กรรมวาจา คำประกาศกิจในท่ามกลางสงฆ์, การสวดประกาศ แบ่งเป็น ๒ คือ ญัตติ ๑ อนุสาวนา ๑
กรรมวาจาจารย์ พระอาจารย์ผู้สวดกรรมวาจาประกาศในท่ามกลางสงฆ์ ในการอุปสมบท
กรรมวาจาวิบัติ เสียเพราะกรรมวาจา, กรรมวาจาบกพร่องใช้ไม่ได้
กรรมวาจาสมบัติ ความสมบูรณ์แห่งกรรมวาจา, คำสวดประกาศถูกต้อง ใช้ได้
กาจ ร้าย, กล้า, เก่ง
กาเมสุมิจฉาจาร ความประพฤติผิดในกามทั้งหลาย, ความผิดประเวณี
กาเมสุมิจฉาจารา เวรมณี เว้นจากประพฤติผิดในกาม, เว้นการล่วงประเวณี
กายสมาจาร ความประพฤติทางกาย
คณาจารย์ อาจารย์ของหมู่คณะ
คันถรจนาจารย์ อาจารย์ผู้แต่งคัมภีร์
เฉทนกปาจิตตีย์ อาบัติปาจิตตีย์ที่ต้องตัดสิ่งของที่เป็นเหตุให้ต้องอาบัติเสียก่อน จึงแสดงอาบัติตก
ได้แก่ สิกขาบทที่ ๕-๗-๘-๙-๑๐ แห่งรตนวรรค
(ปาจิตตีย์ข้อ ๘๗, ๘๙, ๙๐, ๙๑, ๙๒)
ชาวปาจีน คำเรียกภิกษุชาววัชชีบุตร อีกชื่อหนึ่ง หมายถึงอยู่ด้านทิศตะวันออก, ชาวเมืองตะวันออก
เตวาจิก มีวาจาครบ ๓
หมายถึง ผู้กล่าวว่าจาถึงสรณะครบทั้งสามอย่าง คือ พระพุทธ พระธรรม พระสงฆ์
บิดาพระยสะเป็นคนแรก ที่ประกาศตนเป็นอุบาสกถึงพระรัตนตรัยตลอดชีวิต;
เทียบ เทฺววาจิก
ทุฏฐุลลวาจา วาจาชั่วหยาบ เป็นชื่ออาบัติสังฆาทิเสสข้อที่ ๓ ที่ว่าภิกษุผู้มีความกำหนัด พูดเคาะมาตุคามด้วยวาจาชั่วหยาบ คือ พูดเกี้ยวหญิง กล่าววาจาหยาบโลมพาดพิงเมถุน
เทฺววาจิก มีวาจาสอง
หมายถึง ผู้กล่าววาจาถึงสรณะสอง คือ พระพุทธและพระธรรม ในสมัยที่ยังไม่มีพระสงฆ์
ได้แก่ พาณิช ๒ คือ ตปุสสะ และภัลลิกะ;
เทียบ เตวาจิก
ธรรมสังคาหกะ พระอรหันต์ ๕๐๐ องค์ ผู้รวบรวมร้อยกรองพระธรรมวินัยในคราวปฐมสังคายนา
ธรรมสังคาหกาจารย์ อาจารย์ผู้ร้อยกรองธรรม;
ดู ธรรมสังคาหกะ
นิสสยาจารย์ อาจารย์ผู้ให้นิสัย
นิสสัคคิยปาจิตตีย์ อาบัติปาจิตตีย์อันทำให้ต้องสละสิ่งของ ภิกษุต้องอาบัติประเภทนี้ต้องสละสิ่งของที่ทำให้ต้องอาบัติก่อนจึงจะปลงอาบัติตก
บุพพาจารย์
1. อาจารย์ก่อนๆ, อาจารย์รุ่นก่อน, อาจารปางก่อน
2. อาจารย์ต้น, อาจารย์แรก คือ มารดาบิดา
บุรพาจารย์ ดู บุพพาจารย์
ปฏาจารา พระมหาสาวิกาองค์หนึ่ง
เป็นธิดาเศรษฐีในพระนครสาวัตถีได้รับวิปโยคทุกข์อย่างหนักเพราะสามีตาย ลูกตาย พ่อแม่พี่น้องตายหมด ในเหตุการณ์ร้ายที่เกิดขึ้นฉับพลันทันทีและติดต่อกัน ถึงกับเสียสติ ปล่อยผ้านุ่งผ้าห่มหลุดลุ่ย เดินบ่นเพ้อไปในที่ต่างๆ จนถึงพระเชตวัน
