ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
first pageprevious pagedispage pageNumbernext pagelast page chage to ROMAN letter  
Atthakatha Book 47 : PALI ROMAN Patisam.A.1 (saddhamma.1)

                        Abhinneyyaniddesavannana
     [2] Idani vissajjanuddesasangahite dhamme pabhedato dassetum katham ime
dhamma abhinneyyatiadi niddesavaro araddho. Tattha abhinneyyaniddesadisu
pancasu adito ekakadivasena dasa dasa vissajjanani dasuttarapariyayena samsandetva
udditthani. Tesu abhinneyyaniddese tava sabbe sattati kamabhavadisu
sannabhavadisu ekavokarabhavadisu ca sabbabhavesu sabbe satta. Aharatthitikati
aharato thiti etesanti aharatthitika. Thititi cettha sakakkhane atthita
adhippeta. Iti sabbasattanam thitihetu aharo nama eko dhammo adhikena
nanena janitabbo. Paccaye hi abhinnate paccayuppannapi abhinnata honti
ubhinnampi annamannapekkhatta. Etena nataparinna vutta hoti. Nanu ca
evam sante yam vuttam "asannasatta deva ahetuka anahara aphassaka"tiadi, 3-
tam virujjhatiti. Tanca na virujjhati. Tesam hi jhanam aharoti. Evam santepi
"cattarome bhikkhave ahara bhutanam va sattanam thitiya, sambhavesinam va
anuggahaya. Katame cattaro. Kavalinkaro aharo olariko va sukhumo va,
@Footnote: 1 khu.su. 25/891/508, khu.maha. 29/549/351 (sya)
@2 abhi.vi. 35/216/134 3 abhi.vi. 35/1017/511
Phasso dutiyo, manosancetana tatiya, vinnanam catutthan"ti 1- idam virujjhatiti.
Idampi na virujjhati. Etasmim hi sutte nippariyayena aharalakkhanava dhamma
aharati vutta, idha pana pariyayena paccayo aharoti vutto. Sabbasankhatadhammanam
hi paccayo laddhum vattati, so ca yam yam phalam janeti, tam tam aharati nama.
Tasma aharoti vuccati. Tenevaha:-
           "avijjampaham bhikkhave saharam vadami, no anaharam. Ko
      ca bhikkhave avijjaya aharo. `panca Nivarana'tissa vacaniyam. Panca
      nivaranepaham bhikkhave sahare vadami, no anahare. Ko ca
      bhikkhave pancannam nivarananam aharo. `ayoniso Manasikaro'tissa
      vacaniyan"tiadi. 2- Ayam adhippeto.
Etasmim hi paccayahare gahite pariyayaharopi nippariyayaharopi sabbo gahitova
hoti.
     Tattha asannabhave paccayaharo labbhati. Anuppanne hi buddhe titthayatane
pabbajitva vayokasine parikammam katva catutthajjhanam nibbattetva tato vutthaya
"dhi cittam dhi cittam, 3- cittassa nama abhavoyeva sadhu. Cittam hi nissaya
vadhabandhanadipaccayam dukkham uppajjati, citte asati natthetan"ti khantim rucim
uppadetva aparihinajjhana kalam katva asannasattabhave nibbattanti. Yo yassa
iriyapatho manussaloke panihito ahosi, so tena iriyapathena nibbattitva panca
kappasatani titthati. Ettakam addhanam nipanno viya nisinno viya thito viya hoti.
Evarupananca sattanam paccayaharo labbhati. Te hi yam jhanam bhavetva nibbatta, tadeva
@Footnote: 1 sam.ni. 16/11/12,13 2 an. dasaka. 24/61/90
@3 ka. dhi cittam dhiratthu vata cittam
Nesam paccayo hoti. Yatha jiyavegena khittasaro yava jiyavego atthi, tava
gacchati, evam yava jhanapaccayo atthi, tava titthanti. Tasmim nitthite khinavego
saro viya patanti.
     Ye panate nerayika "nevutthanaphalupajivino na punnaphalupajivino"ti vutta,
tesam ko aharoti? tesam kammameva aharoti. Kim panca ahara
atthiti? "panca, na panca"ti idam na vattabbam. Nanu "paccayo aharo"ti vutto,
tasma yena kammena te niraye nibbatta, tadeva tesam thitipaccayatta aharo.
Yam sandhaya idam vuttam "na ca tava kalam karoti, yava na tam papakammam
byantihoti"ti. 3- Tasma aharatthitikati paccayatthitikati attho. Kavalinkaraharam
arabbhati cettha vivado na katabbo. Mukhe uppannakhelopi hi tesam aharakiccam
sadheti. Khelo hi niraye dukkhavedaniyo hutva paccayo hoti, sagge sukhavedaniyo.
Iti kamabhave nippariyayena cattaro ahara, ruparupabhavesu thapetva asannabhavam
sesanam tayo, asannananceva avasesananca paccayaharoti imina aharena
sabbe satta aharatthitika.
     Sabbe sattati ca puggaladhitthana dhammadesana, sabbe sankharati
adhippayo. Bhagavatopi hi dhammapuggalanam vasena 2- catubbidha desana dhammadhitthana
dhammadesana, dhammadhitthana puggaladesana, puggaladhitthana puggaladesana,
puggaladhitthana dhammadesanati. "naham bhikkhave annam ekadhammampi samanupassami, yam
evam bhavitam kammaniyam hoti, yathayidam cittam. Bhikkhave bhavitam kammaniyam hoti"ti 3-
evarupi dhammadhitthana dhammadesana. "atthanametam bhikkhave anavakaso yam ditthi-
sampanno puggalo kanci sankharam niccato upagaccheyya, netam thanam vijjati"ti 4-
@Footnote: 1 Ma.u. 14/250/217, an.tika. 20/36/135-6 2 Si.,ka. dhammapuggalavasena
@3 an. ekaka. 20/250/4     4 an.ekaka. 20/268/28
Dhammadhitthana puggaladesana. "ekapuggalo bhikkhave loke uppajjamano uppajjati
bahujanahitaya bahujanasukhaya lokanukampaya atthaya sukhaya devamanussanan"ti 1-
evarupi puggaladhitthana puggaladesana. "ekapuggalassa bhikkhave patubhava mahato
cakkhussa patubhavo hoti"ti 2- evarupi puggaladhitthana dhammadesana. Tasu
idha puggaladhitthana dhammadesana. Upari yava dasaka dhammanamyeva gahitatta
sattaggahanena dhammaggahanam katanti veditabbam, visesena va sattasantanapariyapanna-
dhammanamyeva adhikena nanena sabhavato upaparikkhitabbatta sattaggahanam katanti
veditabbam, sankhare upadaya sattoti pannattimattasambhavato va phalopacarena
sankhara "satta"ti vuttati veditabbam. Na hi koci satto paccayatthitiko atthi
annatra sankharehi. Voharavasena pana evam vuccati evametena nataparinna
vutta hoti.
     Dve dhatuyoti sankhata ca dhatu asankhata ca dhatu. Tattha anekehi
paccayehi sangamma kata pancakkhandha sankhata dhatu, kehici paccayehi akatam
nibbanam asankhata dhatu.
     Tisso dhatuyoti kamadhatu rupadhatu arupadhatu. 3- Tattha katama kamadhatu?
Hetthato avicinirayam pariyantam karitva uparito paranimmitavasavattideve antokaritva
yam etasmim antare etthavacara ettha pariyapanna khandha dhatu ayatana
rupa vedana sanna sankhara vinnanam. Ayam vuccati kamadhatu. 3- Tattha katama
rupadhatu? hetthato brahmalokam pariyantam karitva uparito akanitthe deve
antokaritva yam etasmim antare etthavacara ettha pariyapanna samapannassa va
@Footnote: 1 an.ekaka. 20/170,308/21,35    2 an.ekaka. 20/175-186/22
@3-3 abhi. vi. 35/182/100
Upapannassa va ditthadhammasukhaviharissa va cittacetasika dhamma. 1- Ayam vuccati
rupadhatu. Tattha katama arupadhatu? hetthato akasanancayatanupage deve
pariyantam karitva uparito nevasannanasannayatanupage deve antokaritva yam
etasmim antare etthavacara ettha pariyapanna samapannassa va upapannassa
va ditthadhammasukhaviharissa va cittacetasika dhamma. 2- Ayam vuccati arupadhatu.
