อรรถกถาเล่มที่ ๑๐ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ม.อ. (ปปญฺจ.๔)

                      ๑๒. ทกฺขิณาวิภงฺคสุตฺตวณฺณนา
     [๓๗๖] เอวมฺเม สุตนฺติ ทกฺขิณาวิภงฺคสุตฺตํ. ตตฺถ มหาปชาปติโคตมีติ
โคตฺตํ. นามกรณทิวเส ปนสฺสา ลทฺธสกฺการา พฺราหฺมณา ลกฺขณสมฺปตฺตึ
ทิสฺวา "สเจ อยํ ธีตรํ ลภิสฺสติ, จกฺกวตฺติรญฺโ อคฺคมเหสี ภวิสฺสติ สเจ
ปุตฺตํ ลภิสฺสติ, จกฺกวตฺติราชา ภวิสฺสตีติ อุภยถาปิ มหตีเยวสฺสา ปชา
ภวิสฺสตี"ติ พฺยากรึสุ. อถสฺสา มหาปชาปตี นามํ อกํสุ. อิธ ปน โคตฺเตน
สทฺธึ สํสนฺทิตฺวา มหาปชาปติโคตมีติ วุตฺตํ. นวนฺติ อหตํ. สามํ วายิตนฺติ
สหตฺเถเนว วายิตํ. เอกทิวสํ ปน ธาติคณปริวุตา สิปฺปิกานํ วายนฏฺานํ
อาคนฺตฺวา เวมโกฏึ คเหตฺวา วายนาการํ อกาสิ. ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ.
     กทา ปน โคตมิยา ภควโต ทุสฺสยุคํ ทาตุํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนนฺติ.
อภิสมฺโพธึ ปตฺวา ปมคมเนน กปิลปุรํ อาคตกาเล. ตถาหิ ปิณฺฑาย ปวิฏฺ
@เชิงอรรถ: ๑ ม.มู. ๑๒/๘๙ อาทิ/๖๓
สตฺถารํ คเหตฺวา สุทฺโธทนมหาราชา สกํ นิเวสนํ ปเวเสสิ, อถ ภควโต
รูปโสภคฺคํ ทิสฺวา มหาปชาปติโคตมี จินฺเตสิ "โสภติ วต เม ปุตฺตสฺส
อตฺตภาโว"ติ. อถสฺสา พลวโสมนสฺสํ อุปฺปชฺชิ. ตโต จินฺเตสิ "มม ปุตฺตสฺส
เอกูนตึสวสฺสานิ อคารมชฺเฌ วสนฺตสฺส อนฺตมโส  โมจผลมตฺตมฺปิ ๑- มยา
ทินฺนกเมว นาโหสิ, อิทานิปิสฺส จีวรสาฏกํ ทสฺสามี"ติ. "อิมสฺมึ โข ปน
ราชเคเห พหูนิ มหคฺฆานิ วตฺถานิ อตฺถิ, ตานิ มํ น โตเสนฺติ, สหตฺถา
กตเมว มํ โตเสติ, สหตฺถา กตฺวา ทสฺสามี"ติ จิตฺตํ อุปฺปาเทสิ.
     อถนฺตราปณา กปฺปาสํ อาหราเปตฺวา สหตฺเถเนว ปิสิตฺวา โปเถตฺวา
สุขุมสุตฺตํ กนฺติตฺวา อนฺโตวตฺถุสฺมึเยว สาลํ การาเปตฺวา สิปฺปิเก ปกฺโกสาเปตฺวา
สิปฺปิกานํ อตฺตโน ปริโภคขาทนียโภชนียเมว ทตฺวา วายาเปสิ, กาลานุกาลญฺจ
ธาติคณปริวุตา คนฺตฺวา เวมโกฏึ อคฺคเหสิ. นิฏฺิตกาเล สิปฺปิกานํ มหาสกฺการํ
กตฺวา ทุสฺสยุคํ คนฺธสมุคฺเค ปกฺขิเปตฺวา วาสํ คาหาเปตฺวา "มยฺหํ ปุตฺตสฺส
จีวรสาฏกํ คเหตฺวา คมิสฺสามี"ติ รญฺโ อาโรเจสิ. ราชา มคฺคํ ปฏิยาทาเปสิ,
วีถิโย สมฺมชฺเชตฺวา ปุณฺณฆเฏ เปตฺวา ธชปฏากา อุสฺสาเปตฺวา  ราชฆรทฺวารโต
ปฏฺาย ยาว นิโคฺรธารามา มคฺคํ ปฏิยาทาเปตฺวา ปุปฺผาภิกิณฺณํ อกํสุ.
มหาปชาปติปิ สพฺพาลงฺการํ อลงฺกริตฺวา ธาติคณปริวุตา สมุคฺคํ สีเส เปตฺวา
ภควโต สนฺติกํ คนฺตฺวา อิทํ เม ภนฺเต นวํ ทุสฺสยุคนฺติอาทิมาห.
