บาลีอรรถกถาเล่มที่ ๔๘

หน้าที่ ๒๘๘.

๓. ปญฺาวคฺค ๑. มหาปญฺากถาวณฺณนา [๑] อิทานิ วิเสสโต ปญฺาย ปทฏฺานภูตาย สุญฺกถาย อนนฺตรํ กถิตาย ปญฺากถาย อปุพฺพตฺถานุวณฺณนา. ตตฺถ อาทิโต ตาว สตฺตสุ อนุปสฺสนาสุ เอเกกมูลกา สตฺต ปญฺา ปุจฺฉาปุพฺพงฺคมํ กตฺวา นิทฺทิฏฺา, ปุน สตฺตานุปสฺสนามูลกา เอเกกุตฺตรมูลกา จ ติสฺโส ปญฺา ปุจฺฉํ อกตฺวาว นิทฺทิฏฺา, เอวมาทิโต ทสปญฺาปาริปูรี นิทฺทิฏฺา. ตตฺถ อนิจฺจานุปสฺสนา ตาว ยสฺมา อนิจฺจโต ทิฏฺเสุ สงฺขาเรสุ "ยทนิจฺจํ, ตํ ทุกฺขนฺ"ติ ทุกฺขโต จ "ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตา"ติ อนตฺตโต จ ชวติ, ตสฺมา สา ภาวิตตา พหุลีกตา ชวนปญฺ ปริปูเรติ. สา หิ สกวิสเยสุ ชวตีติ ชวนา, ชวนา จ สา ปญฺา จาติ ชวนปญฺา. ทุกฺขานุปสฺสนา สมาธินฺทฺริยนิสฺสิตตฺตา พลวตี หุตฺวา ปณิธึ นิพฺพิชฺฌติ ปทาเลติ, ตสฺมา นิพฺเพธิกปญฺ ปริปูเรติ. สา หิ นิพฺพิชฺฌตีติ นิพฺเพธิกา, นิพฺเพธิกา จ สา ปญฺา จาติ นิพฺเพธิกปญฺา. อนตฺตานุปสฺสนา สุญฺตาทสฺสเนน วุทฺธิปฺปตฺติยา มหตฺตปฺปตฺตตฺตา มหาปญฺ ปริปูเรติ. สา หิ วุทฺธิปฺปตฺตตฺตา มหตี จ สา ปญฺา จาติ มหาปญฺา. นิพฺพิทานุปสฺสนา ยสฺมา ติสฺสนฺนํเยว อนุปสฺสนานํ ปุริมโตปิ อาเสวนาย พลปฺปตฺตาวตฺถตฺตา สพฺพสงฺขาเรสุ นิพฺพินฺทนสมตฺถา หุตฺวา ติกฺขา โหติ, ตสฺมา ติกฺขปญฺ ปริปูเรติ. วิราคานุปสฺสนาปิ ยสฺมา ติสฺสนฺนํเยว อนุปสฺสนานํ ปุริมโตปิ อาเสวนา พลปฺปตฺตานํ วุทฺธตราวตฺถตฺตา สพฺพสงฺขาเรหิ วิรชฺชนสมตฺถา หุตฺวา วิปุลา โหติ, ตสฺมา วิปุลปญฺ ปริปูเรติ. นิโรธานุปสฺสนาปิ ยสฺมา ติสฺสนฺนํเยว อนุปสฺสนานํ ปุริมโตปิ อาเสวนา- พลปฺปตฺตานํ วุทฺธตราวตฺถตฺตา วยลกฺขณวเสน สพฺพสงฺขารานํ นิโรธทสฺสนสมตฺถา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๘๙.

หุตฺวา คมฺภีรา โหติ, ตสฺมา คมฺภีรปญฺ ปริปูเรติ. นิโรโธ หิ อุตฺตานปญฺเหิ อลพฺภเนยฺยปติฏฺตฺตา คมฺภีโร, ตสฺมึ คมฺภีเร คาธปฺปตฺตา ปญฺาปิ คมฺภีรา. ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาปิ ยสฺมา ติสฺสนฺนํเยว อนุปสฺสนานํ ปุริมโตปิ อาเสวนาพลปฺปตฺตานํ วุทฺธตราวตฺถตฺตา วยลกฺขณวเสน สพฺพสงฺขารปฏินิสฺสชฺชนสมตฺถา หุตฺวา อสามนฺตา โหติ, ^๑- พุทฺธิ หิ ปริยนฺตปฺปตฺตา ^๑- ฉหิ ปญฺาหิ ทูเร โหตีติ อตฺโถ. ตสฺมา สยํ อสามนฺตตฺตา อสามนฺตปญฺ ปริปูเรติ. สา หิ เหฏฺิมปญฺาหิ ทูรตฺตา อสามนฺตา, อสมีปา วา ปญฺาติ อสามนฺตปญฺา. ปณฺฑิจฺจํ ปริปูเรนฺตีติ ปณฺฑิตภาวํ ปริปูเรนฺติ. ยสฺมา ยถาวุตฺตา สตฺต ปญฺา ปริปุณฺณา ภาเวตฺวา ปณฺฑิตลกฺขณปฺปตฺโต สิขาปฺปตฺตวุฏฺานคามินิวิปสฺสนา- สงฺขาเตหิ สงฺขารุเปกฺขานุโลมโคตฺรภุาเณหิ ปณฺฑิโต หุตฺวา ปณฺฑิจฺเจน สมนฺนาคโต โหติ, ตสฺมา "ปณฺฑิจฺจํ ปริปูเรนฺตี"ติ วุตฺตํ. อฏฺ ปญฺาติ ปณฺฑิจฺจสงฺขาตาย ปญฺาย สห สพฺพา อฏฺ ปญฺา. ปุถุปญฺ ปริปูเรนฺตีติ ยสฺมา เตน ปณฺฑิจฺเจน สมนฺนาคโต หุตฺวา โส ปณฺฑิโต โคตฺรภุาณานนฺตรํ นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา โลกุตฺตรภาวปฺปตฺติยา โลกิยโต ปุถุภูตตฺตา วิสุํภูตตฺตา ปุถุปญฺาติ สงฺขาตํ มคฺคผลปญฺ ปาปุณาติ, ตสฺมา "อฏฺ ปญฺา ปุถุปญฺ ปริปูเรนฺตี"ติ วุตฺตํ. อิมา นว ปญฺาติอาทีสุ ตสฺเสว กเมน อธิคตมคฺคผลสฺส อริยปุคฺคลสฺส ปณีตโลกุตฺตรธมฺโมปโยเคน ปณีตจิตฺตสนฺตานตฺตา ปหฏฺากาเรเนว จ ปวตฺตมาน- จิตฺตสนฺตานสฺส ผลานนฺตรํ โอติณฺณภวงฺคโต วุฏฺิตสฺส มคฺคปจฺจเวกฺขณา, ตโต จ ภวงฺคํ โอตริตฺวา วุฏฺิตสฺส ผลปฺปจฺจเวกฺขณา, อิมินาว นเยน ปหีนกิเลส- ปจฺจเวกฺขณา, อวสิฏฺกิเลสปจฺจเวกฺขณา, นิพฺพานปจฺจเวกฺขณาติ ปญฺจ ปจฺจเวกฺขณา ปวตฺตนฺติ. ตาสุ ปจฺจเวกฺขณาสุ มคฺคปจฺจเวกฺขณา ผลปจฺจเวกฺขณา จ @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. วุทฺธิปริยนฺตปฺปตฺตตฺตา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๙๐.

