาสุ อฏฺารสสุ
ธาตูสุ อฑฺเฒกาทสธาตุโย รูปปริคฺคโหติ ปุริมนเยเนว อิทมฺปิ เอกสฺส ภิกฺขุโน
นิคฺคมนํ มตฺถกํ ปาเปตฺวา กถิตํ โหติ.
      สงฺขตาติ ปจฺจเยหิ สมาคนฺตฺวา กตา, ปญฺจนฺนํ ขนฺธานเมตํ อธิวจนํ.
น สงฺขตา อสงฺขตา. นิพฺพานสฺเสตํ อธิวจนํ. อิมาปิ เทฺว ธาตุโย เหฏฺา
อฏฺารสหิเยว ปูเรตพฺพา. ปูเรนฺเตน สงฺขตธาตุโต นีหริตฺวา ปูเรตพฺพา. อิติ
อิมาสุ อฏฺารสสุ ธาตูสุ อฑฺเฒกาทสธาตุโย รูปปริคฺคโหติ ปุริมนเยเนว อิทมฺปิ
เอกสฺส ภิกฺขุโน นิคฺคมนํ มตฺถกํ ปาเปตฺวา กถิตํ โหติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. รูปปริคฺคโหติ   ๒ ม. มุ. ๑๒/๒๐๖/๑๗๖   ๓ อภิ. วิ. ๓๕/๑๘๒/๑๐๐
@๔ ฉ.ม. นเยเนว                           ๕ อภิ. วิ. ๓๕/๑๘๒/๑๐๐
      [๑๒๖] อชฺฌตฺติกพาหิรานีติ อชฺฌตฺติกานิ จ พาหิรานิ จ. เอตฺถ หิ
จกฺขุอาทีนิ อชฺฌตฺติกานิ ฉ, รูปาทีนิ พาหิรานิ ฉ. อิธาปิ ชานาติ ปสฺสตีติ
สห วิปสฺสนาย มคฺโค กถิโต.
      อิมสฺมึ สติ อิทนฺติอาทิ มหาตณฺหาสงฺขเย ๑- วิตฺถาริตเมว.
      [๑๒๗] อฏฺานนฺติ เหตุปฏิกฺเขโป. อนวกาโสติ ปจฺจยปฏิกฺเขโป.
อุภเยนาปิ การณเมว ปฏิกฺขิปติ. การณญฺหิ ตทายตฺตวุตฺติตาย อตฺตโน ผลสฺส
านนฺติ จ อวกาโสติ จ วุจฺจติ. ยนฺติ เยน การเณน. ทิฏฺิสมฺปนฺโนติ
มคฺคทิฏฺิยา สมฺปนฺโน โสตาปนฺโน อริยสาวโก. กญฺจิ สงฺขารนฺติ จตุภูมเกสุ
สงฺขาเรสุ ๒- กญฺจิ เอกสงฺขารํ. ๓- นิจฺจโต อุปคจฺเฉยฺยาติ นิจฺโจติ คเณฺหยฺย.
เนตํ านํ วิชฺชตีติ เอตํ การณํ นตฺถิ น อุปลพฺภติ. ยํ ปุถุชฺชโนติ เยน
การเณน ปุถุชฺชโน. านเมตํ วิชฺชตีติ เอตํ การณํ อตฺถิ. สสฺสตทิฏฺิยา หิ
โส เตภูมเกสุ สงฺขาเรสุ กญฺจิ สงฺขารํ นิจฺจโต คเณฺหยฺยาติ อตฺโถ.
จตุตฺถภูมกสงฺขารา ปน เตชุสฺสทตฺตาทิวเสน ทิวสํ สนฺตตฺโต อโยคุโฬ วิย มกฺขิกานํ,
ทิฏฺิยา วา อญฺเสํ วา อกุสลานํ อารมฺมณํ น โหนฺติ. อิมินา นเยน กญฺจิ
สงฺขารํ สุขโตติอาทีสุปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
      สุขโต อุปคจฺเฉยฺยาติ "เอกนฺตสุขี *- อตฺตา โหติ อโรโค ปรมฺมรณา"ติ ๔-
เอวํ อตฺตทิฏฺิวเสน สุขโต คาหํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. ทิฏฺิวิปฺปยุตฺตจิตฺเตน ปน
อริยสาวโก ปริฬาหาภิภูโต ปริฬาหวูปสมตฺถํ มตฺถหตฺถี ปริตฺตาสิโต ๕- วิย
โปกฺขรพฺราหฺมโณ ๖- วิย จ คูถํ กญฺจิ สงฺขารํ สุขโต อุปคจฺฉติ. อคฺควาเท ๗-
กสิณาทิปณฺณตฺติสงฺคหตฺถํ สงฺขารนฺติ อวตฺวา กญฺจิ ธมฺมนฺติ วุตฺตํ. อิธาปิ
อริยสาวกสฺส จตุภูมกวเสน เวทิตพฺโพ, ปุถุชฺชนสฺส เตภูมกวเสเนว. สพฺพวาเรสุ
วา ๘- อริยสาวกสฺสาปิ เตภูมกวเสเนว ปริจฺเฉโท วตฺตติ. ยญฺหิ ยํ ๙- ปุถุชฺชโน
@เชิงอรรถ: ๑ ม. มู. ๑๒/๔๐๔/๓๖๑ ๒ ฉ.ม. สงฺขตสงฺขาเรสุ, อิ. สตฺตสงฺขาเรสุ, เอวมุปริปิ
@๓ ฉ.ม. เอกสงฺขารมฺปิ   * ๔ ปาฬิ. สญฺี, ม. อุ. ๑๔/๒๑/๑๘
@๕ สี. มตฺตหตฺถิ ปริตฺตาสิโต วิย, ฉ.ม. มตฺตหตฺถึ ปริตฺตาสิโต   ๖ ฉ.ม.
@โจกฺขพฺราหฺมโณ    ๗ ฉ.ม. อตฺตวาเร     ๘ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ
@๙ ฉ.ม. ยํ ยญฺหิ
คณฺหาติ, ๑- ตโต ตโต อริยสาวโก คาหํ วินิเวติ. ๒- ปุถุชฺชโน หิ ยํ ยํ นิจฺจํ
สุขํ อตฺตาติ คณฺหาติ, ตํ ตํ อริยสาวโก อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตาติ คณฺหนฺโต ตํ
คาหํ วินิเวเติ. ๓-
      [๑๒๘] มาตรนฺติอาทีสุ ชนิกาว มาตา, ชนโก ปิตา, มนุสฺสภูโตว
ขีณาสโว อรหาติ อธิปฺเปโต. กึ ปน อริยสาวโก อญฺ ชีวิตา โวโรเปยฺยาติ.
เอตมฺปิ อฏฺานํ. สเจปิ หิ ภวนฺตรคตํ อริยสาวกํ อตฺตโน อริยภาวํ อชานนฺตมฺปิ
โกจิ เอวํ วเทยฺย "อิมํ กุนฺถกิปิลฺลิกํ ชีวิตา โวโรเปตฺวา สกลจกฺกวาฬคพฺเภ
จกฺกวตฺติรชฺชํ ปฏิปชฺชาหี"ติ, เนว โส ตํ ชีวิตา โวโรเปยฺย. อถาปิ นํ เอวํ
วเทยฺย "สเจ อิมํ น ฆาเตสฺสสิ, สีสนฺเต ฉินฺทิสฺสามา"ติ. สีสเมวสฺส ฉินฺเทยฺย,
น จ โส ตํ ฆาเตยฺย. ปุถุชฺชนภาวสฺส ปน มหาสาวชฺชภาวทสฺสนตฺถํ
อริยสาวกสฺส จ พลทีปนตฺถเมตํ วุตฺตํ. อยเญฺหตฺถ อธิปฺปาโย:- สาวชฺโช
ปุถุชฺชนภาโว, ยตฺร หิ นาม ปุถุชฺชโน มาตุฆาตาทีนิปิ อานนฺตริยานิ กริสฺสติ.
มหาพโล จ อริยสาวโก, โย เอตานิ กมฺมานิ น กโรตีติ.
      ทุฏฺจิตฺโตติ วธกจิตฺเตน ปทุฏฺจิตฺโต. โลหิตํ อุปฺปาเทยฺยาติ
ชีวมานกสรีเร ขุทฺทกมกฺขิกาย ปิวนมตฺตมฺปิ โลหิตํ อุปฺปาเทยฺย. สํฆํ ภินฺเทยฺยาติ
สมานสํวาสกํ สมานสีมาย ิตํ ปญฺจหิ การเณหิ สํฆํ ภินฺเทยฺย. วุตฺตํ เหตํ
"ปญฺจหิ อุปาลิ อากาเรหิ สํโฆ ภิชฺชติ. กมฺเมน อุทฺเทเสน โวหรนฺโต
อนุสาวเนน สลากคาเหนา"ติ. ๔-
      ตตฺถ กมฺเมนาติ อปโลกนาทีสุ จตูสุ กมฺเมสุ อญฺตเรน กมฺเมน.