     ทุติยมฺปิ โขติ "สํเฆ โคตมิ เทหี"ติ วุตฺเต "ปโหมหํ ภนฺเต
ทุสฺสโกฏฺาคารโต ภิกฺขุสตสฺสาปิ ภิกฺขุสหสฺสสฺสาปิ จีวรทุสฺสานิ ทาตุํ, อิทํ
ปน เม ภควนฺตํ อุทฺทิสฺส สามํ กนฺตํ สามํ วายิตํ, ตํ เม ภนฺเต ภควา
ปฏิคฺคณฺหาตู"ติ นิมนฺตยมานา อาห. เอวํ ยาว ตติยํ ยาจิ, ภควาปิ
ปฏิกฺขิปิเยว.
     กสฺมา ปน อตฺตโน ทิยฺยมานํ ภิกฺขุสํฆสฺส ทาเปตีติ? มาตริ
อนุกมฺปาย. เอวํ กิรสฺส อโหสิ "อิมิสฺสา มํ อารพฺภ ปุพฺพเจตนา
มุญฺจนเจตนา อปราปรเจตนาติ ติสฺโส เจตนา อุปฺปนฺนา, ภิกฺขุสํฆมฺปิสฺสา
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ปูคผลมตฺตมฺปิ
อารพฺภ อุปฺปชฺชนฺตุ, เอวมสฺสา ฉ เจตนา เอกโต หุตฺวา ทีฆรตฺตํ หิตาย
สุขาย ปวตฺติสฺสนฺตี"ติ. วิตณฺฑวาที ปนาห "สํเฆ ทินฺนํ มหปฺผลนฺติ
กสฺมา ๑- เอวํ วุตฺตนฺ"ติ. โส วตฺตพฺโพ "กึ ตฺวํ สตฺถุ ทินฺนโต สํเฆ ทินฺนํ
มหปฺผลตรํ วทสี"ติ. อาม วทามีติ. สุตฺตํ อาหราติ. สํเฆ โคตมิ เทหิ,
สํเฆ เต ทินฺเน อหญฺเจว ปูชิโต ภวิสฺสามิ สํโฆ จาติ. กึ ปนสฺส
สุตฺตสฺส อยเมว อตฺโถติ. อาม อยเมวาติ. ยทิ เอวํ "เตนหานนฺท
วิฆาสาทานํ ปูวํ  เทหี"ติ ๒- จ "เตนหิ ตฺวํ กจฺจาน วิฆาสาทานํ คุฬํ
เทหี"ติ ๓- จ วจนโต วิฆาสาทานํ ทินฺนํ มหปฺผลตรํ ภเวยฺย. เอวมฺปิ หิ
"สตฺถา อตฺตโน ทิยฺยมานํ ทาเปสี"ติ ราชราชมหามตฺตาทโยปิ จ อตฺตโน
อาคตํ ปณฺณาการํ หตฺถิโคปกาทีนํ ทาเปนฺติ, เต ราชาทีหิ มหนฺตตรา
ภเวยฺยุํ. ตสฺมา มา เอวํ คณฺห.
                  "นยิมสฺมึ โลเก ปรสฺมึ วา ปน
                   พุทฺเธน เสฏฺโ สทิโส วา วิชฺชติ
                   ยมาหุเนยฺยานมคฺคตํ คโต
                   ปุญฺตฺถิกานํ วิปุลผเลสินนฺ"ติ
     วจนโต หิ สตฺถารา อุตฺตริตโร ทกฺขิเณยฺโย นาม นตฺถิ. เอวมสฺสา
ฉ เจตนา เอกโต หุตฺวา ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสนฺตีติ. สนฺธาย ๔-
ยาวตติยํ ปฏิพาหิตฺวา สํฆสฺส ทาเปสิ.
     ปจฺฉิมาย ชนตาย สํเฆ จิตฺตีการชนนตฺถญฺจาปิ ๕- เอวมาห. เอวํ
กิรสฺส อโหสิ "อหํ น จิรฏฺิติโก, มยฺหํ ปน สาสนํ ภิกฺขุสํเฆ ปติฏฺหิสฺสติ,
ปจฺฉิมา ชนตา สํเฆ จิตฺตีการํ ชเนตู"ติ ยาวตติยํ ปฏิพาหิตฺวา สํฆสฺส
ทาเปสิ. เอวํ หิ สติ "สตฺถา อตฺตโน ทิยฺยมานมฺปิ สํฆสฺส ทาเปสิ, สํโฆ
นาม ทกฺขิเณยฺโย"ติ ปจฺฉิมา ชนตา สํเฆ จิตฺตีการํ อุปฺปาเทตฺวา จตฺตาโร
ปจฺจเย ทาตพฺเพ มญฺิสฺสติ, สํโฆ จตูหิ ปจฺจเยหิ อกิลมนฺโต พุทฺธวจนํ
@เชิงอรรถ: ๑ ม. ตสฺมา      ๒ วิ. มหาวิ. ๒/๒๖๙/๒๔๔   ๓ วิ. มหา. ๕/๒๘๔/๕๘
@๔ สี. กึ ปน สนฺธาย   ๕ สี. จิตฺตีการชนนตฺถํ วาติ
อุคฺคเหตฺวา สมณธมฺมํ กริสฺสติ. เอวํ มม สาสนํ ปญฺจวสฺสสหสฺสานิ สฺสตีติ.
