อรรถกถาเล่มที่ ๔๗ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ปฏิสํ.อ.๑ (สทฺธมฺม.๑)

                     ๖. อุทยพฺพยาณนิทฺเทสวณฺณนา
     [๔๙] อิทานิ อนนฺตรํ วุตฺตสฺส สมฺมสนาณสฺส นานานเยหิ ภาวนาถิร-
กรเณน ปารํ คนฺตฺวา ิเตน อนิจฺจาทิโต ทิฏฺเ สงฺขาเร อุทยพฺพเยน
ปริจฺฉินฺทิตฺวา อนิจฺจาทิโต วิปสฺสนตฺถํ วุตฺตสฺส อุทยพฺพยานุปสฺสนาาณสฺส
นิทฺเทเส. ชาตํ รูปนฺติอาทีสุ สนฺตติวเสน ยถาสกํ ปจฺจเยหิ นิพฺพตฺตํ รูปํ. ตสฺส
รูปสฺส ชาตสฺส นิพฺพตฺติลกฺขณํ ชาตึ อุปฺปาทํ อภินวาการํ อุทโยติ
@เชิงอรรถ: ๑ สี. อปุนปฺปุนรุปฺปตฺติวเสน ๒ สี.ม. ชรามรณนฺติอาทีสุ
วิปริณามลกฺขณํ ขยํ ภงฺคํ วโยติ, อนุปสฺสนา ปุนปฺปุนํ นิสามนา,
อุทยพฺพยานุปสฺสนาาณนฺติ อตฺโถ. เวทนาทีสุปิ เอเสว นโย. ชาติชรา-
มรณวนฺตานํเยว อุทยพฺพยสฺส ปริคฺคเหตพฺพตฺตา ชาติชรามรณานํ อุทยพฺพยา-
ภาวโต ชาติชรามรณํ อนามสิตฺวา ชาตํ จกฺขุํ ฯเปฯ ชาโต ภโวติ เปยฺยาลํ
กตํ. โส เอวํ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ ปสฺสนฺโต เอวํ ชานาติ
"อิเมสํ ขนฺธานํ อุปฺปตฺติโต ปุพฺเพ อนุปฺปนฺนานํ ราสิ วา นิจโย วา นตฺถิ,
อุปฺปชฺชมานานมฺปิ ราสิโต วา นิจยโต วา อาคมนํ นาม นตฺถิ, นิรุชฺฌมานานมฺปิ
ทิสาวิทิสา คมนํ นาม นตฺถิ, นิรุทฺธานมฺปิ เอกสฺมึ าเน ราสิโต นิจยโต
นิธานโต อวฏฺานํ นาม นตฺถิ. ยถา ปน วีณาย วาทิยมานาย อุปฺปนฺนสฺส
สทฺทสฺส เนว อุปฺปตฺติโต ปุพฺเพ สนฺนิจโย, อตฺถิ, น อุปฺปชฺชมาโน สนฺนิจยโต
อาคโต, น นิรุชฺฌมานสฺส ทิสาวิทิสา คมนํ อตฺถิ, น นิรุทฺโธ กตฺถจิ สนฺนิจิโต
ติฏฺติ, อถ โข วีณญฺจ อุปวีณญฺจ ปุริสสฺส จ ตชฺชํ วายามํ ปฏิจฺจ อหุตฺวา
สมฺโภติ, หุตฺวา ปฏิเวติ เอวํ สพฺเพปิ รูปารูปิโน ธมฺมา อหุตฺวา สมฺโภนฺติ,
หุตฺวา ปฏิเวนฺตี"ติ ๑- ปสฺสติ.