อุทฺเทเสนาติ ปญฺจสุ ปาติโมกฺขุทฺเทเสสุ อญฺตเรน อุทฺเทเสน. โวหรนฺโตติ
กถยนฺโต, ตาหิ ตาหิ อุปฺปตฺตีหิ อธมฺมํ ธมฺโมติอาทีนิ อฏฺารสเภทกรวตฺถูนิ
ทีเปนฺโต. อนุสฺสาวเนนาติ นนุ ตุเมฺห ชานาถ มยฺหํ อุจฺจากุลา ปพฺพชิตภาวํ
พหุสฺสุตภาวญฺจ, มาทิโส นาม อุทฺธมฺมํ อุพฺพินยํ สตฺถุสาสนํ คาเหยฺยาติ จิตฺตมฺปิ
อุปฺปาเทตุํ ตุมฺหากํ ยุตฺตํ, กึ มยฺหํ อวีจิ นีลุปฺปลวนํ วิย สีตโล, กึ อหํ
@เชิงอรรถ: ๑ ก. คณฺหิ   ๒ สี. วินิฏฺเฏติ, ฉ.ม. วินิเวเติ    ๓ สึ., ก. วินิวฏฺเฏติ,
@ม. วินิวตฺเตติ    ๔ วิ. ป. ๘/๔๕๘/๔๐๙
อปายโต น ภายามีติอาทินา นเยน กณฺณมูเล วจีเภทํ กตฺวา อนุสฺสาวเนน.
สลากคาเหนาติ เอวํ อนุสฺสาเวตฺวา เตสํ จิตฺตํ อุปตฺถมฺเภตฺวา อนิวตฺติธมฺเม
กตฺวา "คณฺหถ อิมํ สลากนฺ"ติ สลากคาเหน.
      เอตฺถ จ กมฺมเมว อุทฺเทโส วา ปมาณํ, โวหารานุสฺสาวนสลากคาหา
ปน ปุพฺพภาคา. อฏฺารสวตฺถุทีปนวเสน หิ โวหรนฺเต ๑- ตตฺถ รุจิชนนตฺถํ
อนุสฺสาเวตฺวา สลากาย คาหิตายปิ อภินฺโนว โหติ สํโฆ. ยทา ปน เอวํ
จตฺตาโร วา อติเรกา วา สลากํ คาเหตฺวา อาเวนิกํ กมฺมํ วา อุทฺเทสํ วา
กโรนฺติ, ตทา สํโฆ ภินฺโน นาม โหติ. เอวํ ทิฏฺิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล สํฆํ
ภินฺเทยฺยาติ เนตํ านํ วิชฺชติ. เอตฺตาวตา มาตุฆาตาทีนิ ปญฺจ อานนฺตริยกมฺมานิ
ทสฺสิตานิ โหนฺติ, ยานิ ปุถุชฺชโน กโรติ, น อริยสาวโก, เตสํ อาวิภาวตฺถํ:-
                กมฺมโต ทฺวารโต เจว    กปฺปฏฺิติยโต ตถา
                ปากสาธารณาทีหิ        วิญฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
      ตตฺถ กมฺมโต ตาว:- เอตฺถ หิ มนุสฺสภูตสฺเสว มนุสฺสภูตํ มาตรํ วา
ปิตรํ วา อปิ ปริวตฺตลิงฺคํ ชีวิตา โวโรเปนฺตสฺส กมฺมํ อานนฺตริยํ โหติ, ตสฺส
วิปากํ ปฏิพาหิสฺสามีติ สกลจกฺกวาฬํ มหาเจติยปฺปมาเณหิ กาญฺจนถูเปหิ ปูเรตฺวาปิ
สกลจกฺกวาฬํ ปูเรตฺวา นิสินฺนสฺส สํฆสฺส ๒- มหาทานํ ทตฺวาปิ พุทฺธสฺส ภควโต
สงฺฆาฏิกณฺณํ อมุญฺจนฺโต วิจริตฺวาปิ กายสฺส เภทา นิรยเมว อุปปชฺชติ. โย ปน
สยํ มนุสฺสภูโต ติรจฺฉานภูตํ มาตรํ วา ปิตรํ วา, สยํ วา ติรจฺฉานภูโต
มนุสฺสภูตํ, ติรจฺฉาโนเยว วา ติรจฺฉานภูตํ ชีวิตา โวโรเปติ, ตสฺส กมฺมํ
อานนฺตริยํ น โหติ, ภาริยํ ปน โหติ, อานนฺตริยํ อาหจฺเจว ติฏฺติ.
มนุสฺสชาติกานํ ปน วเสน อยํ ปโญฺห กถิโต.
      ตตฺถ เอฬกจตุกฺกํ สงฺคามจตุกฺกํ โจรจตุกฺกญฺจ กเถตพฺพํ. เอฬกํ มาเรมีติ
อภิสนฺธินาปิ หิ เอฬกฏฺาเน ิตํ มนุสฺโส มนุสฺสภูตํ มาตรํ วา ปิตรํ วา
มาเรนฺโต อานนฺตริยํ ผุสติ. เอฬกาภิสนฺธินา ปน มาตาปิตาอภิสนฺธินา ๓- วา
เอฬกํ มาเรนฺโต อานนฺตริยํ น ผุสติ. มาตาปิตาอภิสนฺธินา มาตาปิตโร มาเรนฺโต
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. โวหรนฺเตน    ๒ ฉ.ม. ภิกฺขุสํฆสฺส    ๓ ฉ.ม. มาตาปิติอภิสนฺธินา
ผุสเตว. เอเสว นโย อิตรสฺมิมฺปิ จตุกฺกทฺวเย. ยถา จ มาตาปิตูสุ, เอวํ
อรหนฺเตปิ เอตานิ จตุกฺกานิ เวทิตพฺพานิ.
      มนุสฺสอรหนฺตเมว มาเรตฺวา อานนฺตริยํ ผุสติ, น ยกฺขภูตํ. กมฺมํ ปน
ภาริยํ, อานนฺตริยสทิสเมว. มนุสฺสอรหนฺตสฺส จ ปุถุชฺชนกาเลเยว สตฺถปฺปหาเร
วา วิเส วา ทินฺเนปิ ยทิ โส อรหตฺตํ ปตฺวา เตเนว มรติ, อรหนฺตฆาโต
โหติเยว. ยํ ปน ปุถุชฺชนกาเล ทินฺนํ ทานํ อรหตฺตํ ปตฺวา ปริภุญฺชติ,
ปุถุชฺชนสฺเสว ทินฺนํ โหติ. เสสอริยปุคฺคเล มาเรนฺตสฺส อานนฺตริยํ นตฺถิ. กมฺมํ
ปน ภาริยํ, อานนฺตริยสทิสเมว.
      โลหิตุปฺปาเท ตถาคตสฺส อภิชฺชกายตฺตาว ๑- ปรูปกฺกเมน จมฺมจฺเฉทํ กตฺวา
โลหิตปคฺฆรณํ นาม นตฺถิ. สรีรสฺส ปน อนฺโตเยว เอกสฺมึเยว าเน โลหิตํ
สโมสรติ. เทวทตฺเตน ปวิทฺธสิลาโต ภิชฺชิตฺวา คตา ปปฺปฏิกาปิ ๒- ตถาคตสฺส
ปาทนฺตํ ปหริ, ผรสุนา ปหโต วิย ปาโท อนฺโตโลหิโตเยว อโหสิ. ตถา
กโรนฺตสฺส อานนฺตริยํ โหติ. ชีวโก ปน ตถาคตสฺส รุจิยา สตฺถเกน จมฺมํ
ฉินฺทิตฺวา ตมฺหา านา ทุฏฺโลหิตํ นีหริตฺวา ผาสุมกาสิ, ตถา กโรนฺตสฺส
ปุญฺกมฺมเมว โหติ.
      อถ เย จ ปรินิพฺพุเต ตถาคเต เจติยํ ภินฺทนฺติ, โพธึ ฉินฺทนฺติ ๓-
ธาตุมฺหิ อุปกฺกมนฺติ, เตสํ กึ โหตีติ. ภาริยํ กมฺมํ โหติ อานนฺตริยสทิสํ.