"ปฏิคฺคณฺหาตุ ภนฺเต ภควา"ติ วจนโตปิ เจตํ เวทิตพฺพํ "สตฺถารา อุตฺตริตโร
ทกฺขิเณยฺโย นาม นตฺถี"ติ. น หิ อานนฺทตฺเถรสฺส มหาปชาปติยา อาฆาโต
วา เวรํ วา อตฺถิ. น เถโร "ตสฺสา ทกฺขิณา มา มหปฺผลา อโหสี"ติ
อิจฺฉติ. ปณฺฑิโต หิ เถโร พหุสฺสุโต เสกฺขปฏิสมฺภิทาปฺปตฺโต, โส สตฺถุ
ทินฺนสฺส มหปฺผลภาเว สมฺปสฺสมาโนว ปฏิคฺคณฺหาตุ ภนฺเต ภควาติ คหณตฺถํ
ยาจิ.
     ปุน วิตณฺฑวาที อาห:- "สํเฆ เต ทินฺเน อหญฺเจว ปูชิโต
ภวิสฺสามิ สํโฆ จา"ติ วจนโต สตฺถา สํฆปริยาปนฺโนวาติ. โส วตฺตพฺโพ
"ชานาสิ ปน ตฺวํ กติ สรณานิ, กติ  อเวจฺจปฺปสาทา"ติ. ชานนฺโต ตีณีติ
วกฺขติ. ตโต วตฺตพฺโพ:- ตว ลทฺธิยา สตฺถุ สํฆปริยาปนฺนตฺตา เทฺวเยว
โหนฺติ. เอวํ สนฺเต จ "อนุชานามิ ภิกฺขเว อิเมหิ ตีหิ สรณคมเนหิ
ปพฺพชฺชํ อุปสมฺปทนฺ"ติ ๑- เอวํ อนุญฺาตา ปพฺพชฺชาปิ อุปสมฺปทาปิ น
รุหติ. ตโต ตฺวํ เนว ปพฺพชิโต อสิ, น คิหี. สมฺมาสมฺพุทฺเธ จ คนฺธกุฏิยํ
นิสินฺเน ภิกฺขู อุโปสถมฺปิ ปวารณมฺปิ สํฆกมฺมานิปิ กโรนฺติ, ตานิ สตฺถุ
สํฆปริยาปนฺนตฺตา กุปฺปานิ ภเวยฺยุํ, น จ โหนฺติ. ตสฺมา น วตฺตพฺพเมตํ
"สตฺถา สํฆปริยาปนฺโน"ติ.
     [๓๗๗] อาปาทิกาติ สํวฑฺฒิกา, ตุมฺหากํ หตฺถปาเทสุ หตฺถปาทกิจฺจํ
อสาเธนฺเตสุ หตฺเถ จ ปาเท จ วฑฺเฒตฺวา ปฏิชคฺคิกาติ อตฺโถ. โปสิกาติ
ทิวสสฺส เทฺวา ตโย วาเร จ นฺหาเปตฺวา โภเชตฺวา ปาเยตฺวา ตุเมฺห โปเสสิ.
ถญฺ ปาเยสีติ นนฺทกุมาโร กิร โพธิสตฺโต กติปาเหเนว ทหโร, ตสฺมึ
ชาเต มหาปชาปติ อตฺตโน ปุตฺตํ ธาตีนํ ทตฺวา สยํ โพธิสตฺตสฺส ธาติกิจฺจํ
สาธยมานา อตฺตโน ถญฺ ปาเยสิ. ตํ สนฺธาย เถโร เอวมาห. อิติ
มหาปชาปติยา พหูปการตํ กเถตฺวา อิทานิ ตถาคตสฺส พหูปการตํ ทสฺเสนฺโต
@เชิงอรรถ: ๑ วิ. มหา. ๔/๓๙/๓๐
ภควาปิ ภนฺเตติอาทิมาห. ตตฺถ ภควนฺตํ ภนฺเต อาคมฺมาติ ภควนฺตํ ปฏิจฺจ
นิสฺสาย สนฺธาย.