ปฏิภานปฏิสมฺภิทา โหติ. กถํ? "ยํ กิญฺจิ ปจฺจยสมฺภูตํ นิพฺพานํ ภาสิตตฺโถ วิปาโก กิริยาติ อิเม ปญฺจ ธมฺมา อตฺโถ"ติ อภิธมฺเม ปาฬึ อนุคนฺตฺวา ตทฏฺกถายํ ^๑- วุตฺตํ. นิพฺพานสฺส จ อตฺถตฺตา ตทารมฺมณํ มคฺคผลาณํ "อตฺเถสุ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา"ติ ^๒- วจนโต อตฺถปฏิสมฺภิทา โหติ. ตสฺส อตฺถปฏิสมฺภิทาภูตสฺส มคฺคผลาณสฺส ปจฺจเวกฺขณาณํ "าเณสุ าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา"ติ วจนโต ปฏิภานปฏิสมฺภิทา โหติ. สา จ ปจฺจเวกฺขณา ปญฺา หาสากาเรน ปวตฺตมาน- จิตฺตสนฺตานสฺส หาสปญฺา นาม โหติ. ตสฺมา นว ปญฺา หาสปญฺา ปริปูเรนฺตีติ จ หาสปญฺา ปฏิภานปฏิสมฺภิทาติ จ วุตฺตํ. สพฺพปฺปการาปิ ปญฺา ตสฺส ตสฺส อตฺถสฺส ปากฏกรณสงฺขาเตน ปญฺาปนฏฺเน ปญฺา, เตน เตน วา ปกาเรน ธมฺเม ชานาตีติปิ ปญฺา. ตสฺสาติ ตสฺส วุตฺตปฺปการสฺส อริยปุคฺคลสฺส. กรณตฺเถ สามิวจนํ. อตฺถววตฺถานโตติ ยถาวุตฺตสฺส ปญฺจวิธสฺส อตฺถสฺส ววตฺถาปนวเสน. วุตฺตมฺปิ เจตํ สมณกรณียกถายํ ^๓- "เหตุผลํ นิพฺพานํ วจนตฺโถ อถ วิปากํ กิริยาติ อตฺเถ ปญฺจ ปเภเท ปมนฺตปเภทคตํ าณนฺ"ติ. อธิคตา โหตีติ ปฏิลทฺธา โหติ. สาเยว ปฏิลาภสจฺฉิกิริยาย สจฺฉิกตา. ปฏิลาภผสฺเสเนว ผสฺสิตา ปญฺาย. ธมฺมววตฺถานโตติ "โย โกจิ ผลนิพฺพตฺตโก เหตุ อริยมคฺโค ภาสิตํ กุสลํ อกุสลนฺติ อิเม ปญฺจ ธมฺมา ธมฺโม"ติ อภิธมฺเม ปาฬิยานุสาเรน วุตฺตานํ ปญฺจนฺนํ ธมฺมานํ ววตฺถาปนวเสน. วุตฺตมฺปิ เจตํ สมณกรณียกถายํ "เหตุ อริมคฺโค วจนํ กุสลญฺจ อกุสลญฺจาติ ธมฺเม ปญฺจ ปเภเท ทุติยนฺตปเภทคตํ าณนฺ"ติ. นิรุตฺติววตฺถานโตติ เตสํ เตสํ อตฺถธมฺมานํ อนุรูปนิรุตฺตีนํ ววตฺถาปนวเสน. ปฏิภานววตฺถานโตติ ปฏิภานสงฺขาตานํ ติณฺณํ ปฏิสมฺภิทาาณานํ ววตฺถาปนวเสน. ตสฺสิมาติ นิคมนวจนเมตํ. @เชิงอรรถ: ^๑ อภิ.อ. ๒/๔๑๓ ^๒ อภิ.วิ. ๓๕/๗๑๘/๓๕๙, ขุ.ปฏิ. ๓๑/๑๑๐/๑๒๓ @ ^๓ สมณกรียกถา นาม มหานามเถเรน กตา อภินวสํวณฺณนาติ คณฺิปเท วุตฺตํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๙๑.

[๒] เอวํ สพฺพสงฺคาหกวเสน อนุปสฺสนานํ วิเสสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ วตฺถุเภทวเสน ทสฺเสนฺโต รูเป อนิจฺจานุปสฺสนาติอาทิมาห. ตํ เหฏฺา วุตฺตตฺถเมว. ปุน รูปาทีสุเยว อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนวเสน ชวนปญฺ ทสฺเสตุกาโม เกวลํ รูปาทิวเสน จ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนรูปาทิวเสน จ ปุจฺฉํ กตฺวา ปุจฺฉากเมเนว วิสฺสชฺชนํ อกาสิ. ตตฺถ สุทฺธรูปาทิวิสฺสชฺชเนสุ ปมํ นิทฺทิฏฺา เอว ปญฺา อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนมูลเกสุ สพฺพวิสฺสชฺชเนสุ เตสุ อตีตาทีสุ ชวนวเสน ชวนปญฺาติ นิทฺทิฏฺา. [๓] ปุน อเนกสุตฺตนฺตปุพฺพงฺคมํ ปญฺาปเภทํ ทสฺเสตุกาโม ปมํ ตาว สุตฺตนฺเต อุทฺทิสิ. ตตฺถ สปฺปุริสสํเสโวติ เหฏฺา วุตฺตปฺปการานํ สปฺปุริสานํ ภชนํ. สทฺธมฺมสฺสวนนฺติ เตสํ สปฺปุริสานํ สนฺติเก สีลาทิปฏิปตฺติทีปกสฺส สทฺธมฺมวจนสฺส สวนํ. โยนิโสมนสิกาโรติ สุตานํ ธมฺมานํ อตฺถูปปริกฺขณวเสน อุปาเยน มนสิกาโร. ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺตีติ โลกุตฺตรธมฺเม อนุคตสฺส สีลาทิปฏิปทาธมฺมสฺส ปฏิปชฺชนํ. ปญฺาปฏิลาภาย ปญฺาวุทฺธิยา ปญฺาเวปุลฺลาย ปญฺาพาหุลฺลายาติ อิมานิ จตฺตาริ ปญฺาวเสน ภาววจนานิ. เสสานิ ทฺวาทส ปุคฺคลวเสน ภาววจนานิ. ๑. โสฬสปญฺานิทฺเทสวณฺณนา [๔] สุตฺตนฺตนิทฺเทเส ฉนฺนํ อภิญฺาาณานนฺติ อิทฺธิวิธทิพฺพโสตเจโต- ปริยปุพฺเพนิวาสทิพฺพจกฺขุอาสวานํ ขยาณานํ. เตสตฺตตีนํ าณานนฺติ าณกถาย นิทฺทิฏฺานํ สาวกสาธารณานํ าณานํ. สตฺตสตฺตตีนํ าณานนฺติ เอตฺถ:- สตฺตสตฺตริ โว ภิกฺขเว าณวตฺถูนิ เทเสสฺสามิ, ตํ สุณาถ สาธุกํ มนสิ กโรถ, ภาสิสฺสามีติ. กตมานิ ภิกฺขเว สตฺตสตฺตริ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๙๒.

าณวตฺถูนิ ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺติ าณํ, อสติ ชาติยา นตฺถิ ชรามรณนฺติ าณํ. อตีตมฺปิ อทฺธานํ ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺติ าณํ, อสติ ชาติยา นตฺถิ ชรามรณนฺติ าณํ. อนาคตมฺปิ อทฺธานํ ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺติ าณํ, อสติ ชาติยา นตฺถิ ชรามรณนฺติ าณํ. ยมฺปิสฺส ตํ ธมฺมฏฺิติาณํ, ตมฺปิ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมนฺติ าณํ. ภวปจฺจยา ชาตีติ าณํ ฯเปฯ อุปาทานปจฺจยา ภโวติ าณํ. ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานนฺติ าณํ. เวทนาปจฺจยา ตณฺหาติ าณํ. ผสฺสปจฺจยา เวทนาติ าณํ. สฬายตนปจฺจยา ผสฺโสติ าณํ. นามรูปปจฺจยา สฬายตนนฺติ าณํ. วิญฺาณปจฺจยา นามรูปนฺติ าณํ. สงฺขารปจฺจยา วิญฺาณนฺติ าณํ. อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ าณํ, อสติ อวิชฺชาย นตฺถิ สงฺขาราติ าณํ. อตีตมฺปิ อทฺธานํ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ าณํ, อสติ อวิชฺชาย นตฺถิ สงฺขาราติ าณํ. อนาคตมฺปิ อทฺธานํ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ าณํ, อสติ อวิชฺชาย นตฺถิ สงฺขาราติ าณํ. ยมฺปิสฺส ตํ ธมฺมฏฺิติาณํ, ตมฺปิ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมนฺติ าณํ, อิมานิ วุจฺจนฺติ ภิกฺขเว สตฺตสตฺตริ าณวตฺถูนีติ ๑-:- เอวํ ภควตา นิทานวคฺเค วุตฺตานิ สตฺตสตฺตติ าณานิ. "ชรามรเณ าณํ, ชรามรณสมุทเย าณํ, ชรามรณนิโรเธ าณํ, ชรามรณนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย าณนฺ"ติ ^๒- อิมินา นเยน เอกาทสสุ องฺเคสุ จตฺตาริ จตฺตาริ กตฺวา วุตฺตานิ จตุจตฺตาฬีส าณวตฺถูนิ ปน อิธ น คหิตานิ. อุภยตฺถ จ าณานิเยว หิตสุขสฺส วตฺถูนีติ าณวตฺถูนิ. ลาโภติอาทีสุ ลาโภเยว อุปสคฺเคน วิเสเสตฺวา ปฏิลาโภติ วุตฺโต. ปุน ตสฺเสว อตฺถวิวรณวเสน ปตฺติ สมฺปตฺตีติ วุตฺตํ. @เชิงอรรถ: ^๑ สํ.นิ. ๑๖/๓๔/๗๐ ^๒ สํ.นิ. ๑๖/๓๓/๖๗

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๙๓.