สธาตุกํ ปน ถูปํ วา ปฏิมํ วา พาธมานํ โพธิสาขํ ฉินฺทิตุํ วฏฺฏติ. สเจปิ
ตตฺถ นิลีนา สกุณา เจติเย วจฺจํ ปาเตนฺติ, ฉินฺทิตุํ วฏฺฏติเยว. ปริโภคเจติยโต
หิ สรีรเจติยํ มหนฺตตรํ. เจติยวตฺถุํ ภินฺทิตฺวา คจฺฉนฺตํ โพธิมูลมฺปิ ฉินฺทิตฺวา
หริตุํ วฏฺฏติ. ยา ปน โพธิสาขา โพธิฆรํ พาธติ, ตํ เคหรกฺขนตฺถํ ฉินฺทิตุํ
น ลพฺภติ, โพธิอตฺถํ หิ เคหํ, น เคหตฺถํ ๔- โพธิ. อาสนฆเรปิ เอเสว นโย.
ยสฺมึ ปน อาสนฆเร ธาตุ นิหิตา โหติ, ตสฺส รกฺขนตฺถาย โพธิสาขํ ฉินฺทิตุํ
วฏฺฏติ. โพธิชคฺคนตฺถํ โอตรณสาขํ ๕ วา ปูติฏฺานํ วา นินฺทิตุํ วฏฺฏติเยว,
ภควโต สรีรปฏิชคฺคเน วิย ปุญฺมฺปิ โหติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ม. อเภชฺชกายํ ตาว ฉ. อเภชฺชกายตาย       ๒ ม. สกฺขลิกาปิ ฉ. สกลิกาปิ
@๓ ก. ภินฺทนฺติ     ๔ ฉ.ม. น เคหตฺถาย     ๕ ฉ.ม. โอโชหรณสาขํ
      สํฆเภเท สีมฏฺกสํเฆ อสนฺนิปติเต วิสุํ ปริสํ คเหตฺวา
กตโวหารานุสฺสาวนสลากคฺคาหสฺส กมฺมํ วา กโรนฺตสฺส, อุทฺเทสํ วา อุทฺทิสนฺตสฺส
เภโท จ โหติ อานนฺตริยกมฺมญฺจ. สมคฺคสญฺาย ปน วฏฺฏตีติ กมฺมํ กโรนฺตสฺส
เภโทว โหติ, น อานนฺตริยกมฺมํ, ตถาปิ ๑- นวโต อูนปริสาย. สพฺพนฺติเมน
ปริจฺเฉเทน นวนฺนํ ชนานํ โย สํฆํ ภินฺทติ, ตสฺส อานนฺตริยกมฺมํ โหติ.
อนุวตฺตกานํ ๒- อธมฺมวาทีนํ มหาสาวชฺชกมฺมํ. ธมฺมวาทิโน ปน อนวชฺชา.
      ตตฺถ นวนฺนเมว สํฆเภเท อิทํ สุตฺตํ "เอกโต อุปาลิ จตฺตาโร โหนฺติ,
เอกโต จตฺตาโร, นวโม อนุสฺสาเวติ, สลากํ คาเหติ `อยํ ธมฺโม อยํ วินโย
อิทํ สตฺถุ สาสนํ, อิมํ คณฺหถ อิมํ โรเจถา'ติ, เอวํ โข อุปาลิ สํฆราชิ เจว
โหติ สํฆเภโท จ. นวนฺนํ วา อุปาลิ อติเรกนวนฺนํ วา สํฆราชิ เจว โหติ
สํฆเภโท จา"ติ. ๓- เอเตสุ ปน ปญฺจสุ สํฆเภโท วจีกมฺมํ, เสสานิ กายกมฺมานีติ
เอวํ กมฺมโต วิญฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
      ทฺวารโตติ สพฺพาเนว เจตานิ กายทฺวารโตปิ วจีทฺวารโตปิ สมุฏฺหนฺติ.
ปุริมานิ ปเนตฺถ จตฺตาริ อาณตฺติกวิชฺชามยปโยควเสน วจีทฺวารโต สมุฏฺหิตฺวาปิ
กายทฺวารเมว ปูเรนฺติ, สํฆเภโท หตฺถมุทฺทาย เภทํ กโรนฺตสฺส กายทฺวารโต
สมุฏฺหิตฺวาปิ วจีทฺวารเมว ปูเรตีติ เอวเมตฺถ ทฺวารโตปิ วิญฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
      กปฺปฏฺิติยโตติ สํฆเภโทเยว เจตฺถ กปฺปฏฺิติโย. สณฺหนฺเต ๔- หิ
กปฺเป กปฺปเวมชฺเฌ วา สํฆเภทํ กตฺวา กปฺปวินาเสเนว มุจฺจติ. สเจปิ หิ เสฺว
กปฺโป วินสฺสิสฺสตีติ อชฺช สํฆเภทํ กโรติ, เสฺวว มุจฺจติ, เอกทิวสเมว นิรเย
ปจฺจติ. เอวํ การณํ ๕- ปน นตฺถิ. เสสานิ จตฺตาริ กมฺมานิ อานนฺตริยาเนว
โหนฺติ, น กปฺปฏฺิติยานีติ เอวเมตฺถ กปฺปฏฺิติยโตปิ วิญฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
      ปากโตติ เยน จ ปญฺจ เจตานิ ๖- กมฺมานิ กตานิ โหนฺติ, ตสฺส
สํฆเภโทเยว ปฏิสนฺธิวเสน วิปจฺจติ, เสสานิ "อโหสิกมฺมํ, นาโหสิ กมฺมวิปาโก"ติ
เอวมาทีสุ สงฺขฺยํ คจฺฉนฺติ. สํฆสฺส เภทาภาเว โลหิตุปฺปาโท, ตทภาเว
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ตถา   ๒ ม. ตสฺส อนุวตฺตกานํ  ๓ วิ. จูฬ. ๗/๓๕๑/๑๔๗   ๔ ม., ก. สํวฏฺเฏ
@๕ ฉ.ม. กรณํ                      ๖ ฉ.ม. ปญฺจเปตานิ
อรหนฺตฆาโต, ตทภาเว เจ ๑- ปิตา สีลวา โหติ มาตา ทุสฺสีลา, โน วา ตถา
สีลวตี, ปิตุฆาโต ปฏิสนฺธิวเสน วิปจฺจติ. สเจ มาตาปิตุฆาโต, ทฺวีสุปิ สีเลน
วา ทุสฺสีเลน วา สมาเนสุ มาตุฆาโตว ปฏิสนฺธิวเสน วิปจฺจติ. มาตา หิ
ทุกฺกรการินี พหูปการา จ ปุตฺตานนฺติ เอวเมตฺถ วิปากโตปิ ๒- วิญฺาตพฺโพ
วินิจฺฉโย.
      สาธารณาทีหีติ ปุริมานิ จตฺตาริ สพฺเพสมฺปิ คหฏฺปพฺพชิตานํ สาธารณานิ.
สํฆเภโท ปน "น โข อุปาลิ ภิกฺขุนี สํฆํ ภินฺทติ, น สิกฺขมานา, น
สามเณโร, น สามเณรี, น อุปาสโก, น อุปาสิกา สํฆํ ภินฺทติ, ภิกฺขุ โข
อุปาลิ ปกตตฺโต สมานสํวาสโก สมานสีมายํ ิโต สํฆํ ภินฺทตี"ติ ๓- วจนโต
วุตฺตปฺปการสฺส ภิกฺขุโนว โหติ, น อญฺสฺส, ตสฺมา อสาธารโณ. อาทิสทฺเทน
สพฺเพ เจเต ๔- ทุกฺขเวทนาสหคตา โทสโมหสมฺปยุตฺตา จาติ เอวเมตฺถ
สาธารณาทีหิปิ วิญฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
      อญฺ สตฺถารนฺติ ๕- "อยํ เม สตฺถา สตฺถุ กิจฺจํ กาตุํ อสมตฺโถ"ติ
ภวนฺตเรปิ อญฺ ติตฺถกรํ ๖- "อยํ เม สตฺถา"ติ เอวํ คเณฺหยฺย, เนตํ านํ
วิชฺชตีติ อตฺโถ.
      [๑๒๙] เอกิสฺสา โลกธาตุยาติ ทสสหสฺสิโลกธาตุยา. ตีณิ หิ เขตฺตานิ
ชาติเขตฺตํ อาณาเขตฺตํ วิสยเขตฺตํ. ตตฺถ ชาติเขตฺตํ นาม ทสสหสฺสี โลกธาตุ.