     [๓๗๘] อถ ภควา ทฺวีสุ อุปกาเรสุ อติเรกตรํ อนุโมเทนฺโต
เอวเมตนฺติอาทิมาห. ตตฺถ ยํ หานนฺท ปุคฺคโล ปุคฺคลํ อาคมฺมาติ ยํ อาจริยปุคฺคลํ
อนฺเตวาสิกปุคฺคโล อาคมฺม. อิมสฺสานนฺท ปุคฺคลสฺส อิมินา ปุคฺคเลนาติ
อิมสฺส อาจริยปุคฺคลสฺส อิมินา อนฺเตวาสิกปุคฺคเลน. น สุปฺปฏิการํ วทามีติ
ปจฺจูปการํ ๑- น สุกรํ วทามิ, อภิวาทนาทีสุ อาจริยํ ทิสฺวา อภิวาทนกรณํ
อภิวาทนํ นาม. ยสฺมึ วา ทิสาภาเค อาจริโย วสติ, อิริยาปเถ วา กปฺเปนฺโต
ตทภิมุโข วนฺทิตฺวา คจฺฉติ, วนฺทิตฺวา นิสีทติ, วนฺทิตฺวา นิปชฺชติ, อาจริยํ
ปน ทูรโตว ทิสฺวา ปจฺจุฏฺาย ปจฺจุคฺคมนกรณํ ปจฺจุฏฺานํ นาม. อาจริยํ
ปน ทิสฺวา อชลึ ปคฺคยฺห สีเส เปตฺวา อาจริยํ นมสฺสติ, ยสฺมึ วา
ทิสาภาเค โส วสติ, ตทภิมุโขปิ ตเถว นมสฺสติ, คจฺฉนฺโตปิ ิโตปิ
นิสินฺโนปิ อญฺชลึ ปคฺคยฺห นมสฺสติเยวาติ อิทํ อญฺชลิกมฺมํ นาม.
อนุจฺฉวิกกมฺมสฺส ปน กรณํ สามีจิกมฺมํ นาม. จีวราทีสุ จีวรํ เทนฺโต
น ยํ วา ตํ วา เทติ, มหคฺฆํ สตมูลิกมฺปิ ปญฺจสตมูลิกมฺปิ สหสฺสมูลิกมฺปิ
เทติเยว. ปิณฺฑปาตาทีสุปิ เอเสว นโย. กึ พหุนา, จตูหิ ปณีตปจฺจเยหิ
จกฺกวาฬนฺตรํ ปูเรตฺวา สิเนรุปพฺพเตน กูฏํ คเหตฺวา เทนฺโตปิ อาจริยสฺส
อนุจฺฉวิกํ กิริยํ กาตุํ น สกฺโกติเยว.
     [๓๗๙] จุทฺทส โข ปนิมาติ กสฺมา อารภิ? อิทํ สุตฺตํ ปาฏิปุคฺคลิกํ
ทกฺขิณํ อารพฺภ สมุฏฺิตํ, อานนฺทตฺเถโรปิ "ปฏิคฺคณฺหาตุ ภนฺเต ภควา"ติ
ปาฏิปุคฺคลิกทกฺขิณํเยว สมาทเปติ, จุทฺทสสุ จ าเนสุ ทินฺนทานํ ปาฏิปุคฺคลิกํ
นาม โหตีติ ทสฺเสตุํ อิมํ เทสนํ อารภิ. อยํ ปมาติ อยํ ทกฺขิณา
คุณวเสนปิ ปมา เชฏฺกวเสนปิ. อยํ หิ ปมา อคฺคา เชฏฺิกา,
อิมิสฺสา ทกฺขิณาย ปมาณํ นาม นตฺถิ. ทุติยตติยาปิ ปรมทกฺขิณาเยว,
เสสา ปรมทกฺขิณภาวํ น ปาปุณนฺติ. พาหิรเก กาเมสุ วีตราเคติ
@เชิงอรรถ: ๑ ม. ปจฺจุปฏฺาการํ
กมฺมวาทิกิริยวาทิมฺหิ โลกิยปญฺจาภิญฺเ. ปุถุชฺชนสีลวนฺเตติ ปุถุชฺชนสีลวา
นาม โคสีลธาตุโก โหติ, อสโ อมายาวี ปรํ อปีเฬตฺวา ธมฺเมน สเมน
กสิยา วา วณิชฺชาย วา ชีวิกํ กปฺเปตา. ปุถุชฺชนทุสฺสีเลติ ปุถุชฺชนทุสฺสีลา
นาม เกวฏฺฏมจฺฉพนฺธาทโย ปรํ ปีฬาย ชีวิกํ กปฺเปตา.
     อิทานิ ปาฏิปุคฺคลิกทกฺขิณาย วิปากํ ปริจฺฉินฺทนฺโต ตตฺรานนฺทาติอาทิมาห.