Atthakathayam pana "kamadhatuti kamabhavo pancakkhandha labbhanti, rupadhatuti rupabhavo
pancakkhandha labbhanti. Arupadhatuti arupabhavo cattaro khandha labbhanti"ti vuttam.
Ayam dasuttarapariyayena yojana.
     Sangitipariyayena pana "tisso kusaladhatuyo nekkhammadhatu abyapadadhatu
avihimsadhatu. Aparapi tisso dhatuyo rupadhatu arupadhatu nirodhadhatu. Aparapi
tisso dhatuyo hina dhatu majjhima dhatu panita dhatu"ti 3- vutta dhatuyopi
ettha yujjanti. Nekkhammapatisamyutto takko vitakko .pe. Sammasankappo, ayam
vuccati nekkhammadhatu. 4- Sabbepi kusala dhamma nekkhammadhatu. Abyapadapatisamyutto
takko vitakko .pe. Sammasankappo abyapadadhatu. Ya sattesu metti mettayana
mettayitattam mettacetovimutti. Ayam vuccati abyapadadhatu. Avihimsapatisamyutto
takko vitakko .pe. Sammasankappo avihimsadhatu. Ya sattesu karuna karunayana
karunayitattam karunacetovimutti. Ayam vuccati avihimsadhatu. 4- Ruparupadhatuyo
vuttayeva. Nirodhadhatu nibbanam. Hina dhatu dvadasakusalacittuppada, majjhima dhatu
avasesa tebhumakadhamma. Panita dhatu navalokuttaradhamma. Sabbapi ca nijjivatthena dhatu.
     Cattari ariyasaccaniti dukkham ariyasaccam, dukkhasamudayam ariyasaccam, dukkhanirodham
ariyasaccam, dukkhanirodhagamini patipada ariyasaccam. Imesam vannana
saccavissajjanesuyeva bhavissati.
@Footnote: 1 abhi. san. 34/1289/294  2 abhi.san. 34/1291/294
@3 di.pa. 11/304/194 4 abhi.vi. 35/182/101
     Panca vimuttayatananiti attano hitatthaya parehi pavattitadhammadesanasavanam
paresam hitatthaya attano yathasutadhammadesana, yathasutassa dhammassa sajjhayakaranam,
yathasutassa dhammassa cetasa anuvitakkanam, kasinasubhadisu anukulam arammananti
imani panca vimuccanakaranani. 1- Yathaha:-
           idha bhikkhave 2- bhikkhuno sattha dhammam deseti annataro va
       garutthaniyo sabrahamcari, yatha yatha kho bhikkhave bhikkhuno sattha
       dhammam deseti annataro va garutthaniyo sabrahmacari, tatha tatha
       so tasmim dhamme atthapatisamvedi ca hoti dhammapatisamvedi ca, tassa
       atthapatisamvedino dhammapatisamvedino pamojjam jayati, pamuditassa piti
       jayati, pitimanassa kayo passambhati, passaddhakayo sukham vedeti, sukhino
       cittam samadhiyati, idam pathamam vimuttayatanam.
           Puna caparam bhikkhave bhikkhuno na heva kho sattha dhammam deseti
       annataro va garutthaniyo sabrahmacari, api ca kho yathasutam
       yathapariyattam dhammam vittharena paresam deseti. Yatha yatha kho
       bhikkhave bhikkhuno .pe. Sukhino cittam samadhiyati. Idam dutiyam
       vimuttayatanam.
           Puna caparam bhikkhave bhikkhuno na heva kho sattha dhammam deseti
       annataro va garutthaniyo sabrahmacari, napi yathasutam yathapariyattam
       dhammam vittharena paresam deseti, api ca kho yathasutam yathapariyattam
       dhammam vittharena sajjhayam karoti. Yatha yatha kho bhikkhave
       bhikkhuno .pe. Sukhino cittam samadhiyati. Idam tatiyam vimuttayatanam.
@Footnote: 1 Ma. vimuccanakaranani honti dhammapatisamvedi ca
@2 di.pa. 11/322/214, an.pancaka 22/26/22
           Puna caparam bhikkhave bhikkhuno na heva kho sattha dhammam deseti
       annataro va garutthaniyo sabrahmacari, napi yathasutam yathapariyattam
       dhammam vittharena paresam deseti, napi yathasutam yathapariyattam dhammam
       vittharena sajjhayam karoti, api ca kho yathasutam yathapariyattam dhammam
       cetasa anuvitakketi anuvicareti manasanupekkhati. Yatha yatha kho bhikkhave
       bhikkhuno .pe. Sukhino cittam samadhiyati. Idam catuttham vimuttayatanam.
           Puna caparam bhikkhave bhikkhuno na heva kho sattha dhammam deseti
       annataro va garutthaniyo sabrahmacari, napi yathasutam yathapariyattam
       dhammam vittharena paresam deseti, napi yathasutam yathapariyattam dhammam
       vittharena sajjhayam karoti, napi yathasutam yathapariyattam dhammam
       cetasa anuvitakketi anuvicareti manasanupekkhati, api ca khvassa
       annataram samadhinimittam suggahitam hoti sumanasikatam supadharitam
       suppatividdham pannaya. Yatha yatha kho bhikkhave bhikkhuno annataram
       samadhinimittam suggahitam hoti sumanasikatam supadharitam suppatividdham pannaya,
       tatha tatha so tasmim dhamme atthapatisamvedi ca hoti dhammapatisamvedi
       ca. Tassa atthapatisamvedino dhammapatisamvedino pamojjam jayati, pamuditassa
       piti jayati, pitimanassa kayo passambhati, passaddhakayo sukham vedeti,
       sukhino cittam samadhiyati. Idam pancamam vimuttayatananti. 1-
     Cha anuttariyaniti ettha natthi etesam uttaranti anuttarani, anuttarani
eva anuttariyani, jetthakaniti attho. Vuttam hetam bhagavata:-
          chayimani 2- bhikkhave anuttariyani. Katamani cha, dassananuttariyam
@Footnote: 1 di.pa. 11/322/214, an.pancaka. 22/26/25
@2 an.chakka. 22/279 (8), 301 (30)/315,362 (sya)
       Savananuttariyam labhanuttariyam sikkhanuttariyam paricariyanuttariyam
       anussatanuttariyanti.
           Katamanca bhikkhave dassananuttariyam, idha bhikkhave ekacco
       hatthiratanampi dassanaya gacchati, assaratanampi dassanaya gacchati,
       maniratanampi dassanaya gacchati, uccavacam va pana dassanaya gacchati,
       samanam va brahmanam va micchaditthikam micchapatipannam dassanaya
       gacchati. Atthetam bhikkhave dassanam, netam natthiti vadami. Tanca kho
       etam bhikkhave dassanam hinam gammam pothujjanikam anariyam anatthasanhitam
       na nibbidaya na viragaya na nirodhaya na upasamaya na abhinnaya
       na sambodhaya na nibbanaya samvattati. Yo ca kho bhikkhave tathagatam
       va tathagatasavakam va dassanaya gacchati nivitthasaddho nivitthapemo
       ekantagato abhippasanno. Etadanuttariyam bhikkhave dassananam sattanam
       visuddhiya sokaparidevanam samatikkamaya dukkhadomanassanam atthangamaya
       nayassa adhigamaya nibbanassa sacchikiriyaya, yadidam tathagatam va
       tathagatasavakam va dassanaya gacchati nivitthasaddho nivitthapemo
       ekantagato abhippasanno. Idam vuccati bhikkhave dassananuttariyam. Iti
       dassananuttariyam.