สา หิ ตถาคตสฺส มาตุกุจฺฉิโอกฺกมนกาเล นิกฺขมนกาเล สมฺโพธิกาเล
ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตเน อายุสงฺขารโวสฺสชฺชเน ๗- ปรินิพฺพาเน จ กมฺปติ.
โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาฬํ ปน อาณาเขตฺตํ นาม. อาฏานาฏิยปริตฺตโมรปริตฺตธชคฺคปริตฺตรตน-
ปริตฺตเมตฺตปริตฺตาทีนญฺหิ เอตฺถ อาณา วตฺตติ. วิสยเขตฺตสฺส ปน ปริมาณํ นตฺถิ.
พุทฺธานญฺหิ "ยาวตกํ เนยฺยํ ตาวตกํ าณํ, ยาวตกํ าณํ ตาวตกํ เนยฺยํ,
เนยฺยปริยนฺติกํ าณํ, าณปริยนฺติกํ เนยฺยนฺ"ติ ๘- วจนโต อวิสโย นาม นตฺถิ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. จ สเจ    ๒ ฉ.ม. ปากโตปิ   ๓ วิ. จูฬ. ๗/๓๕๑/๑๔๗   ๔ ฉ.ม. สพฺเพปิ เต
@๕ ก. อญฺสตฺถารนฺติ   ๖ ก. อญฺติตฺถิกรํ   ๗ ฉ.ม. อายุสงฺขาโรสฺสชฺชเน
@๘ ขุ. ปฏิ. ๓๑/๔/๔๐๙
      อิเมสุ ปน ตีสุ เขตฺเตสุ เปตฺวา อิมํ จกฺกวาฬํ อญฺสฺมึ จกฺกวาเฬ
พุทฺธา อุปฺปชฺชนฺตีติ สุตฺตํ นตฺถิ, น อุปฺปชฺชนฺตีติ ปน อตฺถิ. ตีณิ ปิฏกานิ
วินยปิฏกํ สุตฺตนฺตปิฏกํ อภิธมฺมปิฏกํ, ติสฺโส ปิฏกสงฺคีติโย ๑- มหากสฺสปตฺเถรสฺส
สงฺคีติ, ยสตฺเถรสฺส สงฺคีติ, โมคฺคลิปุตฺตตฺเถรสฺส สงฺคีตีติ. อิมา ติสฺโส
สงฺคีติโย อารุเฬฺห เตปิฏเก พุทฺธวจเน อิมํ จกฺกวาฬํ มุญฺจิตฺวา อญฺตฺถ พุทฺธา
อุปฺปชฺชนฺตีติ สุตฺตํ นตฺถิ, น อุปฺปชฺชนฺตีติ ปน อตฺถิ.
      อปุพฺพํ อจริมนฺติ อปุเร อปจฺฉา. เอกโต น อุปฺปชฺชนฺติ, ปุเร วา
ปจฺฉา วา อุปฺปชฺชนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. ตตฺถ หิ โพธิปลฺลงฺเก โพธึ อปฺปตฺวา
น อุฏฺหิสฺสามีติ นิสินฺนกาลโต ปฏฺาย ยาว มาตุกุจฺฉิสฺมึ ปฏิสนฺธิคฺคหณํ, ตาว
ปุพฺเพติ น เวทิตพฺพํ. โพธิสตฺตสฺส หิ ปฏิสนฺธิคฺคหเณ ๒- ทสสหสฺสจกฺกวาฬ-
กมฺปเนเนว เขตฺตปริคฺคโห กโต, อญฺสฺส พุทฺธสฺส อุปฺปตฺติ นิวาริตาว
โหติ. ปรินิพฺพานกาลโต ปฏฺาย ยาว สาสปมตฺตา ธาตุ ติฏฺติ, ตาว ปจฺฉาติ
น เวทิตพฺพํ. ธาตูสุ หิ ิตาสุ พุทฺธา ิตาว โหนฺติ. ตสฺมา เอตฺถนฺตเร
อญฺสฺส พุทฺธสฺส อุปฺปตฺติ นิวาริตาว โหติ. ธาตุปรินิพฺพาเน ปน ชาเต
อญฺสฺส พุทฺธสฺส อุปฺปตฺติ น นิวาริตา.
      ตีณิ หิ อนฺตรธานานิ นาม ปริยตฺติอนฺตรธานํ ปฏิเวธอนฺตรธานํ
ปฏิปตฺติอนฺตรธานนฺติ. ตตฺถ ปริยตฺตีติ ตีณิ ปิฏกานิ. ปฏิเวโธติ สจฺจปฏิเวโธ.
ปฏิปตฺตีติ ปฏิปทา. กตฺถ ปฏิเวโธ จ ปฏิปตฺติ จ โหติปิ น โหติปิ. เอกสฺมึ
หิ กาเล ปฏิเวธธรา ๓- ภิกฺขู พหู โหนฺติ, เอโส ภิกฺขุ ปุถุชฺชโนติ องฺคุลึ
ปสาเรตฺวา ทสฺเสตพฺโพ โหติ. อิมสฺมึเยว ทีเป เอกวาเร ปุถุชฺชนภิกฺขุ นาม
นาโหสิ. ปฏิปตฺติปูรกาปิ ๔- กทาจิ พหู โหนฺติ กทาจิ อปฺปา. อิติ ปฏิเวโธ จ
ปฏิปตฺติ จ โหติปิ น โหติปิ, สาสนฏฺิติยา ปน ปริยตฺติ ปมาณํ.
     ปณฺฑิโต หิ เตปิฏกํ สุตฺวา เทฺวปิ ปูเรติ. ยถา อมฺหากํ โพธิสตฺโต
อาฬารสฺส สนฺติเก ปญฺจาภิญฺา สตฺต จ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ติสฺโส สงฺคิติโย   ๒ ฉ.ม. ปฏิสนฺธิคฺคหเณน   ๓ สี. ปฏิเวธกรา
@๔ ฉ.ม. ปฏิปตฺติปูริกาปิ
เนวสญฺานาสญฺายตนสมาปตฺติยา ปริกมฺมํ ปุจฺฉิ, โส น ชานามีติ อาห. ตโต
อุทกสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา อธิคตวิเสสํ สํสนฺเทตฺวา เนวสญฺานาสญฺายตนสฺส
ปริกมฺมํ ปุจฺฉิ, โส อาจิกฺขิ, ตสฺส วจนสมนนฺตรเมว มหาสตฺโต ตํ สมฺปาเทสิ,
เอวเมว ปญฺวา ภิกฺขุ ปริยตฺตึ สุตฺวา เทฺวปิ ปูเรติ. ตสฺมา ปริยตฺติยา ิตาย
สาสนํ ิตํ โหติ.
      ยทา ปน สา อนฺตรธายติ, ตทา ปมํ อภิธมฺมปิฏกํ นสฺสติ, ตตฺถ
ปฏฺานํ สพฺพปมํ อนฺตรธายติ, อนุกฺกเมน ปจฺฉา ธมฺมสงฺคโห, ตสฺมึ อนฺตรหิเต
อิตเรสุ ทฺวีสุ ปิฏเกสุ ิเตสุปิ สาสนํ ิตเมว โหติ. ตตฺถ สุตฺตนฺตปิฏเก
อนฺตรธายมาเน ปมํ องฺคุตฺตรนิกาโย เอกทสกโต ปฏฺาย ยาว เอกกา
อนฺตรธายติ, ตทนนฺตรํ สํยุตฺตนิกาโย จกฺกเปยฺยาลโต ปฏฺาย ยาว โอฆตรณา
อนฺตรธายติ, ตทนนฺตรํ มชฺฌิมนิกาโย อินฺทฺริยภาวนโต ปฏฺาย ยาว มูลปริยายา
อนฺตรธายติ, ตทนนฺตรํ ทีฆนิกาโย ทสุตฺตรโต ปฏฺาย ยาว พฺรหฺมชาลา
อนฺตรธายติ. เอกิสฺสาปิ ทฺวินฺนมฺปิ คาถานํ ปุจฺฉา อทฺธานํ คจฺฉติ, สาสนํ
ธาเรตุํ น สกฺโกติ สภิยปุจฺฉา ๑- วิย อาฬวกปุจฺฉา ๒- วิย จ. เอตา กิร
กสฺสปพุทฺธกาลิกา อนฺตรา สาสนํ ธาเรตุํ นาสกฺขึสุ.
