บาลีอรรถกถาเล่มที่ ๑๕

หน้าที่ ๑๖๔.

เตนหีติ อิทํ ภควา นํ อายาจนฺตํ ^๑- ทิสฺวา "อิทานิสฺส ปญฺหํ กเถตุํ กาโล"ติ ตฺวา อาห. ตสฺสตฺโถ:- ยสฺมา มํ อายาจสิ, ตสฺมา สุณาหีติ. วิวิจฺเจว กาเมหีติอาทิ วิสุทฺธิมคฺเค ^๒- วิตฺถาริตเมว. อิธ ปเนตํ ทฺวินฺนํ ^๓- วิชฺชานํ ปุพฺพภาคปฏิปตฺติทสฺสนตฺถํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ตตฺถ ทฺวินฺนํ วิชฺชานํ อนุปทวณฺณนา เจว ภาวนานโย จ วิสุทฺธิมคฺเค ^๔- วิตฺถาริโตว. ปมา วิชฺชาติ ปมํ อุปฺปนฺนาติ ปมา, วิทิตกรณฏฺเน วิชฺชา. กึ วิทิตํ กโรตีติ ^๕-? ปุพฺเพนิวาสํ. อวิชฺชาติ ตสฺเสว ปุพฺเพนิวาสสฺส อวิทิตกรณฏฺเนปิ ตปฺปฏิจฺฉาทโก โมโห วุจฺจติ. ตโมติ เสฺวว โมโห ปฏิจฺฉาทกฏฺเน ตโมติ วุจฺจติ. อาโลโกติ สาเยว วิชฺชา โอภาสกรณฏฺเน อาโลโกติ วุจฺจติ. เอตฺถ จ วิชฺชา อธิคตาติ อยํ อตฺโถ, เสสํ ปสํสาวจนํ. โยชนา ปเนตฺถ อยมสฺส วิชฺชา อธิคตา, อถสฺส อธิคตวิชฺชสฺส อวิชฺชา วิหตา วินฏฺาติ อตฺโถ. กสฺมา? ยสฺมา วิชฺชา อุปฺปนฺนา. อิตรสฺมึปิ ปททฺวเย เอเสว นโย. ยถาตนฺติ เอตฺถ ยถาติ โอปมฺมํ, ตนฺติ นิปาตมตฺตํ. สติยา อวิปฺปวาเสน อปฺปมตฺตสฺส. วิริยาตาเปน อาตาปิโน. กาเย จ ชีวิเต จ อนเปกฺขตาย ปหิตตฺตสฺสาติ. ^๖- เปสิตตฺตสฺสาติ อตฺโถ. อิทํ วุตฺตํ โหติ:- ยถา อปฺปมตฺตสฺส อาตาปิโน ปหิตตฺตสฺส วิหรโต อวิชฺชา วิหญฺเยฺย, วิชฺชา อุปฺปชฺเชยฺย. ตโม วิหญฺเยฺย, อาโลโก อุปฺปชฺเชยฺย. เอวเมตสฺส ^๗- อวิชฺชา วิหตา, วิชฺชา อุปฺปนฺนา. ตโม วิหโต, อาโลโก อุปฺปนฺโน. เอตสฺส เตน ปธานานุโยคสฺส อนุรูปเมว ผลํ ลทฺธนฺติ. ปุพฺเพนิวาสกถา นิฏฺิตา. จุตูปปาตกถายํ วิชฺชาติ ทิพฺพจกฺขุาณวิชฺชา. อวิชฺชาติ สตฺตานํ จุติปฏิสนฺธิจฺฉาทิกา ^๘- อวิชฺชา. เสสํ วุตฺตนยเมว. @เชิงอรรถ: ^๑ สี.,อิ. อายาจนํ ^๒ วิสุทฺธิ. ๑/๑๗๗ ปวีกสิณนิทฺเทส ^๓ ฉ. ติสฺสนฺนํ @^๔ วิสุทฺธิ. ๒/๒๕๐อภิญฺานิทฺเทส ^๕ ฉ.ม.,อิ. กโรติ ^๖ ฉ.ม. อิติ-สทฺโท น @ทิสฺสติ ^๗ ฉ.ม. เอวเมว ตสฺส ^๘ ฉ.ม.,อิ. จุติปฏิสนฺธิปฺปฏิจฺฉาทิกา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖๕.