           Savananuttariyanca katham hoti, idha bhikkhave ekacco bherisaddampi
       savanaya gacchati, vinasaddampi savanaya gacchati, gitasaddampi savanaya
       gacchati, uccavacam va pana savanaya gacchati, samanassa va brahmanassa
       va micchaditthikassa micchapatipannassa dhammassavanaya gacchati. Atthetam
       bhikkhave savanam, netam natthiti vadami, tanca kho etam bhikkhave savanam
       hinam .pe. Na nibbanaya samvattati. Yo ca kho bhikkhave tathagatassa
       Va tathagatasavakassa va dhammassavanaya gacchati nivitthasaddho nivitthapemo
       ekantagato abhippasanno etadanuttariyam bhikkhave savananam
       sattanam visuddhiya .pe. Nibbanassa sacchikiriyaya, yadidam tathagatassa
       va tathagatasavakassa va dhammassavanaya gacchati nivitthasaddho nivitthapemo
       ekantagato abhippasanno. Idam vuccati bhikkhave savananuttariyam.
       Iti dassananuttariyam savananuttariyam.
           Labhanuttariyanca katham hoti, idha bhikkhave ekacco puttalabhampi
       labhati, daralabhampi labhati, dhanalabhampi labhati, uccavacam va pana
       labhampi labhati. Samane va brahmane va micchaditthike micchapatipanne
       saddham patilabhati. Attheso bhikkhave labho, neso natthiti
       vadami. So ca kho eso bhikkhave labho hino .pe. Na nibbanaya
       samvattati. Yo ca kho bhikkhave tathagate va tathagatasavake va saddham
       patilabhati nivitthasaddho nivitthapemo ekantagato abhippasanno.
       Etadanuttariyam bhikkhave labhanam sattanam visuddhiya .pe. Nibbanassa
       sacchikiriyaya, yadidam tathagate va tathagatasavake va saddham patilabhati
       nivitthasaddho nivitthapemo ekantagato abhippasanno. Idam vuccati bhikkhave
       labhanuttariyam. Iti dassananuttariyam savananuttariyam labhanuttariyam.
           Sikkhanuttariyanca katham hoti, idha bhikkhave ekacco hatthismimpi
       sikkhati, assasmimpi sikkhati, rathasmimpi sikkhati, dhanussamimpi sikkhati,
       tharasmimpi sikkhati, uccavacam va pana sikkhati, samanassa va
       brahmanassa va micchapatipannassa sikkhati. Atthesa bhikkhave
       sikkha. Nesa natthiti vadami. Sa ca kho esa bhikkhave sikkha
       hina .pe. Na nibbanaya samvattati. Yo ca kho bhikkhave
       Tathagatappavedite dhammavinaye adhisilampi sikkhati, adhicittampi sikkhati,
       adhipannampi sikkhati nivitthasaddho nivitthapemo ekantagato abhippasanno.
       Etadanuttariyam bhikkhave sikkhanam sattanam visuddhiya .pe. Nibbanassa
       sacchikiriyaya, yadidam tathagatappavedite dhammavinaye adhisilampi sikkhati,
       adhicittampi sikkhati, adhipannampi sikkhati  nivitthasaddho nivitthapemo
       ekantagato abhippasanno. Idam vuccati bhikkhave sikkhanuttariyam. Iti
       dassananuttariyam savananuttariyam labhanuttariyam sikkhanuttariyam.
           Paricariyanuttariyanca katham hoti, idha bhikkhave ekacco khattiyampi
       paricarati, brahmanampi paricarati, gahapatimpi paricarati, uccavacam va
       pana paricarati, samanam va brahmanam va micchaditthikam micchapatipannam
       paricarati, atthesa bhikkhave paricariya, nesa natthiti vadami. Sa
       ca kho esa bhikkhave paricariya hina .pe. Na nibbanaya samvattati.
       Yo ca kho bhikkhave tathagatam va tathagatasavakam va paricarati
       nivitthasaddho nivitthapemo ekantagato abhippasanno. Etadanuttariyam
       bhikkhave paricariyanam sattanam visuddhiya .pe. Nibbanassa sacchikiriyaya,
       yadidam tathagatam va tathagatasavakam va paricarati nivitthasaddho nivitthapemo
       ekantagato abhippasanno. Idam vuccati bhikkhave paricariyanuttariyam.
       Iti dassananuttariyam savananuttariyam labhanuttariyam sikkhanuttariyam
       paricariyanuttariyam.
           Anussatanuttariyanca katham hoti, idha bhikkhave ekacco puttalabhampi
       anussarati, daralabhampi anussarati, dhanalabhampi anussarati, uccavacam
       va pana anussarati, samanam va brahmanam va micchaditthikam micchapatipannam
       anussarati. Atthesa bhikkhave anussati, nesa natthiti vadami.
       Sa ca kho esa bhikkhave anussati hina .pe. Na nibbanaya
       samvattati. Yo ca kho bhikkhave tathagatam va tathagatasavakam va anussarati
       nivitthasaddho nivitthapemo ekantagato abhippasanno. Etadanuttariyam
       bhikkhave anussatinam sattanam visuddhiya .pe. Nibbanassa sacchikiriyaya,
       yadidam tathagatam va tathagatasavakam va anussarati nivitthasaddho
       nivitthapemo ekantagato abhippasanno. Idam vuccati bhikkhave
       anussatanuttariyam. Imani kho bhikkhave cha anuttariyaniti. 1-
     Satta niddasavatthuniti ettha na santi etassa dasati niddaso, niddasassa
niddasabhavassa vatthuni karanani niddasavatthuni. Khinasavo hi dasavassakale
parinibbuto puna patisandhiya abhava puna dasavasso na hotiti niddasoti vuccati.
Na kevalanca dasavassova na hoti, navavassopi .pe. Ekamuhuttikopi na hotiyeva.
Na kevalanca dasavassakale parinibbuto, sattavassikakale parinibbutopi nissatto
niddaso nimuhutto, hotiyeva. 2- Titthiyasamaye uppannavoharam pana sasane khinasavassa
aropetva tattha tadisassa abhavam, idha ca sabbhavam dassento bhagava
tadisabhavassa karanani "satta niddasavatthuni"ti aha. Yathaha:-
           "sattimani bhikkhave niddasavatthuni katamani satta, idha bhikkhave
       bhikkhu sikkhasamadane tibbacchando hoti, ayatim ca sikkhasamadane
       avigatapemo. Dhammanisantiya tibbacchando hoti, ayatim ca dhammanissantiya
       avigatapemo. Icchavinaye tibbacchando hoti, ayatim ca
       icchavinaye avigatapemo. Patisallane tibbacchando hoti, ayatim ca
       patisallane avigatapemo. Viriyarambhe tibbacchando hoti, ayatim ca
@Footnote: 1 an.chakka. 22/301 (30)/363 (sya)
@2 Si. na hotiyeva, mano.pu. 3/20/164-6
        Viriyarambhe avigatapemo. Satinepakke tibbacchando hoti, ayatim ca
        satinepakke avigatapemo. Ditthipativedhe tibbacchando hoti, ayatim ca
        ditthipativedhe avigatapemo. Imani kho bhikkhave satta niddasavatthuni"ti 1-
     theropi tatheva desanam uddharitva "satta niddasavatthuni"ti aha.
     Attha abhibhayatananiti ettha abhibhuyyamanani 2- ayatanani etesam jhanananti
abhibhayatanani, jhanani. Ayatananiti adhitthanatthena ayatanasankhatani
kasinarammanani. Nanuttariko hi puggalo visadanano "kim ettha arammane
samapajjitabbam, na mayham cittekaggatakarane bharo atthi"ti tani arammane
abhibhavitva samapajjati, saha nimittuppadenevettha appanam nibbattetiti attho.