      ทฺวีสุ ปน ปิฏเกสุ อนฺตรหิเตสุปิ วินยปิฏเก ิเต สาสนํ ติฏฺติ,
ปริวารขนฺธเกสุ อนฺตรหิเตสุ อุภโตวิภงฺเค ิเต ิตเมว โหติ. อุภโตวิภงฺเค
อนฺตรหิเต มาติกาย ิตายปิ ิตเมว โหติ. มาติกาย อนฺตรหิตาย
ปาติโมกฺขปพฺพชฺชาอุปสมฺปทาสุ ิตาสุ สาสนํ ติฏฺติ. ลิงฺคํ อทฺธานํ คจฺฉติ,
เสตวตฺถสมณวํโส ปน กสฺสปพุทฺธกาลโต ปฏฺาย สาสนํ ธาเรตุํ นาสกฺขิ. ปจฺฉิมกสฺส
ปน สจฺจปฏิเวธโต ปจฺฉิมกสฺส สีลเภทโต จ ปฏฺาย สาสนํ โอสกฺกิตํ นาม
โหติ. ตโต ปฏฺาย อญฺสฺส พุทฺธสฺส อุปฺปตฺติ น วาริตาติ.
      ตีณิ ปรินิพฺพานานิ นาม กิเลสปรินิพฺพานํ ขนฺธปรินิพฺพานํ
ธาตุปรินิพฺพานนฺติ. ตตฺถ กิเลสปรินิพฺพานํ โพธิปลฺลงฺเก อโหสิ, ขนฺธปรินิพฺพานํ
กุสินารายํ, ธาตุปรินิพฺพานํ อนาคเต ภวิสฺสติ. สาสนสฺส กิร โอสกฺกนกาเล
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ. สุ. ๒๕/๕๑๖-๕๕๓/๔๓๔-๔๔๑   ๒ สํ.ส. ๑๕/๒๔๖/๒๕๗, ขุ.สุ. ๒๕/๑๘๓-๑๙๔
อิมสฺมึ ตมฺพปณฺณทีเป ธาตุโย สนฺนิปติตฺวา มหาเจติยํ คมิสฺสนฺติ, มหาเจติยโต
นาคทีเป ราชายตนเจติยํ, ตโต มหาโพธิปลฺลงฺกํ คมิสฺสนฺติ, นาคภวนโตปิ
เทวโลกโต พฺรหฺมโลกโตปิ ธาตุโย มหาโพธิปลฺลงฺกเมว คมิสฺสนฺติ. สาสปมตฺตาปิ
ธาตุ อนฺตรนฺตรา ๑- น นสฺสิสฺสติ. สพฺพา ธาตุโย มหาโพธิปลฺลงฺเก ราสิภูตา
สุวณฺณกฺขนฺธา ๒- วิย เอกคฺฆนา หุตฺวา ฉพฺพณฺณรํสิโย วิสฺสชฺเชสฺสนฺติ, ตา
ทสสหสฺสีโลกธาตุํ ผริสฺสนฺติ.
      ตโต ทสสหสฺสจกฺกวาเฬ เทวตาโย สนฺนิปติตฺวา "อชฺช สตฺถา
ปรินิพฺพายติ, อชฺช สาสนํ โอสกฺกติ, ปจฺฉิมทสฺสนนฺทานิปิทํ ๓- อมฺหากนฺ"ติ
ทสพลสฺส ปรินิพฺพุตทิวสโต มหนฺตตรํ การุญฺ กริสฺสนฺติ. เปตฺวา
อนาคามิขีณาสเว อวเสสา สกภาเวน สณฺาตุํ น สกฺขิสฺสนฺติ. ธาตูสุ เตโชธาตุ
อุฏฺหิตฺวา ยาว พฺรหฺมโลกา อุคฺคจฺฉิสฺสติ. สาสปมตฺตายปิ ธาตุยา สติ เอกชาลาว
ภวิสฺสติ, ธาตูสุ ปริยาทานํ คตาสุ ปจฺฉิชฺชิสฺสติ. เอวํ มหนฺตํ อานุภาวํ
ทสฺเสตฺวา ธาตูสุ อนฺตรหิตาสุ สาสนํ อนฺตรหิตํ นาม โหติ. ยาว เอวํ น
อนฺตรธายติ, ๔- ตาว อจฺฉริยนฺนาม ๕- โหติ. เอวํ อปุพฺพํ อจริมํ อุปฺปชฺเชยฺยุนฺติ
เนตํ านํ วิชฺชติ.
      กสฺมา ปน อปุพฺพํ อจริมํ น อุปฺปชฺชนฺตีติ. อนจฺฉริยตฺตา. พุทฺธา หิ
อจฺฉริยมนุสฺสา. ยถาห "เอกปุคฺคโล ภิกฺขเว โลเก อุปฺปชฺชมาโน อุปฺปชฺชติ
อจฺฉริยมนุสฺโส, กตโม เอกปุคฺคโล, ตถาคโต อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ"ติ. ๖-
      ยทิ จ เทฺว วา จตฺตาโร วา อฏฺ วา โสฬส วา เอกโต
อุปฺปชฺเชยฺยุํ, น อจฺฉริยา ภเวยฺยุํ. เอกสฺมึ หิ วิหาเร ทฺวินฺนํ เจติยานมฺปิ
ลาภสกฺกาโร อุฬาโร น โหติ, ภิกฺขูปิ พหุตาย น อจฺฉริยา ชาตา, เอวํ
พุทฺธาปิ ภเวยฺยุํ. ตสฺมา น อุปฺปชฺชนฺติ.
      เทสนาย จ วิเสสาภาวโต. ยํ หิ สติปฏฺานาทิเภทํ ธมฺมํ เอโก เทเสติ,
อญฺเน อุปฺปชฺชิตฺวาปิ โสว เทเสตพฺโพ สิยา. ตโต อนจฺฉริโย สิยา, เอกสฺมึ
ปน ธมฺมํ เทเสนฺเต เทสนาปิ อจฺฉริยา โหติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อนฺตรา      ๒ ฉ.ม. สุวณฺณกฺขนฺโธ     ๓ ฉ.ม. ปจฺฉิมทสฺสนํ ทานิ อิทํ
@๔ ฉ.ม. อนนฺตรธายติ  ๕ ฉ.ม. อจริมํ นาม      ๖ องฺ. เอกก. ๒๐/๑๗๒/๒๒
      วิวาทาภาวโต จ. พหูสุ จ พุทฺเธสุ อุปฺปนฺเนสุ ๑- พหูนํ อาจริยานํ
อนฺเตวาสิกา วิย "อมฺหากํ พุทฺโธ ปาสาทิโก, อมฺหากํ พุทฺโธ มธุรสฺสโร
ลาภี ปุญฺวา"ติปิ วิวเทยฺยุํ, ตสฺมาปิ เอวํ น อุปฺปชฺชนฺติ. อปิเจตํ การณํ
มิลินฺทรญฺา ปุฏฺเน นาคเสนตฺเถเรน วิตฺถาริตเมว. วุตฺตํ หิ:- ๒-
      "ตตฺถ ภนฺเต นาคเสน ภาสิตมฺเปตํ ภควตา `อฏฺานเมตํ ภิกฺขเว
อนวกาโส, ยํ เอกิสฺสา โลกธาตุยา เทฺว อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา อปุพฺพํ
อจริมํ อุปฺปชฺเชยฺยุํ, เนตํ านํ วิชฺชตี'ติ. เทเสนฺตา จ ภนฺเต นาคเสน สพฺเพปิ
ตถาคตา สตฺตตึส โพธิปกฺขิยธมฺเม เทเสนฺติ, กถยมานา จ จตฺตาริ อริยสจฺจานิ
กเถนฺติ, สิกฺขาเปนฺตา จ ตีสุ สิกฺขาสุ สิกฺขาเปนฺติ, อนุสาสมานา จ
อปฺปมาทปฏิปตฺติยํ อนุสาสนฺติ. ยทิ ภนฺเต นาคเสน สพฺเพสมฺปิ ตถาคตานํ เอกา
เทสนา เอกา กถา เอกา สิกฺขา เอกา อนุสิฏฺิ, เกน การเณน เทฺว ตถาคตา
เอกกฺขเณ นุปฺปชฺชนฺติ เอเกนปิ ตาว พุทฺธปฺปาเทน อยํ โลโก โอภาสชาโต, ยทิ
ทุติโย พุทฺโธ ภเวยฺย, ทฺวินฺนํ ปภาย อยํ โลโก ภิยฺโยโส มตฺตาย โอภาสชาโต
ภเวยฺย. โอวทมานา จ เทฺว ตถาคตา สุขํ โอวเทยฺยุํ, อนุสาสมานา จ สุขํ
อนุสาเสยฺยุํ, ตตฺถ เม การณํ พฺรูหิ, ยถาหํ นิสฺสํสโย ภเวยฺยนฺติ.