ตติยวิชฺชาย โส เอวํ สมาหิเต จิตฺเตติ วิปสฺสนาปาทกํ จตุตฺถชฺฌานจิตฺตํ เวทิตพฺพํ. อาสวานํ ขยาณายาติ อรหตฺตมคฺคาณตฺถาย. อรหตฺตมคฺโค หิ อาสววินาสนโต อาสวานํ ขโยติ วุจฺจติ, ตตฺร เจตํ าณํ ตตฺถ ปริยาปนฺนตฺตาติ. จิตฺตํ อภินินฺนาเมตีติ วิปสฺสนาจิตฺตํ อภินีหรติ. โส อิทํ ทุกฺขนฺติ เอวมาทีสุ เอตฺตกํ ทุกฺขํ, น อิโต ภิยฺโยติ สพฺพมฺปิ ทุกฺขสจฺจํ สรสลกฺขณปฺปฏิเวเธน ยถาภูตํ ปชานาติ ปฏิวิชฺฌติ, ตสฺส จ ทุกฺขสฺส นิพฺพตฺติกํ ตณฺหํ "อยํ ทุกฺขสมุทโย"ติ, ตทุภยมฺปิ ยํ านํ ปตฺวา นิรุชฺฌติ, ตํ เตสํ อปฺปวตฺตึ นิพฺพานํ "อยํ ทุกฺขนิโรโธ"ติ. ตสฺส จ สมฺปาปกํ อริยมคฺคํ "อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา"ติ สรสลกฺขณปฺปฏิเวเธน ยถาภูตํ ปชานาติ ปฏิวิชฺฌตีติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ. เอวํ สรูปโต สจฺจานิ ทสฺเสตฺวา อิทานิ กิเลสวเสน ปริยายโต ทสฺเสนฺโต อิเม อาสวาติอาทิมาห. ตสฺส เอวํ ชานโต เอวํ ปสฺสโตติ ตสฺส ภิกฺขุโน เอวํ ชานนฺตสฺส เอวํ ปสฺสนฺตสฺส. สห วิปสฺสนาย โกฏิปฺปตฺตํ มคฺคํ กเถติ. ^๑- กามาสวาติ กามาสวโต. จิตฺตํ วิมุจฺจตีติ อิมินา มคฺคกฺขณํ ทสฺเสติ. มคฺคกฺขเณ หิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, ผลกฺขเณ จิตฺตํ วิมุตฺตํ โหติ. วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ าณนฺติ อิมินา ปจฺจเวกฺขณาณํ ทสฺเสติ. ขีณา ชาตีติอาทีหิ ตสฺส ภูมึ. เตน หิ าเณน โส ปจฺจเวกฺขนฺโต ขีณา ชาตีติอาทีนิ ปชานาติ. กตมา ปนสฺส ชาติ ขีณา, กถญฺจ นํ ปชานาตีติ? น ตาวสฺส อตีตา ชาติ ขีณา ปุพฺเพว ขีณตฺตา, น อนาคตา, อนาคเต วายามาภาวโต, น ปจฺจุปฺปนฺนา, วิชฺชมานตฺตา. ยา ปน มคฺคสฺส อภาวิตตฺตา อุปฺปชฺเชยฺย เอกจตุปญฺจโวการภเวสุ เอกจตุ- ปญฺจกฺขนฺธปฺปเภทา ชาติ, สา มคฺคสฺส ภาวิตตฺตา อนุปฺปาทธมฺมตํ อาปชฺชเนน ขีณา. ตํ โส มคฺคภาวนาย ปหีนกิเลเส ปจฺจเวกฺขิตฺวา กิเลสาภาเว วิชฺชมานมฺปิ กมฺมํ อายตึ อปฺปฏิสนฺธิกํ โหตีติ ชานนฺโต ปชานาติ. @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม.,อิ. กเถสิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖๖.

