ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
first pageprevious pageno pageNumbernext pagelast page chage to ROMAN letter  
Atthakatha Book 51 : PALI ROMAN Buddha.A. (madhurattha.)

page389.

27. Gotamabuddhavamsavannana durenidanakatha idani yasma amhakam buddhavamsassa vannana anukkamena sampatta tasmayam tassa vannana. Tattha amhakam bodhisatto dipankaradinam catuvisatiya buddhanam santike adhikaram karonto kappasatasahassadhikani cattari asankhyeyyani agato. Kassapassa pana bhagavato orabhage thapetva imam sammasambuddham anno buddho nama natthi. Iti dipankaradinam catuvisatiya buddhanam santike laddhabyakarano pana bodhisatto yenena 1-:- "manussattam lingasampatti hetu sattharadassanam pabbajja gunasampatti adhikaro ca chandata atthadhammasamodhana abhiniharo samijjhati"ti 2- ime attha dhamme samodhanetva dipankarapadamule katabhiniharena "handa buddhakare dhamme, vicinami ito cito"ti ussaham katva "vicinanto tadadakkhim, pathamam danaparamin"ti danaparamitadayo buddhakarakadhamma dittha, te purento yava vessantarattabhava agami, agacchanto ca ye te katabhiniharanam bodhisattanam anisamsa samvannita:- "evam sabbangasampanna bodhiya niyata nara samsaram dighamaddhanam kappakotisatehipi. Avicimhi nuppajjanti tatha lokantaresu ca nijjhamatanha khuppipasa na honti kalakancika. @Footnote: 1 Si.,i. ye te pana 2 abhi.A. 1/76, udana.A. 137

--------------------------------------------------------------------------------------------- page390.

Na honti khuddaka pana uppajjantapi duggatim jayamana manussesu jaccandha na bhavanti te. Sotavekallata natthi na bhavanti mugapakkhika itthibhavam na gacchanti ubhatobyanjanapandaka. Na bhavanti pariyapanna bodhiya niyata nara mutta anantarikehi sabbattha suddhagocaRa. Micchaditthim na sevanti kammakiriyadassana vasamanapi saggesu asannam nupapajjare. Suddhavasesu devesu hetu nama na vijjati nekkhammaninna sappurisa visamyutta bhavabhave caranti lokatthacariyayo purenti sabbaparami"ti. 1- Te anisamse adhigantvava agato. Evam agacchanto vessantarattabhave thito:- "acetanayam pathavi avinnaya sukham dukham sapi danabala mayham sattakkhattum pakampatha"ti 2- evam mahapathavikampanadini mahapunnani katva ayupariyosane tato cavitva tusitapure nibbatti. Avidurenidanakatha tusitapure 3- vasamaneyeva pana bodhisatte buddhakolahalam nama udapadi. Lokasmim hi tini kolahalani uppajjanti. Seyyathidam? kappakolahalam Buddhakolahalam cakkavattikolahalanti. Tattha "vassasatasahassassa accayena kapputthanam @Footnote: 1 abhi.A. 1/78 2 abhi.A. 1/80 3 Ma. tusitabhavane

--------------------------------------------------------------------------------------------- page391.

Bhavissati"ti lokabyuha nama kamavacaradeva muttasira vikinnakesa rudamukha 1- assuni hatthehi punchamana rattavatthanivattha ativiya virupavesadharino hutva manussapathe vicaranta evam arocenti "marisa marisa ito vassasatasahassassa accayena kapputthanam bhavissati, ayam loko vinassissati, mahasamuddopi ussussissati, ayanca mahapathavi sineru ca pabbataraja uddayhissanti vinassissanti, yava brahmaloka lokavinaso bhavissati, mettam marisa bhavetha, karunam, muditam, upekkham marisa bhavetha, mataram, pitaram upatthahatha, kule jetthapacayino hotha"ti. Idam kappakolahalam nama. "vassasahassassa accayena pana sabbannubuddho loke uppajjissati"ti lokapaladevata "ito marisa vassasahassassa accayena buddho loke uppajjissati"ti ugghosentiyo ahindanti. Idam buddhakolahalam nama. "vassasahassassa accayena cakkavattiraja uppajjissati"ti devata "ito marisa vassasatassa accayena cakkavattiraja uppajjissati"ti ugghosentiyo ahindanti. Idam cakkavattikolahalam nama. 2- Tesu buddhakolahalasaddam sutva sakaladasasahassacakkavaladevata ekato sannipatitva "asuko nama satto buddho bhavissati"ti natva upasankamitva ayacanti, ayacamana ca tassa pubbanimittesu uppannesu ayacanti. Tada pana sabbapi ta ekekacakkavale catumaharajasakkasuyamasantusitasunimmitavasavatti- mahabrahmehi saddhim ekacakkavale sannipatitva tusitabhavane uppannacutinimittassa bodhisattassa santikam gantva "marisa tumhehi dasa paramiyo purita, purentehi ca na sakkabrahmasampattiadikam sampattim patthentehi purita, lokanittharanatthaya pana vo sabbannutam patthentehi paripurita, buddhattaya:- @Footnote: 1 Si.,Ma. rudammukha 2 khuddaka. A. 105

--------------------------------------------------------------------------------------------- page392.

"kalo kho te mahavira uppajja matukucchiyam sadevakam tarayanto bujjhassu amatam padan"ti 1- yacimsu. Atha mahasatto devatahi evam ayaciyamano devatanam patinnam adatvava kaladipadesakulajanettiayuparicchedavasena panca mahavilokanani vilokesi. Tattha "kalo nu kho, na kalo"ti pathamam kalam vilokesi. Tattha vassasatasahassato uddham vaddhitaayukalo kalo nama na hoti. Kasma? tada hi sattanam jatijaramaranani na pannayanti, buddhananca dhammadesana tilakkhanamutta nama natthi, tesam "aniccam dukkhamanatta"ti kathentanam "kim nametam 2- kathenti"ti neva sotabbam na saddhatabbam mannanti, tato abhisamayo na hoti, tasmim asati aniyyanikam sasanam hoti. Tasma so akalo. Vassasatato unaayukalopi kalo na hoti. Kasma? tada satta ussannakilesa honti, ussannakilesananca dinnovado ovadatthane na titthati, udake dandaraji viya khippam vigacchati. Tasma sopi akalo. Vassasatahassato pana patthaya hettha vassasatato patthaya uddham ayukalo kalo nama. Tada pana vassasatakalo ahosi. Atha mahasatto "nibbattitabbakalo"ti kalam passi. Tato dipam olokento saparivare cattaro mahadipe oloketva "tisu dipesu buddha na nibbattanti, jambudipeyeva nibbattanti"ti dipam passi. Tato "jambudipo nama maha, dasayojanasahassaparimano, katarasmim nu kho padese buddha nibbattanti"ti okasam olokento majjhimapadesam passi. "kapilavatthu nama nagaram, tattha maya nibbattitabban"ti nitthamagamasi. @Footnote: 1 khu.buddha. 33/67/445 2 Si.,Ma. namete

--------------------------------------------------------------------------------------------- page393.

Tato kulam vilokento "buddha nama vessakule va suddakule va na nibbattanti. Lokasammate pana khattiyakule va brahmanakule va nibbattanti, etarahi khattiyakulam lokasammatam, tattha nibbattissami, suddhodano nama raja pita me bhavissati"ti kulam passi. Tato mataram vilokento "buddhamata nama lola suradhutta na hoti, kappasatasahassam pana puritaparami jatito patthaya akhandapancasilayeva hoti. Ayanca mahamaya nama devi edisi, ayam me mata bhavissati, kittakam panassa ayuti, dasannam masanam upari satta divasani"ti passi. Iti imam pancavidham mahavilokanam viloketva "kalo me marisa buddhabhavaya"ti devanam patinnam datva "gacchatha tumhe"ti ta devata uyyojetva tusitadevatahi parivuto tusitapure nandanavanam pavisi. Sabbadevalokesu hi nandanavanam atthiyeva. Tatra nam devata "ito cuto sugatim gaccha"ti pubbe katakusalakammokasam sarayamana vicaranti. So evam tahi devatahi kusalam sarayamanahi parivuto tatra vicarantova cavitva mahamayaya deviya kucchismim uttarasalhanakkhattena patisandhim ganhi. Mahapurisassa pana matu kucchismim patisandhigganhanakkhane ekappahareneva sakaladasasahassilokadhatu sankampi. Dvattimsa pubbanimittani paturahesum. Evam gahitapatisandhikassa bodhisattassa ceva bodhisattamatuya ca upaddavanivaranattham khaggahattha cattaro devaputta arakkham ganhimsu. Bodhisattassa matu purisesu ragacittam nuppajji, labhaggayasaggappatta ca sa ahosi sukhini akilantakaya. Bodhisattanca attano kucchigatam vippasanne maniratane avutapandusuttam viya passati. Tasma bodhisattena vasitakucchi nama cetiyagabbhasadisa

--------------------------------------------------------------------------------------------- page394.