      อยํ มหาราช ทสสหสฺสีโลกธาตุ เอกพุทฺธธารณี, เอกสฺเสว ตถาคตสฺส
คุณํ ธาเรติ, ยทิ ทุติโย พุทฺโธ อุปฺปชฺเชยฺย, นายํ ทสสหสฺสีโลกธาตุ ธาเรยฺย,
จเลยฺย กมฺเปยฺย นเมยฺย โอนเมยฺย วินเมยฺย วิกิเรยฺย วิธเมยฺย วิทฺธํเสยฺย, น
านมุปคจฺเฉยฺย.
      ยถา มหาราช นาวา เอกปุริสสนฺธารณี ภเวยฺย, เอกสฺมึ ปุริเส อภิรุเฬฺห
สา นาวา สมุปาทิกา ภเวยฺย, อถ ทุติโย ปุริโส อาคจฺเฉยฺย ตาทิโส อายุนา
วณฺเณน วเยน ปมาเณน กิสถูเลน สพฺพงฺคปจฺจงฺเคน, โส ตํ นาวํ อภิรูเหยฺย,
อปิ นุ สา มหาราช นาวา ทฺวินฺนมฺปิ ธาเรยฺยาติ. น หิ ภนฺเต, จเลยฺย
กมฺเปยฺย นเมยฺย โอนเมยฺย วินเมยฺย วิกิเรยฺย วิธเมยฺย วิทฺธํเสยฺย, น
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อุปฺปชฺชนฺเตสุ   ๒ มิลินฺท. ๑/๒๓๑, ที. ปา. ๑๑/๑๖๑/๙๙,
@ม. อุ. ๑๔/๑๒๙/๑๑๕, องฺ. เอกก. ๒๐/๒๗๗/๒๙, อภิ. วิ. ๓๕/๘๐๙/๔๑๐
านมุปคจฺเฉยฺย, โอสีเทยฺย อุทเกติ. เอวเมว โข มหาราช อยํ ทสสหสฺสีโลกธาตุ
เอกพุทฺธธารณี,  เอกสฺเสว ตถาคตสฺส คุณํ ธาเรติ, ยทิ ทุติโย พุทฺโธ
อุปฺปชฺเชยฺย, น อยํ ทสสหสฺสีโลกธาตุ ธาเรยฺย, จเลยฺย กมฺเปยฺย นเมยฺย
โอนเมยฺย วินเมยฺย วิกิเรยฺย วิธเมยฺย วิทฺธํเสยฺย น านมุปคจฺเฉยฺย.
     ยถา วา ปน มหาราช ปุริโส ยาวทตฺถํ โภชนํ ภุญฺเชยฺย ฉาเทนฺตํ
ยาวกณฺมภิปูรยิตฺวา, โส ธาโต ปีณิโต ปริปุณฺโณ นิรนฺตโร ตณฺฑิกโต
อโนนมิตทณฺฑชาโต ปุนเทว ตาวตกํ ๑- โภชนํ ภุญฺเชยฺย, อปิ นุ โข โส มหาราช
ปุริโส สุขิโต ภเวยฺยาติ. น หิ ภนฺเต, สกึ ภุตฺโตว มเรยฺยาติ. เอวเมว
โข มหาราช อยํ ทสสหสฺสีโลกธาตุ เอกพุทฺธธารณี ฯเปฯ น านมุปคจฺเฉยฺยาติ.
     กึ นุ โข ภนฺเต นาคเสน อติธมฺมภาเรน ปวี จลตีติ. อิธ มหาราช
เทฺว สกฏา รตนปริปูริตา ภเวยฺยุํ ยาว มุขสมา, เอกสกฏโต ๒- รตนํ คเหตฺวา
เอกมฺหิ สกเฏ อากิเรยฺยุํ, อปิ นุ โข ตํ มหาราช สกฏํ ทฺวินฺนมฺปิ สกฏานํ
รตนํ ธาเรยฺยาติ. น หิ ภนฺเต, นาภิปิ ตสฺส ผเลยฺย, อาราปิ ตสฺส ภิชฺเชยฺยุํ,
เนมิปิ ตสฺส โอปเตยฺย, อกฺโขปิ ตสฺส ภิชฺเชยฺยาติ. กึ นุ โข มหาราช
อติรตนภาเรน สกฏํ ภิชฺชตีติ. อาม ภนฺเตติ. เอวเมว โข มหาราช
อติธมฺมภาเรน ปวี จลตีติ.
     อปิจ มหาราช อิมํ การณํ พุทฺธพลปริทีปนาย โอสาริตํ, อญฺมฺปิ ตตฺถ
อภิรูปํ การณํ สุโณหิ, เยน การเณน เทฺว สมฺมาสมฺพุทฺธา เอกกฺขเณ นุปฺปชฺชนฺติ.
ยทิ มหาราช เทฺว สมฺมาสมฺพุทฺธา เอกกฺขเณ อุปฺปชฺเชยฺยุํ, เตสํ ปริสาย วิวาโท
อุปฺปชฺเชยฺย "ตุมฺหากํ พุทฺโธ อมฺหากํ พุทฺโธ"ติ อุภโตปกฺขชาตา ภเวยฺยุํ. ยถา
มหาราช ทฺวินฺนํ พลวามจฺจานํ ปริสาย วิวาโท อุปฺปชฺเชยฺย `ตุมฺหากํ อมจฺโจ
อมฺหากํ อมจฺโจ'ติ อุภโตปกฺขชาตา โหนฺติ, เอวเมว โข มหาราช ยทิ เทฺว
สมฺมาสมฺพุทฺธา เอกกฺขเณ อุปฺปชฺเชยฺยุํ, เตสํ ปริสาย วิวาโท อุปฺปชฺเชยฺย
`ตุมฺหากํ พุทฺโธ  อมฺหากํ พุทฺโธ'ติ อุภโตปกฺขชาตา ภเวยฺยุํ. อิทํ ตาว มหาราช
เอกํ การณํ, เยน การเณน เทฺว สมฺมาสมฺพุทฺธา เอกกฺขเณ นุปฺปชฺชนฺติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ตตฺตกํ   ๒ ฉ.ม. เอกสฺมา สกฏโต
     อปรมฺปิ มหาราช อุตฺตริการณํ สุโณหิ, เยน การเณน เทฺว
สมฺมาสมฺพุทฺธา เอกกฺขเณ นุปฺปชฺชนฺติ. ยทิ มหาราช เทฺว สมฺมาสมฺพุทฺธา เอกกฺขเณ
อุปฺปชฺเชยฺยุํ, อคฺโค พุทฺโธติ ยํ วจนํ, ตํ มิจฺฉา ภเวยฺย. เชฏฺโ พุทฺโธติ ยํ
วจนํ, ตํ มิจฺฉา ภเวยฺย. เสฏฺโ พุทฺโธติ, วิสิฏฺโ พุทฺโธติ, อุตฺตโม พุทฺโธติ,
ปวโร พุทฺโธติ, อสโม พุทฺโธติ, อสมสโม พุทฺโธติ, อปฺปฏิสโม พุทฺโธติ,
อปฺปฏิภาโค พุทฺโธติ, อปฺปฏิปุคฺคโล พุทฺโธติ ยํ วจนํ, ตํ มิจฺฉา ภเวยฺย.
อิทมฺปิ โข ตฺวํ มหาราช การณํ อตฺถโต สมฺปฏิจฺฉ, เยน การเณน เทฺว
สมฺมาสมฺพุทฺธา เอกกฺขเณ นุปฺปชฺชนฺติ.
     อปิจ มหาราช พุทฺธานํ ภควนฺตานํ สภาวปกติ เอสา, ยํ เอโกเยว
พุทฺโธ โลเก อุปฺปชฺชติ. กสฺมา การณา?  มหนฺตตาย สพฺพญฺุพุทฺธคุณานํ.
อญฺมฺปิ มหาราช ยํ โลเก มหนฺตํ, ตํ เอกํเยว โหติ. ปวี มหาราช
มหนฺตี, สา เอกาเยว. สาคโร มหนฺโต, โส เอโกเยว. สิเนรุ คิริราชา
มหนฺโต, โส เอโกเยว. อากาโส มหนฺโต, โส เอโกเยว. สกฺโก มหนฺโต, โส
เอโกเยว. มาโร มหนฺโต, โส เอโกเยว. มหาพฺรหฺมา มหนฺโต, โส เอโกเยว.
ตถาคโต อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ มหนฺโต, โส เอโกเยว โลกสฺมึ. ยตฺถ เต
อุปฺปชฺชนฺติ, ตตฺถ อญฺเสํ ๑- โอกาโส น โหติ. ตสฺมา มหาราช ตถาคโต
อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ เอโกเยว โลเก อุปฺปชฺชตีติ. สุกถิโต ภนฺเต นาคเสน
ปโญฺห โอปมฺเมหิ การเณหี"ติ.
