อรรถกถาเล่มที่ ๔๗ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ปฏิสํ.อ.๑ (สทฺธมฺม.๑)

                       สจฺฉิกาตพฺพนิทฺเทสวณฺณนา
     [๒๙] สจฺฉิกาตพฺพนิทฺเทเส ทส เอกุตฺตรวิสฺสชฺชนานิ ปฏิลาภสจฺฉิกิริยวเสน
วุตฺตานิ. ตตฺถ อกุปฺปา เจโตวิมุตฺตีติ อรหตฺตผลวิมุตฺติ. สา หิ น กุปฺปติ น
จลติ น ปริหายตีติ อกุปฺปา, สพฺพกิเลเสหิ จิตฺตสฺส วิมุตฺตตฺตา เจโตวิมุตฺตีติ
วุจฺจติ. วิชฺชาติ ติสฺโส วิชฺชา. วิมุตฺตีติ ทสุตฺตรปริยาเยน อรหตฺตผลํ วุตฺตํ,
สงฺคีติปริยาเยน ปน "วิมุตฺตีติ เทฺว วิมุตฺติโย จิตฺตสฺส จ อธิมุตฺติ ๑-
นิพฺพานญฺจา"ติ วุตฺตํ. เอตฺถ จ อฏฺ สมาปตฺติโย นีวรณาทีหิ สุฏฺุ วิมุตฺตตฺตา
วิมุตฺติ นาม, นิพฺพานํ สพฺพสงฺขตโต วิมุตฺตตฺตา วิมุตฺติ นาม. ติสฺโส วิชฺชาติ
ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณํ วิชฺชา สตฺตานํ จุตูปปาเต าณํ วิชฺชา อาสวานํ ขเย
าณํ วิชฺชา. ตมวิชฺฌนฏฺเน วิชฺชา, วิทิตกรณฏฺเนาปิ วิชฺชา. ปุพฺเพ-
นิวาสานุสฺสติาณํ หิ อุปฺปชฺชมานํ ปุพฺเพนิวาสํ ฉาเทตฺวา ิตํ ตมํ วิชฺฌติ,
ปุพฺเพนิวาสํ จ วิทิตํ กโรตีติ วิชฺชา. จุตูปปาเต าณํ จุติปฏิสนฺธิจฺฉาทกํ ตมํ
วิชฺฌติ, จุตูปปาตํ จ วิทิตํ กโรตีติ วิชฺชา. อาสวานํ ขเย าณํ จตุสจฺจจฺฉาทกํ
ตมํ วิชฺฌติ, จตุสจฺจธมฺเม จ วิทิตํ กโรตีติ วิชฺชา. จตฺตาริ สามญฺผลานีติ
โสตาปตฺติผลํ สกทาคามิผลํ อนาคามิผลํ อรหตฺตผลํ. ปาปธมฺเม สเมติ วินาเสตีติ
สมโณ, สมณสฺส ภาโว สามญฺ. จตุนฺนํ อริยมคฺคานเมตํ นามํ. สามญฺสฺส
ผลานิ สามญฺผลานิ.
     ปญฺจ ธมฺมกฺขนฺธาติ สีลกฺขนฺโธ สมาธิกฺขนฺโธ ปญฺากฺขนฺโธ วิมุตฺติกฺขนฺโธ
วิมุตฺติาณทสฺสนกฺขนฺโธ. ธมฺมกฺขนฺธาติ ธมฺมวิภาคา ธมฺมโกฏฺาสา. สีลกฺ-
ขนฺธาทีสุปิ เอเสว นโย. โลกิยโลกุตฺตรา สีลสมาธิปญฺา เอว สีลสมาธิ-
ปญฺากฺขนฺธา. สมุจฺเฉทปฏิปฺปสฺสทฺธินิสฺสรณวิมุตฺติโย เอว วิมุตฺติกฺขนฺโธ.
ติวิธา วิมุตฺติปจฺจเวกฺขณา เอว วิมุตฺติาณทสฺสนกฺขนฺโธ. โส โลกิโย เอว.
ชานนฏฺเน าณเมว ทสฺสนฏฺเน ทสฺสนนฺติ าณทสฺสนํ, วิมุตฺตีนํ าณทสฺสนํ
วิมุตฺติาณทสฺสนนฺติ วุจฺจติ. วิกฺขมฺภนตทงฺควิมุตฺติโย ปน สมาธิปญฺากฺขนฺเธเหว
สงฺคหิตา. อิเม ปญฺจ ธมฺมกฺขนฺธา เสกฺขานํ เสกฺขา, อเสกฺขานํ อเสกฺขาติ วุตฺตา.