Hoti, na sakka annena sattena avasitum va paribhunjitum va, tasma bodhisattamata sattahajate bodhisatte kalam katva tusitapure nibbatti. Yatha pana anna itthiyo dasa mase appatvapi atikkamitvapi nisinnapi nipannapi vijayanti, na evam bodhisattamata. Bodhisattamata pana bodhisattam dasa mase kucchina pariharitva thitava vijayati. Ayam bodhisattamatu dhammata. Mahamayapi devi dasa mase kucchina bodhisattam pariharitva paripunnagabbha natigharam gantukama suddhodanamaharajassa arocesi "icchamaham maharaja devadahanagaram gantun"ti. Raja "sadhu"ti sampaticchitva kapilavatthuto yava devadahanagara vanjalam samam karetva kadalipunnaghatakamukadhajapatakadihi alankarapetva navakanakasivikaya nisidapetva mahatiya vibhutiya mahata parivarena pesesi. Dvinnam pana nagaranam antare ubhayanagaravasinam paribhogaraham lumbinivanam nama mangalasalavanam atthi, tam tasmim samaye mulato yava aggasakha sabbam ekaphaliphullam ahosi. Sakhantarehi ceva pupphantarehi ca paramaratikaramadhuramanorama- virutahi madamuditahi anubhuttapanjarahi 1- parabhatamadhukaravadhuhi upagiyamanasuranandana- nandanavanasadisasobham vanam disva deviya salavanakilamanubhavitum cittamuppajji. Vibhusita balajanaticalini vibhusitangi vaniteva malini sada jananam nayanalimalini vilumpinivativiroci lumbini. Amacca ranno arocetva devim gahetva tam lumbinivanam pavisimsu. Sa mangalasalamulam gantva tassa ujusamavattakkhandhassa pupphaphalapallavasamalankatassa yam sakham ganhitukama ahosi, sa salasakha abala janahadayalola sayameva @Footnote: 1 Si. bhutasancaradi

--------------------------------------------------------------------------------------------- page395.

Vilambamana hutva tassa karatalasmim samupagata. Atha sa tam salasakham tambatunganakhujjalena kamaladalavattivattangulina navakanakakatavalayasobhina dakkhinena paramaratikarena karena aggahesi. Sa tam salasakham gahetva thita asitajaladharavivaragata balacandalekha viya ca aciratthitika accipabha viya ca nandanavanajata devi viya ca devi virocittha. Tavadeva cassa kammajavata calimsu, athassa sanipakaram parikkhipitva mahajano patikkami. Sa salasakham gahetva titthamana eva tassa gabbhavutthanam ahosi. Tankhanamyeva cattaro visuddhacitta mahabrahmano suvannajalam adaya agantva tena suvannajalena bodhisattam sampaticchitva matu purato thapetva "attamana devi hohi, mahesakkho te putto uppanno"ti ahamsu. Yatha pana anne satta matukucchito nikkhamanta patikkulena asucina makkhita nikkhamanti, na evam bodhisatto. Bodhisatto pana dve hatthe dve pade pasaretva thitakova matu kucchisambhavena kenaci asucina amakkhitova suddho visado kasikavatthe nikkhittamaniratanam viya virocamano matukucchito nikkhami. Evam santepi bodhisattassa ca bodhisattamatuya ca sakkarattham akasato dve udakadhara nikkhamitva bodhisattassa ca matuya sarire utum gahapesum. Atha nam suvannajalena patiggahetva thitanam brahmanam hatthato cattaro maharajano mangalasammataya sukhasamphassaya ajinappaveniya ganhimsu, tesam hatthato manussa dukulacumbatakena ganhimsu, manussanam hatthato muccitva pathaviyam patitthaya puratthimam disam olokesi, anekani cakkavalasahassani ekanganani ahesum. Tattha devamanussa gandhapupphamaladihi pujayamana "mahapurisa tumhehi sadiso ettha natthi, kuto uttaritaro"ti ahamsu. Evam dasa disa anuviloketva

--------------------------------------------------------------------------------------------- page396.

Attana sadisam adisva uttaradisabhimukho sattapadavitiharena agamasi. Gacchanto ca pathaviya eva gato, nakasena. Acelakova gato, na sacelako. Hadarova gato, na solasavassuddesiko. Mahajanassa pana akasena gacchanto viya alankatapatiyatto viya ca solasavassuddesiko viya ca ahosi. Tato sattame pade thatva "aggohamasmi lokassa"tiadikam 1- asabhim vacam niccharento sihanadam nadi. Bodhisatto hi tisu attabhavesu matukucchito nikkhantamattova vacam niccharesi mahosadhattabhave, vessantarattabhave, imasmim attabhaveti. Mahosadhattabhave kirassa matukucchito nikkhantamattasseva sakko devaraja agantva candanasaram hatthe thapetva gato, tam mutthiyam katvava nikkhanto. Atha nam mata "tata tvam kim gahetva agatosi"ti pucchi. "osadham amma"ti. Iti osadham gahetva agatatta "osadhakumaro "tvevassa namamakamsu. Vessantarattabhave pana matukucchito nikkhantamattova dakkhinahattham pasaretva "atthi nu kho amma kinci gehasmim dhanam, danam dassami"ti vadanto nikkhami. Athassa mata "sadhane kule nibbattosi tata"ti puttassa hattham attano hatthatale katva sahassatthavikam thapesi. Imasmim pana attabhave imam sihanadam naditi evam bodhisatto tisu attabhavesu matukucchito nikkhantamattova vacam niccharesi. Jatakkhanepissa dvattimsa pubbanimittani paturahesum. Yasmim pana samaye amhakam bodhisatto lumbinivane jato tasmimyeva samaye rahulamata devi anando channo kaludayi amacco kanthako 2- assaraja mahabodhirukkho catasso nidhikumbhiyo ca jata, tattha eko gavutappamano eko addhayojanappamano eko tigavutappamano eko yojanappamano ahosi. Ime satta sahajata nama honti. @Footnote: 1 di.maha. 10/31/13, Ma.u. 14/207/173 2 Si. ajaniyo kanthako

--------------------------------------------------------------------------------------------- page397.

Ubhayanagaravasino mahapurisam gahetva kapilavatthupurameva agamamsu. Tamdisameva "kapilavatthunagare suddhodanamaharajassa putto bodhimule nisiditva buddho bhavissati"ti tavatimsabhavane hatthatuttha devasangha celukkhepadini pavattenta kilimsum. Tasmim samaye suddhodanamaharajassa kulupako atthasamapattilabhi kaladevalo 1- nama tapaso bhattakiccam katva divaviharatthaya tavatimsabhavanam gantva tattha divaviharam nisinno ta devata tutthamanasa kilantiyo disva "kim karana tutthamanasa pamuditahadaya kilatha, mayham tam karanam kathetha"ti pucchi. Tato devata ahamsu "marisa suddhodanaranno putto jato, so bodhimande nisiditva buddho hutva dhammacakkam pavattessati, tassa' anantarupam buddhalilam passitum labhissama'ti imina karanena tutthamha"ti. Atha tapaso tasam devatanam vacanam sutva paramadassaniyaratanavalokato devalokato oruyha narapatinivesanam pavisitva pannatte asane nisidi. Tato katapatisantharam rajanam "putto kira te maharaja jato, tam passissama"ti aha. Raja alankatapatiyattam tanayam aharapetva devalatapasam vandapetum abhihari. Mahapurisassa pada parivattitva vijjulata viya asitajaladharakutesu tapasassa jatasu patitthahimsu. Bodhisattena hi tenattabhavena vanditabbo nama anno atthi. Tato tapaso utthayasana bodhisattassa anjalim paggahesi. Raja tam acchariyam disva attano puttam vandi. Tapaso bodhisattassa lakkhanasampattim disva "bhavissati nu kho buddho, udahu na bhavissati"ti avajjetva upadharento "nissamsayam buddho bhavissati"ti anagatamsananena natva "acchariyapuriso ayan"ti sitam akasi. @Footnote: 1 Ma. kaladevilo

--------------------------------------------------------------------------------------------- page398.

Tato "aham buddhabhutam datthum labhissami nu kho, no"ti upadharento "na labhissami, antarayeva kalam katva buddhasatenapi buddhasahassenapi gantva bodhetum asakkuneyye arupabhave nibbattissami"ti disva "evarupam nama acchariyapurisam buddhabhutam datthum na labhissami, mahati vata me jani bhavissati"ti parodi. Manussa pana disva "amhakam ayyo idaneva hasitva puna roditumarabhi, kim nu kho bhante amhakam ayyaputtassa koci antarayo bhavissati"ti pucchimsu. Tapaso aha "natthetassa antarayo, nissamsayena buddho bhivsati"ti. "atha kasma tumhe parohittha"ti. "evarupam acchariyapurisam buddhabhutam datthum na labhissami, mahati vata me jani bhavissatiti attanam anusocanto rodami"ti aha. Tato bodhisattam pancame divase sisam nhapetva "namam ganhissama"ti rajabhavanam catujjatikagandhena upalimpitva lajapancamani kusumani vikiritva asambhinnapayasam pacapetva tinnam vedanam parangate atthasate brahmane nimantetva rajabhavane nisidapetva madhupayasam bhojetva sakkaram katva "kim nu kho bhavissati"ti lakkhanani pariggahapesum. Tesu ramadayo attha brahmanapandita lakkhanapariggahaka ahesum. Tesu satta jana dve anguliyo ukkhipitva dvedha byakarimsu "imehi lakkhanehi samannagato agaram ajjhavasanto raja hoti cakkavatti, pabbajamano buddho"ti. Tesam pana sabbadaharo gottena kondanno nama brahmano bodhisattassa lakkhanavarasampattim disva "etassa agaramajjhe thanakaranam natthi, ekanteneva vivatacchado buddho bhavissati"ti ekameva angulim ukkhipitva ekamsabyakaranam byakasi. Athassa namam ganhanta sabbalokatthasiddhikaratta siddhatthoti namamakamsu.