ผสฺสนาติ อธิคมวเสน ผุสนา. สจฺฉิกิริยาติ ปฏิลาภสจฺฉิกิริยา. อุปสมฺปทาติ นิปฺผาทนา. สตฺตนฺนํ จ เสกฺขานนฺติ ติสฺโส สิกฺขา สิกฺขนฺตีติ เสกฺขสญฺิตานํ โสตาปตฺติมคฺคฏฺาทีนํ สตฺตนฺนํ. ปุถุชฺชนกลฺยาณกสฺส จาติ นิพฺพานคามินิยา ปฏิปทาย ยุตฺตตฺตา สุนฺทรฏฺเน กลฺยาณสญฺิตสฺส ปุถุชฺชนสฺส. วฑฺฒิตํ วฑฺฒนํ เอตายาติ วฑฺฒิตวฑฺฒนา. ยถาวุตฺตานมฺปิ อฏฺนฺนํ ปญฺานํ วเสน วิเสสโต จ อรหโต ปญฺาวเสน ปญฺาวุฑฺฒิยา. ตถา ปญฺาเวปุลฺลาย. มหนฺเต อตฺเถ ปริคฺคณฺหาตีติอาทีสุ ปฏิสมฺภิทปฺปตฺโต อริยสาวโก อตฺถาทโย อารมฺมณกรเณน ปริคฺคณฺหาตีติ. สพฺพาปิ มหาปญฺา อริยสาวกานํเยว. ตสฺสา จ ปญฺาย วิสยา เหฏฺา วุตฺตตฺถาเยว. ปุถุนานาขนฺเธสูติอาทีสุ นานาสทฺโท ปุถุสทฺทสฺส อตฺถวจนํ. าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺาติ เตสุ ตถาวุตฺเตสุ ขนฺธาทีสุ าณํ ปวตฺตตีติ กตฺวา ตํ าณํ ปุถุปญฺา นามาติ อตฺโถ. นานาปฏิจฺจสมุปฺปาเทสูติ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนานํ ธมฺมานํ วเสน ปจฺจยพหุตฺตา วุตฺตํ. นานาสุญฺมนุปลพฺเภสูติ อุปลพฺภนํ อุปลพฺโภ, คหณนฺติ อตฺโถ. น อุปลพฺโภ อนุปลพฺโภ, อนุปลพฺภานํ พหุตฺตา พหุวจเนน อนุปลพฺภา. ปญฺจวีสติสุญฺตาวเสน วา นานาสุญฺตาสุ อตฺตตฺตนิยาทีนํ อนุปลพฺภา นานาสุญฺตานุปลพฺภา. เตสุ. "นานาสุญฺตานุปลพฺเภสู"ติ วตฺตพฺเพ "อทุกฺขมสุขา"ติอาทีสุ ^๑- วิย มกาโร ปทสนฺธิวเสน วุตฺโต. อิมา ปญฺจ ปญฺา กลฺยาณปุถุชฺชเนหิ สาธารณา, นานาอตฺถาทีสุ ปญฺา อริยานํเยว. ปุถุชฺชนสาธารเณ ธมฺเมติ โลกิยธมฺเม. อิมินา อวสานปริยาเยน โลกิยโต ปุถุภูตนิพฺพานา- รมฺมณตฺตาปุถุภูตา วิสุํภูตา ปญฺาติ ปุถุปญฺา นามาติ วุตฺตํ โหติ. @เชิงอรรถ: ^๑ อภิ.สงฺ ๓๔/๑/๑

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๙๔.

วิปุลปญฺา มหาปญฺานเยน เวทิตพฺพา. ยถาวุตฺเต ธมฺเม ปริคฺคณฺหนฺตสฺส คุณมหนฺตตาย เตสํ ธมฺมานํ ปริคฺคาหิกาย จ ปญฺาย มหนฺตตา ๑-, เตสํ ธมฺมานํ สยเมว มหนฺตตฺตา อุฬารตฺตา ธมฺมานญฺจ ปญฺาย จ วิปุลตา เวทิตพฺพา. คมฺภีรปญฺา ปุถุปญฺานเยน เวทิตพฺพา. เต จ ธมฺมา เต จ อนุปลพฺภา สา จ ปญฺา ปกติชเนน อลพฺภเนยฺยปติฏฺตฺตา คมฺภีรา. ยสฺส ปุคฺคลสฺสาติ อริยปุคฺคลสฺเสว. อญฺโ โกจีติ ปุถุชฺชโน. อภิสมฺภวิตุนฺติ สมฺปาปุณิตุํ. อนภิสมฺภวนีโยติ สมฺปาปุณิตุํ อสกฺกุเณยฺโย. อญฺเหีติ ปุถุชฺชเนเหว. อฏฺมกสฺสาติ อรหตฺตผลฏฺโต ปฏฺาย คณิยมาเน อฏฺมภูตสฺส โสตาปตฺติมคฺคฏฺสฺส. ทูเรติ วิปฺปกฏฺเ. วิทูเรติ วิเสเสน วิปฺปกฏฺเ. สุวิทูเรติ สุฏฺุ วิเสเสน วิปฺปกฏฺเ. น สนฺติเกติ น สมีเป. น สามนฺตาติ น สมีปภาเค. อิมานิ เทฺว ปฏิเสธสหิตานิ วจนานิ ทูรภาวสฺเสว นิยมนานิ. อุปาทายาติ ปฏิจฺจ. โสตาปนฺนสฺสาติ โสตาปตฺติผลฏฺสฺส. เอเตเนว ตํตํมคฺคปญฺา ตํตํผลปญฺาย ทูเรติ วุตฺตํ โหติ. ปจฺเจกสมฺพุทฺโธติ อุปสคฺเคน วิเสสิตํ. อิตรทฺวยํ ปน สุทฺธเมว อาคตํ. [๕] "ปจฺเจกพุทฺธสฺส สเทวกสฺส จ โลกสฺส ปญฺา ตถาคตสฺส ปญฺาย ทูเร"ติอาทีนิ วตฺวา ตเมว ทูรฏฺ อเนกปฺปการโต ทสฺเสตุกาโม ปญฺาปเภท- กุสโลติอาทิมาห. ตตฺถ ปญฺาปเภทกุสโลติ อตฺตโน อนนฺตวิกปฺเป ปญฺาปเภเท เฉโก. ปภินฺนาโณติ อนนฺตปฺปเภทปฺปตฺตาโณ. เอเตน ปญฺาปเภทกุสลตฺเตปิ สติ ตาสํ ปญฺานํ อนนฺตเภทตฺตํ ทสฺเสติ. อธิคตปฏิสมฺภิโทติ ปฏิลทฺธ- อคฺคจตุปฏิสมฺภิทาาโณ. จตุเวสารชฺชปฺปตฺโตติ จตฺตาริ วิสารทภาวสงฺขาตานิ าณานิ ปตฺโต. ยถาห:- "สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส เต ปฏิชานโต `อิเม ธมฺมา อนภิสมฺพุทฺธา'ติ, ตตฺร วต มํ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา เทโว วา มาโร วา @เชิงอรรถ: ^๑ สี. มหนฺตตาย

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๙๕.

พฺรหฺมา วา โกจิ วา โลกสฺมึ สห ธมฺเมน ปฏิโจเทสฺสตีติ นิมิตฺตเมตํ ภิกฺขเว น สมนุปสฺสามิ, เอตมหํ ภิกฺขเว นิมิตฺตํ อสมนุปสฺสนฺโต เขมปฺปตฺโต อภยปฺปตฺโต เวสารชฺชปฺปตฺโต วิหรามิ. ขีณาสวสฺส เต ปฏิชานโต `อิเม อาสวา อปริกฺขีณา'ติ `เย โข ปน เต อนฺตรายิกา ธมฺมา วุตฺตา, เต ปฏิเสวโต นาลํ อนฺตรายายา'ติ `ยสฺส โข ปน เต อตฺถาย ธมฺโม เทสิโต, โส น นิยฺยาติ ตกฺกรสฺส สมฺมา ทุกฺขกฺขยายา'ติ, ตตฺร วต มํ สมโณ วา ฯเปฯ โกจิ วา โลกสฺมึ สห ธมฺเมน ปฏิโจเทสฺสตีติ นิมิตฺตเมตํ ภิกฺขเว น สมนุปสฺสามิ, เอตมหํ ฯเปฯ วิหรามี"ติ. ^๑- ทสพลธารีติ ทส พลานิ เอเตสนฺติ ทสพลา, ทสพลานํ พลานิ ทสพลพลานิ, ตานิ ทสพลพลานิ ธารยตีติ ทสพลพลธารี, ทสพลาณพลธารีติ อตฺโถ. เอเตหิ ตีหิ วจเนหิ อนนฺตปฺปเภทานํ เนยฺยานํ ปเภทมุขมตฺตํ ทสฺสิตํ. โสเยว ปญฺาปโยควเสน อภิมงฺคลสมฺมตฏฺเน ปุริสาสโภ. อสนฺตาสฏฺเน ปุริสสีโห. มหนฺตฏฺเน ปุริสนาโค. ปชานนฏฺเน ปุริสาชญฺโ. โลกกิจฺจธุรวหนฏฺเน ปุริสโธรยฺโห. อถ เตชาทิกํ อนนฺตาณโต ลทฺธํ คุณวิเสสํ ทสฺเสตุกาโม เตสํ เตชาทีนํ อนนฺตาณมูลกภาวํ ทสฺเสนฺโต อนนฺตาโณติ วตฺวา อนนฺตเตโชติอาทิมาห. ตตฺถ อนนฺตาโณติ คณนวเสน จ ปภาววเสน จ ^๒- อนฺตวิรหิตาโณ. อนนฺตเตโชติ เวเนยฺยสนฺตาเน โมหตมวิธมเนน อนนฺตาณเตโช. อนนฺตยโสติ ปญฺาคุเณเหว โลกตฺตยวิตฺถตานนฺตกิตฺติโฆโส. อฑฺโฒติ ปญฺาธนสมิทฺธิยา สมิทฺโธ. มหทฺธโนติ ปญฺาธนวฑฺฒตฺเตปิ ปภาวมหตฺเตน ^๓- มหนฺตํ @เชิงอรรถ: ^๑ ม.มู. ๑๒/๑๕๐/๑๑๐, องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๘/๑๐ ^๒ ม. สภาววเสน จ ^๓ ม. สภาวมหตฺเตน

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๙๖.