ตตฺถ ติรจฺฉานคเตติ ยํ คุณวเสน อุปการวเสน โปสนตฺถํ ทินฺนํ,
อิทํ น คหิตํ. ยมฺปิ อาโลปอฑฺฒอาโลปมตฺตํ ทินฺนํ, ตมฺปิ น คหิตํ. ยํ ปน
สุนขสูกรกุกฺกุฏกากาทีสุ ยสฺส กสฺสจิ สมฺปตฺตสฺส ผลํ ปฏิกงฺขิตฺวา ยาวทตฺถํ
ทินฺนํ, อิทํ สนฺธาย วุตฺตํ "ติรจฺฉานคเต ทานํ ทตฺวา"ติ. สตคุณาติ
สตานิสํสา, ปฏิกงฺขิตพฺพาติ อิจฺฉิตพฺพา. อิทํ วุตฺตํ โหติ:- อยํ ทกฺขิณา
อายุสตํ วณฺณสตํ สุขสตํ ปฏิภานสตนฺติ ปญฺจ อานิสํสสตานิ เทติ, อตฺตภาวสเต
อายุํ เทติ, วณฺณํ, สุขํ, พลํ, ปฏิภานํ เทติ, นิปฺปริตสํ ๑- กโรติ. ภวสเตปิ
วุตฺเต อยเมวตฺโถ. อิมินา อุปาเยน สพฺพตฺถ นโย เวทิตพฺโพ.
     โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺเนติ เอตฺถ เหฏฺิมโกฏิยา ติสรณํ
คโต อุปาสโกปิ โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน นาม, ตสฺมึ ทินฺนทานมฺปิ
อสงฺเขฺยยฺยํ อปฺปเมยฺยํ. ปญฺจสีเล ปติฏฺิตสฺส ปน ตโต อุตฺตรึ มหปฺผลํ,
ทสสีเล ปติฏฺิตสฺส ตโต อุตฺตรึ, ตทหุปพฺพชิตสฺส สามเณรสฺส ตโต อุตฺตรึ,
อุปสมฺปนฺนสฺส ภิกฺขุโน ตโต อุตฺตรึ, อุปสมฺปนฺนสฺเสว วตฺตสมฺปนฺนสฺส ตโต
อุตฺตรึ, วิปสฺสกสฺส ตโต อุตฺตรึ, อารทฺธวิปสฺสกสฺส ตโต อุตฺตรึ, อุตฺตมโกฏิยา
ปน มคฺคสมงฺคี โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน นาม. เอตสฺส ทินฺนทานํ
ตโต อุตฺตรึ มหปฺผลเมว.
     กึ ปน มคฺคสมงฺคิสฺส สกฺกา ทานํ ทาตุนฺติ. อาม สกฺกา. อารทฺธวิปสฺสโก
หิ ปตฺตจีวรมาทาย คามํ ปิณฺฑาย ปวิสติ, ตสฺส เคหทฺวาเร ิตสฺส หตฺถโต
ปตฺตํ คเหตฺวา ขาทนียโภชนียํ ปกฺขิปนฺติ, ตสฺมึ ขเณ ภิกฺขุโน มคฺควุฏฺานํ
โหติ, อิทํ ทานํ มคฺคสมงฺคิโน ทินฺนํ นาม โหติ. อถ วา ปเนส อาสนสาลาย
@เชิงอรรถ: ๑ สี. นิปฺปริตสฺสํ
นิสินฺโน โหติ, มนุสฺสา คนฺตฺวา ปตฺเต ขาทนียโภชนียํ เปนฺติ, ตสฺมึ ขเณ
ตสฺส มคฺควุฏฺานํ โหติ, อิทมฺปิ ทานํ มคฺคสมงฺคิโน ทินฺนํ นาม. อถ วา
ปนสฺส วิหาเร วา อาสนสาลายํ วา นิสินฺนสฺส อุปาสกา ปตฺตํ อาทาย
อตฺตโน ฆรํ คนฺตฺวา ขาทนียโภชนียํ ปกฺขิปนฺติ, ตสฺมึ ขเณ ตสฺส มคฺควุฏฺานํ
โหติ, อิทมฺปิ ทานํ มคฺคสมงฺคิโน ทินฺนํ นาม. ตตฺถ โสณฺฑิยํ อุทกสฺส ๑-
วิย โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺเน ทินฺนทานสฺส อสงฺเขฺยยฺยตา เวทิตพฺพา.
ตาสุ ตาสุ มหานทีสุ มหาสมุทฺเท จ อุทกสฺส วิย โสตาปนฺนาทีสุ ทินฺนทานสฺส
อุตฺตริตรวเสน อสงฺเขฺยยฺยตา เวทิตพฺพา, ปวิยา ขลมณฺฑลมตฺเต ปเทเส ปํสุํ
อาทึ กตฺวา ยาว ปวิยา ปํสุโน อปฺปเมยฺยตายปิ อยมตฺโถ ทีเปตพฺโพ.