--------------------------------------------------------------------------------------------- page399.

Atha te brahmana attano gharani gantva putte amantetva evamahamsu "amhe mahallaka suddhonamaharajassa puttam sabbannutam pattam sambhaveyyama va, no va, tumhe pana tasmim pabbajitva sabbannutam patte tassa sasane pabbajatha"ti. Tato sattapi jana yavatayukam thatva yathakammam gata. Kondannamanavo arogo ahosi. Tada pana raja tesam vacanam sutva "kim disva mama putto pabbajissati"ti te pucchi. Cattari pubbanimittani devati. Kataranca katarancati? jinnam byadhitam matam pabbajitanti. Raja "ito patthaya evarupanam mama puttassa santikam agamitum ma adattha"ti vatva kumarassa cakkhupathe jinnapurisadinam agamananivaranattham catusu disasu gavutagavutatthane arakkham thapesi. Tamdivasam mangalatthane sannipatitesu asitiya natikulasahassesu ekameko ekamekam puttam patijani "ayam buddho va hotu raja va, mayam ekamekam puttam dassama, sace buddho bhavissati, khattiyasamaneheva parivuto vicarissati. Sace raja cakkavatti bhavissati, khattiyakumareheva parivuto vicarissati"ti. Atha raja mahapurisassa paramarupasampanna vigatasabbadosa catusatthi dhatiyo adasi. Bodhisatto anantena parivarena mahata sirisamudayena vaddhi. Athekadivasam ranno vappamangalam nama ahosi. Tamdivasam raja mahatiya vibhutiya mahata parivarena 1- nagarato nikkhamanto puttampi gahetvava agamasi. Kasikammatthane eko jamburukkho paramaramaniyo ghanasandacchayo ahosi. Tassa hettha kumarassa sayanam pannapetva upari varakanakatarakhacitam rattacelavitanam bandhitva sanipakarena parikkhipapetva arakkham thapetva raja sabbalankaram alankaritva amaccaganaparivuto 1- nangalakaranatthanamagamasi. 2- Tattha raja @Footnote: 1-1 Si.,i. natthi 2 Si.,i. vappamangalavappatharanetthane

--------------------------------------------------------------------------------------------- page400.

Paramamangalam suvannanangalam ganhati. Amaccadayo rajatanangaladini ganhanti. Tamdivasam nangalasahassam yojiyati. Bodhisattam parivaretva nisinna dhatiyo "ranno sampattim passissama"ti antosanito bahi nikkhanta. Atha bodhisatto ito cito ca olokento kinci adisva sahasa utthaya pallankam abhujitva anapane pariggahetva pathamajjhanam nibbattesi. Dhatiyo khajjabhojjantare vicarantiyo thokam cirayimsu. Sesarukkhanam chaya nivatta, tassa pana jamburukkhassa chaya parimandala hutva tattheva atthasi. Dhatiyo panassa "ayyaputto ekakova"ti vegena sanipakaram ukkhipitva pariyesantiyo sirisayane pallankena nisinnam tanca patihariyam disva gantva tam pavattim ranno arocesum. Raja vegena agantva tam patihariyam disva "ayam vo tata dutiyavandana"ti puttam vandi. Atha mahapuriso anukkamena solasavassuddesiko ahosi. Raja bodhisattassa tinnam utunam anucchavike rammasurammasubhanamake tayo pasade karesi. Ekam navabhumikam ekam sattabhumikam ekam pancabhumikam. Tayopi pasada ubbedhena samappamana ahesum. Bhumikasu pana nanattam ahosi. Atha raja cintesi "putto me vayappatto chattamassa ussapetva rajjasirim passissami"ti. So sakiyanam pannani pahini "putto me vayappatto, rajje nam patitthapessami, sabbe attano gehesu vayappatta darika imam geham pesentu"ti. Te ranno sasanam sutva "kumaro kevalam rupasampanno, na kinci sippam janati, darabharanam katum na sakkhissati, na mayham dhitaro dassama"ti ahamsu. Raja tam pavattim sutva puttassa santikam gantva tamattham arocesi. Bodhisatto "kim sippam dassetum vattati"ti aha. "sahassatthamam dhanum

--------------------------------------------------------------------------------------------- page401.

Aropetum vattati tata"ti. "tena hi aharapetha"ti aha. Raja aharapetva adasi. Tam dhanum purisasahassam aropeti, purisasahassam oropeti. Mahapuriso tam sarasanam aharapetva pallankena nisinnova jiyam padangutthake vethapetva kaddhanto padangutthakeneva dhanum aropetva vamena hatthena dande gahetva dakkhinena hatthena kaddhitva jiyam ropesi. Sakalanagaram uppattanakarappattam ahosi. "kim eso saddo"ti ca vutte "devo gajjati"ti ahamsu. Athanne "tumhe na janatha na devo gajjati angirasassa kumarassa sahassatthamam dhanum aropetva jiyam pothentassa jiyappaharasaddo eso"ti ahamsu. Sakiya tam sutva tavatakeneva araddhacitta tutthamanasa ahesum. Atha mahapuriso "kim katum vattati"ti aha. Atthangulabahalam ayopattam kandena vijjhitum vattati"ti. Tam vijjhitva "annam kim katum vattati"ti aha. Caturangulabalaham asanaphalakam vijjhitum vattatiti. Tampi vijjhitva "annam kim katum vattati"ti aha. "vidatthibahalam udumbaraphalakam vijjhitum vattati"ti. Tampi vijjhitva "annam kim katum vattati"ti aha. Tato "valukasakatani"ti ahamsu. Mahasatto valukasakatampi palalasakatampi vinivijjhitva udake ekusabhappamanam kandam pesesi thale atthausabhappamanam. Atha nam "vatinganasannaya valam vijjhitum vattati"ti ahamsu. "tena hi yojanamattam vatinganam bandhapetha"ti vatva yojanamatthake vatinganasannaya valam bandhapetva rattandhakare meghapatalehi channasu disasu kandam khipi. Tam gantva yojanamatthake valam phaletva pathavim pavisi. Na kevalam ettakameva, tam divasam mahapuriso loke vattamanam sippam sabbameva dassesi.

--------------------------------------------------------------------------------------------- page402.

Atha sakiya attano dhitaro alankaritva pesayimsu. Cattalisasahassa natakitthiyo ahesum. Rahulamata pana devi aggamahesi ahosi. Mahapuriso devakumaro viya surayuvatihi parivuto narayuvatihi parivuto nippurisehi turiyehi paricariyamano mahasampattim anubhavamano utuvarena utuvarena tesu tisu pasadesu viharati. Athekadivasam bodhisatto uyyanabhumim gantukamo sarathim amantetva "ratham yojehi uyyanabhumim passissami"ti aha. So "sadhu"ti patissunitva maharaham vararucirathirakubbaravarattam thirataraneminabhim varakanakarajatamaniratanakhacitaisamukham navakanakarajata- tarakakhacitanemipassam samosaritavividhasurabhikusumadamasassirikam ravirathasadisadassaniyam vararatham samalankaritva sasikumudasadisavanne anilagarulajave ajaniye cattaro mangalasindhave yojetva bodhisattassa pativedesi. Bodhisatto devavimanasadisam tam rathavaramaruyha uyyanabhimukho payasi. Atha devata "siddhatthakumarassa abhisambujjhanakalo asanno, pubbanimittamassa dassessama"ti ekam devaputtam jarajajjarasariram khandadantam palitakesam vankagattam dandahattham pavedhamanam katva dassesum. Tam bodhisatto ceva sarathi ca passanti. Tato bodhisatto "sarathi konamesa puriso kesapissa na yatha annesan"ti mahapadanasutte 1- agatanayeneva pucchitva tassa vacanam sutva "dhiratthu vata bho jati, yatra hi nama jatassa jara pannayissati"ti 2- samviggahadayo tatova patinivattitva pasadameva abhiruhi. Raja "kim karana mama putto patinivatti"ti pucchi. "jinnapurisam disva deva"ti. Tato kampamanamanaso raja addhayojane arakkham thapesi. Punekadivasam bodhisatto uyyanam gacchanto tahi eva devatahi nimmitam byadhitanca purisam @Footnote: 1 di.maha. 10/44/19 2 di.maha. 10/44-51/19-24

--------------------------------------------------------------------------------------------- page403.

Disva purimanayeneva pucchitva samviggahadayo nivattitva pasadameva abhiruhi. Raja pucchitva natakani vissajjesi. "pabbajjaya manasam assa bhinnam karissan"ti arakkham vaddhetva samantato tigavutappamane padese arakkham thapesi. Punapi bodhisatto ekadivasam uyyanam gacchanto tatheva devatahi nimmitam kalankatam disva purimanayeneva pucchitva samviggahadayo nivattitva pasadamabhiruhi. Raja nivattanakaranam pucchitva puna arakkham vaddhetva yojanappamane padese arakkham thapesi. Punapi bodhisatto ekadivasam uyyanam gacchanto tatheva devatahi nimmitam sunivattham suparutam pabbajitam disva "ko nameso samma sarathi"ti sarathim pucchi. Sarathi kincapi buddhuppadassa abhava pabbajitam va pabbajitagune va na janati, devatanubhavena pana "pabbajito namayam deva"ti vatva pabbajjaya gunam tassa vannesi. Tato bodhisatto pabbajjaya rucim uppadetva tamdivasam uyyanam agamasi. Dighayuka bodhisatta vassasate vassasate atikkante jinnadisu ekekam addasamsu. Amhakam pana bodhisatto appayukakale uppannatta catunnam catunnam masanam accayena uyyanam gacchanto anukkamena ekekam addasa. Dighabhanaka panahu "cattari nimittani ekadivaseneva disva agamasi"ti. Tassa divasabhagam kilitva uyyanarasamanubhavitva mangalapokkharaniyam nhatva atthangate suriye mangalasilatale nisidi attanam alankarapetukamo. Athassa cittacaramannaya sakkena devanamindena anatto vissakammo nama devaputto agantva tasseva kappakasadiso hutva dibbehi alankarehi alankari. Athassa

--------------------------------------------------------------------------------------------- page404.