Evam uppaditani jhanani "abhibhayatanani"ti vuccanti.
           Katamani 3- attha? ajjhattam rupasanni eko bahiddha rupani
        Passati parittani suvannadubbannani, "tani abhibhuyya janami
        passami"ti evam sanni hoti, idam pathamam abhibhayatanam.
           Ajjhattam rupasanni eko bahiddha rupani passati appamanani
        suvannadubbannani, "tani abhibhuyya janami passami"ti evam sanni
        hoti, idam dutiyam abhibhayatanam.
           Ajjhattam arupasanni eko bahiddha rupani passati parittani
        suvannadubbannani, "tani abhibhuyya janami passami"ti evam sanni
        hoti, idam tatiyam abhibhayatanam.
@Footnote: 1 an.sattaka. 23/18/15 (sya)       2 Si. abhibhuyamanani
@3 di.pa. 11/358/269, an.atthaka. 23/162/314 (sya)
           Ajjhattam arupasanni eko bahiddha rupani passati appamanani
        suvannadubbannani, "tani abhibhuyya janami passami"ti evam sanni
        hoti, idam catuttham abhibhayatanam.
           Ajjhattam arupasanni eko bahiddha rupani passati nilani
        nilavannani nilanidassanani nilanibhasani. Seyyathapi nama umapuppham
        nilam nilavannam nilanidassanam nilanibhasam, seyyathapi va pana tam vattham
        baranaseyyakam ubhatobhagavimattham nilam nilavannam nilanidassanam nilanibhasam,
        evameva ajjhattam arupasanni eko bahiddha rupani passati nilani
        nilavannani nilanidassanani nilanibhasani, "tani abhibhuyya janami
        passami"ti evam sanni hoti, idam pancamam abhibhayatanam.
           Ajjhattam arupasanni eko bahiddha rupani passati pitani
        pitavannani pitanidassanani pitanibhasani. Seyyathapi nama kanikarapuppham
        pitam pitavannam pitanidassanam pitanibhasam, seyyatha va pana tam
        vattham baranaseyyakam ubhatobhagavimattham pitam pitavannam pitanidassanam
        pitanibhasam, evameva ajjhattam arupasanni eko bahiddha rupani passati
        pitani pitavannani pitanidassanani pitanibhasani, "tani abhibhuyya
        janami passami"ti evam sanni hoti, idam chattham abhibhayatanam.
           Ajjhattam arupasanni eko bahiddha rupani passati lohitakani
        lohitakavannani lohitakanidassanani lohitakanibhasani. Seyyathapi nama
        bandhujivakapuppham lohitakam lohitakavannam lohitakanidassanam lohitakanibhasam,
        seyyathapi va pana tam vattham baranaseyyakam ubhatobhagavimattham lohitakam
        lohitakavannam lohitakanidassanam lohitakanibhasam, evameva ajjhattam
        Arupasanni eko bahiddha rupani passati lohitakani lohitakavannani
        lohitakanidassanani lohitakanibhasani, "tani abhibhuyya
        janami passami"ti evam sanni hoti, idam sattamam abhibhayatanam.
            Ajjhattam arupasanni eko bahiddha rupani passati odatani
        odatavannani odatanidassanani odatanibhasani. Seyyathapi nama
        osadhitaraka odata odatavanna odatanidassana odatanibhasa,
        seyyathapi va pana tam vattham baranaseyyakam ubhatobhagavimattham
        odatam odatavannam odatanidassanam odatanibhasam, evameva ajjhattam
        arupasanni eko bahiddha rupani passati odatani odatavannani
        odatanidassanani odatanibhasani, "tani abhibhuyya janami
        passami"ti evam sanni hoti, idam atthamam abhibhayatanam. Imani attha
        abhibhayatananiti. 1-
     Nava anupubbaviharati pubbam pubbam anu anupubbam. Anupubbam  viharitabbato
samapajjitabbato vihara anupubbavihara, anupatipatiya samapajjitabbaviharati
attho.
           "katame nava? idha bhikkhave vivicceva kamehi vivicca akusalehi
        Dhammehi savitakkam savicaram vivekajam pitisukham pathamam jhanam upasampajja
        viharati. Vitakkavicaranam vupasama ajjhattam sampasadanam cetaso
        ekodibhavam avitakkam avicaram samadhijam pitisukham dutiyam jhanam upasampajja
        viharati. Pitiya ca viraga upekkhako ca viharati sato sampajano,
        sukhanca kayena patisamvedeti, yantam ariya acikkhanti `upekkhako satima
@Footnote: 1 cha.Ma. abhibhayatanani, di.pa. 11/385/269, an.atthaka. 23/162(72)/314-5
        Sukhavihari'ti tatiyam jhanam upasampajja viharati. Sukhassa ca pahana
        dukkhassa ca pahana pubbeva somanassadomanassanam atthangama
        adukkhamasukham upekkhasatiparisuddhim catuttham jhanam upasampajja viharati.
        Sabbaso rupasannanam samatikkama patighasannanam atthangama nanattasannanam
        amanasikara `ananto akaso'ti akasanancayatanam
        upasampajja viharati. Sabbaso akasanancayatanam samatikkamma `anantam
        vinnanan'ti vinnanancayatanam upasampajja viharati. Sabbaso
        vinnanancayatanam samatikkamma `natthi kinci'ti akincannayatanam
        upasampajja viharati. Sabbaso akincannayatanam samatikkamma
        nevasannanasannayatanam upasampajja viharati. Sabbaso nevasannanasannayatanam
        samatikkamma sannavedayitanirodham upasampajja viharati"ti 1-
        vutta nava anupubbaviharava.
     Dasa nijjaravatthuniti micchaditthadini 2- nijjarayanti nasayantiti nijjarani.
Vatthuniti karanani. Nijjarani ca tani vatthuni cati nijjaravatthuni.
Sammaditthadinam etam adhivacanam.
            Katamani 3- dasa? sammaditthikassa bhikkhave micchaditthi nijjinna
        Hoti, ye ca micchaditthipaccaya aneke papaka akusala dhamma
        sambhavanti, te cassa nijjinna honti, sammaditthipaccaya ca aneke
        kusala dhamma bhavanaparipurim gacchanti.
            Sammasankappassa bhikkhave micchasankappo nijjinno hoti,
        ye ca micchasankappapaccaya aneke papaka akusala dhamma
@Footnote: 1 di.pa. 11/358-9/271,275, an.navaka. 23/237(33)425-429
@2 Ma.,ka. micchaditthadim 3 di.pa. 11/360/281, an.dasaka. 24/106/174
        Sambhavanti, te cassa nijjinna honti, sammasankappapaccaya ca
        aneke kusala dhamma bhavanaparipurim gacchanti.
            Sammavacassa bhikkhave micchavaca nijjinna hoti, ye ca
        micchavacapaccaya aneke papaka akusala dhamma sambhavanti, te
        cassa nijjinna honti, sammavacapaccaya ca aneke kusala dhamma
        bhavanaparipurim gacchanti.
            Sammakammantassa bhikkhave micchakammanto nijjinno hoti, ye
        ca micchakammantapaccaya aneke papaka akusala dhamma sambhavanti,
        te cassa nijjinna honti, sammakammantapaccaya ca aneke kusala
        dhamma bhavanaparipurim gacchanti.
            Sammaajivassa bhikkhave micchaajivo nijjinno hoti, ye ca
        micchaajivapaccaya aneke papaka akusala dhamma sambhavanti, te
        cassa nijjinna honti, sammaajivapaccaya ca aneke kusala dhamma
        bhavanaparipurim gacchanti.
            Sammavayamassa bhikkhave micchavayamo nijjinno hoti, ye
        ca micchavayamapaccaya aneke papaka akusala dhamma sambhavanti,
        te cassa nijjinna honti, sammavayamapaccaya ca aneke kusala
        dhamma bhavanaparipurim gacchanti.