เอเตสุ หิ โลกิยา จ นิสฺสรณวิมุตฺติ จ เนวเสกฺขานาเสกฺขา. เสกฺขา โหนฺตาปิ
เสกฺขานํ อิเม อิติ เสกฺขา, อเสกฺขานํ อิเม อิติ อเสกฺขาติ วุจฺจนฺติ.
@เชิงอรรถ: ๑ สุ.วิ. ๓/๓๐๔/๑๗๘
"เสกฺเขน วิมุตฺติกฺขนฺเธน สมนฺนาคโต โหตี"ติ เอตฺถ ปน นิสฺสรณวิมุตฺติยา
อารมฺมณกรณวเสน สมนฺนาคโตติ เวทิตพฺโพ. ฉ อภิญฺาติ ฉ อธิกานิ
าณานิ. กตมา ฉ? อิทฺธิวิธาณํ ทิพฺพโสตธาตุาณํ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณํ
เจโตปริยาณํ ทิพฺพจกฺขุาณํ อาสวานํ ขเย าณนฺติ อิมา ฉ.
     สตฺต ขีณาสวพลานีติ ขีณา อาสวา อสฺสาติ ขีณาสโว, ขีณาสวสฺส พลานิ
ขีณาสวพลานิ. กตมานิ สตฺต? วุตฺตานิ ภควตา:-
          "อิธ ภิกฺขเว ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน อนิจฺจโต สพฺเพ สงฺขารา
       ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺาย สุทิฏฺา โหนฺติ. ยมฺปิ ภิกฺขเว ขีณาสวสฺส
       ภิกฺขุโน อนิจฺจโต สพฺเพ สงฺขารา ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺาย สุทิฏฺา
       โหนฺติ, อิทมฺปิ ภิกฺขเว ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน พลํ โหติ, ยํ พลํ
       อาคมฺม ขีณาสโว ภิกฺขุ อาสวานํ ขยํ ปฏิชานาติ `ขีณา เม
       อาสวา"ติ.
           ปุน จปรํ ภิกฺขเว ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน องฺคารกาสูปมา กามา
       ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺาย สุทิฏฺา โหนฺติ. ยมฺปิ ภิกฺขเว ฯเปฯ อิทมฺปิ
       ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน พลํ โหติ ฯเปฯ
           ปุน จปรํ ภิกฺขเว ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน วิเวกนินฺนํ จิตฺตํ โหติ
       วิเวกโปณํ วิเวกปพฺภารํ วิเวกฏฺ เนกฺขมฺมาภิรตํ พฺยนฺตีภูตํ สพฺพโส
       อาสวฏฺานิเยหิ ธมฺเมหิ. ยมฺปิ ภิกฺขเว ฯเปฯ อิทมฺปิ ขีณาสวสฺส
       ภิกฺขุโน พลํ โหติ ฯเปฯ
           ปุน จปรํ ภิกฺขเว ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน จตฺตาโร สติปฏฺานา
       ภาวิตา โหนฺติ สุภาวิตา. ปญฺจินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ โหนฺติ สุภาวิตานิ.
       สตฺต โพชฺฌงฺคา ภาวิตา โหนฺติ สุภาวิตา. อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค
       ภาวิโต โหติ สุภาวิโต. ยมฺปิ ภิกฺขเว ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน อริโย
       อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาวิโต โหติ สุภาวิโต, อิทมฺปิ ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน
       พลํ โหติ, ยํ พลํ อาคมฺม ขีณาสโว ภิกฺขุ อาสวานํ ขยํ ปฏิชานาติ
       `ขีณา เม อาสวา"ติ. ๑-
ตตฺถ ปเมน พเลน ทุกฺขสจฺจปฺปฏิเวโธ, ทุติเยน สมุทยสจฺจปฺปฏิเวโธ, ตติเยน
นิโรธสจฺจปฺปฏิเวโธ, จตูหิ มคฺคสจฺจปฺปฏิเวโธ ปกาสิโต โหติ.
     อฏฺ วิโมกฺขาติ อารมฺมเณ อธิมุจฺจนฏฺเน ปจฺจนีกธมฺเมหิ จ สุฏฺุ
มุจฺจนฏฺเน วิโมกฺขา. "กตเม อฏฺ? รูปี รูปานิ ปสฺสติ, อยํ ปโม วิโมกฺโข.