     เอกิสฺสา โลกธาตุยาติ เอกสฺมึ จกฺกวาเฬ. เหฏฺา อิมินาว ปเทน
ทสจกฺกวาฬสหสฺสานิ คหิตานิ ตานิปิ, เอกจกฺกวาเฬเนว ปริจฺฉินฺทิตุํ วฏฺฏนฺติ.
พุทฺธา หิ อุปฺปชฺชมานา อิมสฺมึเยว จกฺกวาเฬ อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปชฺชนฏฺาเน ปน
วาริเต อิโต อญฺเสุ จกฺกวาเฬสุ นุปฺปชฺชนฺตีติ วาริตเมว โหติ.
     อปุพฺพํ อจริมนฺติ เอตฺถ จกฺกรตนปาตุภาวโต ปุพฺเพ น ๒- ปุพฺพํ,
ตสฺเสว อนฺตรธานโต ปจฺฉา น ๒- จริมํ. ตตฺถ ทฺวิธา จกฺกรตนสฺส อนฺตรธานํ
โหติ, จกฺกวตฺติโน กาลกิริยาย วา ปพฺพชฺชาย วา. อนฺตรธายมานญฺจ ปน ตํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อญฺสฺส       ๒ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ
กาลกิริยโต วา ปพฺพชฺชโต วา สตฺตเม ทิวเส อนฺตรธายติ, ตโต ปรํ
จกฺกวตฺติโน ปาตุภาโว อวาริโต.
     กสฺมา ปน เอกจกฺกวาเฬ เทฺว จกฺกวตฺติโน นุปฺปชฺชนฺตีติ. วิวาทุปจฺเฉทโต
อจฺฉริยภาวโต จกฺกรตนสฺส มหานุภาวโต จ. ทฺวีสุ ปน ๑- อุปฺปชฺชนฺเตสุ "อมฺหากํ
ราชา มหนฺโต อมฺหากํ ราชา มหนฺโต"ติ วิวาโท อุปฺปชฺเชยฺย. เอกสฺมึ ทีเป
จกฺกวตฺตีติ จ เอกสฺมึ ทีเป จกฺกวตฺตีติ จ อนจฺฉริยา ภเวยฺยุํ. โย จายํ
จกฺกรตนสฺส ทฺวิสหสฺสทีปปริวาเรสุ จตูสุ มหาทีเปสุ อิสฺสริยานุปฺปทานสมตฺโถ
มหานุภาโว, โส ปริหาเยถ. อิติ วิวาทุปจฺเฉทโต อจฺฉริยภาวโต จกฺกรตนสฺส
มหานุภาวโต จ น เอกจกฺกวาเฬ เทฺว อุปฺปชฺชนฺติ.
     [๑๓๐] ยํ อิตฺถี อสฺส อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธติ เอตฺถ ติฏฺตุ ตาว
สพฺพญฺุคุเณ  นิพฺพตฺเตตฺวา โลกุตฺตารณสมตฺโถ ๒- พุทฺธภาโว, ปณิธานมตฺตมฺปิ
อิตฺถิยา น สมฺปชฺชติ.
         มนุสฺสตฺตํ ลิงฺคสมฺปตฺติ    เหตุ สตฺถารทสฺสนํ
         ปพฺพชฺชา คุณสมฺปตฺติ     อธิกาโร จ ฉนฺทตา
         อฏฺธมฺมสโมธานา      อภินีหาโร สมิชฺฌตีติ. ๓-
     อิมานิ หิ ปณิธานสมฺปตฺติการณานิ. อิติ ปณิธานมฺปิ สมฺปาเทตุํ อสมตฺถาย
อิทฺธิยา กุโต พุทฺธภาโวติ "อฏฺานเมตํ อนวกาโส ยํ อิตฺถี อสฺส อรหํ
สมฺมาสมฺพุทฺโธ"ติ วุตฺตํ. สพฺพาการปริปูโร จ ปุญฺุสฺสโย สพฺพาการปริปูรเมว
อตฺตภาวํ นิพฺพตฺเตตีติ ปุริโสว อรหํ โหติ สมฺมาสมฺพุทฺโธ.
     ยํ อิตฺถี ราชา อสฺส จกฺกวตฺตีติอาทีสุปิ ยสฺมา อิตฺถิยา
โกโสหิตวตฺถคุยฺหตาทีนํ อภาเวน ลกฺขณานิ น ปริปูเรนฺติ, อิตฺถิรตนาภาเวน
สตฺตรตนสมงฺคิตา น สมฺปชฺชติ, สพฺพมนุสฺเสหิ จ อธิโก อตฺตภาโว น โหติ, ตสฺมา
"อฏฺานเมตํ อนวกาโส ยํ อิตฺถี ราชา อสฺส จกฺกวตฺตี"ติ วุตฺตํ. ยสฺมา จ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. หิ          ๒ ก. โลกุตฺตรลาภสมตฺโถ
@๓ สฺยามรฏฺโปฏฺกสฺส ปาลิยํ อยํ ปาโ น ทิสฺสติ, อภิ.สํ.อ. ๑/๙๒,
@อุทาน. อ. ๑๖๕, พุทฺธวํส. อ. ๔๒๐, จริยาปิฏก. อ. ๒๑, ๓๙๑
สกฺกตฺตาทีนิ ตีณิ านานิ อุตฺตมานิ, อิตฺถิลิงฺคญฺจ หีนํ, ตสฺมา ตสฺสา
สกฺกตฺตาทีนิปิ ปฏิสิทฺธานิ.
     นนุ จ ยถา อิตฺถิลิงฺคํ, เอวํ ปุริสลิงฺคมฺปิ พฺรหฺมโลเก นตฺถิ. ตสฺมา
"ยํ ปุริโส พฺรหฺมตฺตํ กเรยฺย, านเมตํ วิชฺชตี"ติปิ น วตฺตพฺพํ สิยาติ. โน น
วตฺตพฺพํ, กสฺมา? อิธ ปุริสสฺส ตตฺถ นิพฺพตฺตนโต. พฺรหฺมตฺตนฺติ หิ
มหาพฺรหฺมตฺตํ อธิปฺเปตํ. อิตฺถี จ อิธ ฌานํ ภาเวตฺวา กาลํ กตฺวา
พฺรหฺมปาริสชฺชานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชติ, น มหาพฺรหฺมานํ, ปุริโส ปน ตตฺถ น
อุปฺปชฺชตีติ น วตฺตพฺโพ. สมาเนปิ เจตฺถ อุภยลิงฺคาภาเว ปุริสสณฺานาว
พฺรหฺมาโน, น อิตฺถิสณฺานา, ตสฺมา สุวุตฺตเมเวตํ.
     [๑๓๑] กายทุจฺจริตสฺสาติอาทีสุ ยถา นิมฺพพีชโกสาตกีพีชาทีนิ ๑- มธุรผลํ
น นิพฺพตฺเตนฺติ, อสาตํ อมธุรเมว นิพฺพตฺเตนฺติ, เอวํ กายทุจฺจริตาทีนิ
มธุรวิปากํ น นิพฺพตฺเตนฺติ, อมธุรเมว วิปากํ นิพฺพตฺเตนฺติ. ยถา จ
อุจฺฉุพีชสาลิพีชาทีนิ มธุรํ สาธุรสเมว ผลํ นิพฺพตฺเตนฺติ, น อสาตํ กฏุกํ, เอวํ
กายสุจริตาทีนิ มธุรเมว วิปากํ นิพฺพตฺเตนฺติ, น อมธุรํ. วุตฺตมฺปิ เจตํ:-
          "ยาทิสํ วปเต พีชํ     ตาทิสํ ลภเต ผลํ
           กลฺยาณการี กลฺยาณํ   ปาปการี จ ปาปกนฺ"ติ. ๒-
     ตสฺมา "อฏฺานเมตํ อนวกาโส ยํ กายทุจฺจริตสฺสา"ติอาทิ วุตฺตํ.