            Sammasatissa bhikkhave micchasati nijjinna hoti, ye ca
        micchasatipaccaya aneke papaka akusala dhamma sambhavanti, te
        cassa nijjinna honti, sammasatipaccaya ca aneke kusala dhamma
        bhavanaparipurim gacchanti.
            Sammasamadhissa bhikkhave micchasamadhi nijjinno hoti, ye ca
        micchasamadhipaccaya aneke papaka akusala dhamma sambhavanti, te
        cassa nijjinna honti, sammasamadhipaccaya ca aneke kusala dhamma
        bhavanaparipurim gacchanti.
            Sammananissa bhikkhave micchananam nijjinnam hoti, ye ca
        micchananapaccaya aneke papaka akusala dhamma sambhavanti, te
        cassa nijjinna honti, sammananapaccaya ca aneke kusala dhamma
        bhavanaparipurim gacchanti.
            Sammavimuttissa bhikkhave micchavimutti nijjinna hoti, ye ca
        micchavimuttipaccaya aneke papaka akusala dhamma sambhavanti, te
        cassa nijjinna honti, sammavimuttipaccaya ca aneke kusala dhamma
        bhavanaparipurim gacchantiti 1- vuttani dasa nijjaravatthuni.
     [3] Sabbam bhikkhave abhinneyyantiadi bhagavata vuttam idha aharitva
dassitanti veditabbam. Kinca iti cakaro padapuranamatte nipato. Cakkhadini
timsa vissajjanani chasu dvaresu ekekasmim panca panca katva dvararammana-
pavattikkamena nidditthani. Tattha duvidham cakkhu mamsacakkhu pannacakkhu ca. Tesu
buddhacakkhu samantacakkhu nanacakkhu dibbacakkhu dhammacakkhuti pancavidham pannacakkhu.
"addasam kho aham bhikkhave buddhacakkhuna lokam volokento"ti 2- idam buddhacakkhu nama.
"samantacakkhu vuccati sabbannutananan"ti 3- idam samantacakkhu nama. "cakkhum udapadi
nanam udapadi"ti 4- idam nanacakkhu nama. "addasam kho aham bhikkhave dibbena cakkhuna
visuddhena"ti 5- idam dibbacakkhu nama. "virajam vitamalam dhammacakkhum udapadi"ti 6-
idam hetthimamaggattayasankhatam dhammacakkhu nama.
@Footnote: 1 di.pa. 11/360/281-2,an.dasaka. 24/106/174-5
@2 vi.maha. 4/9/9, Ma.mu. 12/283/244, Ma.Ma. 13/339/321
@3 khu.cula. 30/216,493/113,242 (sya)
@4 vi.maha. 4/15/14, sam.maha. 19/1081/368
@5 Ma.mu. 12/284/245   6 Ma.Ma. 13/395/378
     Mamsacakkhupi sasambharacakkhu pasadacakkhuti duvidham hoti. Yvayam akkhikupake
patitthito hettha akkhikupakatthikena upari bhamukatthikena ubhato akkhikutehi bahiddha
akkhipakhumehi paricchinno akkhikupakamajjha nikkhantena nharusuttakena matthalunge
abaddho setakanhatikanhamandalavicitto mamsapindo, idam sasambharacakkhu nama. Yo pana
ettha sito ettha patibaddho catunnam mahabhutanam upadaya pasado, idam pasadacakkhu nama.
Idamidhadhippetam. Tadetam tassa sasambharacakkhuno setamandalaparikkhittassa kanhamanda-
lassa majjhe abhimukhe thitanam sarirasanthanuppattidese ditthimandale sattasu
picupatalesu asittatelam picupatalani viya satta akkhipatalani 1- byapetva pamanato
muggavidalamattam cakkhuvinnanadinam yatharaham vatthudvarabhavam sadhayamanam titthati. Tam
cakkhatiti cakkhu, rupam assadeti vibhaveti cati attho. Rupayantiti rupa,
vannavikaram apajjamana hadayangatabhavam pakasentiti attho. Cakkhuto pavattam vinnanam,
cakkhussa va vinnanam cakkhuvinnanam. Phusatiti phasso. Upasaggena padam mandetva
samphassoti vuttam. Cakkhuto pavatto samphasso cakkhusamphasso. Cakkhusamphassapaccayati
cakkhuvinnanasampayuttaphassapaccaya. Vedayitanti vindanam, vedanati attho.
Tadeva sukhayatiti sukham, yassuppajjati, tam sukhitam karotiti attho. Sutthu va khadati,
khanati ca kayacittabadhanti sukham. Dukkhayatiti dukkham, yassuppajjati, tam dukkhitam
karotiti attho. Na dukkham na sukhanti adukkhamasukham. Makaro padasandhivasena vutto.
So pana cakkhusamphasso attana sampayuttaya vedanaya sahajataannamannanissaya-
vipakaaharasampayuttaatthiavigatavasena atthadha paccayo hoti, sampaticchanasampayuttaya
anantarasamanantaraanantarupanissayanatthivigatavasena pancadha, santiranadisampayuttanam
upanissayavaseneva paccayo hoti.
     Sunatiti sotam. Tam sasambharasotabilassa anto tanutambalomacite angulivethaka-
santhane padese sotavinnanadinam yatharaham vatthudvarabhavam sadhayamanam titthati.
@Footnote: 1 Si.,Ma. akkhipatalani hadayangatani, abhi.A. 1/366
Sappantiti sadda, udahariyantiti attho. Ghayatiti ghanam. Tam sasambharaghana-
bilassa anto ajapadasanthane padese ghanavinnanadinam yatharaham vutthudvara-
bhavam sadhayamanam titthati. Gandhayantiti gandha, attano vatthum sucentiti attho.
Jivitamavhayatiti jivha, sayanatthena 1- va jivha. Sa sasambharajivhaya atiagga-
mulapassani vajjetva uparimatalamajjhe bhinnauppaladalaggasanthane padese jivha-
vinnanadinam yatharaham vatthudvarabhavam sadhayamana titthati. Rasanti te sattati
rasa, assadentiti attho. Kucchitanam sasavadhammanam ayoti kayo. Ayoti
uppattideso. So yavata imasmim kaye upadinnappavatti nama 2- atthi, yebhuyyena
kayapasado kayavinnanadinam yatharaham vatthudvarabhavam sadhayamano titthati.
Phusiyantiti photthabba. Munatiti mano, vijanatiti attho. Attano lakkhanam
dharentiti dhamma. Manoti sahavajjanam bhavangam. Dhammati dvadasapabheda
dhammarammanadhamma. Manovinnananti javanamanovinnanam. Manosamphassoti
tamsampayutto phasso. So sampayuttaya vedanaya vipakapaccayavajjehi sesehi sattahi
paccayo hoti, anantaraya teheva, sesanam upanissayavaseneva paccayo hoti.
   Rupadini panca vissajjanani khandhavasena nidditthani. Sitadihi ruppati piliyatiti
rupam. Vedayatiti vedana. Sanjanatiti sanna. Sankharontiti sankhaRa. Vijanatiti
vinnanam. Cakkhadini dhammavicarapariyantani dasa chakkavasena, satthi vissajjanani
piyarupasatarupavasena nidditthani. Cakkhusamphassajadika vedana tamtamsampayuttava.
Rupesu sanna rupasanna. Sancetayatiti sancetana, abhisandahatiti attho. Tasatiti
tanha, pipasatiti attho. Vitakketiti vitakko, vitakkanam va vitakko, uhananti
vuttam hoti. Arammane tena cittam vicaratiti vicaro, vicaranam va vicaro,
anusancarananti vuttam hoti.
@Footnote: 1 Ma. rasasayanatthena 2 upadinnakarupam abhi.A. 1/612-5/369
     [4] Pathavidhatadini cha vissajjanani sankhittena namarupavavatthanavasena
nidditthani. Patthatatta pathavi. Appeti, 1- apiyati, appayatiti va aPo.