Sabbalankarasamalankatassa sabbatalavacaresu 1- sakani sakani patibhanani dassayantesu, brahmanesu ca "jaya nanda"tiadivacanehi sutamangalikadisu nanappakarehi mangalavacanatthutighosehi sambhaventesu 2- sabbalankarasamalankatam rathavaram abhiruhi. Tasmim samaye "rahulamata puttam vijata"ti sutva suddhodanamaharaja "puttassa me tutthim nivedetha"ti sasanam pahini. Bodhisatto tam sutva "rahu jato, 3- bandhanam jatan"ti aha. Raja "kim me putto avaca"ti pucchitva tam vacanam sutva "ito patthaya me natta `rahulakumaro'tveva hotu"ti aha. Bodhisattopi tam rathavaramaruyha mahata parivarena atimanoramena sirisobhaggena nagaram pavisi. Tasmim samaye rupasiriya gunasampattiya ca akisa kisagotami nama khattiyakanna uparipasadavaratalagata nagaram pavisantassa bodhisattassa rupasirim disva sanjatapitisomanassa hutva:- "nibbuta nuna sa mata nibbuto nuna so pita nibbuta nuna sa nari yassayam idiso pati"ti 4- imam udanam udanesi. Bodhisatto tam sutva cintesi "ayam me sussavanam vacanam savesi, aham hi nibbanam gavesanto vicarami, ajjeva maya gharavasam chaddetva nikkhamma pabbajitva nibbanam gavesitum vattati"ti. "ayam imissa acariyabhago hotu"ti muttaharam kanthato omuncitva kisagotamiya satasahassagghanikam paramaratikaram muttaharam pesesi. Sa "siddhatthakumaro mayi patibaddhahadayo hutva pannakaram pesesi"ti somanassajata ahosi. @Footnote: 1 Si.,i. sabbatalavacaresu 2 Si.,i. savayantesu @3 Si.,i. rahulo jato 4 abhi.A. 1/81, dhammapada.A. 1/73 (sya)

--------------------------------------------------------------------------------------------- page405.

Bodhisattopi mahata sirisamudayena paramaramaniyam pasadam abhiruhitva sirisayane nipajji. Tavadeva nam paripunnarajanikarasadisaruciravaravadana bimbaphala- sadisadasanavasana sitavimalasamasamhitaviralavaradasana asitanayanakesapasa sujatanjanati- nilakutilabhamuka sujatahamsasamasamhitapayodhara 1- ratikaranavakanakarajataviracita 2- varamanimekhala parigatavipulaghanajaghanatata karikarasannibhoruyugala naccagitavaditesu kusala surayuvatisadisa- rupasobha varayuvatiyo madhuraravani turiyani gahetva mahapurisam samparivaretva ramapayantiyo naccagitavaditani payojayimsu. Bodhisatto pana kilesesu virattacittataya naccagitadisu anabhirato muhuttam niddam okkami. Ta tam disva "yassatthaya naccadini mayam payojema, so niddam upagato, idani kimattham kilamama"ti gahitani turiyani ajjhottharitva nipajjimsu, gandhatelappadipa ca jhayanti. Bodhisatto pabujjhitva sayanapitthe pallankena nisinno addasa ta itthiyo turiyabhandani avattharitva niddayantiyo paggharitalala kilinnakapolagatta, ekacca dante khadantiyo, ekacca kakacchantiyo, ekacca vippalapantiyo, ekacca vivatamukha, ekacca apagatavasarasana, pakatabibhacchasambadhatthana. Ekacca vimuttakulasiroruha, susanaruparupam 3- dharayamana sayimsu. Mahasatto tasam tam vippakaram disva bhiyyoso mattaya kamesu virattacitto ahosi. Tassa pana alankatapatiyattam dasasatanayanabhavanasadisam rucirasobhampi pasadavaratalam apaviddhamatasarirakunapabharitam amakasusanamiva paramapatikkulam upatthasi. Tayopi bhava adittabhavanasadisa hutva upatthahimsu. "upaddutam vata bho, upassattham vata bho"ti ca vacam pavattesi. Ativiya pabbajjaya cittam nami. So "ajjeva maya mahabhinikkhamanam nikkhamitum vattati"ti sirisayanato utthaya dvarasamipam gantva "ko ettha"ti aha. Ummare sisam katva @Footnote: 1 Ma. sujatapinapurasaMa... 2 Ma.... rucira... 3 Ma. susananurupam

--------------------------------------------------------------------------------------------- page406.

Nipanno channo aha "aham ayyaputta channo"ti. Atha mahapuriso "aham ajja mahabhinikkhamanam nikkhamitukamo, na kanci pativeditva sighamekam atijavam sindhavam kappehi"ti so "sadhu deva"ti assabhandakam gahetva assasalam gantva gandhatelappadipesu jalantesu sumanapattavitanassa hettha paramaramaniye bhumibhage thitam arimanthakam 1- kanthakam turangavaram disva "ajja maya ayyaputtassa nikkhamanatthaya imameva mangalahayam kappetum vattati"ti kanthakam kappesi. So kappiyamanova annasi "ayam kappana atigalha, annesu divasesu uyyanakilam gamanakale kappana viya na hoti. Nissamsayam ajjeva ayyaputto mahabhinikkhamanam nikkhamissati"ti. Tato tutthamanaso mahahasitam hasi. So 2- nado tam sakalakapilavatthupuram unnadam kareyya, devata pana sannirumbhitva 3- na kassaci sotum adamsu. Bodhisatto "puttam tava passissami"ti cintetva thitatthanato utthaya rahulamatuya vasanatthanam gantva gabbhadvaram vivari. Tasmim khane antogabbhe gandhatelappadipo jhayati. Rahulamata sumanamallikadinam ambanamattena abhippakinne varasayane puttassa matthake hattham thapetva niddayati. Bodhisatto ummare padam thapetva thitakova oloketva "sacaham deviya hattham apanetva mama puttam ganhissami, devi pabujjhissati, evam me abhinikkhamanassa antarayo bhavissati. Buddho hutvava agantva puttam passissami"ti cintetva pasadatalato otaritva assassa samipam gantva evamaha "tata kanthaka tvam ajja ekarattim mam taraya, aham tam nissaya buddho hutva sadevakam lokam taressami"ti. Tato ullanghitva kanthakassa pitthim abhiruhi. Kanthako givato patthaya ayamato attharasahattho hoti tadanurupena ubbedhena samannagato rupaggajavabalasampanno @Footnote: 1 Ma. arijanamanthakam 2 Ma. tassa 3 Ma. sannirujjhitva

--------------------------------------------------------------------------------------------- page407.

Sabbaseto dhotasankhasadisadassaniyavanno. Tato bodhisatto varaturangapitthigato channam assassa valadhim gahapetva addharattasamaye nagarassa mahadvaram sampatto. Tada pana raja pubbeva bodhisattassa gamanapatisedhanatthaya dvisu dvarakavatesu ekekam purisasahassena vivaritabbam karetva tattha bahupurise arakkham thapesi. Bodhisatto kira purisagananaya kotisatasahassassa balam dharesi, hatthigananaya kotisahassassa. Tasma so cintesi "yadi dvaram na vivariyati, 1- ajja kanthakassa pitthe nisinno channam valadhim gahapetva tena saddhimyeva kanthakam uruhi nippiletva attharasahattham pakaram uppatitva atikkameyyan"ti. 2- Channo cintesi "sace dvaram na ugghapayati, aham ayyaputtam khandhe katva kanthakam dakkhinahatthena parikkhipanto upakacchake katva upatitva pakaram atikkamissami"ti. Kanthako cintesi "aham dvare avivariyamane yathanisinnameva ayyaputtam gahitavaladhina channena saddhim upatitva pakarassa purato patitthahissami"ti. Evameva tayo purisa cintayimsu. 2- Dvare adhivattha devata mahadvaram vivarimsu. Tasmim khane maro papima "mahasattam nivattessami"ti agantva gaganatale thatva aha:- "ma nikkhama mahavira ito te sattame dine dibbam tu cakkaratanam addha patu bhavissati dvisahassaparittadipaparivaranam catunnam mahadipanam rajjam karessasi, nivatta marisa"ti. Mahapuriso aha "kosi tvan"ti. "aham vasavatti"ti. @Footnote: 1 Si.,i. na avapuriyati, Ma. vivarissati 2-2 Si.,i. natthi

--------------------------------------------------------------------------------------------- page408.