อชฺฌตฺตํ อรูปสญฺี พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ, อยํ ทุติโย วิโมกฺโข. `สุภนฺ'เตว
อธิมุตฺโต โหติ, อยํ ตติโย วิโมกฺโข. สพฺพโส รูปสญฺานํ สมติกฺกมา ปฏิฆสญฺานํ
อตฺถงฺคมา นานตฺตสญฺานํ อมนสิการา `อนนฺโต อากาโส'ติ อากาสานญฺจายตนํ
อุปสมฺปชฺช วิหรติ, อยํ จตุตฺโถ วิโมกฺโข. สพฺพโส อากาสานญฺจายตนํ
สมติกฺกมฺม `อนนฺตํ วิญฺาณญฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, อยํ ปญฺจโม
วิโมกฺโข. สพฺพโส วิญฺาณญฺจายตนํ สมติกฺกมฺม `นตฺถิ กิญฺจี'ติ อากิญฺจญฺายตนํ
อุปสมฺปชฺช วิหรติ, อยํ ฉฏฺโ วิโมกฺโข. สพฺพโส อากิญฺจญฺายตนํ สมติกฺกมฺม
เนวสญฺานาสญฺายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, อยํ สตฺตโม วิโมกฺโข. สพฺพโส
เนวสญฺานาสญฺายตนํ สมติกฺกมฺม สญฺาเวทยิตนิโรธํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, อยํ
อฏฺโม วิโมกฺโข"ติ. ๒-
     นว อนุปุพฺพนิโรธาติ นว อนุปฏิปาฏิยา นิโรธา. "กตเม นว, ปมชฺฌานํ
สมาปนฺนสฺส กามสญฺา นิรุทฺธา โหติ, ทุติยชฺฌานํ สมาปนฺนสฺส วิตกฺกวิจารา
นิรุทฺธา โหนฺติ, ตติยชฺฌานํ สมาปนฺนสฺส ปีติ นิรุทฺธา โหติ, จตุตฺถชฺฌานํ
@เชิงอรรถ: ๑ ที.ปา. ๑๑/๓๕๗/๒๖๐, องฺ.ทสก. ๒๔/๙๐/๑๔๐, ขุ.ปฏิ. ๓๑/๓๔/๓๘๗-๗
@๒ ที.มหา. ๑๐/๑๗๔/๑๐, ที.ปา. ๑๑/๓๕๘/๒๗๑, องฺ.อฏฺก. ๒๓/๑๖๓ (๗๓)/๓๑๕ (สฺยา)
สมาปนฺนสฺส อสฺสาสปสฺสาสา นิรุทฺธา โหนฺติ, อากาสานญฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส
รูปสญฺา นิรุทฺธา โหติ, วิญฺาณญฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส อากาสานญฺจายตน-
สญฺา นิรุทฺธา โหติ, อากิญฺจญฺายตนํ สมาปนฺนสฺส วิญฺาณญฺจายตสญฺา
นิรุทฺธา โหติ, เนวสญฺานาสญฺายตนํ สมาปนฺนสฺส อากิญฺจญฺายตนสญฺา
นิรุทฺธา โหติ, สญฺาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺนสฺส สญฺา จ เวทนา จ นิรุทฺธา
โหนฺตี"ติ. ๑-
     ทส อเสกฺขา ธมฺมาติ อุปริ สิกฺขิตพฺพาภาวโต น สิกฺขนฺตีติ อเสกฺขา.
อถ วา ตีสุ สิกฺขาสุ สิกฺขนฺตีติ เสกฺขา, วุทฺธิปฺปตฺตา เสกฺขาติ อเสกฺขา,
อรหนฺโต. อเสกฺขานํ อิเม อิติ อเสกฺขา. "กตเม ทส, อเสกฺขา สมฺมาทิฏฺิ
อเสกฺโข สมฺมาสงฺกปฺโป อเสกฺขา สมฺมาวาจา อเสกฺโข สมฺมากมฺมนฺโต อเสกฺโข
สมฺมาอาชีโว อเสกฺโข สมฺมาวายาโม อเสกฺขา สมฺมาสติ อเสกฺโข สมฺมาสมาธิ
อเสกฺขํ สมฺมาาณํ อเสกฺขา สมฺมาวิมุตฺตี"ติ. ๒- อเสกฺขํ สมฺมาาณนฺติ อรหตฺต-
ผลปญฺ เปตฺวา เสสโลกิยปญฺา. สมฺมาวิมุตฺตีติ อรหตฺตผลวิมุตฺติ. อฏฺกถายํ ๓-
ปน วุตฺตํ:-
          "อเสกฺขา สมฺมาทิฏฺีติอาทโย สพฺเพปิ ผลสมฺปยุตฺตธมฺมา เอว.