     [๕๐] เอวํ สงฺเขปโต อุทยพฺพยทสฺสนตฺถํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ วิตฺถารโต
ทสฺเสตุํ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ อุทยํ ปสฺสนฺโต กติ ลกฺขณานิ ปสฺสตีติอาทีหิ ราสิโต
คณนํ ปุจฺฉิตฺวา ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ อุทยํ ปสฺสนฺโต ปญฺจวีสติ ลกฺขณานิ
ปสฺสตีติอาทีหิ ราสิโตว คณนํ วิสฺสชฺเชตฺวา ปุเน รูปกฺขนฺธสฺส อุทยํ
ปสฺสนฺโต กติ ลกฺขณานิ ปสฺสตีติอาทีหิ วิภาคโต คณนํ ปุจฺฉิตฺวา รูปกฺขนฺธสฺส
อุทยํ ปสฺสนฺโต ปญฺจ ลกฺขณานิ ปสฺสตีติอาทีหิ วิภาคโต คณนํ วิสฺสชฺเชตฺวา
ปุน รูปกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสนฺโต กตมานิ ปญฺจ ลกฺขณานิ ปสฺสตีติอาทีหิ
ลกฺขณวิภาคํ ปุจฺฉิตฺวา วิสฺสชฺชนํ กตํ.
@เชิงอรรถ: ๑ วิสุทฺธิ ๓/๒๖๖-๓ (สฺยา)
     ตตฺถ อวิชฺชาสมุทยา รูปสมุทโยติ "ปุริมกมฺมภวสฺมึ โมโห อวิชฺชา"ติ
วุตฺตาย อวิชฺชาย สติ อิมสฺมึ ภเว รูปสฺส อุปฺปาโท โหตีติ อตฺโถ.
ปจฺจยสมุทยฏฺเนาติ ปจฺจยสฺส อุปฺปนฺนภาเวนาติ อตฺโถ. อวิชฺชาตณฺหากมฺมานิ
เจตฺถ อิธ ปฏิสนฺธิเหตุภูตา อตีตปจฺจยา. อิเมสุ จ ตีสุ คหิเตสุ สงฺขารุปาทานานิ
คหิตาเนว โหนฺติ. อาหารสมุทยาติ ปวตฺติปจฺจเยสุ กพฬีการาหารสฺส พลวตฺตา
โสเยว คหิโต. ตสฺมึ ปน คหิเต ปวตฺติเหตุภูตานิ อุตุจิตฺตานิปิ คหิตาเนว โหนฺติ.
นิพฺพตฺติลกฺขณนฺติ อทฺธาสนฺตติขณวเสน รูปสฺส อุปฺปาทํ, อุปฺปาโทเยว สงฺขต-
ลกฺขณตฺตา ลกฺขณนฺติ จ วุตฺโต. ปญฺจ ลกฺขณานีติ อวิชฺชาตณฺหากมฺมาหารา
นิพฺพตฺติ จาติ อิมานิ ปญฺจ ลกฺขณานิ. อวิชฺชาทโยปิ หิ รูปสฺส อุทโย ลกฺขียติ
เอเตหีติ ลกฺขณา. นิพฺพตฺติ ปน สงฺขตลกฺขณเมว, ตมฺปิ สงฺขตนฺติ ลกฺขียติ
เอเตนาติ ลกฺขณํ.
     อวิชฺชานิโรธา รูปนิโรโธติ อนาคตภวสฺส ปจฺจยภูตาย อิมสฺมึ ภเว
อวิชฺชาย อรหตฺตมคฺคาเณน นิโรเธ กเต ปจฺจยาภาวา อนาคตสฺส รูปสฺส
อนุปฺปาโท วิโรโธ โหตีติ อตฺโถ. ปจฺจยนิโรธฏฺเนาติ ปจฺจยสฺส นิรุทฺธ-
ภาเวนาติ อตฺโถ. นิโรโธ เจตฺถ อนาคตปฏิสนฺธิปจฺจยานํ อิธ อวิชฺชา-
ตณฺหากมฺมานํเยว นิโรโธ. อาหารนิโรธา รูปนิโรโธติ ปวตฺติปจฺจยสฺส
กพฬีการาหารสฺส อภาเว ตํสมุฏฺานรูปาภาโว โหติ. วิปริณามลกฺขณนฺติ
อทฺธาสนฺตติขณวเสน รูปสฺส ภงฺคํ, ภงฺโคเยว สงฺขตลกฺขณตฺตา ลกฺขณนฺติ วุตฺโต.