"1- Janamaham maharaja mayham cakkassa sambhavam 1- anatthikoham rajjena gaccha tvam mara ma idha. Sakalam dasasahassampi lokadhatumaham pana unnadetva bhavissami buddho loke vinayako"ti aha. So tatthevantaradhayi. Mahasatto ekunatimsavassakale hatthagatam cakkavattirajjam khelapindam viya anapekkho chaddetva cakkavattisirinivasabhuta rajabhavana nikkhamitva asalhi- punnamaya uttarasalhanakkhatte vattamane nagarato nikkhamitva nagaram apaloketukamo ahosi. Vitakkasamanantarameva cassa kulalacakkam viya so bhumippadeso parivatti. Yathathitova mahasatto kapilavatthupuram disva tasmim bhumippadese kanthakanivattanam nama cetiyatthanam dassetva gantabbamaggabhimukhamyeva kanthakam katva payasi mahata sakkarena ularena sirisamudayena. Tada mahasatte gacchante tassa purato devata satthi ukkasatasahassani dharayimsu, tatha pucchato satthi, dakkhinato satthi ukkasatasahassani, tatha vamapassato. Apara devata surabhikusumamaladamacandanacunnacamaradhajapatakahi sakkarontiyo parivaretva agamamsu. Dibbani sangitani anekani ca turiyani vajjimsu. Imina sirisamudayena gacchanto bodhisatto ekaratteneva tini rajjani atikkamma timsayojanikam maggam gantva anomanaditiram sampapuni. Atha bodhisatto naditire thatva channam pucchi "ka namayam nadi"ti. "anoma nama deva"ti. "amhakampi pabbajja anoma bhavissati"ti panhiya assam ghattento assassa sannam adasi. Asso ullanghitva atthausabhavittharaya nadiya parimatire atthasi. Bodhisatto assapitthito oruyha muttarasisadise valukapuline thatva @Footnote: 1-1 Ma. mara janamaham mayham, cakkassa pana sambhavam

--------------------------------------------------------------------------------------------- page409.

Channam amantesi "samma channa tvam mayham abharanani ceva kanthakanca adaya gaccha, aham pabbajissami"ti. Channo "ahampi deva pabbajissami"ti. Bodhisatto aha "na labbha taya pabbajitum, gaccheva tvan"ti tikkhattum nivaretva abharanani ceva kanthakanca paticchapetva cintesi "ime mayham kesa samanasaruppa na honti, te khaggena chindissami"ti dakkhinena hatthena paramanisitamasivaram gahetva vamahatthena moliya saddhim culam gahetva chindi, kesa dvangulamatta hutva dakkhinato avattamana sise 1- alliyimsu. Tesam pana kesanam yavajivam tadeva pamanam ahosi, massu ca tadanurupam, puna kesamassu- oharanakiccampissa nahosi. Bodhisatto saha moliya culam gahetva "sacaham buddho bhavissami, akase titthatu, no ce, bhumiyam patatu"ti akase khipi. Tam culamanibandhanam yojanappamanam thanam gantva akase atthasi. Atha sakko devaraja dibbena cakkhuna olokento yojanikena ratanacankotakena tam patiggahetva tavatimsabhavane tiyojanam sattaratanamayam culamanicetiyam nama patitthapesi. Yathaha:- "../../bdpicture/chetvana molim varagandhavasitam vehayasam ukkhipi aggapuggalo sahassanetto sirasa patiggahi suvannacankotavarena vasavo"ti. 2- Puna bodhisatto cintesi "imani kasikavatthani mahagghani, na mayham samanasaruppani"ti. Athassa kassapabuddhakale puranasahayako ghatikaramahabrahma @Footnote: 1 Ma. sisam 2 pa.su. 1/222/1, sa.pa. 2/12/34-5

--------------------------------------------------------------------------------------------- page410.

Ekam buddhantaram vinasabhavappattena mittabhavena cintesi "ajja me sahayako mahabhinikkhamanam nikkhanto, samanaparikkharamassa gahetva gacchissami"ti. "ticivaranca patto ca vasi suci ca bandhanam parissavananca atthete yuttayogassa bhikkhuno"ti 1- ime attha samanaparikkhare aharitva adasi. Mahapuriso arahaddhajam nivasetva uttamam pabbajjavesam gahetva 2- satakayugalam akase khipi. Tam mahabrahma patiggahetva brahmaloke dvadasayojanikam sabbaratanamayam cetiyam katva tam anto pakkhipitva thapesi. Atha nam mahasatto 2- "../../bdpicture/channa mama vacanena matapitunam arogyam vadehi"ti vatva uyyojesi. Tato channo mahapurisam vanditva padakkhinam katva pakkami. Kanthako pana channena saddhim mantayamanassa bodhisattassa vacanam sunanto thatva "natthi dani mayham puna samino dassanan"ti cakkhupathamassa vijahanto viyogadukkhamadhivasetum asakkonto hadayena phalitena kalam katva suraripudurabhibhavane tavatimsabhavane kanthako nama devaputto hutva nibbatti. Tassa uppatti vimalatthavilasiniya 3- vinanavatthuatthakathaya gahetabba. Channassa pathamam ekova soko ahosi. So kanthakassa salakiriyaya dutiyena sokena piliyamano rodanto paridevanto dukkhena agamasi. Bodhisattopi pabbajitva tasmimyeva padese anupiyam nama ambavanam atthi, tattheva sattaham pabbajjasukhena vitinametva tato paccha sanjhappabhanuranjitasaliladharasamvuto saradasamaye paripunnarajanikaro viya kasavavarasamvuto @Footnote: 1 su.vi. 1/186, pa.su. 1/294/119 2-2 Si. natthi 3 Ma. vimalatthavikasiniya

--------------------------------------------------------------------------------------------- page411.

Ekakopi anekajanaparivuto viya virocamano tam vanavasimigapakkhinam nayanamatapanamiva karonto ekacaro siho viya narasiho mattamatangavilasagami samassasento viya vasundaram padatalehi ekadivaseneva timsayojanikam maggam gantva uttungatarangabhangam asangam gangam nadim uttaritva ratanajutivisaravirajitavararucirarajagaham rajagaham nama nagaram pavisi. Pavisitva ca pana sapadanam pindaya cari. Sakalam pana tam nagaram bodhisattassa rupadassanena dhanapalake pavitthe tam nagaram viya asurinde pavitthe devanagaram viya sankhobhamagamasi. Pindaya carante mahapurise nagaravasino manussa mahasattassa rupadassanena sanjatapitisomanassa jatavimhita bodhisattassa rupadassanavajjitahadaya ahesum. Tesam manussanam annataro annataramevamaha "kinnu yam bho rahubhayena nigulhakiranajalo punnacando manussalokamagato"ti. Tamanno sitam katva evamaha "kim kathesi samma kada nama taya punnacando manussalokamagato ditthapubbo, nanu esa kusumaketukamadevo vessantaramadaya amhakam maharajassa nagarananca paramalilavibhutim disva kilitumagato"ti. Tamanno sitam katva evamaha "kim bho tvam ummattosi, nanu kamo issarakodhahutasanaparidaddhasariro surapatidasasatanayano eso amarapurasannaya idhagato"ti. Tamanno isakam hasitva "kim vadesi bho te pubbaparavirodham, kuto panassa dasasatanayanani, kuto vajiram, kuto eravano. Addha brahma esa brahmanajanam pamattam natva vedavedangadisu niyojanatthaya agato"ti. Te sabbepi apasadetva anno panditajatiko evamaha "nevayam punnacando, na ca kamadevo, napi dasasatanayano, na capi brahma, sabbalokanayako sattha esa acchariyamanusso"ti.

--------------------------------------------------------------------------------------------- page412.

Evam sallapantesu eva nagaresu rajapurisa gantva tam pavattim ranno bimbisarassa arocesum "deva devo va gandhabbo va udahu nagaraja va yakkho va ko nu va amhakam nagare pindaya carati"ti. Raja tam sutva uparipasadatale thatva mahapurisam disva acchariyabbhutacittajato rajapurise anapesi "gacchatha bhane tam vimamsatha, sace amanusso bhavissati, nagara nikkhamitva antaradhayissati, sace devata bhavissati, akasena gamissati, sace nagaraja bhavissati, pathaviyam nimujjitva gamissati, sace manusso bhavissati, yathaladdham bhikkham paribhunjissati"ti. Mahapurisopi santindriyo santamanaso rupasobhaya mahajanassa nayanani akaddhento viya yugamattam pekkhamano missakabhattam yapanamattam samharitva pavitthadvareneva nagara nikkhamitva pandavapabbatacchayaya puratthabhimukho nisiditva aharam paccavekkhitva nibbikaro paribhunji. Tato rajapurisa gantva tam pavattim ranno arocesum. Tato dutavacanam sutva magadhadhipati raja balajanehi duranusaro merumandarasaro sattasaro bimbisaro bodhisattassa gunassavaneneva sanjatadassanakutuhalo vegena nagarato nikkhamitva pandavapabbatabhimukho gantva yana oruyha bodhisattassa santikam gantva tena katanunno bandhujanasinehasitale silatale nisiditva bodhisattassa iriyapathe pasiditva katapatisantharo namagottadini pucchitva bodhisattassa sabbam issariyam niyyatesi. Bodhisatto "mayham maharaja vatthukamehi va kilesakamehi va attho natthi. Aham hi paramabhisambodhim patthayanto nikkhanto"ti aha. Raja anekappakarena yacantopi tassa cittam alabhitva "addha buddho bhavissati, buddhabhutena pana taya pathamam mama vijitam agantabban"ti vatva nagaram pavittho.