     [๓๘๐]  สตฺต โข ปนิมาติ กสฺมา อารภิ? "สํเฆ โคตมิ เทหิ, สํเฆ
เต ทินฺเน อหํ เจว ปูชิโต ภวิสฺสามิ. สํโฆ จา"ติ หิ วุตฺตํ, ตตฺถ สตฺตสุ
าเนสุ ทินฺนทานํ สํเฆ ทินฺนํ นาม โหตีติ ทสฺเสตุํ อิมํ เทสนํ อารภิ. ตตฺถ
พุทฺธปฺปมุเข อุภโตสํเฆติ เอกโต ภิกฺขุสํโฆ เอกโต ภิกฺขุนิสํโฆ, สตฺถา
มชฺเฌ นิสินฺโน โหตีติ อยํ พุทฺธปฺปมุโข อุภโตสํโฆ นาม. อยํ ปมาติ
อิมาย ทกฺขิณาย สมปฺปมาณา ทกฺขิณา นาม นตฺถิ. ทุติยทกฺขิณาทโย ปน
เอตํ ปรมทกฺขิณํ น ปาปุณนฺติ.
     กึ ปน ตถาคเต ปรินิพฺพุเต พุทฺธปฺปมุขสฺส อุภโตสํฆสฺส ทานํ ทาตุํ
สกฺกาติ? สกฺกา. กถํ? อุภโตสํฆสฺส หิ ปมุเข สธาตุกํ ปฏิมํ อาสเน เปตฺวา
อาธารกํ เปตฺวา ทกฺขิโณทกํ อาทึ กตฺวา สพฺพํ สตฺถุ ปมํ ทตฺวา อุภโตสํฆสฺส
ทาตพฺพํ, เอวํ พุทฺธปฺปมุขสฺส อุภโตสํฆสฺส ทานํ ทินฺนํ นาม โหติ. ตตฺถ
ยํ สตฺถุ ทินฺนํ, ตํ กึ กาตพฺพนฺติ? โย สตฺถารํ ปฏิชคฺคติ วตฺตสมฺปนฺโน
ภิกฺขุ, ตสฺส ทาตพฺพํ. ปิตุสนฺตกญฺหิ ปุตฺตสฺส ปาปุณาติ, ภิกฺขุสํฆสฺส ทานํ
ทาตุมฺปิ วฏฺฏติ, สปฺปิเตลานิ ปน คเหตฺวา ทีปา ชลิตพฺพา, สาฏกํ คเหตฺวา
ปฏากา อาโรเปตพฺพาติ. ภิกฺขุสํเฆติ อปริจฺฉินฺนกมหาภิกฺขุสํเฆ. ภิกฺขุนิสํเฆปิ
เอเสว นโย.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. โลณิยํ
     โคตฺรภุโนติ โคตฺตมตฺตกเมว อนุภวมานา, นามมตฺตสมณาติ อตฺโถ.
กาสาวกณฺาติ กาสาวกณฺนามกา. เต กิร เอกํ กาสาวกฺขณฺฑํ หตฺเถ วา คีวาย
วา พนฺธิตฺวา วิจริสฺสนฺติ. ฆรทฺวารํ ปน เตสํ ปุตฺตภริยากสิวณิชฺชาทิกมฺมานิ จ
ปากติกาเนว ภวิสฺสนฺติ. เตสุ ทุสฺสีเลสุ สํฆํ  อุทฺทิสฺส  ทานํ ทสฺสนฺตีติ เอตฺถ
ทุสฺสีลสํฆนฺติ น วุตฺตํ. สํโฆ หิ ทุสฺสีโล นาม นตฺถิ. ทุสฺสีลา นาม ปน
อุปาสกา เตสุ ทุสฺสีเลสุ สํฆํ อุทฺทิสฺส เทมาติ ทานํ ทสฺสนฺติ. อิติ
ภควตา พุทฺธปฺปมุเข สํเฆ ทินฺนทกฺขิณาปิ คุณสงฺขาย อสงฺเขฺยยฺยาติ วุตฺตา.
กาสาวกณฺสํเฆ ทินฺนทกฺขิณาปิ คุณสงฺขาเยว อสงฺเขฺยยฺยาติ วุตฺตา. สํฆคตา
ทกฺขิณา หิ สํเฆ จิตฺตีการํ กาตุํ สกฺโกนฺตสฺส โหติ, สํเฆ ปน จิตฺตีกาโร
ทุกฺกโร โหติ.