ปญฺาธนมสฺสาติ มหทฺธโน. มหาธโนติปิ ปาโ. ธนวาติ ปสํสิตพฺพปญฺาธนวตฺตา นิจฺจยุตฺตปญฺาธนวตฺตา อติสยภูตปญฺาธนวตฺตา ธนวา. เอเตสุปิ หิ ตีสุ อตฺเถสุ อิทํ วจนํ สทฺทวิทู อิจฺฉนฺติ. เอวํ ปญฺาคุเณน ภควโต อตฺตสมฺปตฺติสิทฺธึ ทสฺเสตฺวา ปุน ปญฺาคุเณเนว โลกหิตสมฺปตฺติสิทฺธึ เทเสนฺโต เนตาติอาทิมาห. ตตฺถ เวเนยฺเย สํสารสงฺขาตภยฏฺานโต นิพฺพานสงฺขาตเขมฏฺานํ เนตา. ตตฺถ นยนกาเล เอว สํวรวินยปหานวินยวเสน เวเนยฺย วิเนตา. ธมฺมเทสนากาเล เอว สํสยจฺเฉทเนน อนุเนตา. สํสยํ ฉินฺทิตฺวา ปญฺาเปตพฺพํ อตฺถํ ปญฺาเปตา. ตถา ปญฺาปิตานํ นิจฺฉยกรเณน นิชฺฌาเปตา. ตถา นิชฺฌายิตสฺส อตฺถสฺส ปฏิปตฺติปโยชนวเสน เปกฺเขตา. ตถา ปฏิปนฺเน ปฏิปตฺติผเล ปสาเทตา. โส หิ ภควาติ เอตฺถ หิกาโร อนนฺตรํ วุตฺตสฺส อตฺถสฺส การโณปเทเส นิปาโต. อนุปฺปนฺนสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาเทตาติ สกสนฺตาเน น อุปฺปนฺนปุพฺพสฺส ฉอสาธารณาณเหตุภูตสฺส อริยมคฺคสฺส โพธิมูเล โลกหิตตฺถํ สกสนฺตาเน อุปฺปาเทตา. อสญฺชาตสฺส มคฺคสฺส สญฺชเนตาติ ^๑- เวเนยฺยสนฺตาเน อสญฺชาตปุพฺพสฺส สาวกปารมิาณเหตุภูตสฺส อริยมคฺคสฺส ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนโต ปภุติ ยาวชฺชกาลา เวเนยฺยสนฺตาเน สญฺชเนตา. สาวกเวเนยฺยานมฺปิ หิ สนฺตาเน ภควโต วุตฺตวจเนเนว อริยมคฺคสฺส สญฺชานนโต ภควา สญฺชเนตา นาม โหติ. อนกฺขาตสฺส มคฺคสฺส อกฺขาตาติ อฏฺธมฺมสมนฺนาคตานํ พุทฺธภาวาย กตาภินีหารานํ โพธิสตฺตานํ พุทฺธภาวาย พฺยากรณํ ทตฺวา อนกฺขาตปุพฺพสฺส ปารมิตามคฺคสฺส, "พุทฺโธ ภวิสฺสตี"ติ พฺยากรณมตฺเตเนว วา โพธิมูเล อุปฺปชฺชิตพฺพสฺส อริยมคฺคสฺส อกฺขาตา. อยํ นโย ปจฺเจกโพธิสตฺตพฺยากรเณปิ ลพฺภติเยว. มคฺคญฺูติ ปจฺจเวกฺขณาวเสน อตฺตนา อุปฺปาทิตอริยมคฺคสฺส าตา. มคฺควิทูติ เวเนยฺยสนฺตาเน ชเนตพฺพสฺส อริยมคฺคสฺส กุสโล. มคฺคโกวิโทติ @เชิงอรรถ: ^๑ สี. สญฺชาเนตาติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๙๗.

โพธิสตฺตานํ อกฺขาตพฺพมคฺเค วิจกฺขโณ. อถ วา อภิสมฺโพธิปฏิปตฺติมคฺคญฺู, ปจฺเจกโพธิปฏิปตฺติมคฺควิทู, สาวกโพธิปฏิปตฺติมคฺคโกวิโท. อถ วา "เอเตน มคฺเคน อตํสุ ปุพฺเพ, ตริสฺสนฺติเยว ตรนฺติ โอฆนฺ"ติ ^๑- วจนโต ยถาโยคํ อตีตานาคต- ปจฺจุปฺปนฺนพุทฺธปจฺเจกพุทฺธสาวกานํ มคฺควเสน จ สุญฺตานิมิตฺตอปฺปณิหิตมคฺควเสน จ อุคฺฆฏิตญฺูวิปญฺจิตญฺูเนยฺยปุคฺคลานํ มคฺควเสน จ ยถากฺกเมนตฺถโยชนํ กโรนฺติ. มคฺคานุคามี ^๒- จ ปนาติ ภควตา คตมคฺคานุคามิโน หุตฺวา เอตฺถ จสทฺโท เหตุอตฺเถ นิปาโต. เอเตน จ ภควโต มคฺคุปฺปาทนาทิคุณาธิคมาย เหตุ วุตฺโต โหติ. ปนสทฺโท กตตฺเถ นิปาโต. เตน ภควตา กตมคฺคกรณํ วุตฺตํ โหติ. ปจฺฉา สมนฺนาคตาติ ^๓- ปมํ คตสฺส ภควโต ปจฺฉาคตสีลาทิคุเณน สมนฺนาคตา. อิติ เถโร "อนุปฺปนฺนสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาเทนา"ติอาทีหิ ยสฺมา สพฺเพปิ ภควโต สีลาทโย คุณา อรหตฺตมคฺคเมว นิสฺสาย คุณํ กเถสิ. ชานํ ชานาตีติ ชานิตพฺพํ ชานาติ, สพฺพญฺุตาย ยํ กิญฺจิ ปญฺาย ชานิตพฺพํ นาม อตฺถิ, ตํ สพฺพํ ปญฺจเนยฺยปถภูตํ ^๔- ปญฺาย ชานาตีติ อตฺโถ. ปสฺสํ ปสฺสตีติ ปสฺสิตพฺพํ ปสฺสติ, สพฺพทสฺสาวิตาย ตํเยว เนยฺยปถํ จกฺขุนา ทิฏฺ วิย กโรนฺโต ปญฺาจกฺขุนา ปสฺสตีติ อตฺโถ. ยถา วา เอกจฺโจ วิปรีตํ คณฺหนฺโต ชานนฺโตปิ น ชานาติ, ปสฺสนฺโตปิ น ปสฺสติ, น เอวํ ภควา. ภควา ปน ยถาสภาวํ คณฺหนฺโต ชานนฺโต ชานาติเยว, ปสฺสนฺโตปิ ปสฺสติเยว. สฺวายํ ทสฺสนปริณายกฏฺเน จกฺขุภูโต. วิทิตตาทิอฏฺเน าณภูโต. อวิปรีตสภาวฏฺเน วา ปริยตฺติธมฺมปวตฺตนโต หทเยน จินฺเตตฺวา วาจาย นิจฺฉาริตธมฺมมโยติ วา ธมฺมภูโต. เสฏฺฏฺเน พฺรหฺมภูโต. อถ วา จกฺขุ วิย ภูโตติ จกฺขุภูโต. าณํ วิย ภูโตติ าณภูโต. ธมฺโม วิย ภูโตติ ธมฺมภูโต. @เชิงอรรถ: ^๑ สํ.มหา. ๑๙/๔๐๙/๑๖๒ ^๒ ปุ. มคฺคานุคา @^๓ ปุ. ปจฺฉาคตา ^๔ สี. ปญฺจเนยฺยปถสมฺภูตํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๙๘.