--------------------------------------------------------------------------------------------- page413.

Atha rajagaham vararajagaham nararajavare nagaram tu gate girirajavaro munirajavaro migarajagato sugatopi gato. Atha bodhisatto anupubbena carikam caramano alaranca kalamam udakanca ramaputtam upasankamitva attha samapattiyo nibbattetva "nayam maggo bodhiya"ti 1- tam samapattibhavanam analankaritva mahapadhanam padahitukamo uruvelam gantva "ramaniyo vatayam bhumibhago"ti tattheva vasam upagantva mahapadhanam padahi. Lakkhanapariggahakabrahmananam cattaro putta kondanno brahmano cati ime panca jana pathamamyeva pabbajita gamanigamarajadhanisu bhikkhacariyam caranta tattha bodhisattam sampapunimsu. Atha nam chabbassani mahapadhanam padahantam "idani buddho bhavissati, idani buddho bhavissati"ti parivenasammajjanadikaya vattapatipattiya upatthahamana santikavacaravassa ahesum. Bodhisattopi "kotippattam dukkaram karissami"ti ekatilatanduladihi vitinamesi. Sabbasopi aharupacchedam akasi. Devatapi lomakupehi dibbojam upaharayamana pakkhipimsu. Athassa taya niraharataya paramakisabhavappattakayassa suvannavanno kayo kalavanno ahosi, dvattimsa mahapurisalakkhanani paticchannani ahesum. Atha bodhisatto dukkarakarikaya antam gantva "nayam maggo bodhiya"ti olarikam aharam aharetum gamanigamesu pindaya caritva aharam ahari. Athassa dvattimsa mahapurisalakkhanani pakatikani ahesum, kayo suvannavanno ahosi. Atha pancavaggiya bhikkhu tam disva "ayam chabbassani dukkarakarikam @Footnote: 1 Ma. bodhayati

--------------------------------------------------------------------------------------------- page414.

Karontopi sabbannutam pativijjhitum nasakkhi, idani gamanigamarajadhanisu pindaya caritva olarikam aharam ahariyamano kim sakkhissati, bahulliko esa padhanavibbhanto, kim no imina"ti mahapurisam pahaya baranasiyam isipatanam agamamsu. Atha mahapuriso visakhapunnamaya uruvelayam senanigame 1- senakutumbikassa 2- gehe nibbatta sujata nama darika ahosi. Taya sampasadanajataya dinnam pakkhittadibbojam madhupayasam paribhunjitva suvannapatim gahetva neranjaraya patisotam khipitva kalanagarajam supantam bodhesi. Atha bodhisatto neranjaratire surabhikusumasamalankate nilobhase manorame salavane divaviharam katva sayanhasamaye devatahi alankatena maggena bodhirukkhabhimukho payasi. Devanagayakkhasiddhadayo dibbehi malagandhavilepanehi pujayimsu. Tasmim samaye sotthiyo nama tinaharako 3- tinam adaya patipathe agacchanto mahapurisassa akaram natva attha tinamutthiyo adasi. Bodhisatto tinam gahetva asitanjanagirisankasam acarantamiva dinakarajalam sakahadayamiva 4- karunasitalam sitacchayam vividhavihagaganasampatavirahitam mandamaruteritaya ghanasakhaya samalankatam naccantamiva pitiya ranjamanamiva ca tarugananam virocamanavijayatarumassatthabodhirukkhamulamupagantva assatthadumarajam tikkhattum padakkhinam katva pubbuttaradisabhage thito tani tinani agge gahetva calesi. Tavadeva cuddasahattho pallanko ahosi. Tani ca tinani cittakarena lekhagahitani viya ahesum. Bodhisatto tattha cuddasahatthe tinasanthare 5- tisandhipallankam abhujitva caturangasamannagataviriyam adhitthahitva suvannapithe thapitarajatakkhandham viya ca pannasahattham bodhikkhandham pitthito katva upari manichattena viya bodhisakhahi dhariyamano nisidi. Suvannavanne panassa civare 5- bodhiankura patamana suvannapatte pavala viya nikkhitta virocayimsu. @Footnote: 1 Si. senaninigame 2 Si.,i. senanikutumbikassa @3 Si.,i. brahmano 4 Si.,i. nijahadayamiva 5-5 Si.,i. natthi

--------------------------------------------------------------------------------------------- page415.

Bodhisatto pana tattha nisinneyeva vasavattimaro devaputto "siddhatthakumaro mama visayamatikkamitukamo, na danahamatikkamitumassa dassami"ti marabalassa tamattham arocetva marabalamadaya nikkhami. Sa kira marasena marassa purato dvadasayojana ahosi, tatha dakkhinato ca vamapassato ca, pacchato pana cakkavalapariyantam katva thita, uddham navayojanubbedha ahosi. Yassa pana unnadantiya saddo navayojanasahassato patthaya pathaviundriyanasaddo viya suyyati. Tasmim samaye sakko devaraja vijayuttaram nama sankham dhamamano atthasi. So kira sankho visahatthasatiko ahosi. Pancasikho gandhabbadevaputto tigavutayatam beluvapanduvinam adaya vadayamano mangalayuttani gitani gayamano atthasi. Suyamo devaraja tigavutayatam saradasamayarajanikarasassirikam dibbacamaram gahetva mandam mandam bijayamano atthasi. Brahma ca sahampati tiyojanavitthatam dutiyamiva punnacandam setacchattam bhagavato uddham dharetva atthasi. Mahakalopi nagaraja asitiya naganatakasahassehi parivuto thutisangitani 1- pavattento mahasattam namassamano atthasi. Dasasu cakkavalasahassesu devatayo nanavidhehi surabhikusumadamadhupacunnadihi pujayamana sadhukaram pavattayamana atthamsu. Atha maro devaputto diyaddhayojanasatikam himagirisikharasadisam paramaruciradassanam girimekhalam nama ratanakhacitavaravaranam arivaranavaranam abhiruhitva bahusahassam mapetva aggahitaggahanena nanavudhani aggahapesi. Maraparisapi asipharasusara- sattisabala samussitadhanumusalaphala 2- sankukuntatomaraupalalagulavalayakanayakappanacakkakatakadhara rurusihakhaggasarabhavarahabyagghavanaroragamajjarolukavadana mahimsapasadaturangadadivadana ca nanabhimavirupabibhacchakaya manussayakkhapisacasadisakaya ca @Footnote: 1 Si. thutisatani 2 Si.,i....phali

--------------------------------------------------------------------------------------------- page416.

Mahasattam bodhisattam bodhimule nisinnam ajjhottharamana gantva parivarayitva marassa sandesam samudikkhamana atthasi. Tato marabale bodhimandamupasankamanteyeva tesam sakkadinam ekopi thatum nasakkhi. Sammukhasammukhatthaneneva palayimsu. Sakko pana devaraja tam vijayuttarasankham pitthiyam katva palayitva cakkavalamukhavattiyam atthasi. Mahabrahma setacchattam cakkavalakotiyam thapetva brahmalokameva agamasi. Kalo, nagaraja sabbanatakani chaddetva pathaviyam nimujjitva pancayojanasatikam manjerikanagabhavanam gantva hatthena mukham pidahitva nipajji. Ekadevatapi tattha thatum samattha nama nahosi. Mahapuriso pana sunnavimane mahabrahma viya ekakova nisidi. "idani maro agamissati"ti pathamameva anekarupani anitthani dunnimittani paturahesum. Pamattabandhussa ca yuddhakale tilokabandhussa ca vattamane ukka samanta nipatimsu ghora dhumandhakara ca disa ahesum. Acetanayampi sacetana yatha gata viyogam patineva kamini lateva vatabhihata sasagara pakampi nanasadhara dhara mahi. Ahesumuddhutajala samudda vahimsu najjo patilomameva kutani nanatarusamghatani bhetva 1- girinam pathavim bhajimsu. @Footnote: 1 Ma. chetva

--------------------------------------------------------------------------------------------- page417.

Pavayi vato pharuso samanta nighattasaddo tumulo ahosi bhajittha ghoram ravirandhakaram kabandharupam gagane carittha. Evampakaram asivam anittham akasagam bhumigatanca ghoram anekarupam kira dunnimittam ahosi maragamane samanta. Tam devadevam abhihantukamam kamam tu disva pana devasangha hahati saddam anukampamana akamsu saddhim amaranganahi. 1- Pacchapi passimsu sudantarupam disavidisasu palayamanam saantakam tam sabalam anekam hatthe ca tharu ca pata tayimsu. 1- Vihangamanam garulova majjhe majjhe miganam paramova siho mahayaso marabalassa majjhe visarado vitabhayo nisidi. Atha maro "siddhattham bhimsapetva palapessami"ti vatavassam paharanavassam pasanavassam puna angarakukkulavalukakalalandhakaravutthihi navahi maraiddhihi @Footnote: 1-1 Si.,i. ayam gatha na dissati

--------------------------------------------------------------------------------------------- page418.