อิธ ปญฺจ ลกฺขณานีติ อวิชฺชาตณฺหากมฺมาหารานํ อภาวนิโรธา จตฺตาริ,
วิปริณาโม เอกนฺติ ปญฺจ. เอส นโย เวทนากฺขนฺธาทีสุ. อยํ ปน
วิเสโส:- อรูปกฺขนฺธานํ อุทยพฺพยทสฺสนํ อทฺธาสนฺตติวเสน, น ขณวเสน. ผสฺโส
เวทนาสญฺาสงฺขารกฺขนฺธานํ ปวตฺติปจฺจโย, ตนฺนิโรธา จ เตสํ นิโรโธ. นามรูปํ
วิญฺาณกฺขนฺธสฺส ปวตฺติปจฺจโย, ตํนิโรธา จ ตสฺส นิโรโธติ.
     เกจิ ปนาหุ "จตุธา ปจฺจยโต อุทยพฺพยทสฺสเน อตีตาทิวิภาคํ อนามสิตฺวาว
สพฺพสามญฺวเสน อวิชฺชาทีหิ อุเทตีติ อุปฺปชฺชมานภาวมตฺตํ ตณฺหาติ, น อุปฺปาทํ.
อวิชฺชานิโรธา นิรุชฺฌตีติ อนุปฺปชฺชมานภาวมตฺตํ คณฺหาติ, น ภงฺคํ ขณโต
อุทยพฺพยทสฺสเน ปจฺจุปฺปนฺนานํ อุปฺปาทํ ภงฺคํ ตณฺหาตี"ติ.
     วิปสฺสมาโน ปน วิปสฺสโก ปมํ ปจฺจยโต อุทยพฺพยํ มนสิกริตฺวา วิปสฺสนา
กาเล อวิชฺชาทิเก จตุโร ธมฺเม วิสฺสชฺเชตฺวา อุทยพฺพยวนฺเตเยว ขนฺเธ คเหตฺวา
เตสํ อุทยพฺพยํ ปสฺสติ. เอวญฺจ ตสฺส วิปสฺสกสฺส "เอวํ รูปาทีนํ อุทโย, เอวํ
วโย, เอวํ รูปาทโย อุเทนฺติ, เอวํ เวนฺตีติ ปจฺจยโต จ ขณโต จ วิตฺถาเรน
อุทยพฺพยํ ปสฺสโต "อิติ กิร อิเม ธมฺมา อหุตฺวา สมฺโภนฺติ, หุตฺวา ปฏิเวนฺตี"ติ
าณํ วิสทตรํ โหติ, สจฺจปฏิจฺจสมุปฺปาทนยลกฺขณเภทา ปากฏา โหนฺติ. ยํ หิ
โส อวิชฺชาทิสมุทยา ขนฺธานํ สมุทยํ อวิชฺชาทินิโรธา จ ขนฺธานํ นิโรธํ ปสฺสติ,
อิทมสฺส ปจฺจยโต อุทยพฺพยทสฺสนํ. ยํ ปน นิพฺพตฺติลกฺขณวิปริณามลกฺขณานิ
ปสฺสนฺโต ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ ปสฺสติ, อิทมสฺส ขณโต อุทยพฺพยทสฺสนํ.
อุปฺปตฺติกฺขเณเยว หิ นิพฺพตฺติลกฺขณํ, ภงฺคกฺขเณ จ วิปริณามลกฺขณํ.
     อิจฺจสฺเสวํ ปจฺจยโต เจว ขณโต จ เทฺวธา อุทยพฺพยํ ปสฺสโต ปจฺจยโต
อุทยทสฺสเนน สมุทยสจฺจํ ปากฏํ โหติ ชนกาวโพธโต. ขณโต อุทยทสฺสเนน
ทุกฺขสจฺจํ ปากฏํ โหติ ชาติทุกฺขาวโพธโต. ปจฺจยโต วยทสฺสเนน นิโรธสจฺจํ ปากฏํ
โหติ ปจฺจยานุปฺปาเทน ปจฺจยวตํ อนุปฺปาทาวโพธโต. ขณโต วยทสฺสเนน
ทุกฺขสจฺจเมว ปากฏํ โหติ มรณทุกฺขาวโพธโต. ยญฺจสฺส อุทยพฺพยทสฺสนํ, มคฺโควายํ
โลกิโกติ มคฺคสจฺจํ ปากฏํ โหติ ตตฺร สมฺโมหวิฆาตโต.