พฺรหฺมา วิย ภูโตติ พฺรหฺมภูโต. สฺวายํ ธมฺมสฺส วจนโต, วตฺตนโต วา วตฺตา. นานปฺปกาเรหิ วจนโต, วตฺตนโต วา ปวตฺตา. อตฺถํ นีหริตฺวา นีหริตฺวา นยนโต อตฺถสฺส นินฺเนตา. อมตาธิคมาย ปฏิปตฺติเทสนโต, อมตปฺปกาสนาย วา ธมฺมเทสนาย อมตสฺส อธิคมาปนโต อมตสฺส ทาตา. โลกุตฺตรธมฺมสฺส อุปฺปาทิตตฺตา เวเนยฺยานุรูเปน ยถาสุขํ โลกุตฺตรธมฺมสฺส ทาเนน จ, ธมฺเมสุ จ อิสฺสโรติ ธมฺมสฺสามี. ตถาคตปทํ เหฏฺา วุตฺตตฺถํ. อิทานิ "ชานํ ชานาตี"ติอาทีหิ วุตฺตํ คุณํ สพฺพญฺุตาย วิเสเสตฺวา ทสฺเสตุกาโม สพฺพญฺุตํ สาเธนฺโต นตฺถีติอาทิมาห. เอวํภูตสฺส หิ ตสฺส ภควโต ปารมิตาปุญฺพลปฺปภาวนิปฺผนฺเนน อรหตฺตมคฺคาเณน สพฺพธมฺเมสุ สวาสนสฺส สมฺโมหสฺส วิหิตตฺตา อสจฺฉิกตํ นาม นตฺถิ. อสมฺโมหโต สพฺพธมฺมานํ าตตฺตา อญฺาตํ นาม นตฺถิ. ตเถว จ สพฺพธมฺมานํ จกฺขุนา วิย าณจกฺขุนา ทิฏฺตฺตา อทิฏฺ นาม นตฺถิ. าเณน ปน ปตฺตตฺตา อวิทิตํ นาม นตฺถิ. อสมฺโมหสจฺฉิกิริยาย สจฺฉิกตตฺตา อสจฺฉิกตํ นาม นตฺถิ. อสมฺโมหปญฺาย ผุฏฺตฺตา ปญฺาย อผสฺสิตํ นาม นตฺถิ. ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ ปจฺจุปฺปนฺนํ กาลํ วา ธมฺมํ วา. อุปาทายาติ อาทาย, อนฺโตกตฺวาติ อตฺโถ. "อุปาทายา"ติ วจเนเนว กาลวินิมุตฺตํ นิพฺพานมฺปิ คหิตเมว โหติ. "อตีตา"ทิวจนานิ จ "นตฺถี"ติอาทิ- วจเนเนว ^๑- ฆฏียนฺติ, "สพฺเพ"ติอาทิวจเนน วา. สพฺเพ ธมฺมาติ สพฺพสงฺขตาสงฺขตธมฺมปริยาทานํ. สพฺพากาเรนาติ สพฺพธมฺเมสุ เอเกกสฺเสว ธมฺมสฺส อนิจฺจาการาทิสพฺพาการปริยาทานํ. าณมุเขติ าณาภิมุเข. อาปาถํ อาคจฺฉนฺตีติ โอสรณํ อุเปนฺติ. "ชานิตพฺพนฺ"ติ ปทํ "เนยฺยนฺ"ติ ปทสฺส อตฺถวิวรณตฺถํ วุตฺตํ. อตฺตตฺโถ วาติอาทีสุ วาสทฺโท สมุจฺจยตฺโถ. อตฺตตฺโถติ อตฺตโน อตฺโถ. ปรตฺโถติ ปเรสํ ติณฺณํ โลกานํ อตฺโถ. อุภยตฺโถติ อตฺตโน จ ปเรสญฺจาติ @เชิงอรรถ: ^๑ อิ. อาทิวจเนน จ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๙๙.

สกึเยว อุภินฺนํ อตฺโถ. ทิฏฺธมฺมิโกติ ทิฏฺธมฺเม นิยุตฺโต, ทิฏฺธมฺมปฺปโยชโน วา อตฺโถ. สมฺปราเย นิยุตฺโต, สมฺปรายปฺปโยชโน วา อตฺโถ ^๑- สมฺปรายิโก. อุตฺตาโนติอาทีสุ โวหารวเสน วตฺตพฺโพ สุขปติฏฺตฺตา อุตฺตาโน. โวหารํ อติกฺกมิตฺวา วตฺตพฺโพ สุญฺตาปฏิสํยุตฺโต ทุกฺขปติฏฺตฺตา คมฺภีโร. โลกุตฺตโร อจฺจนฺตติโรกฺขตฺตา คุโฬฺห. อนิจฺจตาทิโก ฆนาทีหิ ปฏิจฺฉนฺนตฺตา ปฏิจฺฉนฺโน. อปฺปจุรโวหาเรน วตฺตพฺโพ ยถารุตํ ^๒- อคฺคเหตฺวา อธิปฺปายสฺส เนตพฺพตฺตา เนยฺโย. ปจุรโวหาเรน วตฺตพฺโพ วจนมตฺเตน อธิปฺปายสฺส นีตตฺตา นีโต. สุปริสุทฺธสีลสมาธิวิปสฺสนตฺโถ ตทงฺควิกฺขมฺภนวเสน วชฺชวิรหิตตฺตา อนวชฺโช. กิเลสมุจฺเฉทนโต อริยมคฺคตฺโถ นิกฺกิเลโส. กิเลสปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา อริยผลตฺโถ โวทาโน. สงฺขตาสงฺขเตสุ อคฺคธมฺมตฺตา นิพฺพานํ ปรมตฺโถ. ปริวตฺตตีติ พุทฺธาณสฺส วิสยภาวโต อพหิภูตตฺตา อนฺโตพุทฺธาเณ พฺยาปิตฺวา วา สมนฺตา วา อาลิงฺคิตฺวา วา วิเสเสน วา วตฺตติ. สพฺพํ กายกมฺมนฺติอาทีหิ ภควโต าณมยตํ ทสฺเสติ. าณานุปริวตฺตตีติ าณํ อนุปริวตฺตติ, าณวิรหิตํ น โหตีติ อตฺโถ. อปฺปฏิหตนฺติ นิราวรณตํ ทสฺเสติ. ปุน สพฺพญฺุตํ อุปมาย สาเธตุกาโม ยาวตกนฺติอาทิมาห. ตตฺถ ชานิตพฺพนฺติ เนยฺยํ, เนยฺยปริยนฺโต เนยฺยาวสานมสฺส อตฺถีติ เนยฺยปริยนฺติกํ. อสพฺพญฺูนํ ปน เนยฺยาวสานเมว นตฺถิ. าณปริยนฺติเกปิ เอเสว นโย. ปุริมยมเก วุตฺตตฺถเมว อิมินา ยมเกน วิเสเสตฺวา ทสฺเสติ, ตติยยมเกน ปฏิเสธวเสน นิยมิตฺวา ทสฺเสติ. เอตฺถ จ เนยฺยํ าณสฺส ปถตฺตา เนยฺยปโถ. อญฺมญฺ ปริยนฺตฏฺายิโนติ เนยฺยญฺจ าณญฺจ เขเปตฺวา านโต อญฺมญฺสฺส ปริยนฺเต านสีลา. อาวชฺชนปฺปฏิพทฺธาติ มโนทฺวาราวชฺชนายตฺตา, อาวชฺชิตานนฺตรเมว ชานาตีติ อตฺโถ. อากงฺขปฺปฏิพทฺธาติ ^๓- รุจิอายตฺตา, @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. "อตฺโถ"ปทํ นตฺถิ ^๒ อิ. ยถารูปํ ^๓ สี.,อิ. อากงฺขนปฺปฏิพทฺธาติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๐๐.

อาวชฺชนานนฺตรํ ชวนาเณน ชานาตีติ อตฺโถ. อิตรานิ เทฺว ปทานิ อิเมสํ ทฺวินฺนํ ปทานํ ยถากฺกเมน อตฺถปฺปกาสนตฺถํ วุตฺตานิ. พุทฺโธ อาสยํ ชานาตีติอาทีนิ าณกถายํ วณฺณิตานิ. มหานิทฺเทเส ^๑- ปน "ภควา อาสยํ ชานาตี"ติ อาคตํ. ตตฺถ "พุทฺธสฺส ภควโต"ติ อาคตฏฺาเน จ อิธ กตฺถจิ "พุทฺธสฺสา"ติ อาคตํ. อนฺตมโสติ อุปริมนฺเตน. ติมิติมิงฺคลนฺติ เอตฺถ ติมิ นาม เอกา มจฺฉชาติ, ติมึ คิลิตุํ ^๒- สมตฺถา ตโต มหนฺตสรีรา ติมิงฺคลา นาม เอกา มจฺฉชาติ, ติมิงฺคลมฺปิ คิลิตุํ สมตฺถา ปญฺจโยชนสติกสรีรา ติมิติมิงฺคลา นาม เอกา มจฺฉชาติ. อิธ ชาติคฺคหเณน เอกวจนํ กตนฺติ เวทิตพฺพํ. ครุฬํ เวนเตยฺยนฺติ เอตฺถ ครุโฬติ ชาติวเสน นามํ, เวนเตยฺโยติ โคตฺตวเสน. ปเทเสติ เอกเทเส. สาริปุตฺตสมาติ สพฺพพุทฺธานํ ธมฺมเสนาปติตฺเถเร คเหตฺวา วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. เสสสาวกา หิ ปญฺาย ธมฺมเสนาปติตฺเถเรน สมา นาม นตฺถิ. ยถาห "เอตทคฺคํ ภิกฺขเว มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ มหาปญฺานํ ยทิทํ สาริปุตฺโต"ติ. ^๓- อฏฺกถายญฺจ วุตฺตํ:- "โลกนาถํ เปตฺวาน เย จญฺเ สนฺติ ปาณิโน ปญฺาย สาริปุตฺตสฺส กลํ นาคฺฆนฺติ โสฬสินฺ"ติ. ^๔- ผริตฺวาติ พุทฺธาณํ สพฺพเทวมนุสฺสานมฺปิ ปญฺ ปาปุณิตฺวา านโต เตสํ ปญฺ ผริตฺวา พฺยาปิตฺวา ติฏฺติ. อติฆํสิตฺวาติ พุทฺธาณํ สพฺพเทวมนุสฺสานมฺปิ ปญฺ อติกฺกมิตฺวา เตสํ อวิสยภูตมฺปิ สพฺพเนยฺยํ ฆํสิตฺวา ภญฺชิตฺวา ติฏฺติ. มหานิทฺเทเส ^๕- ปน "อภิภวิตฺวา"ติ ปาโ, มทฺทิตฺวาติปิ อตฺโถ. เยปิ เตติอาทีหิ เอวํ ผริตฺวา อติฆํสิตฺวา านสฺส ปจฺจกฺขการณํ ทสฺเสติ. ตตฺถ @เชิงอรรถ: ^๑ ขุ.มหา. ๒๙/๓๒๐/๒๑๗ (สฺยา) ^๒ สี. คลิตุํ @^๓ องฺ.เอกก. ๒๐/๑๘๙/๒๓ ^๔ วิสุทฺธิ. ๒/๗ ^๕ ขุ.มหา. ๒๙/๓๒๐/๒๑๗ (สฺยา)

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๐๑.