     โย หิ สํฆคตํ ทกฺขิณํ ทสฺสามีติ เทยฺยธมฺมํ ปฏิยาเทตฺวา วิหารํ คนฺตฺวา
"ภนฺเต สํฆํ อุทฺทิสฺส เอกํ เถรํ เทถา"ติ วทติ, อถ สํฆโต สามเณรํ
ลภิตฺวา "สามเณโร เม ลทฺโธ"ติ อญฺถตฺตํ อาปชฺชติ, ตสฺส ทกฺขิณา
สํฆคตา น โหติ. มหาเถรํ ลภิตฺวา "มหาเถโร เม ลทฺโธ"ติ โสมนสฺสํ
อุปฺปาเทนฺตสฺสาปิ น โหติเยว. โย ปน สามเณรํ วา อุปสมฺปนฺนํ วา ทหรํ
วา เถรํ วา พาลํ วา ปณฺฑิตํ วา ยงฺกิญฺจิ สํฆโต ลภิตฺวา นิพฺเพมติโก
หุตฺวา สํฆสฺส เทมีติ สํเฆ จิตฺตีการํ กาตุํ สกฺโกติ, ตสฺส ทกฺขิณา สํฆคตา
นาม โหติ, ปรสมุทฺทวาสิโน กิร เอวํ กโรนฺติ.
     ตตฺถ หิ เอโก วิหารสามี กุฏุมฺพิโก "สํฆคตํ ทกฺขิณํ ทสฺสามี"ติ
สํฆโต อุทฺทิสิตฺวา เอกํ ภิกฺขุํ เทถาติ ยาจิ, โส เอกํ ทุสฺสีลภิกฺขุํ ลภิตฺวา
นิสินฺนฏฺานํ โอปุญฺชาเปตฺวา อาสนํ ปญฺาเปตฺวา อุปริ วิตานํ พนฺธิตฺวา
คนฺธธูปปุปฺเผหิ ปูชิตฺวา ปาเท โธวิตฺวา เตเลน มกฺขิตฺวา พุทฺธสฺส นิปจฺจการํ
กโรนฺโต วิย สํเฆ จิตฺตีกาเรน เทยฺยธมฺมํ อทาสิ, โส ภิกฺขุ ปจฺฉาภตฺตํ
วิหารชคฺคนตฺถาย กุทาลกํ เทถาติ ฆรทฺวารํ อาคโต, อุปาสโก นิสินฺโนว
กุทาลํ ปาเทน ขิปิตฺวา "คณฺหา"ติ อทาสิ. ตเมนํ มนุสฺสา อาหํสุ "ตุเมฺหหิ
ปาโตว เอตสฺส กตสกฺกาโร วตฺตุํ น สกฺกา, อิทานิ อุปจารมตฺตกมฺปิ นตฺถิ,
กึ นาเมตนฺ"ติ. อุปาสโก "สํฆสฺส โส อยฺยา จิตฺตีกาโร, น เอตสฺสา"ติ อาห.
กาสาวกณฺสํฆสฺส ทินฺนทกฺขิณํ ปน โก โสเธตีติ? สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานาทโย
อสีติมหาเถรา โสเธนฺตีติ. อปิจ เถรา จิรปรินิพฺพุตา, เถเร อาทึ กตฺวา
ยาวชฺช ธรมานา ขีณาสวา โสเธนฺติเยว.
     น เตฺววาหํ อานนฺท เกนจิ ปริยาเยน สํฆคตาย ทกฺขิณายาติ
เอตฺถ อตฺถิ พุทฺธปฺปมุโข สํโฆ, อตฺถิ เอตรหิ สํโฆ, อตฺถิ อนาคเต
กาสาวกณฺสํโฆ. พุทฺธปฺปมุขสํโฆ เอตรหิ สํเฆน สทฺธึ น อุปเนตพฺโพ,
เอตรหิ สํโฆ อนาคเต กาสาวกณฺสํเฆน สทฺธึ น อุปเนตพฺโพ. เตน
เตเนว สมเยน กเถตพฺพํ. สํฆโต อุทฺทิสิตฺวา คหิตสมณปุถุชฺชโน หิ
ปาฏิปุคฺคลิโก โสตาปนฺโน, สํโฆ จิตฺตีการํ กาตุํ สกฺโกนฺตสฺส ปุถุชฺชนสมเณ
ทินฺนํ มหปฺผลตรํ. อุทฺทิสิตฺวา คหิโต โสตาปนฺโน ปาฏิปุคฺคลิโก
สกทาคามีติอาทีสุปิ เอเสว นโย. สํเฆ จิตฺตีการํ กาตุํ สกฺโกนฺตสฺส หิ
ขีณาสเว ทินฺนทานโต อุทฺทิสิตฺวา คหิเต ทุสฺสีเลปิ ทินฺนํ มหปฺผลตรเมว.
ยํ ปน วุตฺตํ "สีลวโต โข มหาราช ทินฺนํ มหปฺผลํ, โน ตถา ทุสฺสีเล"ติ,
ตํ อิมํ นยํ ปหาย "จตสฺโส โข อิมานนฺท ทกฺขิณาวิสุทฺธิโย"ติ อิมสฺมึ
จตุกฺเก ทฏฺพฺพํ.