Tejayatiti tejo. Vayatiti vayo. Na kassati na nikassati, kasitum chinditum bhinditum va
na sakkati akaso. Nissattatthena dhatu.
     Pathavikasinadini dasa vissajjanani kasinabhavanavasena nidditthani.
Kasinanti sakalapharanavasena 2- kasinamandalampi tasmim upatthitanimittampi tadarammanam
jhanampi vuccati. Idha pana jhanam adhippetam. Adimhi cattari mahabhuta-
kasinarammanani jhanani, tato parani cattari vannakasinarammanani.
Akasakasinanti paricchedakaso, tadarammananca jhanam, kasinugghatimakaso,
tadarammananca akasanancayatanam. Vinnanakasinanti akasanancayatanavinnanam,
tadarammananca vinnanancayatanam.
     Kesadini dvattimsa vissajjanani dvattimsakarakammatthanavasena nidditthani.
Tesu pana kesadisu patikulato upatthitesu kayagatasativasena asubhakammatthanam hoti
vannato upatthitesu kasinakammatthanam 3- hoti, dhatuto upatthitesu catudhatuvavatthana-
kamtthanam hoti kesatiadini ca patikulato vannato va utthitanam tadarammanani
jhanani, dhatuto upatthitassa te ca kotthasa tadarammana ca dhatubhavana
veditabba.
     Kesa ubhosu passesu kannaculikahi purato nalatantena, pacchato ca
galavatakena paricchinna sisakatahavethanacamme vihaggamattam pavisitva thita anekasata-
sahassasankha. Loma thapetva kesadinam patitthitokasam hatthatalapadatalani ca
yebhuyyena sariracamme navanavutiya lomakupasahassesu likkhamattam pavisitva thita. Nakha
@Footnote: 1 Si. apoti 2 Si. sakalam pharanavasena 3 Si. vannakammatthanam
Angulinam aggapitthesu thita visati. Danta dvisu hanukatthikesu thita yebhuyyena
dvattimsa. Taco sakalasariram pariyonandhitva pakatakilomakassa upari chaviya hettha
thitam cammam.
     Mamsam sadhikani tini atthisatani anulimpitva thitani nava mamsapesisatani.
Nharu sakalasarire atthini abandhitva thitani nava nharusatani. Atthi sakalasarire
hettha atthinam upari thitani sadhikani tini atthisatani. Atthiminja tesam tesam
atthinam abbhantare thita minja. Vakkam galavataka nikkhantena ekamulena thokam
gantva dvidha bhinnena thulanharuna vinibandha hutva hadayamamsam parikkhipitva
thita dve mamsapindika.
     Hadayam sarirabbhantare dvinnam thananam majjhe thitam anto pittasannissayam
addhapasatamattalohitapunnam punnagatthipatitthanamattavatakam hadayamamsam. Yakanam
dvinnam thananam abbhantare dakkhinapassam nissaya thitam yamakamamsapatalam. Kilomakam
hadayavakkani paticchadetva thitam paticchannakilomakasankhatanca sakalasarire cammassa
hetthato mamsam pariyonaddhitva thitam appaticchannakilomakasankhatancati duvidham
pariyonahanamamsam. Pihakam hadayassa vamapasse udarapatalassa matthakapassam nissaya thitam
udarajivhamamsam. Papphasam sarirabbhantare dvinnam thananam antare hadayayakananam
upari chadetva olambantam thitam dvattimsamamsakhandhappabhedam ppaphasamamsam.
     Antam upari galavatake hettha karisamagge vinibandhatta galavatakakarisamagga-
pariyante sarirabbhantare thita purisassa dvattimsahattha itthiya atthavisatihattha
ekavisatiya thanesu obhagga antavatti. Antagunam antabhoge ekato agalante
abandhitva ekavisatiya antabhoganam antara thitam bandhanam. Udariyam
dantamusalasancunnitam jivhahatthaparivattitam khelalalapalibuddham tamkhanavigatavannagandha-
rasadisampadam tantavayakhalisuvanavamathusadisam nipatitva pittasemhavatapalivethitam hutva
Hutva udaraggisantapavegakuthitam kimikulakulam uparupari phenapubbulakani muncantam
paramakasambukam duggandhajegucchabhavam apajjitva amasayasankhate uparinabhiantapatale
thitam nanappakarakam asitapitakhayitasayitam. Karisam pakkasayasankhate hettha
nabhipitthikantakamulanam antare ubbedhena atthangulamatte antavasane thitam vaccam.
Pittam hadayamamsapapphasanam antare yakanamamsam nissaya thitam mahakosatakikosakasadise
pittakosake thitam baddhapittasankhatam ca, kesalomanakhadantanam mamsavinimuttatthananceva
thaddhasukkhacammanca thapetva avasesam sariram byapetva thitam abaddhapittasankhatancati
duvidham pittam.
     Semham udarapatale thitam ekapatthapurappamanam semham. Pubbo khanukantaka-
paharanaggijaladihi abhihate va sarirappadese abbhantaradhatukkhobhavasena va
uppannesu gandapilakadisu paripakkalohitaparinamo. Lohitam yakanassa hetthabhagam
puretva hadayavakkapapphasanam upari thokam thokam paggharantam vakkahadayayakanapapphase
temayamanam thitam ekapatthapuramattam sannicitalohitasankhatanca, kesalomanakhadantanam
mamsavinimuttatthananceva thaddhasukkhacammanca thapetva dhamanijalanusarena sabbam
upadinnasariram pharitva thitam samsaranalohitasankhatancati duvidham lohitam. Sedo
aggisantapasuriyasantapautuvikaradihi santatte sarire sabbakesalomakupavivarehi
paggharanakaapodhatu. Medo thulassa sakalasarire cammamamsantare kisassa janghamamsadini
nissaya thito thinasineho. Assu somanassadomanassavisabhagaharautuhi samutthahitva
akkhikupake puretva titthanti va paggharanti va apodhatu.
     Vasa aggisantapasuriyasantapautuvisabhagehi usmajatesu yebhuyyena hatthatalahattha-
pitthipadatalapadapitthinasaputanalataamsakutesu thito vilinasineho. Khelo tatharupam aharam
passantassa va sarantassa va mukhe va thapentassa hadayam va akilayantassa kisminci-
deva va jiguccham uppadentassa bhiyyo uppajjitva ubhohi kapolapassehi
Oruyha jivhaya titthamana phenamissa apodhatu. Singhanika visabhagahara-
utuvasena sanjatadhatukkhobhassa va rodantassa va antosise matthalungato galitva
talumatthakavivarena otaritva nasapute puretva titthantam va paggharantam va puti
asuci picchilam. Lasika atthisandhinam abbhanjanakiccam sadhayamanam asitisatasandhinam
abbhantare thitam picchilakunapam muttam aharautuvasena vatthiputabbhantare thita
apodhatu. Matthalungam sisakatahabbhantare cattaro sibbinimagge nissaya thito
catupindasamodhano minjarasi.
     Cakkhayatanadini dvadasa vissajjanani dvadasayatanavasena nidditthani.
Ayatanato, ayanam va tananato, ayatassa ca nayanato ayatanam. Cakkhurupadisu
hi tamtamdvararammana cittacetasika dhamma sena sena anubhavanadina kiccena
ayatanti utthahanti ghatanti, vayamantiti vuttam hoti. Te ca pana ayabhute dhamme
etani tanonti, vittharentiti vuttam hoti. Idanca anamatagge samsare pavattam
ativa ayatam samsaradukkham yava na nivattati, tava nayanteva, 1- pavattayantiti vuttam
hoti.
     Apica nivasatthanatthena akaratthena samosaranatthanatthena sanjatidesatthena
karanatthena ca ayatanam. Tatha hi loke "issarayatanam vasudevayatanan"tiadisu
nivasatthanam "ayatanan"ti vuccati. "suvannayatanam rajatayatanan"tiadisu akaro.