ปณฺฑิตาติ ปณฺฑิจฺเจน สมนฺนาคตา. นิปุณาติ สณฺหสุขุมพุทฺธิโน สุขุเม อตฺถนฺตเร ปฏิวิชฺฌนสมตฺถา. กตปรปฺปวาทาติ าตปรปฺปวาทา เจว ปเรหิ สทฺธึ กตวาทปริจยา จ. วาลเวธิรูปาติ วาลเวธิธนุคฺคหสทิสา. โวภินฺทนฺตา ^๑- ปญฺา จรนฺติ ปญฺาคเตน ทิฏฺิคตานีติ วาลเวธี วิย วาลํ สุขุมานิปิ ปเรสํ ทิฏฺิคมนานิ อตฺตโน ปญฺาคมเนน ภินฺทนฺตา วิย จรนฺตีติ อตฺโถ. อถ วา "คูถคตํ มุตฺตคตนฺ"ติอาทีสุ ^๒- วิย ปญฺา เอว ปญฺาคตานิ, ทิฏฺิโย เอว ทิฏฺิคตานิ. ปญฺหํ อภิสงฺขริตฺวาติ ทฺวิปทมฺปิ ติปทมฺปิ จตุปฺปทมฺปิ ปุจฺฉํ รจยิตฺวา. เตสํ ปญฺหานํ อติพหุกตฺตา ^๓- สพฺพสงฺคหตฺถํ ทฺวิกฺขตฺตุํ วุตฺตํ. คุฬฺหานิ จ ปฏิจฺฉนฺนานิ จ อตฺถชาตานีติ ปาเสโส. เตสํ ตถา วินยํ ทิสฺวา "อตฺตนา อภิสงฺขตปญฺหํ ปุจฺฉตู"ติ เอวํ ภควตา อธิปฺเปตตฺตา ปญฺหํ ปุจฺฉนฺติ. อญฺเสํ ปน ปุจฺฉาย โอกาสเมว อทตฺวา ภควา อุปสงฺกมนฺตานํ ธมฺมํ เทเสติ. ยถาห:- "เต ปญฺหํ อภิสงฺขโรนฺติ `อิมํ มยํ ปญฺหํ สมณํ โคตมํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉิสฺสาม, เอวญฺเจ โน ปุฏฺโ ^๔- เอวํ พฺยากริสฺสติ, เอวมสฺส มยํ วาทํ อาโรเปสฺสาม. เอวญฺเจปิ โน ปุฏฺโ เอวํ พฺยากริสฺสติ, เอวมฺปิสฺส มยํ วาทํ อาโรเปสฺสามา'ติ. เต เยน สมโณ โคตโม, เตนุปสงฺกมนฺติ. เต สมโณ โคตโม ธมฺมิยา กถาย สนฺทสฺเสติ สมาทเปติ สมุตฺเตเชติ สมฺปหํเสติ. เต สมเณน โคตเมน ธมฺมิยา กถาย สนฺทสฺสิตา สมาทปิตา สมุตฺเตชิตา สมฺปหํสิตา น เจว สมณํ โคตมํ ปญฺหํ ปุจฺฉนฺติ, กุโตสฺส วาทํ อาโรเปสฺสนฺติ? อญฺทตฺถุ, สมณสฺเสว โคตมสฺส สาวกา สมฺปชฺชนฺตี"ติ. ^๕- @เชิงอรรถ: ^๑ ก. เต ภินฺทนฺตา ^๒ องฺ.นวก. ๒๓/๑๑/๓๐๙ ^๓ สี. อติพหุํ กตฺวา @^๔ ฉ.ม. สเจ โน สมโณ โคตโม เอวํ ปุฏฺโ ^๕ ม.มู. ๑๒/๒๘๙/๒๕๓

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๐๒.

กสฺมา ปญฺหํ น ปุจฺฉนฺตีติ เจ? ภควา กิร ปริสมชฺเฌ ธมฺมํ เทเสนฺโต ปริสาย อชฺฌาสยํ โอโลเกติ. ตโต ปสฺสติ "อิเม ปณฺฑิตา คุฬฺหํ รหสฺสํ ปญฺหํ โอวฏฺฏิกสารํ กตฺวา อาคตา"ติ โส เตหิ อปุฏฺโเยว "ปญฺหปุจฺฉาย เอตฺตกา โทสา, วิสฺสชฺชเน เอตฺตกา เอตฺเถ ปเท อกฺขเร เอตฺตกาติ อิเม ปเญฺห ปุจฺฉนฺโต เอวํ ปุจฺเฉยฺย, วิสฺสชฺเชนฺโต เอวํ วิสฺสชฺเชยฺยา"ติ อิติ โอวฏฺฏิกสารํ กตฺวา อานีเต ปเญฺห ธมฺมกถาย อนฺตเร ปกฺขิปิตฺวา วิทํเสติ. เต ปณฺฑิตา "เสยฺโย วต โน, เย มยํ ^๑- อิเม ปเญฺห น ปุจฺฉิมฺห. สเจปิ มยํ ปุจฺเฉยฺยาม, อปฺปติฏฺิเต โน กตฺวา สมโณ โคตโม ขิเปยฺยา"ติ อตฺตมนา ภวนฺติ. อปิจ พุทฺธา นาม ธมฺมํ เทเสนฺตา ปริสํ เมตฺตาย ผรนฺติ. เมตฺตาย จ ผรเณน ทสพเลสุ มหาชนสฺส จิตฺตํ ปสีทติ. พุทฺธา นาม รูปคฺคปฺปตฺตา โหนฺติ ทสฺสนสมฺปนฺนา มธุรสฺสรา มุทุชิวฺหา สุผุสิตทนฺตาวรณา ^๒- อมเตน หทยํ สิญฺจนฺตา วิย ธมฺมํ กเถนฺติ. ตตฺร เนสํ เมตฺตาผรเณน ปสนฺนจิตฺตานํ เอวํ โหติ:- เอวรูปํ อเทฺวชฺฌกถํ อโมฆกถํ นิยฺยานิกกถํ กเถนฺเตน ภควตา สทฺธึ น สกฺขิสฺสาม ปจฺจนีกคฺคาหํ คณฺหิตุนฺติ อตฺตโน ปสนฺนภาเวเนว ปญฺหํ น ปุจฺฉนฺตีติ. กถิตา วิสฺสชฺชิตา จาติ เอวํ ตุเมฺห ปุจฺฉถาติ ปุจฺฉิตปญฺหานํ อุจฺจารเณน เต ปญฺหา ภควตา กถิตา เอว โหนฺติ. ยถา จ เต วิสฺสชฺเชตพฺพา, ตถา วิสฺสชฺชิตา เอว โหนฺติ. นิทฺทิฏฺการณาติ อิมินา การเณน อิมินา เหตุนา เอวํ โหตีติ เอวํ สเหตุกํ กตฺวา วิสฺสชฺชเนน ภควตา นิทฺทิฏฺการณา เอว โหนฺติ เต ปญฺหา. อุปกฺขิตฺตกา จ เต ภควโต สมฺปชฺชนฺตีติ เต ขตฺติยปณฺฑิตาทโย ภควโต ปญฺหวิสฺสชฺชเนเนว ภควโต สมีเป ขิตฺตกา ปาทขิตฺตกา สมฺปชฺชนฺติ, สาวกา วา สมฺปชฺชนฺติ อุปาสกา วาติ อตฺโถ, สาวกสมฺปตฺตึ วา ปาปุณนฺติ อุปาสกสมฺปตฺตึ วาติ วุตฺตํ โหติ. อถาติ อนนฺตรตฺเถ นิปาโต, เตสํ @เชิงอรรถ: ^๑ อิ. มยํ, ก. ยํ มยํ ^๒ อิ. สุผสฺสิตทนฺตาวรณา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๐๓.