     ปจฺจยโต จสฺส อุทยทสฺสเนน อนุโลโม ปฏิจฺจสมุปฺปาโท ปากโฏ โหติ
"อิมสฺมึ สติ อิทํ โหตี"ติ อวโพธโต. ปจฺจยโต วยทสฺสเนน ปฏิโลโม
ปฏิจฺจสมุปฺปาโท ปากโฏ โหติ "อิมสฺส นิโรธา อิทํ นิรุชฺฌตี"ติ ๑- อวโพธโต.
ขณโต ปน อุทยพฺพยทสฺสเนน ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ธมฺมา ปากฏา โหนฺติ
สงฺขตลกฺขณาวโพธโต. อุทยพฺพยวนฺโต หิ สงฺขตา, เต จ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนาติ.
     ปจฺจยโต จสฺส อุทยทสฺสเนน เอกตฺตนโย ปากโฏ โหติ เหตุผลสมฺพนฺเธน
สนฺตานสฺส อนุปจฺเฉทาวโพธโต. อถ สุฏฺุตรํ อุจฺเฉททิฏฺึ ปชหติ. ขณโต
อุทยทสฺสเนน นานตฺตนโย ปากโฏ โหติ นวนวานํ อุปฺปาทาวโพธโต. อถ สุฏฺุตรํ
สสฺสตทิฏฺึ ปชหติ. ปจฺจยโต จสฺส อุทยพฺพยทสฺสเนน อพฺยาปารนโย ปากโฏ
โหติ ธมฺมานํ อวสวตฺติภาวาวโพธโต. อถ สุฏฺุตรํ อตฺตทิฏฺึ ปชหติ. ปจฺจยโต
ปน อุทยทสฺสเนน เอวํ ธมฺมตานโย ปากโฏ โหติ ปจฺจยานุรูเปน
ผลสฺสุปฺปาทาวโพธโต. อถ สุฏฺุตรํ อกิริยทิฏฺึ ปชหติ.
     ปจฺจยโต จสฺส อุทยทสฺสเนน อนตฺตลกฺขณํ ปากฏํ โหติ ธมฺมานํ นิรีหกตฺต-
ปจฺจยปฏิพทฺธวุตฺติตาวโพธโต. ขณโต อุทยพฺพยทสฺสเนน อนิจฺจลกฺขณํ ปากฏํ โหติ
หุตฺวา อภาวาวโพธโต, ปุพฺพนฺตาปรนฺตวิเวกาวโพธโต จ. ทุกฺขลกฺขณมฺปิ ปากฏํ
โหติ อุทยพฺพเยหิ ปฏิปีฬนาวโพธโต. สภาวลกฺขณมฺปิ ปากฏํ โหติ อุทยพฺพย-
ปริจฺฉินฺนาวโพธโต. สภาวลกฺขเณ สงฺขตลกฺขณสฺส ตาวกาลิกตฺตมฺปิ ปากฏํ โหติ
อุทยลกฺขเณ วยสฺส, วยกฺขเณ จ อุทยสฺส อภาวาวโพธโตติ.