Sasane pana "manorame ayatane, sevanti nam vihangama"tiadisu 2- samosaranatthanam.
"dakkhinapatho gunnam ayatanan"tiadisu sanjatideso. "tatra tatreva sakkhibhabbatam
papunati sati ayatane"tiadisu 3- karanam. Cakkhuadisu capi te te cittacetasika
dhamma nivasanti tadayattavuttitayati cakkhadayo nesannivasatthanam, cakkhadisu ca
@Footnote: 1 cha.Ma. nayanti             2 an.pancaka. 22/38/46 (sya)
@3 an.tika. 20/102/250, an.pancaka. 22/23/20 (sya)
Te akinna tannissayatta tadarammanatta cati cakkhadayo ca nesam akaro,
tattha tattha vatthudvararammanavasena samosaranato cakkhadayo ca nesam samosaranatthanam,
tamnissayarammanabhavena tattheva uppattito cakkhadayo ca nesam sanjatideso,
cakkhadinam abhave abhavato cakkhadayo ca nesam karananti yathavuttenatthena cakkhunca
tam ayatanancati cakkhayatanam. Evam sesanipi.
     Cakkhudhatadini attharasa vissajjanani attharasadhatuvasena nidditthani.
Cakkhadisu ekeko dhammo yathasambhavam vidahati, dhiyate, vidhanam, vidhiyate etaya,
ettha va dhiyatiti dhatu. Lokiya hi dhatuyo karanabhavena vavatthitava hutva
suvannarajatadidhatuyo viya suvannarajatadim, anekappakaram samsaradukkham vidahanti.
Bharaharehi ca bharo viya sattehi dhiyante, dhariyantiti attho. Dukkhavidhanamattameva
ceta avasavattanato. Etahi ca karanabhutahi 1- samsaradukkham sattehi anuvidhiyati.
Tathavihitancetam etasveva dhiyati, thapiyatiti attho. Apica yatha titthiyanam atta
nama sabhavato natthi, na evameta, eta pana attano sabhavam dharentiti
dhatuyo. Yatha ca loke vicitta haritalamanosiladayo selavayava dhatuyoti vuccanti,
evametapi dhatuyo viyati dhatuyo. Vicitta heta nananeyyavayavati. Yatha
va sarirasankhatassa samudayassa avayavabhutesu rasasonitadisu annamannavisabhaga-
lakkhanaparicchinnesu dhatusamanna, evamevetesupi pancakkhandhasankhatassa attabhavassa
avayavesu dhatusamanna veditabba. Annamannavisabhagalakkhanaparicchinna hete
cakkhadayoti. Apica dhatuti nijjivamattassetam adhivacanam. Tatha hi bhagava "../../bdpicture/chadhaturo
ayam bhikkhu puriso"tiadisu 2- jivasannasamuhananattham dhatudesanam akasiti.
Yathavuttenatathena cakkhu ca tam dhatu cati cakkhudhatu. Evam sesapi. Manodhatuti ca tisso
mano dhatuyo dhammadhatuti vedanasannasankharakkhandha solasa sukhumarupani nibbananca.
Manovinnanadhatuti chasattati manovinnanadhatuyo.
@Footnote: 1 abhi.A. 2/82, visuddhi. 3/65 (sya) 2 visuddhi. 3/66 (sya)
     Cakkhundariyadini bavisati vissajjanani bavisatindriyavasena nidditthani.
Cakkhumeva dassanalakkhane indattham karetiti cakkhundriyam. Sotameva savanalakkhane
indattham karetiti sotindriyam. Ghanameva ghayanalakkhane indattham karetiti ghanin-
driyam jivha eva sayanalakkhane indattham karetiti jivhindriyam. Kayo eva
phusanalakkhane indattham karetiti kayindriyam. Manate iti mano, vijanatiti attho.
Atthakathacariya panahu:- naliya minamano viya mahatulaya dharayamano viya ca
arammanam manati janatiti mano, tadeva mananalakkhane indattham karetiti manindriyam.
Jivanti tena tamsahajata dhammati jivitam, tadeva anupalanalakkhane indattham karetiti
jivitindriyam. Tam rupajivitindriyam arupajivitindriyanti duvidham.
Sabbakammajarupasahajam sahajarupanupalanam rupajivitindriyam, sabbacittasahajam
sahajaarupanupalanam arupajivitindriyam. Thiyati sanghatam gacchati etissa gabbhoti
itthi, itthilingadisu indattham karetiti indriyam, niyamato itthiya eva
indriyam itthindriyam. Pum vuccati nirayo, pumsankhate niraye rissati himsiyatiti
puriso, purisalingadisu indattham karetiti indriyam, niyamato purisasseva
indriyam purisindriyam. Dvisu petesu ekekam sabhavakassa ekekassa
kammajarupasahajam hoti.
     Kusalavipakakayavinnanasampayuttam sukham, kayikasatalakkhane indattham karetiti
indriyam, sukhameva indriyam sukhindriyam. Akusalavipakakayavinnanasampayuttam
dukkham, kayikaasatalakkhane indattham karetiti indriyam, dukkhameva indriyam
dukkhindriyam. Pitisomanassayogato sobhanam mano assati sumano, sumanassa bhavo
somanassam, cetasikasatalakkhane indattham karetiti indriyam, somanassameva indriyam
somanassindriyam. Domanassayogato dutthu mano assati, hinavedanatta va kucchitam
mano assati dummano, dummanassa bhavo domanassam, cetasikaasatalakkhane indattham
     Karetiti indriyam, domanassameva indriyam domanassindriyam.
Sukhadukkhakarapavattim upekkhati majjhattakarasanthitatta tenakarena pavattatiti
upekkha, majjhattalakkhane indattham karetiti indriyam, upekkha eva indriyam
upekkhindriyam.
     Saddahanti etaya, sayam va saddahati, saddahanamattameva va esati saddha, assaddhi-
yassa abhibhavanato adhipatiatthena indriyam, adhimokkhalakkhane va indattham karetiti
indriyam, saddha eva indriyam saddhindriyam. Virabhavo viriyam, viranam
va kammam, vidhina va nayena irayitabbam pavattayitabbanti viriyam, kosajjassa abhibhavanato
adhipatiatthena indriyam, paggahanalakkhane va indattham karetiti indriyam, viriya-
meva indriyam viriyindriyam. Saranti taya, sayam va sarati, saranamattameva va esati
sati, mutthasaccassa abhibhavanato adhipatiatthena indriyam, upatthanalakkhane va indattha
karetiti indriyam, sati eva indriyam satindriyam. Arammane cittam samma
adhiyati thapetiti samadhi, vikkhepassa abhibhavanato adhipatiatthena indriyam, avikkhepa-
lakkhane va indattham karetiti indriyam, samadhi eva indriyam samadhindriyam.
"idam dukkhan"tiadina nayena ariyasaccani pajanatiti panna. Atthakathayam 1- pana
"aniccam dukkhamanattati pannapanavasena panna"ti vuttam. Avijjaya abhibhavanato
adhipatiatthena indriyam, dassanalakkhane va indattham karetiti indriyam,
panna eva indriyam pannindriyam.
     Anamatagge samsaravatte anannatam amatam padam, catusaccadhammameva va janissamiti
patipannassa uppajjanato indriyatthasambhavanato ca anannatannassamitindriyam.