พระศาสดาทรงแผ่พระเมตตา เปล่งพระวาจาให้นางกลับได้สติ แล้วแสดงพระธรรมเทศนา นางได้ฟังแล้วบรรลุโสดาปัตติผล บวชเป็นพระภิกษุณี ไม่ช้าได้สำเร็จพระอรหัต
ได้รับยกย่องว่า เป็นเอตทัคคะในทางทรงพระวินัย
ปัจฉิมวาจา ดู ปัจฉิมโอวาท
ปัญญาจักขุ, ปัญญาจักขุ จักษุคือปัญญา, ตาปัญญา;
เป็นคุณสมบัติอย่างหนึ่งของพระพุทธเจ้า พระองค์ตรัสรู้พระอนุตตรสัมมาสัมโพธิญาณด้วยปัญญาจักขุ
(ข้อ ๓ ในจักขุ ๕)
ปัพพชาจารย์ อาจารย์ผู้ให้บรรพชา;
เขียนเต็มรูปเป็น ปัพพัชชาจารย์ จะเขียน บรรพชาจารย์ ก็ได้
ปาจิตติยุทเทส หมวดแห่งปาจิตติยสิกขาบท ที่ยกขึ้นแสดง คือ ที่สวดในปาฏิโมกข์
ปาจิตตีย์ การละเมิดอันยังกุศลให้ตก, ชื่ออาบัติจำพวกหนึ่งจัดไว้ในจำพวกอาบัติเบาเรียกลหุกาบัติ พ้นด้วยการแสดง;
เป็นชื่อสิกขาบท ได้แก่
นิสสัคคิยปาจิตตีย์ ๓๐ และ
สุทธิกปาจิตตีย์ ซึ่งเรียกกันสั้นๆ ว่า ปาจิตตีย์ อีก ๙๒
ภิกษุล่วงละเมิดสิกขาบท ๑๒๒ ข้อเหล่านี้ย่อมต้องอาบัติปาจิตตีย์
เช่น ภิกษุพูดปด ฆ่าสัตว์ดิรัจฉาน ว่ายน้ำเล่น เป็นต้น ต้องอาบัติปาจิตตีย์
ดู อาบัติ
ปาจีน ทางทิศตะวันออก, ชาวตะวันออก; ดู ชาวปาจีน
ปาจีนทิศ ทิศตะวันออก
ปาปสมาจาร ความประพฤติเหลวไหลเลวทราม ชอบสมคบกับคฤหัสถ์ด้วยการอันมิชอบ ที่เรียกว่าประทุษร้ายสกุล;
ดู กุลทูสก
ปิยวาจา วาจาเป็นที่รัก, พูดจาน่ารัก น่านิยมนับถือ, วาจาน่ารัก, วาจาที่กล่าวด้วยจิตเมตตา,
คำที่พูดด้วยความรักความปรารถนาดี
เช่น คำพูดสุภาพอ่อนโยน คำแนะนำตักเตือนด้วยความหวังดี
(ข้อ ๒ ในสังคหวัตถุ ๔)
ปิสุณาย วาจาย เวรมณี เว้นจากการพูดส่อเสียด, เว้นจากพูดยุยงให้เขาแตกร้าวกัน
(ข้อ ๕ ในกุศลกรรมบถ ๑๐)
ปิสุณาวาจา วาจาส่อเสียด, พูดส่อเสียด, พูดยุยงให้เขาแตกร้าวกัน
(ข้อ ๕ ใน อกุศลกรรมบถ ๑๐)
ผรุสวาจา วาจาหยาบ, คำพูดเผ็ดร้อน, คำหยาบคาย
(ข้อ ๖ ในอกุศลกรรมบถ ๑๐)
ผรุสาย วาจาย เวรมณี เว้นจากพูดคำหยาบ
(ข้อ ๖ ในอกุศลกรรมบถ ๑๐)
ผ้าจำนำพรรษา ผ้าที่ทายกถวายแก่พระสงฆ์ผู้อยู่จำพรรษาครบแล้วในวัดนั้น ภายในเขตจีวรกาล;
เรียกเป็นคำศัพท์ ผ้าวัสสาวาสิกา วัสสาวาสิกสาฏก หรือ วัสสาวาสิกสาฏิกา;
ดู อัจเจกจีวร
พหุลกรรม กรรมทำมาก หรือกรรมชิน
ได้แก่ กรรมทั้งที่เป็นกุศลและอกุศลที่ทำบ่อยๆ จนเคยชิน ย่อมให้ผลก่อนกรรมอื่น เว้นครุกรรม
เรียกอีกอย่างหนึ่งว่า อาจิณณกรรม (ข้อ ๑๐ ในกรรม ๑๒)
พุทธโฆษาจารย์ ดู วิสุทธิมรรค;
พุทธโฆสาจารย์ ก็เขียน
ภิกขาจาร เที่ยวไปเพื่อภิกษา, เที่ยวไปเพื่อขอ, เที่ยวบิณฑบาต