     ตสฺเสวํ ปากฏีภูตสจฺจปฏิจฺจสมุปฺปาทนยลกฺขณเภทสฺส "เอวํ กิร นามิเม
ธมฺมา อนุปฺปนฺนปุพฺพา อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา นิรุชฺฌนฺตี"ติ นิจฺจนวาว หุตฺวา
สงฺขารา อุปฏฺหนฺติ. น เกวลญฺจ นิจฺจนวาว, สูริยุคฺคมเน อุสฺสาวพินฺทุ วิย
อุทกปุพฺพุโฬ วิย อุทเก ทณฺฑราชี วิย อารคฺเค สาสโป วิย จ วิชฺชุปฺปาโท
วิย จ ปริตฺตฏฺายิโน มายามรีจิสุปินนฺตอลาตจกฺกคนฺธพฺพนครเผณุกทลิอาทโย วิย
@เชิงอรรถ: ๑ ม.มู. ๑๒/๔๐๖/๓๖๓, สํ.นิ. ๑๖/๒๒/๒๘, ขุ.อุ. ๒๕/๒/๙๔
อสารา นิสฺสาราติ จาปิ อุปฏฺหนฺติ. เอตฺตาวตา เตน "วยธมฺมเมว อุปฺปชฺชติ,
อุปฺปนฺนญฺจ วยํ อุเปตี"ติ อิมินา อากาเรน สมปญฺาส ลกฺขณานิ ปฏิวิชฺฌิตฺวา
ิตํ อุทยพฺพยานุปสฺสนา นาม ปมํ ตรุณวิปสฺสนาาณํ อธิคฺคตํ โหติ,
ยสฺสาธิคมา "อารทฺธวิปสฺสโก"ติ สงฺขํ คจฺฉติ. อิมสฺมึ าเณ ิตสฺส โอภาสาทโย
ทส วิปสฺสนูปกฺกิเลสา อุปฺปชฺชนฺติ, เยสํ อุปฺปตฺติยา อกุสโล โยคาวจโร เตสุ
มคฺคาณสญฺี หุตฺวา อมคฺคเมว "มคฺโค"ติ คณฺหาติ, อุปกฺกิเลสชฏาชฏิโต จ
โหติ. กุสโล ปน โยคาวจโร เตสุ วิปสฺสนํ อาโรเปนฺโต จ โหติ. กุสโล
ปน โยคาวจโร เตสุ วิปสฺสนํ อาโรเปนฺโต อุปกฺกิเลสชฏํ วิชเฏตฺวา "เอเต ธมฺมา
น มคฺโค, อุปกฺกิเลสวิมุตฺตํ ปน วีถิปฏิปนฺนํ วิปสฺสนาาณํ มคฺโค"ติ มคฺคญฺจ
อมคฺคญฺจ ววตฺถเปติ. ตสฺเสวํ มคฺคญฺจ ตฺวา ิตํ าณํ มคฺคามคฺคาณทสฺสนวิสุทฺธิ
นาม.
     เอตฺตาวตา จ ปน เตน จตุนฺนํ สจฺจานํ ววตฺถานํ กตํ โหติ.
กถํ? นามรูปปริคฺคเห สติ ปจฺจยปริคฺคหสภาวโต ธมฺมฏฺิติาณวจเนเนว
วุตฺเตน ทิฏฺิวิสุทฺธิสงฺขาเตน นามรูปววตฺถาปเนน ๑- ทุกฺขสจฺจววตฺถานํ กตํ
โหติ, กงฺขาวิตรณวิสุทฺธิสงฺขาเตน ปจฺจยปริคฺคหเณน สมุทยสจฺจสฺส ววตฺถานํ,
อุทยพฺพยานุปสฺสเนน จ ขณโต อุทยพฺพยทสฺสเนน ทุกฺขสจฺจววตฺถานํ กตํ, ปจฺจยโต
อุทยทสฺสเนน สมุทยสจฺจสฺส ววตฺถานํ, ปจฺจยโต วยทสฺสเนน นิโรธสจฺจสฺส
ววตฺถานํ, ยญฺจสฺส อุทยพฺพยทสฺสนํ, มคฺโควายํ โลกิโกติ ตตฺร สมฺโมหวิฆาตโต
อิมิสฺสญฺจ มคฺคามคฺคาณทสฺสนวิสุทฺธิยํ วิปสฺสโต สมฺมา มคฺคสฺส อวธารเณน
มคฺคสจฺจสฺส ววตฺถานํ กตํ. เอวํ โลกิเยน ตาว าเณน จตุนฺนํ สจฺจานํ ววตฺถานํ
กตํ โหตีติ.
                   อุทยพฺพยาณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. นามรูปววตฺถาเนน

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๗ หน้า ๒๗๑-๒๗๖.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=47&A=6068&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=47&A=6068&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=31&i=103
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=31&A=1267
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=31&A=1545
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=31&A=1545
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๑
http://84000.org/tipitaka/read/?index_31