     กายทุจฺจริตสมงฺคีติอาทีสุ สมงฺคีติ ปญฺจวิธา สมงฺคิตา อายูหนสมงฺคิตา
เจตนาสมงฺคิตา กมฺมสมงฺคิตา วิปากสมงฺคิตา อุปฏฺานสมงฺคิตาติ. ตตฺถ
กุสลากุสลกมฺมายูหนกฺขเณ อายูหนสมงฺคิตาติ วุจฺจติ. ตถา เจตนาสมงฺคิตา. ยาว
ปน อรหตฺตํ น ปาปุณนฺติ, ตาว สพฺเพปิ สตฺตา ปุพฺเพ อุปจิตํ วิปาการหํ
กมฺมํ สนฺธาย "กมฺมสมงฺคิโน"ติ วุจฺจนฺติ, เอสา กมฺมสงฺคิตา. วิปากสมงฺคิตา
วิปากกฺขเณเยว เวทิตพฺพา. ยาว ปน สตฺตา อรหตฺตํ น ปาปุณนฺติ, ตาว
เนสํ ตโต ตโต จวิตฺวา นิรเย ตาว อุปฺปชฺชมานานํ อคฺคิชาลโลหกุมฺภิอาทีหิ
อุปฏฺานากาเรหิ นิรโย, คพฺภเสยฺยกตฺตํ อาปชฺชมานานํ มาตุกุจฺฉิ, เทเวสุ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. นิมฺพพีชโกสาตกีพีชาทีนิ        ๒ สํ.ส. ๑๕/๒๕๖/๒๗๓
อุปฺปชฺชมานานํ กปฺปรุกฺขวิมานาทีหิ อุปฏฺานากาเรหิ เทวโลโกติ เอวํ
อุปฺปตฺตินิมิตฺตํ อุปฏฺาติ, อิติ เนสํ อิมินา อุปฺปตฺตินิมิตฺตอุปฏฺาเนน
อปริมุตฺตตฺตา อุปฏฺานสมงฺคิตา นาม. สา จลติ เสสา นิจฺจลา. นิรเย หิ
อุปฏฺิเตปิ เทวโลโก อุปฏฺาติ, เทวโลเก อุปฏฺิเตปิ นิรโย อุปฏฺาติ, มนุสฺสโลเก
อุปฏฺิเตปิ ติรจฺฉานโยนิ อุปฏฺาติ, ติรจฺฉานโยนิยา จ อุปฏฺิตายปิ มนุสฺสโลโก
อุปฏฺาติเยว.
     ตตฺริทํ วตฺถุ:- โสณคิริปาเท กิร อเจลวิหาเร ๑- โสณตฺเถโร นาม เอโก
ธมฺมกถิโก, ตสฺส ปิตา สุนขชีวิโก อโหสิ, เถโร ตํ ปฏิพาหนฺโตปิ สีลสํวเร ๒-
เปตุํ อสกฺโกนฺโต "มา นสฺสิ ชรโก"ติ ๓- มหลฺลกกาเล อกามกํ ปพฺพาเชสิ. ตสฺส
คิลานเสยฺยาย นิปนฺนสฺส นิรโย อุปฏฺาติ, โสณคิริปาทโต มหนฺตา มหนฺตา สุนขา
อาคนฺตฺวา ขาทิตุกามา วิย สมฺปริวาเรสุํ. โส มหาภยภีโต  "วาเรหิ ตาต โสณ,
วาเรหิ ตาต โสณา"ติ อาห. กึ มหาเถราติ. น ปสฺสสิ ตาตาติ ตํ ปวุตฺตึ
อาจิกฺขิ. โสณตฺเถโร "กถํ หิ นาม มาทิสสฺส ปิตา นิรเย นิพฺพตฺติสฺสติ,
ปติฏฺาสฺส ๔- ภวิสฺสามี"ติ สามเณเรหิ นานาปุปฺผานิ อาหราเปตฺวา
เจติยงฺคณโพธิยงฺคเณสุ มาลาสนฺถรปูชญฺจ ๕- อาสนปูชญฺจ กาเรตฺวา ปิตรํ มญฺเจน
เจติยงฺคณํ อาหริตฺวา มญฺเจ นิสีทาเปตฺวา "อยํ มหาเถร ปูชา ตุมฺหากํ อตฺถาย
กตา. `อยํ เม ภควา ทุคฺคตปณฺณากาโร'ติ วตฺวา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา จิตฺตํ
ปสาเทหี"ติ อาห. โส มหาเถโร ปูชํ ทิสฺวา ตถา กโรนฺโต จิตฺตํ ปสาเทสิ,
ตาวเทวสฺส เทวโลโก อุปฏฺาสิ, นนฺทนวนจิตฺตลตาวนมิสฺสกวนปารุสกวนวิมานานิ
เจว นาฏกานิ จ ปริวาเรตฺวา ิตานิ วิย อเหสุํ. โส "อเปถ อเปถ
โสณา"ติ อาห. กิมิทํ เถราติ. เอตา เต ตาต มาตโร อาคจฺฉนฺตีติ.
เถโร "สคฺโค อุปฏฺิโต มหาเถรสฺสา"ติ จินฺเตสิ. เอวํ อุปฏฺานสมงฺคิตา
จลตีติ เวทิตพฺพา. เอตาสุ สมงฺคิตาสุ อิธ อายูหนเจตนากมฺมสมงฺคิตาวเสน
กายทุจฺจริตสมงฺคีติอาทิ วุตฺตํ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ปเจลิวิหาเร    ๒ ฉ.ม. สํวเร       ๓ สี., ก. วราโกติปิ
@๔ ม. ปติฏฺมสฺส      ๕ ฉ.ม. ตลสนฺถรณปูชํ
     [๑๓๒] เอวํ วุตฺเต อายสฺมา อานนฺโทติ "เอวํ ภควตา อิมสฺมึ
สุตฺเต วุตฺเต เถโร อาทิโต ปฏฺาย สพฺพํ สุตฺตํ สมนฺนาหริตฺวา เอวํ
สสฺสิริกํ กตฺวา เทสิตสุตฺตสฺส นาม ภควตา นามํ  น คหิตํ, หนฺทสฺส นามํ
คณฺหาเปสฺสามี"ติ จินฺเตตฺวา ภควนฺตํ เอตทโวจ.
      ตสฺมา ติห ตฺวนฺติอาทีสุ อยํ อตฺถโยชนา:-
อานนฺท ยสฺมา อิมสฺมึ ธมฺมปริยาเย "อฏฺารส โข อิมานนฺท
ธาตุโย, ฉ อิมานนฺท ธาตุโย"ติ เอวํ พหุธาตุโย วิภตฺตา, ตสฺมา ติห
ตฺวํ อิมํ ธมฺมปริยายํ พหุธาตุโกติปิ นํ ธาเรหิ. ยสฺมา ปเนตฺถ
ธาตุอายตนปฏิจฺจสมุปฺปาทฏฺานฏฺานวเสน จตฺตาโร ปริวฏฺฏา กถิตา, ตสฺมา
จตุปริวฏฺโฏติปิ นํ ธาเรหิ. ยสฺมา จ อาทาสํ โอโลเกนฺตสฺส มุขนิมิตฺตํ
วิย อิมํ ธมฺมปริยายํ โอโลเกนฺตสฺส เอเต ธาตุอาทโย อตฺถา ปากฏา โหนฺติ,
ตสฺมา ธมฺมาทาโสติปิ นํ ธาเรหิ. ยสฺมา จ ยถา นาม ปรเสนมทฺทนา
โยธา สงฺคามตูริยํ ปคฺคเหตฺวา ปรเสนํ ปวิสิตฺวา สปตฺเต มทฺทิตฺวา อตฺตโน
ชยํ คณฺหนฺติ, เอวเมว กิเลสเสนมทฺทนา ๑- โยคิโน อิธ วุตฺตวเสน วิปสฺสนํ
ปคฺคเหตฺวา กิเลเส มทฺทิตฺวา อตฺตโน อรหตฺตชยํ คณฺหนฺติ, ตสฺมา
อมตทุนฺทุภีติปิ นํ ธาเรหิ. ยสฺมา จ ยถา สงฺคามโยธา ปญฺจาวุธํ คเหตฺวา
ปรเสนํ วิทฺธํเสตฺวา ชยํ คณฺหนฺติ, เอวํ โยคิโนปิ อิธ วุตฺตํ วิปสฺสนาวุธํ
คเหตฺวา กิเลสเสนํ วิทฺธํเสตฺวา อรหตฺตชยํ คณฺหนฺติ, ตสฺมา อนุตฺตโร
สงฺคามวิชโยติปิ นํ ธาเรหีติ.
                    ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺกถาย
                      พหุธาตุกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
                        ----------------
@เชิงอรรถ: ๑ สี. กิเลสมทฺทนา

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๑๐ หน้า ๗๑-๘๙.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=10&A=1803&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=10&A=1803&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=14&i=234
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=14&A=3432
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=14&A=3299
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=14&A=3299
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๔
http://84000.org/tipitaka/read/?index_14