อุปกฺขิตฺตกสมฺปตฺติสมนนฺตรเมวาติ อตฺโถ. ตตฺถาติ ตสฺมึ าเน, ตสฺมึ อธิกาเร วา. อติโรจตีติ อติวิย โชเตติ ปกาสติ. ยทิทํ ปญฺายาติ ยายํ ภควโต ปญฺา, ตาย ปญฺาย ภควาว อติโรจตีติ อตฺโถ. อิติสทฺโท การณตฺเถ, อิมินา การเณน อคฺโค อสามนฺตปญฺโติ อตฺโถ. [๖] ราคํ อภิภุยฺยตีติ ภูริปญฺาติ สา สา มคฺคปญฺา ^๑- อตฺตนา วชฺฌํ ราคํ อภิภุยฺยติ อภิภวติ มทฺทตีติ ภูริปญฺา. ภูรีติ หิ ผุฏฺโ ^๒- วิสทตฺโถ. ยา จ ผุฏา ๓-, สา ปฏิปกฺขํ อภิภวติ น อผุฏา ๔-, ตสฺมา ภูริปญฺาย อภิภวนตฺโถ วุตฺโต. อภิภวิตาติ สา สา ผลปญฺา ตํ ตํ ราคํ อภิภวิตวตี มทฺทิตวตีติ ภูริปญฺา. อภิภวตาติ วา ปาโ. เสเสสุปิ เอเสว นโย. ราคาทีสุ ปน รชฺชนลกฺขโณ ราโค. ทุสฺสนลกฺขโณ โทโส. มุยฺหนลกฺขโณ โมโห. กุชฺฌนลกฺขโณ โกโธ. อุปนนฺธนลกฺขโณ อุปนาโห. ปุพฺพกาลํ โกโธ, อปรกาลํ อุปนาโห. ปรคุณมกฺขนลกฺขโณ มกฺโข. ยุคคฺคาหลกฺขโณ ปลาโส. ปรสมฺปตฺติขียนลกฺขณา อิสฺสา. อตฺตโน สมฺปตฺตินิคูหณลกฺขณํ มจฺฉริยํ. อตฺตนา กตปาปปฏิจฺฉาทนลกฺขณา มายา. อตฺตโน อวิชฺชามานคุณปฺปกาสนลกฺขณํ สาเยฺยํ. จิตฺตสฺส อุทฺธุมาตภาวลกฺขโณ ถมฺโภ. กรณุตฺตริยลกฺขโณ สารมฺโภ. อุนฺนติลกฺขโณ มาโน. อพฺภุนฺนติลกฺขโณ อติมาโน. มตฺตภาวลกฺขโณ มโท. ปญฺจสุ กามคุเณสุ จิตฺตโวสฺสคฺคลกฺขโณ ปมาโท. ราโค อริ, ตํ อรึ มทฺทนิปญฺาติอาทีหิ กึ วุตฺตํ โหติ? ราคาทิโก กิเลโส จิตฺตสนฺตาเน ภูโต อรีติ ภูอริ, ปทสนฺธิวเสน อการโลปํ กตฺวา ภูรีติ วุตฺโต. ตสฺส ภูริสฺส มทฺทนี ปญฺา ภูริมทฺทนิปญฺาติ วตฺตพฺเพ มทฺทนิสทฺทโลปํ กตฺวา "ภูริปญฺา"ติ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ตํ อรึ มทฺทนีติ จ เตสํ อรีนํ @เชิงอรรถ: ^๑ สี. สา สา มนฺตปญฺา ^๒ สี. ผุฏฺฏฺโ ^๓ สี. ผุฏฺา ^๔ สี. อผุฏฺา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๐๔.

มทฺทนีติ ปทจฺเฉโท กาตพฺโพ. ปวีสมายาติ วิตฺถตวิปุลฏฺเเนว ปวีสมาย. วิตฺถตายาติ ปชานิตพฺเพ วิสเย ปตฺถฏาย, น เอกเทเส วตฺตมานาย. วิปุลายาติ โอฬาริกภูตาย. มหานิทฺเทเส ^๑- ปน "วิปุลาย วิตฺถตายา"ติ อาคตํ. สมนฺนาคโตติ ปุคฺคโล. อิติสทฺโท การณตฺเถ ๒-, อิมินา การเณน ปุคฺคลสฺส ภูริปญฺาย สมนฺนาคตตฺตา ตสฺส ปญฺา ภูริปญฺา นามาติ ภูเต อตฺเถ รมตีติ อตฺโถ. ภูริปญฺสฺส ปญฺา ภูริปญฺปญฺาติ วตฺตพฺเพ เอกสฺส ปญฺาสทฺทสฺส โลปํ กตฺวา "ภูริปญฺา"ติ วุตฺตํ. ภูริสมา ปญฺาติ วา ภูริปญฺา. อปิจาติ อญฺปริยายทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. ปญฺายเมตนฺติ ปญฺาย เอตํ. อธิวจนนฺติ อธิกวจนํ. ภูรีติ ภูเต อตฺเถ รมตีติ ภูริ. เมธาติ อสนิ วิย สิลุจฺจเย กิเลเส เมธติ หึสตีติ เมธา, ขิปฺปํ คหณธารณฏฺเน วา เมธา, ปริณายิกาติ ยสฺสุปฺปชฺชติ, ตํ สตฺตํ หิตปฏิปตฺติยํ สมฺปยุตฺเต ธมฺเม จ ยาถาวลกฺขณปฏิเวเธ จ ปริเนตีติ ปริณายิกา. อิเมเหว อญฺานิปิ ปญฺาปริยายวจนานิ วุตฺตานิ โหนฺติ. ปญฺาพาหุลฺลนฺติ ปญฺา พหุลา อสฺสาติ ปญฺาพหุโล, ตสฺส ภาโว ปญฺาพาหุลลํ. ตญฺจ พหุลํ ปวตฺตมานา ปญฺา เอว. อิเธกจฺโจติอาทีสุ ปุถุชฺชนกลฺยาณโก วา อริโย วา. ปญฺา ครุกา อสฺสาติ ปญฺาครุโก. ปญฺา จริตํ ปวตฺตํ อสฺสาติ ปญฺาจริโต. ปญฺา อาสโย อสฺสาติ ปญฺาสโย. ปญฺาย อธิมุตฺโตติ ปญฺาธิมุตฺโต. ปญฺา เอว ธชภูตา อสฺสาติ ปญฺาธโช. ปญฺา เอว เกตุภูตา อสฺสาติ ปญฺาเกตุ. ปญฺา เอว อธิปติ ปญฺาธิปติ, ปญฺาธิปติโต อาคตตฺตา ปญฺาธิปเตยฺโย. ธมฺมสภาววิจินนํ พหุลมสฺสาติ วิจยพหุโล. นานปฺปกาเรหิ ^๓- ธมฺมสภาววิจินนํ พหุลมสฺสาติ ปวิจยพหุโล. ปญฺาย โอคาเหตฺวา ตสฺส ตสฺส ธมฺมสฺส ขายนํ ปกฏกรณํ โอกฺขายนํ, ตํ ^๔- พหุลมสฺสาติ @เชิงอรรถ: ^๑ ขุ.มหา. ๒๙/๑๓๒/๑๑๓ (สฺยา) ^๒ อิ. การณตฺโถ @^๓ ฉ.ม. นานปฺปกาเรน ^๔ ฉ.ม. โอกฺขายนํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๐๕.

โอกฺขายนพหุโล. ปญฺาย ตสฺส ตสฺส ธมฺมสฺส สมฺมา เปกฺขณา สมฺเปกฺขา, สมฺเปกฺขาย อยนํ ปวตฺตนํ สมฺเปกฺขายนํ, สมฺเปกฺขายนํ ธมฺโม ปกติ อสฺสาติ สมฺเปกฺขายนธมฺโม. ตํ ตํ ธมฺมํ วิภูตํ ปากฏํ กตฺวา วิหรตีติ วิภูตวิหารี, วิภูโต วา วิหาโร อสฺส อตฺถีติ วิภูตวิหารี. สา ปญฺา จริตํ, ครุกา, พหุลา อสฺสาติ ตจฺจริโต ตคฺครุโก ตพฺพหุโล. ตสฺสํ ปญฺายํ นินฺโน, โปโณ, ปพฺภาโร, อธิมุตฺโตติ ตนฺนินฺโน ตปฺโปโณ ตปฺปพฺภาโร ตทธิมุตฺโตติ. สา ปญฺา อธิปติ ตทธิปติ, ตโต อาคโต ตทธิปเตยฺโย. "ปญฺาครุโก"ติอาทีนิ "กามํ เสวนฺตํเยว ชานาติ อยํ ปุคฺคโล กามครุโก"ติอาทีสุ ^๑- วิย ปุริมชาติโต ปภุติ วุตฺตานิ. "ตจฺจริโต"ติอาทีนิ อิมิสฺสา ชาติยา วุตฺตานิ. สีฆปญฺา จ ลหุปญฺา จ หาสปญฺา จ ชวนปญฺา จ โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกา. ขิปฺปฏฺเน สีฆปญฺา. ลหุกฏฺเน ลหุปญฺา. หาสพหุลฏฺเน หาสปญฺา. วิปสฺสนูปคสงฺขาเรสุ จ วิสงฺขาเร จ ชวนฏฺเน ชวนปญฺา. สีฆํ สีฆนฺติ พหุนฺนํ สีลาทีนํ สงฺคหตฺถํ ทฺวิกฺขตฺตุํ วุตฺตํ. สีลานีติ จาริตฺตวาริตฺตวเสน ปญฺตฺตานิ ปาติโมกฺขสํวรสีลานิ. อินฺทฺริยสํวรนฺติ จกฺขาทีนํ ฉนฺนํ อินฺทฺริยานํ ราคปฏิฆปฺปเวสํ อกตฺวา สติกวาเฏน วารณํ ถกนํ. โภชเน มตฺตญฺุตนฺติ ปจฺจเวกฺขิตปริโภควเสน โภชเน มตฺตญฺุภาวํ. ^๒- ชาคริยานุโยคนฺติ ทิวสสฺส ตีสุ โกฏฺาเสสุ, รตฺติยา ปมมชฺฌิมโกฏฺาเสสุ จ ชาครติ น นิทฺทายติ, สมณธมฺมเมว จ กโรตีติ ชาคโร, ชาครสฺส ภาโว, กมฺมํ วา ชาคริยํ, ชาคริยสฺส อนุโยโค ชาคริยานุโยโค. ตํ ชาคริยานุโยคํ. สีลกฺขนฺธนฺติ เสขํ อเสขํ วา สีลกฺขนฺธํ. เอวมิตเรปิ ขนฺธา เวทิตพฺพา. ปญฺากฺขนฺธนฺติ มคฺคปญฺญฺจ เสขาเสขานํ โลกิยปญฺญฺจ. วิมุตฺติกฺขนฺธนฺติ ผลวิมุตฺตึ. วิมุตฺติาณทสฺสนกฺขนฺธนฺติ ปจฺจเวกฺขณาณํ. @เชิงอรรถ: ^๑ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๑๑๓/๑๓๗ ^๒ ฉ.ม. ปมาณญฺุภาวํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๐๖.