วุสิตนฺติ วุตฺถํ ปริวุตฺถํ, กตํ ปรินิฏฺิตนฺติ ^๑- อตฺโถ. พฺรหฺมจริยนฺติ มคฺคพฺรหฺมจริยํ. ปุถุชฺชนกลฺยาเณหิ ^๒- หิ สทฺธึ สตฺต เสกฺขา พฺรหฺมจริยวาสํ วสนฺต นาม, ขีณาสโว วุตฺถวาโส. ตสฺมา โส อตฺตโน พฺรหฺมจริยวาสํ ปจฺจเวกฺขนฺโต "วุสิตํ พฺรหฺมจริยนฺ"ติ ปชานาติ. กตํ กรณียนฺติ จตูสุ สจฺเจสุ จตูหิ มคฺเคหิ ปริญฺาปหานสจฺฉิกิริยาภาวนาภิสมยวเสน ^๓- โสฬสวิธมฺปิ กิจฺจํ นิฏฺาปิตนฺติ อตฺโถ. ปุถุชฺชนกลฺยาณาทโย หิ ตํ กิจฺจํ กโรนฺติ, ขีณาสโว กตกรณีโย. ตสฺมา โส อตฺตโน กรณียํ ปจฺจเวกฺขนฺโต "กตํ กรณียนฺ"ติ ปชานาติ. นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปุน อิตฺถภาวาย, เอวํ โสฬสวิธกิจฺจภาวาย กิเลสกฺขยาย วา มคฺคภาวนากิจฺจํ เม นตฺถีติ ปชานาติ. อถวา อิตฺถตฺตายาติ อิตฺถภาวโต, อิมสฺมา เอวํปการา อิทานิ วตฺตมานกฺขนฺธสนฺตานา อปรํ ขนฺธสนฺตานํ มยฺหํ นตฺถิ, อิเม ปน ปญฺจกฺขนฺธา ปริญฺาตา ติฏฺนฺติ ฉินฺนมูลกา รุกฺขา วิย. เต จริมกวิญฺาณนิโรเธน อนุปาทาโน วิย ชาตเวโท นิพฺพายิสฺสนฺตีติ ปชานาติ. อิธ วิชฺชาติ อรหตฺตมคฺคาณวิชฺชา. อวิชฺชาติ จตุสจฺจปฺปฏิจฺฉาทิกา อวิชฺชา. เสสํ วุตฺตนยเมว. อนุจฺจาวจสีลสฺสาติ ยสฺส สีลํ กาเลน หายติ, กาเลน วฑฺฒติ, โส อุจฺจาวจสีโล นาม โหติ. ขีณาสวสฺส ปน สีลํ เอกนฺตวฑฺฒิตเมว. ตสฺมา โส อนุจฺจาวจสีโล นาม โหติ. วสีภูตนฺติ วสิปฺปตฺตํ. สุสมาหิตนฺติ สุฏฺุ สมาหิตํ, อารมฺมณมฺหิ สุฏฺปิตํ. ธีรนฺติ ธิติสมฺปนฺนํ. มจฺจุหายินนฺติ มจฺจุํ ชหิตฺวา ิตํ. สพฺพปฺปหายินนฺติ สพฺเพ ปาปธมฺเม ปชหิตฺวา ิตํ. พุทฺธนฺติ จตุสจฺจพุทฺธํ. อนฺติมสารีรนฺติ สพฺพปจฺฉิมสรีรํ. ^๔- ตํ นมสฺสนฺติ โคตมนฺติ ตํ โคตมโคตฺตํ พุทฺธสาวกา นมสฺสนฺติ. อถวา โคตมพุทฺธสฺส สาวโกปิ โคตโม, ตํ โคตมํ เทวมนุสฺสา นมสฺสนฺตีติ อตฺโถ. @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม.,อิ. กตํ จริตํ นิฏฺิตนฺติ ^๒ ฉ.ม.,อิ. ปุถุชฺชนกลฺยาณเกน. เอวมุปริปิ @^๓ ม......ภาวนาวเสน ^๔ ฉ.ม. อนฺติมเทหินนฺติ ปพฺพปจฺฉิมสรีรธารินํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖๗.

ปุพฺเพนิวาสนฺติ ปุพฺเพนิวุตฺถกฺขนฺธปรมฺปรํ. โยเวตีติ โย อเวติ อวคจฺฉติ. โยเวทีติปิ ปาโ. โย อเวทิ, วิทิตํ ปากฏํ กตฺวา ิโตติ อตฺโถ. สคฺคาปายญฺจ ปสฺสตีติ โส ^๑- ฉ กามาวจเร นว พฺรหฺมโลเก จตฺตาโร จ อปาเย ปสฺสติ. ชาติกฺขยํ ปตฺโตติ อรหตฺตํ ปตฺโต. อภิญฺาโวสิโตติ ชานิตฺวา กิจฺจโวสาเนน วุสิโต. ^๒- มุนีติ โมเนยฺเยน สมนฺนาคโต ขีณาสวมุนิ. เอตาหีติ เหฏฺา นิทฺทิฏฺาหิ ปุพฺเพนิวาสาณาทีหิ. นาญฺ ลปิตลาปนนฺติ โย ปนญฺโ เตวิชฺโชติ อญฺเหิ ลปิตวจนมตฺตเมว ลปติ, ตมหํ เตวิชฺโชติ น วทามิ, อตฺตปจฺจกฺขโต ตฺวา ปรสฺสปิ ^๓- ติสฺโส วิชฺชา กเถนฺตเมวาหํ เตวิชฺโชติ วทามีติ อตฺโถ. กลนฺติ โกฏฺาสํ. นาคฺฆตีติ น ปาปุณาติ. อิทานิ พฺราหฺมโณ ภควโต กถาย ปสนฺโน ปสนฺนาการํ กโรนฺโต อภิกฺกนฺตนฺติอาทิมาห.

อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๑๕ หน้า ๑๖๔-๑๖๗. http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=15&A=3744&modeTY=1&pagebreak=1 The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=15&A=3744&modeTY=1&pagebreak=1 อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=20&i=498 เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=20&A=4285 พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=20&A=4314 The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=20&A=4314 สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๐ http://84000.org/tipitaka/read/?index_20