ภิกษาจารกาล เวลาเป็นที่เที่ยวไปเพื่อภิกษา, เวลาบิณฑบาต
เภทนกปาจิตตีย์ อาบัติปาจิตตีย์ที่ต้องทำลายสิ่งของที่เป็นเหตุให้ต้องอาบัติเสียก่อน จึงแสดงอาบัติได้
ได้แก่ สิกขาบทที่ ๔ แห่งรตนวรรคที่ ๙ แห่งปาจิตติยกัณฑ์
(ปาจิตตีย์ ข้อที่ ๘๖ ทำกล่องเข็มด้วยกระดูก งา หรือ เขาสัตว์)
มัชฌิมภาณกาจารย์ อาจารย์ผู้สาธยายคัมภีร์มัชฌิมนิกาย
คือ ผู้ได้ศึกษาทรงจำและชำนาญในมัชฌิมนิกาย
มิจฉาจริยา, มิจฉาจาร ความประพฤติผิด
มิจฉาวาจา วาจาผิด, เจรจาผิด ได้แก่
๑. มุสาวาท พูดปด
๒. ปิสุณาวาจา พูดส่อเสียด
๓. ผรุสวาจา พูดคำหยาบ
๔. สัมผัปปลาปะ พูดเพ้อเจ้อ
(ข้อ ๓ ในมิจฉัตตะ ๑๐)
เมตตาจิต จิตประกอบด้วยเมตตา, ใจมีเมตตา
ยาจก ผู้ขอ, คนขอทาน, คนขอทานโดยไม่มีอะไรแลกเปลี่ยน
โลกุตตมาจารย์ อาจารย์ผู้สูงสุดของโลก, อาจารย์ยอดเยี่ยมของโลก หมายถึงพระพุทธเจ้า
วจีสมาจาร ความประพฤติทางวาจา
วาจา คำพูด, ถ้อยคำ
วาจาชอบ ดู สัมมาวาจา
วาจาชั่วหยาบ ในวินัยหมายถึง ถ้อยคำพาดพิงทวารหนักทวารเบาและเมถุน;
ดู ทุฏฐุลลวาจา
วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน ถึงพร้อมด้วยวิชชาและจรณะ ประกอบด้วยวิชชา ๓ หรือวิชชา ๘ และจรณะ ๑๕ อันเป็นปฏิปทาเครื่องบรรลุวิชชานั้น, มีความรู้ประเสริฐ ความประพฤติประเสริฐ
(ข้อ ๓ ในพุทธคุณ ๙)
ศีลาจาร ศีลและอาจาระ, การปฏิบัติตามพระวินัยบัญญัติ และมารยาททั่วไป;
นัยหนึ่งว่า
ศีล คือ ไม่ต้องอาบัติปาราชิกและสังฆาทิเสส
อาจาระ คือ ไม่ต้องอาบัติเบาตั้งแต่ถุลลัจจัยลงมา
สมาจาร ความประพฤติที่ดี;
มักใช้ในความหมายที่เป็นกลางๆ ว่า ความประพฤติ โดยมีคำอื่นประกอบขยายความ
เช่น กายสมาจาร วจีสมาจาร ปาปสมาจาร เป็นต้น
สมานาจริยกะ ภิกษุผู้ร่วมพระอาจารย์เดียวกัน
สัทธาจริต พื้นนิสัยหนักในสัทธา เชื่อง่าย พึงแก้ด้วยปสาทนียกถา คือถ้อยคำที่นำให้เกิดความเลื่อมใสในทางที่ถูกที่ควร และด้วยความเชื่อที่มีเหตุผล
(ข้อ ๔ ในจริต ๖)
สัมมาวาจา เจรจาชอบ คือเว้นจาก วจีทุจริต ๔
(ข้อ ๓ ในมรรค)
สุทธิกปาจิตติยะ อาบัติปาจิตตีย์ล้วน คืออาบัติปาจิตตีย์ ที่ไม่ต้องให้เสียสละสิ่งของ มี ๙๒ สิกขาบท
ตามปกติเรียกกันเพียงว่า ปาจิตติยะหรือปาจิตตีย์
อนาจาร ความประพฤติไม่ดีไม่งาม ไม่เหมาะสมแก่บรรพชิต แยกเป็น ๓ ประเภท คือ
๑. การเล่นต่างๆ เช่น เล่นอย่างเด็ก
๒. การร้อยดอกไม้
๓. การเรียนดิรัจฉานวิชา เช่น ทายหวย ทำเสน่ห์