หาสพหุโลติ มูลปทํ. เวทพหุโลติ ตสฺสา เอว ปีติยา สมฺปยุตฺตโสมนสฺสเวทนาวเสน นิทฺเทสปทํ. ตุฏฺิพหุโลติ นาติพลวปีติยา ตุฏฺาการวเสน. ปาโมชฺชพหุโลติ พลวปีติยา ปมุทิตภาววเสน. [๗] ยํ กิญฺจิ รูปนฺติอาทิ สมฺมสนาณนิทฺเทเส วุตฺตตฺถํ. ตุลยิตฺวาติ กลาปสมฺมสนวเสน ตุเลตฺวา. ตีรยิตฺวาติ อุทยพฺพยานุปสฺสนาวเสน ตีรยิตฺวา. วิภาวยิตฺวาติ ภงฺคานุปสฺสนาทิวเสน ปากฏํ กตฺวา. วิภูตํ กตฺวาติ สงฺขารุเปกฺขานุโลมวเสน ผุฏํ กตฺวา. ติกฺขปญฺา โลกุตฺตรา เอว. อุปฺปนฺนนฺติ สมถวิปสฺสนาวเสน วิกฺขมฺภนตทงฺควเสน ปหีนมฺปิ อริยมคฺเคน อสมูหตตฺตา อุปฺปตฺติธมฺมตํ อนตีตตาย อสมูหตุปฺปนฺนนฺติ วุจฺจติ, ตํ อิธ อธิปฺเปตํ. นาธิวาเสตีติ สนฺตานํ อาโรเปตฺวา น วาเสติ. ปชหตีติ สมุจฺเฉทวเสน ปชหติ. วิโนเทตีติ ขิปติ. พฺยนฺตีกโรตีติ วิคตนฺตํ กโรติ. อนภาวํ คเมตีติ อนุ อภาวํ คเมติ, วิปสฺสนานุกฺกเมน อริยมคฺคํ ปตฺวา สมุจฺเฉทวเสเนว อภาวํ คมยตีติ อตฺโถ. เอตฺถ จ กามปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก กามวิตกฺโก. "อิเม สตฺตา มรนฺตู"ติ ปเรสํ มรณปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก พฺยาปาทวิตกฺโก. "อิเม สตฺตา วิหึสียนฺตู"ติ ปเรสํ วิหึสาปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก วิหึสาวิตกฺโก. ปาปเกติ ลามเก. อกุสเล ธมฺเมติ อโกสลฺลสมฺภูเต ธมฺเม. นิพฺเพธิกปญฺาติ นิพฺพิทาพหุลสฺส ปุคฺคลสฺส อุปฺปนฺนา มคฺคปญฺา เอว. อุพฺเพคพหุโลติ าณภยวเสน ภยพหุโล. อุตฺตาสพหุโลติ พลวภยพหุโล. อิทํ ปุริมสฺเสว อตฺถวิวรณํ. อุกฺกณฺนพหุโลติ สงฺขารโต อุทฺธํ วิสงฺขาราภิมุขตาย อุกฺกณฺนพหุโล. อนภิรติพหุโลติ อุกฺกณฺนวเสเนว อภิรติอภาวํ ทีเปติ. อิทานิปิ ตมตฺถํ ทฺวีหิ วจเนหิ วิวรติ. ตตฺถ อหิมุโขติ สงฺขารโต พหิภูตนิพฺพานาภิมุโข. น รมตีติ นาภิรมติ. อนิพฺพิทฺธปุพฺพนฺติ อนมตคฺเค สํสาเร อนฺตํ ปาเปตฺวา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๐๗.

อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ. อปฺปทาลิตปุพฺพนฺติ ตสฺเสว อตฺถวจนํ, อนฺตกรเณเนว อปทาสิตปุพฺพนฺติ อตฺโถ. โลภกฺขนฺธนฺติ โลภราสึ, โลภโกฏฺาสํ ^๑- วา. อิมาหิ โสฬสหิ ปญฺาหิ สมนฺนาคโตติ อุกฺกฏฺปริจฺเฉเทน อรหาเยว วุตฺโต. อุปริ "เอโก เสขปฏิสมฺภิทปฺปตฺโต"ติ ^๒- วุตฺตตฺตา โสตาปนฺนสกทาคามิอนาคามิโนปิ ลพฺภนฺติเยว. ๒. ปุคฺคลวิเสสนิทฺเทสวณฺณนา [๘] เทฺว ปุคฺคลาติอาทีหิ ปฏิสมฺภิทปฺปตฺตปุคฺคลวิเสสปฏิปาฏึ ทสฺเสติ. ตตฺถ ปุพฺพโยโคติ อตีตชาตีสุ ปฏิสมฺภิทปฺปตฺติเหตุภูโต ปุญฺปโยโค. เตนาติ เตน ปุพฺพโยคการเณน. เอวํ เสเสสุปิ. อติเรโก โหตีติ อติริตฺโต โหติ, อติเรกโยคโต วา "อติเรโก"ติ วุตฺโต. อธิโก โหตีติ อคฺโค โหติ. วิเสโส โหตีติ วิสิฏฺโ โหติ, วิเสสโยคโต วา วิเสโส. าณํ ปภิชฺชตีติ ปฏิสมฺภิทาาณปฺปเภทํ ปาปุณาติ. พหุสฺสุโตติ พุทฺธวจนวเสน. เทสนาพหุโลติ ธมฺมเทสนาวเสน. ครูปนิสฺสิโตติ ปญฺาย อธิกํ ครุํ อุปนิสฺสิโต. วิหารพหุโลติ วิปสฺสนาวิหารพหุโล, ผลสมาปตฺติวิหารพหุโล วา. ปจฺจเวกฺขณาพหุโลติ วิปสฺสนาวิหาเร สติ วิปสฺสนาปจฺจเวกฺขณาพหุโล, ผลสมาปตฺติวิหาเร สติ ผลสมาปตฺติปจฺจเวกฺขณาพหุโล. เสขปฏิสมฺภิทปฺปตฺโตติ เสโข หุตฺวา ปฏิสมฺภิทปฺปตฺโต. เอวํ อเสขปฏิสมฺภิทปฺปตฺโต. สาวกปารมิปฺปตฺโตติ เอตฺถ มหาปญฺานํ อคฺคสฺส มหาสาวกสฺส สตฺตสฏฺิยา สาวกาณานํ ปารคมนํ ปารมี, สาวกสฺส ปารมี สาวกปารมี, ตํ สาวกปารมึ ปตฺโตติ สาวกปารมิปฺปตฺโต. สาวกปารมิตาปฺปตฺโตติ วา ปาโ. สตฺตสฏฺิยา สาวกาณานํ ปาลโก ปูรโก จ โส มหาสาวโก ปรโม, ตสฺส ปรมสฺส อยํ สตฺตสฏฺิเภทา าณกิริยา ปรมสฺส ภาโว, กมฺมํ วาติ @เชิงอรรถ: ^๑ ก. โลภโกฏฺาสึ ^๒ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๘/๔๑๖

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๐๘.

ปารมี, ตสฺส สาวกสฺส ปารมี สาวกปารมี, ตํ ปตฺโตติ สาวกปารมิปฺปตฺโต. สาวกปารมิปฺปตฺโตติ มหาโมคฺคลฺลานตฺเถราทิโก โย โกจิ สาวโก. สาวกปารมิปฺปตฺตสาวกโต อติเรกสฺส อญฺสฺส สาวกสฺส อภาวา เอโก ปจฺเจกสมฺพุทฺโธติ อาห. ปุน ปญฺาปเภทกุสโลติอาทีหิ วุตฺตตฺถเมว นิคเมตฺวา ทสฺเสตีติ. าณกถาย เยภุยฺเยน อเนกานิ าณานิ นิทฺทิฏฺานิ. ปญฺากถาย เยภุยฺเยน เอกาปิ ปญฺา นานาการวเสน นานากตฺวา วุตฺตาติ อยํ วิเสโส. มหาปญฺากถาวณฺณนา นิฏฺิตา. -----------------

อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๘ หน้า ๒๘๘-๓๐๘. http://84000.org/tipitaka/atthapali/th_line.php?B=48&A=6492&pagebreak=1 The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=48&A=6492&pagebreak=1 อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=31&i=659 เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=31&A=9683 พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=31&A=11295 The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=31&A=11295 สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๑ http://84000.org/tipitaka/read/?index_31