       เอตฺถ จ สมฺมาทิฏฺิ สมฺมาาณนฺติ ทฺวีสุ าเนสุ ปญฺาว กถิตา.
       สมฺมาวิมุตฺตีติ อิมินา ปน ปเทน วุตฺตาวเสสา ผลสมาปตฺติธมฺมา
       สงฺคหิตา"ติ.
     สพฺพํ ภิกฺขเว สจฺฉิกาตพฺพนฺติอาทีสุ อารมฺมณสจฺฉิกิริยา เวทิตพฺพา. รูปํ
ปสฺสนฺโต สจฺฉิกโรตีติอาทีสุ รูปาทีนิ โลกิยานิ ปสฺสิตพฺพากาเรน ปสฺสนฺโต
ตาเนว รูปาทีนิ อารมฺมณสจฺฉิกิริยาย สจฺฉิกโรติ, รูปาทีนิ วา ปสฺสิตพฺพากาเรน
@เชิงอรรถ: ๑ ที.ปา. ๑๑/๓๔๔/๒๓๕,๒๕๙/๒๗๕, องฺ.นวก. ๒๓/๒๓๕ (๓๑)/๔๒๓ (สฺยา)
@๒ ที.ปา. ๑๑/๓๔๘/๒๔๐,๓๖๐/๒๘๒ ๓ สุ.วิ. ๓/๓๔๙/๒๕๒
ปสฺสนฺโต เตน เหตุนา สจฺฉิกาตพฺพํ นิพฺพานํ สจฺฉิกโรติ. ปสฺสนฺโตติ หิ ปทํ เหตุ-
อตฺเถปิ อกฺขรจินฺตกา อิจฺฉนฺติ. อนญฺาตญฺสฺสามีตินฺทฺริยาทีนิ ปน โลกุตฺตรานิ
ปจฺจเวกฺขณวเสน ปสฺสนฺโต ตาเนว อารมฺมณสจฺฉิกิริยาย สจฺฉิกโรติ. "อมโตคธํ
นิพฺพานํ ปริโยคาหนฏฺเน สจฺฉิกโรตี"ติ อิทํ ปริญฺเยฺยปหาตพฺพสจฺฉิกาตพฺพ-
ภาเวตพฺเพสุ สจฺฉิกาตพฺพตฺตา อุชุกเมว. เย เย ธมฺมา สจฺฉิกตา โหนฺติ, เต
เต ธมฺมา ผสฺสิตา โหนฺตีติ อารมฺมณสจฺฉิกิริยาย สจฺฉิกตา อารมฺมณผสฺเสน
ผุฏฺา โหนฺติ, ปฏิลาภสจฺฉิกิริยาย สจฺฉิกตา ปฏิลาภผสฺเสน ผุฏฺา โหนฺตีติ.
                    สจฺฉิกาตพฺพนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
                          -------------
                      หานภาคิยจตุกฺกนิทฺเทสวณฺณนา
     [๓๐] อิทานิ ยสฺมา หานภาคิยาทิตา เอเกกสฺเสว สมาธิสฺส อวตฺถาเภเทน
โหติ, ตสฺมา หานภาคิยจตุกฺกํ เอกโตเยว นิทฺทิฏฺ. ตตฺถ ปมสฺส ฌานสฺส
ลาภินฺติ ปมสฺส ฌานสฺส ลาภิโน. สามิอตฺเถ อุปโยควจนํ. ลาโภ สจฺฉิกิริยา
อสฺส อตฺถีติ ลาภีติ วุจฺจติ. กามสหคตาติ เอตฺถ สหคตสทฺทสฺส อารมฺมณตฺโถ
อธิปฺเปโต, วตฺถุกามกิเลสกามารมฺมณาติ อตฺโถ. สญฺามนสิการาติ ชวนสญฺา
จ ตทาวชฺชนมนสิกาโร จ. สญฺาสมฺปยุตฺตมนสิกาโรปิ วฏฺฏติ. สมุทาจรนฺตีติ
ปวตฺตนฺติ. ธมฺโมติ ปมชฺฌานธมฺโม. ฌานา ปริหายนฺโต ตีหิ การเณหิ ปริหายติ
กิเลสสมุทาจาเรน วา อสปฺปายกิริยาย วา อนนุโยเคน วา. กิเลสสมุทาจาเรน
ปริหายนฺโต สีฆํ ปริหายติ, กมฺมารามตาภสฺสารามตานิทฺทารามตาสงฺคณิกา-
รามตานุโยควเสน อสปฺปายกิริยาย ปริหายนฺโต ทนฺธํ ปริหายติ, เคลญฺปจฺจย-
เวกลฺลาทินา ปลิโพเธน อภิกฺขณํ อสมาปชฺชนฺโต อนนุโยเคน ปริหายนฺโตปิ ทนฺธํ
ปริหายติ. อิธ ปน พลวการณเมว ทสฺเสนฺโต กิเลสสมุทาจารเมวาห.