Bodhisattam palapetum asakkonto kuddhamanaso "kim bhane titthatha, imam siddhatthamasiddhattham karotha, ganhatha hanatha chindatha bandhatha na muncatha palapetha"ti maraparisam anapetva sayanca girimekhalassa khandhe nisiditva ekena karena saram bhamayanto bodhisattam upasankamitva "bho siddhattha utthaha pallanka"ti aha. Maraparisapi mahasattassa atighoram pilamakasi. 1- Atha mahapuriso "kada te purita mara pallankatthaya parami"tiadini vacanani vatva dakkhinahattham pathavim ninnamesi. Tankhananneva cuddasasahassadhikani dasasatasahassayojanabahalani pathavisandharakani vatudakani pathamam kampetva tadanantaram catunahutadhikadviyojana- satasahassabahala ayam mahapathavi chadha pakampittha. Upariakase anekasahassani vijjulata ca asani ca phalimsu. Atha girimekhaladirado jannukena pati. Maro girimekhalakkhandhe nisinno bhumiyam pati. Maraparisapi disavidisasu bhusamutthi viya vikirimsu. 1- Atha mahapurisopi tam samaram marabalam khantimettaviriyapannadinam attano paraminamanubhavena viddhamsetva pathamayame pubbenivasam anussaritva majjhimayame dibbacakkhum visodhetva paccusasamaye sabbabuddhanam acinne paccayakare nanam otaretva anapanacatutthajjhanam nibbattetva tameva padakam katva vipassanam vaddhetva maggapatipatiya adhigatena catutthamaggena sabbakilese khepetva sabbabuddhagune pativijjhitva sabbabuddhacinnam:- "anekajatisamsaram sandhavissam anibbisam gahakaram gavesanto dukkha jati punappunam. @Footnote: 1-1 Si.,i. ime patha na dissanti

--------------------------------------------------------------------------------------------- page419.

Gahakaraka ditthosi puna geham na kahasi sabba te phasuka bhagga gahakutam visankhatam visankharagatam cittam tanhanam khayamajjhaga"ti 1- udanam udanesi. Santikenidanakatha udanam udanetva nisinnassa bhagavato etadahosi "aham kappasatasahassadhikani cattari asankhyeyyani imassa pallankassa karana sandhavim, ayam me pallanko vijayapallanko mangalapallanko, ettha me nisinnassa yava sankappo na paripunno, na tava ito vutthahissami"ti anekakotisatasahassasankha samapattiyo samapajjanto sattaham tattheva nisidi. Yam sandhaya vuttam "atha kho bhagava sattaham ekapallankena nisidi vimuttisukhapatisamvedi"ti. 2- Athekaccanam devatanam "ajjapi tava nuna siddhatthassa kattabbakiccam atthi. Pallankasmim hi alayam na vijahati"ti parivitakko udapadi. Atha sattha devatanam vitakkam natva tasam vitakkupasamanattham vehasam abbhuggantva yamakapatihariyam dassesi. Evam imina patihariyena devatanam vitakkam vupasametva pallankato isakam pacinanissite uttaradisabhage thatva "imasmim vata me pallanke sabbannutannanam patividdhan"ti cattari asankhyeyyani kappasatasahassanca puritanam paraminam phaladhigamanatthanam pallankanca bodhirukkhanca animisehi akkhihi olokayamano sattaham vitinamesi, tam thanam animisacetiyam nama jatam. @Footnote: 1 khu.dha. 25/153-4/44 2 vi.maha. 4/1/1

--------------------------------------------------------------------------------------------- page420.

Atha pallankassa ca thitatthanassa ca antara cankamam mapetva puratthimapacchimato ayate ratanacankame cankamanto sattaham vitinamesi, tam thanam ratanacankamacetiyam nama jatam. Catutthe pana sattahe bodhiya 1- pacchimuttaradisabhage devata ratanagharam mapayimsu. Tattha pallankena nisiditva abhidhammapitakam vicinanto sattaham vitinamesi, tam pana thanam ratanagharacetiyam nama jatam. Evam bhagava bodhisamipeyeva cattari sattahani vitinametva pancame sattahe bodhirukkhamula yena ajapalanigrodho, tenupasankami. Tatrapi dhammam vicinanto vimuttisukhanca patisamvedanto nisidi. Sattha tattha sattaham vitinametva mucalindamulam agamasi. Tattha sattahavaddalikaya uppannaya sitadipatibahanattham mucalindena nagarajena sattakkhattum bhogehi parikkhitto asambadhaya gandhakutiya viharanto viya vimuttisukham patisamvediyamano tattha sattaham vitinametva rajayatanamulam upasankami. Tatthapi vimuttisukham patisamvediyamanova sattaham nisidi. Ettavata sattasattahani paripunnani. Etthantare bhagavato neva mukhadhovanam, na sarirapatijagganam, naharakiccam 2- ahosi, phalasukheneva 3- vitivattesi. Atha sattasattahamatthake ekunapannasatime divase sakkena devanamindena upanitena nagalatadantakatthena ca anotattadahodakena ca mukham dhovitva tattheva rajayatanamule nisidi. Tasmim samayena tapussabhallika 4- nama dve vanija natisalohitaya devataya satthu aharadane ussahita manthanca madhupindikanca adaya @Footnote: 1 cha.Ma. bodhito 2 Si.,i. na nhanakicacam @3 jhanasukhaphalasukheneva, jataka.A. 1/125 (sya) 4 Si.,i. tapassubhalluka

--------------------------------------------------------------------------------------------- page421.

"patigganhatu bhagava imam aharam anukampam upadaya"ti sattharam upasankamitva atthamsu. Bhagava payasapatiggahanadivaseyeva devadattiyassa pattassa antarahitatta "na kho tathagata hatthesu aharam patigganhanti, kimhi nu kho aham imam patigganheyyan"ti cintesi. Athassa bhagavato ajjhasayam viditva catuhi disahi cattaro maharajano indanilamanimaye cattaro patte upanamesum. Bhagava te patikkhipi. Puna muggavanne silamaye cattaro patte upanamesum. Bhagava tesam catunnampi devaputtanam anukampam upadaya patiggahetva ekibhavam upanetva tasmim paccagghe selamaye patte aharam patiggahetva paribhunjitva anumodanamakasi. Te dve bhataro vanija buddhanca dhammanca saranam gantva dvevacika upasaka ahesum. Atha sattha puna ajapalanigrodhameva gantva nigrodhamule nisidi. Athassa tattha nisinnamattasseva adhigatassa dhammassa gambhiratam paccavekkhantassa sabbabuddhanam acinno "adhigato kho myayam dhammo"tiadina 1- paresam dhammam adesetukamata- karappatto parivitakko udapadi. Atha brahma sahampati "nassati vata bho loko, vinassati vata bho loko"ti 2- dasasu cakkavalasahassesu sakkasuyamasantusita- nimmanaratiparanimmitavasavattimahabrahmano ca gahetva satthu santikam agantva "desetu bhante bhagava dhamman"tiadina 3- nayena dhammadesanam ayaci. Atha sattha tassa patinnam datva "kassa nu kho aham pathamam dhammam deseyyan"ti cintento alarudakanam kalankatabhavam natva "bahupakara kho me @Footnote: 1 vi.maha. 4/7/6, di.maha. 10/64, 67/31, 33, Ma.mu. 12/281/242, @Ma.Ma. 13/337/319, sam.sa. 15/172/164 @2 vi.maha. 4/8/7, di.maha. 10/66/32, Ma.mu. 12/281/243, @Ma.Ma. 13/338/320, sam.sa. 15/172/165 @3 vi.maha. 4/8/7, di.maha. 10/66/32, Ma.mu. 12/282/243, @Ma.Ma. 13/338/320, sam.sa. 15/172/165

--------------------------------------------------------------------------------------------- page422.

Pancavaggiya bhikkhu"ti pancavaggiye arabbha manasikaram katva "kaham nu kho te etarahi viharanti"ti avajjento "baranasiyam isipatane migadaye"ti natva "tattha gantva dhammacakkam pavattessami"ti katipaham bodhimandasamanteyeva pindaya caranto viharitva asalhipunnamiyam "baranasim gamissami"ti pattacivaramadaya attharasayojanamaggam patipajji. Antaramagge hatthatupagam upakam nama ajivikam disva tassa attano buddhabhavam acikkhitva tamdivasamyeva sayanhasamaye isipatanam agamasi. Pancavaggiya pana tathagatam duratova agacchantam disva "ayam avuso samano gotamo paccayabahullaya avatto paripunnakayo pinindriyo suvannavanno hutva agacchati, imassa abhivadanadini na karissama, asanamattam pana pannapeyyama"ti katikam akamsu. Bhagava tesam cittacaram natva sabbasattesu anodhissakavasena pharanasamattham mettacittam sankhipitva odhissakavasena mettacittena phari. Te bhagavato mettacittena phuttha tathagate upasankamante sakaya katikaya santhatum asakkonta abhivadanadini sabbakiccani akamsu. 1- Vittharakatha vinayamahavaggadisu vuttanayeneva veditabba 1- atha bhagava attano buddhabhavam te napetva pannattavarabuddhasane nisiditva uttarasalhanakkhattayoge vattamane attharasahi brahmakotihi parivuto pancavaggiye there amantetva dhammacakkappavattanasuttam desesi. Tesu annasikondanno desananusarena nanam pesento suttapariyosane attharasahi brahmakotihi saddhim sotapattiphale patitthasi. Tena vuttam:- @Footnote: 1-1 Si.,i. natthi

--------------------------------------------------------------------------------------------- page423.