อภิสมาจาร ความประพฤติดีงามที่ประณีตยิ่งขึ้นไป, ขนบธรรมเนียมเพื่อความประพฤติดีงามยิ่งขึ้นไปของพระภิกษุ
อภิสมาจาริกวัตร วัตรเกี่ยวด้วยความประพฤติอันดี, ธรรมเนียมเกี่ยวกับมรรยาทและความเป็นอยู่ที่ดีงาม
อภิสมาจาริกาสิกขา หลักการศึกษาอบรมในฝ่ายขนบธรรมเนียมที่จะชักนำความประพฤติ ความเป็นอยู่ของพระสงฆ์ให้ดีงามมีคุณยิ่งขึ้นไป,
สิกขาฝ่ายอภิสมาจาร;
เทียบ อาทิพรหมจริยกาสิกขา
อรรถกถาจารย์ อาจารย์ผู้แต่งอรรถกถา
อัชฌาจาร ความประพฤติชั่ว, การละเมิดศีล, การล่วงมรรยาท, การละเมิดประเพณี
อัธยาจาร ดู อัชฌาจาร
อาจริยมัตต์ ภิกษุผู้มีพรรษาพอที่จะเป็นอาจารย์ให้นิสสัยแก่ภิกษุอื่นได้,
พระปูนอาจารย์ คือ มีพรรษา ๑๐ ขึ้นไป หรือแก่กว่าราว ๖ พรรษา;
อาจริยมัต ก็เขียน
อาจริยวัตร กิจที่อันเตวาสิกควรประพฤติปฏิบัติต่ออาจารย์
(เช่นเดียวกับ อุปัชฌายวัตร ที่สัทธิวิหาริกพึงปฏิบัติต่ออุปัชฌาย์)
อาจริยวาท วาทะของพระอาจารย์, มติของพระอาจารย์;
บางที ใช้เป็นคำเรียกพุทธศาสนานิกายฝ่ายเหนือ คือ มหายาน
อาจาระ ความประพฤติดี, มรรยาทดีงาม, จรรยา
อาจารย์ ผู้สั่งสอนวิชาความรู้, ผู้ฝึกหัดอบรมมรรยาท,
อาจารย์ ๔ คือ
๑. บัพพชาจารย์ หรือ บรรพชาจารย์ อาจารย์ในบรรพชา
๒. อุปสัมปทาจารย์ อาจารย์ในอุปสมบท
๓. นิสสยาจารย์ อาจารย์ผู้ให้นิสสัย
๔. อุทเทศาจารย์ หรือ ธรรมาจารย์ อาจารย์ผู้สอนธรรม
อาจารวิบัติ เสียอาจาระ, เสียจรรยา, มรรยาทเสียหาย,
ประพฤติย่อหย่อนรุ่มร่าม มักต้องอาบัติเล็กน้อย ตั้งแต่ถุลลัจจัยลงมาถึงทุพภาษิต
(ข้อ ๒ ในวิบัติ ๔)
อาจิณ เคยประพฤติมา, เป็นนิสัย, ทำเสมอๆ, ทำจนชิน
อาจิณณจริยา ความประพฤติเนืองๆ, ความประพฤติประจำ, ความประพฤติที่เคยชิน
อาจิณณวัตร การปฏิบัติประจำ, การปฏิบัติเสมอๆ
อาณาจักร เขตแดนที่อยู่ในอำนาจปกครองของรัฐบาลหนึ่ง, อำนาจปกครองทางบ้านเมือง
ใช้คู่กับพุทธจักร ซึ่งหมายความว่า ขอบเขตการปกครองในพุทธศาสนา
อายาจนะ การขอร้อง, การวิงวอน, การเชื้อเชิญ
อาสภิวาจา วาจาแสดงความเป็นผู้องอาจ,
วาจาองอาจ คือ คำประกาศพระองค์ว่า เป็นเอกในโลก
ตามเรื่องว่า พระมหาบุรุษเมื่อประสูติจากพระครรภ์ของพระมารดา ย่างพระบาทไป ๗ ก้าวแล้วหยุดยืนตรัสอาสภิวาจาว่า อคฺโคหมสฺมิ โลกสฺส ดังนี้เป็นต้น
แปลว่า เราเป็นอัครบุคคลของโลก ฯลฯ
อุทเทศาจารย์ อาจารย์ผู้บอกธรรม, อาจารย์สอนธรรม
(ข้อ ๔ ในอาจารย์ ๔);
คู่กับ ธรรมันเตวาสิก
อุปัชฌายาจารย์ อุปัชฌาย์และอาจารย์
| 