ทุติยชฺฌานาทีหิ ปน ปริหายนฺโต เหฏฺิมเหฏฺิมชฺฌานนิกนฺติสมุทาจาเรนปิ ปริหายติ.
กิตฺตาวตา ปริหีโน โหตีติ? ยทา น สกฺโกติ สมาปชฺชิตุํ เอตฺตาวตา ปริหีโน
โหตีติ. ตทนุธมฺมตาติ อนุปฺปวตฺโต ธมฺโม อนุธมฺโม, ฌานํ อธิกํ กตฺวา
ปวตฺตสฺส นิกนฺติธมฺมสฺเสตํ อธิวจนํ. อนุธมฺโม เอว อนุธมฺมตา, ตสฺส ฌานสฺส
อนุธมฺมตา ตทนุธมฺมตา. สตีติ นิกนฺติ. สนฺติฏฺตีติ ปติฏฺาติ. ตํ
ปมชฺฌานํ อนุวตฺตมานา นิกนฺติ ปวตฺตตีติ วุตฺตํ โหติ. อวิตกฺกสหคตาติ
ทุติยชฺฌานารมฺมณา. ตํ หิ นตฺเถตฺถ วิตกฺโกติ อวิตกฺกนฺติ วุจฺจติ. นิพฺพิทา-
สหคตาติ วิปสฺสนารมฺมณา. สา หิ สงฺขาเรสุ นิพฺพินฺทนโต นิพฺพิทาติ วุจฺจติ,
"นิพฺพินฺทํ วิรชฺชตี"ติ ๑- หิ วุตฺตํ. วิราคูปสํหิตาติ อริยมคฺคปฺปฏิสญฺุตฺตา
วิปสฺสนา. วิปสฺสนา หิ สิขาปฺปตฺตา มคฺควุฏฺานํ ปาเปติ. ตสฺมา วิปสฺสนารมฺมณา
สญฺามนสิการา "วิราคูปสํหิตา"ติ วุจฺจนฺติ, "วิราคา วิมุจฺจตี"ติ หิ วุตฺตํ.
     วิตกฺกสหคตาติ วิตกฺกวเสน ปมชฺฌานารมฺมณา. อุเปกฺขาสุขสหคตาติ ตตฺร-
มชฺฌตฺตุเปกฺขาย จ สุขเวทนาย จ วเสน ตติยชฺฌานารมฺมณา. ปีติสุขสหคตาติ ปีติยา
จ สุขเวทนาย จ วเสน ทุติยชฺฌานารมฺมณา. อทุกฺขมสุขสหคตาติ อุเปกฺขา-
เวทนาวเสน จตุตฺถชฺฌานารมฺมณา. สา หิ เวทนา น ทุกฺขา สุขาติ อทุกฺขมสุขาติ
วุจฺจติ, มกาโร ปเนตฺถ ปทสนฺธิวเสน วุตฺโต. รูปสหคตาติ รูปชฺฌานารมฺมณา.
เนวสญฺานาสญฺายตเน ิตสฺส หานภาคิยิติภาคิยนิพฺเพธภาคิยตฺเตสุ
วิชฺชมาเนสุปิ วิเสสภาคิยตฺตาภาวา เนวสญฺานาสญฺายตนํ น นิทฺทิฏฺ.
สพฺโพปิ เจส โลกิโย สมาธิ ปมาทวิหาริสฺส มุทินฺทฺริยสฺส หานภาคิโย โหติ,
อปฺปมาทวิหาริสฺส มุทินฺทฺริยสฺส ิติภาคิโย โหติ, ตณฺหาจริตสฺส ติกฺขินฺทฺริยสฺส
วิเสสภาคิโย โหติ, ทิฏฺิจริตสฺส ติกฺขินฺทฺริยสฺส นิพฺเพธภาคิโย โหตีติ วุจฺจติ.
                  หานภาคิยจตุกฺกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
@เชิงอรรถ: ๑ วิ.มหา. ๔/๒๓/๑๙, สํ.ข. ๑๗/๕๙/๕๖

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๗ หน้า ๑๔๖-๑๕๒.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=47&A=3281&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=47&A=3281&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=31&i=77
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=31&A=721
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=31&A=973
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=31&A=973
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๑
http://84000.org/tipitaka/read/?index_31