Sotapattimaggananassetam namam. Pathamamaggena natam mariyadam anatikkamitva tesamyeva
tena maggena natanam catusaccadhammanameva jananato indriyatthasambhavato ca
ajananakam indriyam annindriyam. Sotapattiphaladisu chasu thanesu nanassetam
@Footnote: 1 abhi.A. 2/134
Namam. Annatavino catusaccesu nitthitananakiccassa khinasavassa uppajjanato
indriyatthasambhavato ca annatavindriyam, annatavinam va catusu saccesu nitthita-
kiccanam cattari saccani pativijjhitva thitanam dhammanam abbhantare indattha-
sadhanena annatavindriyam. Arahattaphalananassetam namam. Sabbani petani
yathayogam indalingatthena indadesitatthena indaditthatthena indasiddhatthena inda-
phutjutthena ca indriyani. Bhagava hi sammasambuddho paramissariyabhavato indo,
kusalakusalanca kammam kammesu kassaci issariyabhavato. Tenevettha kammajanitani
indriyani kusalakusalam kammam ullingenti, tena ca sitthaniti indalingatthena
indasitthatthena ca indriyani. Sabbaneva panetani bhagavata munindena yathabhutato
pakasitani ca abhisambuddhani cati indadesitatthena indaditthatthena ca
indriyani. Teneva ca bhagavata munindena kanici gocarasevanaya, kanici
bhavanasevanaya sevitaniti indajutthatthenapi indriyani. Apica adhipaccasankhatena
issariyatthenapi etani indriyani. Cakkhuvinnanadippavattiyam hi cakkhadinam
siddhamadhipaccam tasmim tikkhe tikkhatta mande ca mandattati.
     [5] Kamadhatuadini dvadasa vissajjanani bhavappabhedavasena nitditthani.
Kamaragasankhatena kamena yutta dhatu kamadhatu, kamasankhata va dhatu
kamadhatu. Kamam pahaya rupena yutta dhatu rupadhatu, rupasankhata va dhatu
rupadhatu. Kamanca rupanca pahaya arupena yutta dhatu arupadhatu, arupasankhata
va dhatu arupadhatu. Ta eva dhatuyo puna bhavapariyayena vutta.
Bhavatiti hi bhavo vuccati. Sanna yutto bhavo sannabhavo, sannasahagato va
bhavo sannabhavo, sanna va ettha bhave atthiti sannabhavo. So kamabhavo
ca asannabhavamutto rupabhavo ca nevasannanasannabhavamutto arupabhavo ca hoti.
Na sannabhavo asannabhavo, so rupabhavekadeso. Olarikattabhavato nevasanna,
Sukhumattena sambhavato nasannati nevasannanasanna, taya yutto bhavo
nevasannanasannabhavo, atha va olarikaya sannaya abhava, sukhumaya ca
bhava nevasannanasanna asmim bhaveti nevasannanasannabhavo, so arupabhaveka-
deso. Ekena rupakkhandhena vokinno bhavo ekena vokaro assa bhavassati
ekavokarabhavo, so asannabhavova. Catuhi arupakkhandhehi vokinno bhavo catuhi
vokaro assa bhavassati catuvokarabhavo, so arupabhavo eva. Pancahi khandhehi
vokinno bhavo pancahi vokaro assa bhavassati pancavokarabhavo, so kamabhavo
ca rupabhavekadeso ca hoti.
     [6] Pathamajjhanadini dvadasa vissajjanani jhanasamapattivasena
nidditthani. Jhananti idha brahmaviharamattam adhippetam. Vitakkavicarapitisukha-
cittekaggatasampayuttam pathamam jhanam. Pitisukhacittekaggatasampayuttam dutiyam jhanam.
Sukhacittekaggatasampayuttam tatiyam jhanam. Upekkhacittekaggatasampayuttam catuttham
jhanam. Medati mejjatiti metta, siniyhatiti attho. Mitte va bhava, mittassa va
esa pavattiti metta, paccanikadhammehi muttatta arammane ca adhimuttatta
vimutti, cetaso vimutti cetovimutti, metta eva cetovimutti mettaceto-
vimutti. Karuna vuttattha eva. Modanti taya tamsamangino, sayam va modati, modana-
mattameva va tanti mudita. "avera hontu"tiadibyaparappahanena majjhattabhavupagamena
ca upekkhatiti upekkha. Mettadayo tayo brahmavihara pathamadihi tihi jhanehi
yutta, upekkhabrahmaviharo catutthajjhanena yutto.
     Pharanavasena natthi etassa antoti ananto, akaso ananto akasananto,
kasinugghatimakaso. Akasanantoyeva akasanancam, tam akasanancam
adhitthanatthena ayatanamassa sasampayuttadhammassa jhanassa "devanam devayatanamiva"ti
akasanancayatanam, akasanancayatanameva samapatti akasanancayatanasamapatti.
Pharanavasena ca natthi etassa antoti anantam, tam akasarammanam
vinnanam. Anantameva anancam, vinnanam anancam "vinnananancan"ti
avatva "vinnanancan"ti vuttam. Ayam hettha rulhisaddo. Tam vinnanancam
adhitthanatthena ayatanamassa sasampayuttadhammassa jhanassa "devanam devayatanamiva"ti
vinnanancayatanam. Natthi etassa kincananti akincanam, antamaso bhangamattampi assa
avasittham natthiti vuttam hoti. Akincanassa bhavo akincannam. Akasanancayatana-
vinnanabhavassetam adhivacanam. Tam akincannam adhitthanatthena ayatanamassa
sasampayuttadhammassa jhanassa "devanam devayatanamiva"ti akincannayatanam.
Olarikaya sannaya abhavato, sukhumaya ca bhavato nevassa sasampayuttadhammassa
jhanassa sanna nasannati nevasannanasannam, nevasannanasannanca tam
manayatanadhammayatanapariyapannatta ayatanancati nevasannanasannayatanam. Atha va
yayamettha sanna sa patusannakiccam katum asamatthataya nevasanna, sankharavasesa-
sukhumabhavena vijjamanatta nasannati nevasannanasanna, nevasannanasanna
ca sa sesadhammanam adhitthanatthena ayatanancati nevasannanasannayatanam.
Akincannayatanarammanaya samapattiya etam adhivacanam. Na kevalam ettha sannava
edisi, atha kho vedanapi nevavedana navedana. Cittampi nevacittam nacittam.
Phassopi nevaphasso naphasso. Esa nayo sesasampayuttadhammesu. Sannasisena panayam
desana katati.
     Avijjadini dvadasa vissajjanani paticcasamuppadangavasena nidditthani. Puretum
ayuttatthena kayaduccaritadi avindiyam nama, aladdhabbanti attho. Tam avindiyam
vindatiti avijja. Tabbiparitato kayasucaritadi vindiyam nama, tam vindiyam na
vindatiti avijja. Khandhanam rasattham, ayatananam ayatanattham, dhatunam sunnattham,
indriyanam adhipatiyattham, saccanam tathattham aviditam karotiti avijja, dukkhadinam
pilanadivasena vuttam catubbidham
Catubbidham attham aviditam karotitipi avijja, antavirahite samsare sabbayonigatibhava-
vinnanatthitisattavasesu satte javapetiti avijja, paramatthato avijjamanesu
itthipurisadisu javati, vijjamanesupi khandhadisu na javatiti avijja, api ca
cakkhuvinnanadinam vattharammanam paticcasamuppadapaticcasamuppannananca dhammanam
chadanatopi avijja. Sankhatamabhisankharontiti sankhaRa. Vijanatiti vinnanam. Namati
namayatiti va namam, ruppatiti rupam. Aye tanoti ayatanca nayatiti ayatanam.
Phussatiti phasso. Vedayatiti vedana. Paritassatiti tanha. Upadiyati bhusam
ganhatiti upadanam. Bhavati, bhavayatiti va bhavo. Jananam jati. Jiranam jara
maranti etenati maranam.



             The Pali Atthakatha in Roman Book 47 page 70-99. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=47&A=1536&modeTY=2              อรรถกถาบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=47&A=1536&modeTY=2              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=31&i=2              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=31&A=105              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=31&A=91              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=31&A=91              Contents of The Tipitaka Volume 31 http://84000.org/tipitaka/read/?index_31

first pageprevious pagedispage pageNumbernext pagelast page chage to ROMAN letter

บันทึก ๖ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาฉบับภาษาบาลี อักษรโรมัน. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]