[1] "ahametarahi sambuddho gotamo sakyavaddhano padhanam padahitvana patto sambodhimuttamam. [2] Brahmuna yacito santo dhammacakkam pavattayim attharasannam kotinam pathamabhisamayo ahu"ti. Tattha ahanti attanam niddasati. Etarahiti tasmim kale. Sakyavaddhanoti sakiyakulavaddhano. "sakyapungavo"tipi patho. Padhananti viriyam vuccati. Padahitvanati ghatetva vayamitva, dukkarakarikam katvati attho. Attharasannam kotinanti baranasiyam isipatane migadaye dhammacakkappavattanasuttantakathaya annasi- kondannattherappamukhanam attharasannam brahmakotinam pathamabhisamayo ahositi attho. Idani bhagava atitam kathetva anagatam abhisamayam kathento:- [3] "tato paranca desente naradevasamagame 1- gananaya na vattabbo dutiyabhisamayo ahu"ti- adimaha. Tattha naradevasamagameti tato aparena samayena mahamangalasamagame dasasu cakkavalasahassesu devamanussanam majjhe mangalasuttapariyosane 2- gananapatham vitivattanam naradevanam. Dutiyabhisamayo ahuti hessatiti attho. Anagatavacane vattabbe sotapatitatta "ahu"ti atitavacanam vuttam, kalavipariyayavasena va. Esa nayo ito paresu idisesu vacanesu ca. Puna rahulovadasuttantadesanaya 3- gananapathavitivatte satte abhisamayamatapanam payesi. Ayam tatiyabhisamayo ahosi. 4- Tena vuttam:- @Footnote: 1 Si.,i. naramarunam samagame 2 khu.khu. 25/1-13/3-5 @3 Ma.u. 14/416 adi/356-60 4 cha.Ma. ayam patho na dissati

--------------------------------------------------------------------------------------------- page424.

[4] "idhevaham etarahi ovadim mama atrajam gananaya na vattabbo tatiyabhisamayo ahu"ti. Bhagavato kira ekova savakasannipato ahosi. Uruvelakassapadinam jatilanam sahassam, dvinnam aggasavakanam addhattiyasataniti imesam addhaterasasatanam sannipato ahosi. Tena vuttam:- [5] "ekosi sannipato me savakanam mahesinam addhaterasasatanam bhikkhunasi samagamo"ti. Tattha ekositi ekova asi. Addhaterasasatananti mama savakanam pannasadhikanam dvadasasatanam. Bhikkhunasiti bhikkhunam asi. Tesam pana majjhagato bhagava caturangasannipate patimokkham uddisi. Atha bhagava attano pavattim dassento:- [6] "virocamano vimalo bhikkhusamghassa majjhago dadami patthitam sabbam maniva sabbakamado"ti- adimaha. Tattha virocamanoti anantabuddhasiriya virocamano. Vimaloti vigataragadi- kilesamalo. Maniva sabbakamadoti cintamani viya sabbakamadado ahampi icchitam patthitam sabbam lokiyalokuttarasukhavisesam demiti attho. Idani patthitapatthanam dassento:- [7] "phalamakankhamananam bhavacchandajahesinam catusaccam pakasemi anukampaya paninan"ti- adimaha.

--------------------------------------------------------------------------------------------- page425.

Tattha phalanti sotapattiphaladikam catubbidham phalam. Bhavacchandajahesinanti bhavatanhapahayinam, bhavatanham pajahitukamanam. Anukampayati anuddayaya. [8] Idani catusaccappakasane abhisamayam dassento "dasavisasahassanan"ti- adimaha. Tattha dasavisasahassananti dasasahassananca visatisahassananca. Ekadvinnantiadina nayenati attho. Navamadasamagatha uttanatthava. [11-12] Ekadasamadvadasamagathasu idanetarahiti ubhopi ekattha, veneyyavasena purisapuggala viya vutta. Atha va idaniti mayi uppanne. Etarahiti mayi dhammam desente. Apattamanasati appattaarahattaphala. Ariyanjasanti ariyam atthangikam maggam. Thomayantati pasamsanta. Bujjhissantiti anagate catusaccadhammam pativijjhissantiti attho. Samsarasaritanti samsarasagaram. Idani attano jatanagaradim dassento:- [13] "nagaram kapilavatthu me raja suddhodano pita mayham janettika mata mayadeviti vuccati. [14] Ekunatimsavassani agaram ajjhavasiham 1- sucando kotanudo konco 2- tayo pasadamuttama. [15] Cattalisasahassani nariyo samalankata yasodhara 3- nama nari rahulo nama atrajo. [16] Nimitte caturo disva assayanena nikkhamim chavassam 4- padhanacaram acarim dukkaram aham. @Footnote: 1 cha.Ma. ajjhaham vasim 2 cha.Ma. rammo surammo subhako @3 cha.Ma. bhaddakancana 4 cha.Ma. chabbassam

--------------------------------------------------------------------------------------------- page426.

[17] Baranasiyam isipatane cakkam pavattitam maya aham gotamasambuddho saranam sabbapaninam. [18] Kolito upatisso ca dve bhikkhu aggasavaka anando namupatthako santikavacaro mama khema uppalavanna ca bhikkhuni aggasavika. [19] Citto ca hatthalavako aggupatthakupasaka nandamata ca uttara aggupatthakupasika. [20] Aham assatthamulamhi patto sambodhimuttamam byamappabha sada mayham solasahatthamuggata. [21] Appam vassasatam ayu idanetarahi vijjati tavata titthamanodam taremi janatam bahum. [22] Thapayitvana dhammukkam pacchimam janabodhanam ahampi na cirasseva saddhim savakasamghato idheva parinibbissam aggivaharasankhaya"ti- adimaha. Mama pana rammasurammasubhanamaka tayo pasada navabhumikasattabhumipancabhumika, cattalisasahassa natakitthiyo, yasodhara nama mama aggamahesi, soham cattaro nimitte disva assayanena mahabhinikkhamanam nikkhamim. Tato chabbassani padhanam padahitva visakhapunnamaya uruvelayam senanigame 1- senakutumbikassa 2- dhitaya sampasadajataya sujataya nama dinnam madhupayasam paribhunjitva salavane @Footnote: 1 Si.,i. senaninigame 2 Si.,i. senanikutumbikassa

--------------------------------------------------------------------------------------------- page427.

Divaviharam katva sayanhasamaye sotthiyena nama tinaharakena dinna attha tinamutthiyo gahetva assatthabodhirukkhamulam upagantva tattha marabalam viddhamsetva sambodhim pattosmiti sabbam byakasi. Tattha saddhim savakasamghatoti saddhim savakasamghena. Parinibbissanti parinibbayissami. Aggivaharasankhayati aggi viya indhanakkhayena yatha aggi nirupadano nibbayati, evam ahampi nirupadano parinibbayissamiti attho. [23-4] Tani ca atulatejaniti aggasavakayugadini tani asadisatejani. Imani ca dasabalaniti etani ca sariradasabalani. Gunadharano dehoti chaasadharanananadigunadharo ayam deho ca. Tamantarahissantiti sabbani etani vuttappakarani antaradhayissanti vinassissanti. Nanu ritta sabbasankharati ettha nanuti ayam anumatiatthe nipato. Rittati niccasaradhuvasararahitatta tuccha. Sabbameva pana sankhatam khayadhammam vayadhammam viragadhammam nirodhadhammam hutva abhavato aniccam, uppadadipatipilitatta dukkham, avasavattanato anatta. Tasma sankharesu lakkhanattayam aropetva vipassanam vaddhetva amatamasankhatam accutam nibbanam adhigacchatha. Ayam vo amhakam anusasani idam amhakam sasanam appamadena sampadethati. Desanapariyosane kira devatanam kotisatasahassassa anupadaya asavehi cittani vimuccimsu. Sesamaggaphalesu patitthita pana gananapatham vitivatta ahesum. Evam bhagava kappanamajatiyadivavatthitam sakalampi buddhavamsam akase ratanacankame cankamantova kathetva natijanam vandapetva akasato otaritva pannattavarabuddhasane nisidi. Evam nisinne pana bhagavati lokanathe sikhappatto

--------------------------------------------------------------------------------------------- page428.

Natisamagamo ahosi. Sabbe ekaggacitta nisidimsu. Tato mahamegho pokkharavassam vassi. Tankhane udakam hettha viravantam gacchati. Temetukamova temeti, atemitukamassa sarire ekabindumattampi na patati. Tam disva 1- sabbe acchariyabbhutacittajata hutva "aho acchariyam, aho acchariyan"ti 2- katham samutthapesum. Tam sutva sattha "na idaneva mayham natisamagame pokkharavassam vassi, atitepi vassi"ti imissa atthuppattiya vessantarajatakam 3- kathesi. Sa dhammadesana satthika jata. Tato bhagava utthayasana viharam pavisi. Iti madhuratthavilasiniya buddhavamsatthakathaya gotamabuddhavamsavannana nitthita. Nitthito pancavisatimo buddhavamso. ---------------


             The Pali Atthakatha in Roman Book 51 page 389-428. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=51&A=8601&modeTY=2&pagebreak=1              อรรถกถาบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=51&A=8601&modeTY=2&pagebreak=1              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=33&i=206              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=33&A=8517              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=33&A=11194              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=33&A=11194              Contents of The Tipitaka Volume 33 http://84000.org/tipitaka/read/?index_33

first pageprevious pageno pageNumbernext pagelast page chage to ROMAN letter

บันทึก ๖ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาฉบับภาษาบาลี อักษรโรมัน. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]