     [๓๘๑] ทายกโต วิสุชฺฌตีติ มหปฺผลภาเวน วิสุชฺฌติ, มหปฺผลา
โหตีติ อตฺโถ. กลฺยาณธมฺโมติ สุจิธมฺโม, น ปาปธมฺโมติ ทายกโต
วิสุชฺฌตีติ เจตฺถ เวสฺสนฺตรมหาราชา กเถตพฺโพ. โส หิ ชูชกพฺราหฺมณสฺส
ทารเก ทตฺวา ปวึ กมฺเปสิ.
     ปฏิคฺคาหกโต วิสุชฺฌตีติ เอตฺถ กลฺยาณีนทีมุขทฺวารวาสี เกวฏฺโฏ
กเถตพฺโพ. โส กิร ทีฆโสมตฺเถรสฺส ติกฺขตฺตุํ ปิณฺฑปาตํ ทตฺวา มรณมญฺเจ
นิปนฺโน "อยฺยสฺส มํ ทีฆโสมตฺเถรสฺส ทินฺนปิณฺฑปาโต อุทฺธรตี"ติ อาห.
     เนว ทายกโตติ เอตฺถ วฑฺฒมานวาสี ลุทฺทโก กเถตพฺโพ. โส กิร
เปตทกฺขิณํ เทนฺโต เอกสฺส ทุสฺสีลสฺเสว ตโย วาเร อทาสิ, ตติยวาเร
"อมนุสฺโส ทุสฺสีโล มํ วิลุมฺปตี"ติ วิรวิ, เอกสฺส สีลวนฺตสฺส ภิกฺขุโน ทตฺวา
ปาปิตกาเลเยวสฺส ปาปุณิ.
     ทายกโต เจว วิสุชฺฌตีติ เอตฺถ อสทิสทานํ กเถตพฺพํ.
     สา ทกฺขิณา ทายกโต วิสุชฺฌตีติ เอตฺถ ยถา นาม เฉโก กสฺสโก
อสาตมฺปิ เขตฺตํ ลภิตฺวา สมเย กสิตฺวา ปํสุํ อปเนตฺวา สารพีชานิ
ปติฏฺเปตฺวา รตฺตินฺทิวํ อารกฺเข ปมาทํ อนาปชฺชนฺโต อญฺสฺส สารเขตฺตโต
อธิกตรํ ธญฺ ลภติ, เอวํ สีลวา ทุสฺสีลสฺส ทตฺวาปิ ผลํ มหนฺตํ
อธิคจฺฉตีติ. อิมินา อุปาเยน สพฺพปเทสุ ทานวิสุชฺฌนํ เวทิตพฺพํ.
     วีตราโค วีตราเคสูติ เอตฺถ วีตราโค นาม อนาคามี, อรหา ปน
เอกนฺตวีตราโคว, ตสฺมา อรหตา อรหโต ทินฺนํ ทานเมว อคฺคํ. กสฺมา?
ภวาลยสฺส ภวปตฺถนาย อภาวโต. นนุ ขีณาสโว ทานผลํ น สทฺทหตีติ.
ทานผลํ สทฺทหนฺตา ขีณาสวสทิสา น โหนฺติ. ขีณาสเวน กตกมฺมํ ปน
นิจฺฉนฺทราคตฺตา กุสลํ วา อกุสลํ วา น โหติ, กิริยฏฺาเน ติฏฺติ,
เตเนวสฺส ทานํ อคฺคํ โหตีติ วทนฺติ.
     กึ ปน สมฺมาสมฺพุทฺเธน สาริปุตฺตตฺเถรสฺส ทินฺนํ มหปฺผลํ, อุทาหุ
สาริปุตฺตตฺเถเรน สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ทินฺนนฺติ. สมฺมาสมฺพุทฺเธน สาริปุตฺตตฺเถรสฺส
ทินฺนํ มหปฺผลนฺติ วทนฺติ. สมฺมาสมฺพุทฺธํ หิ เปตฺวา อญฺโ ทานสฺส
วิปากํ ชานิตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิ. ทานํ หิ จตูหิ สมฺปทาหิ กาตุํ
สกฺโกนฺตสฺส ตสฺมึเยว อตฺตภาเว วิปากํ เทติ. ตตฺริมา สมฺปทา:- เทยฺยธมฺมสฺส
ธมฺเมน สเมน ปรํ อปีเฬตฺวา อุปฺปนฺนตา, ปุพฺพเจตนาทิวเสน เจตนาย
มหตฺตตา, ขีณาสวภาเวน คุณาติเรกตา, ตํทิวสํ นิโรธโต วุฏฺิตภาเวน
วตฺถุสมฺปนฺนตาติ.
                    ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺกถาย
                    ทกฺขิณาวิภงฺคสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
                       จตุตฺถวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา
                         --------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๑๐ หน้า ๒๒๔-๒๓๓.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=10&A=5710&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=10&A=5710&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=14&i=706
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=14&A=9161
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=14&A=9113
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=14&A=9113
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๔
http://84000.org/tipitaka/read/?index_14