อรรถกถาเล่มที่ ๔๗ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ปฏิสํ.อ.๑ (สทฺธมฺม.๑)

                      ๒. สีลมยาณนิทฺเทสวณฺณนา
     [๓๗] สีลมยาณนิทฺเทเส ปญฺจาติ คณนปริจฺเฉโท. สีลานีติ ปริจฺฉินฺน-
ธมฺมนิทสฺสนํ. ปริยนฺตปาริสุทฺธิสีลนฺติอาทิ ปญฺจนฺนํ สรูปโต ทสฺสนํ. ปริยนฺต-
ปาริสุทฺธีติอาทีสุ ยถา นีลวณฺณโยคโต วตฺถมฺปิ นีลมสฺส อตฺถีติ นีลนฺติ วุจฺจติ,
เอวํ คณนวเสน ปริยนฺโต ปริจฺเฉโท อสฺสา อตฺถีติ ปริยนฺตา, อุปสมฺปนฺนสีเล
ปตฺเต อนุปสมฺปนฺนสีลสฺส อวสานสพฺภาวโต วา ปริยนฺโต อวสานํ อสฺสา อตฺถีติ
ปริยนฺตา. สปริยนฺตาติ วา วตฺตพฺเพ สการโลโป กโตติ เวทิตพฺโพ "ทกํ ทกาสยา
ปวิสนฺตี"ติ เอตฺถ อุการโลโป วิย. ปริสุทฺธภาโว ปาริสุทฺธิ, ปริยนฺตา จ สา
ปาริสุทฺธิ จาติ ปริยนฺตปาริสุทฺธิ, ปริยนฺตปาริสุทฺธิสงฺขาตํ สีลํ
ปริยนฺตปาริสุทฺธิสีลํ. วุตฺตปฺปฏิปกฺเขน น ปริยนฺตาติ อปริยนฺตา, นตฺถิ เอติสฺสา
ปริยนฺโตติปิ อปริยนฺตา, วุทฺโธ เอติสฺสา ปริยนฺโตติปิ อปริยนฺตา. สมาทานโต ปภุติ
อขณฺฑิตตฺตา กตปฏิกมฺมตฺตา จิตฺตุปฺปาทมตฺตเกนาปิ มเลน วิรหิตตฺตา จ
ปริสุทฺธชาติ มณิ วิย สุธนฺตสุปริกมฺมกตสุวณฺณํ วิย จ ปริสุทฺธตฺตา อริยมคฺคสฺส
ปทฏฺานภูตา อนูนฏฺเน ปริปุณฺณา. ทิฏฺิยา ปหีนตฺตา ทิฏฺิปรามาเสน
อคฺคหิตตฺตา อปรามฏฺา. อยํ เต สีลโทโสติ เกนจิ โจทเกน ปรามสิตุํ
อสกฺกุเณยฺยตฺตา วา อปรามฏฺา. อรหตฺตผลกฺขเณ สพฺพทรถปฺปฏิปฺปสฺสทฺธิยา
ปฏิปฺปสฺสทฺธิ. อนุปสมฺปนฺนานนฺติ อนวเสสสมาทานวเสน สีลสมฺปทาย ภุสํ
สมฺปนฺนาติ อุปสมฺปนฺนา, น อุปสมฺปนฺนา อนุปสมฺปนฺนา เตสํ อนุปสมฺปนฺนานํ.
     ปริยนฺตสิกฺขาปทานนฺติ เอตฺถ สิกฺขิตพฺพฏฺเน สิกฺขา, โกฏฺาสฏฺเน ปทานิ,
สิกฺขิตพฺพโกฏฺาสานีติ อตฺโถ. อปิจ สีเล ปติฏฺิเตน อุปริปตฺตพฺพตฺตา สพฺเพ
กุสลา ธมฺมา สิกฺขา, สีลานิ ตาสํ สิกฺขานํ ปติฏฺฏฺเน ปทานีติ สิกฺขานํ
ปทตฺตา สิกฺขาปทานิ, ปริยนฺตานิ สิกฺขาปทานิ เอเตสนฺติ ปริยนฺตสิกฺขาปทา.
เตสํ ปริยนฺตสิกฺขาปทานํ. เอตฺถ จ เทฺว ปริยนฺตา สิกฺขาปทปริยนฺโต จ
กาลปริยนฺโต จ. กตโม สิกฺขาปทปริยนฺโต? อุปาสโกปาสิกานํ ยถาสมาทานวเสน
เอกํ วา เทฺว วา ตีณิ วา จตฺตาริ วา ปญฺจ วา อฏฺ วา ทส วา
สิกฺขาปทานิ โหนฺติ, สิกฺขมานาสามเณรสามเณรีนํ ทส สิกฺขาปทานิ. อยํ
สิกฺขาปทปริยนฺโต. กตโม กาลปริยนฺโต? อุปาสโกปาสิกานํ ทานํ ททมานา
ปริเวสนปริยนฺตํ สีลํ สมาทิยนฺติ, เอกํ วา เทฺว วา ตโย วา ภิยฺโย วา
รตฺตินฺทิวานิ ปริจฺเฉทํ กตฺวา สีลํ สมาทิยนฺติ. อยํ กาลปริยนฺโต. อิเมสุ ทฺวีสุ
ปริยนฺเตสุ สิกฺขาปทปริยนฺตํ กตฺวา สมาทินฺนสีลํ วีติกฺกมเน วา มรเณน วา
ปฏิปฺปสฺสมฺภติ, กาลปริยนฺตํ กตฺวา สมาทินฺนํ ตํตํกาลาติกฺกเมน ปฏิปฺปสฺสมฺภติ.
     อปริยนฺตสิกฺขาปทานนฺติ:-
             "นว โกฏิสหสฺสานิ       อสีติ สตโกฏิโย
              ปญฺาส สตสหสฺสานิ     ฉตฺตึส จ ปุนาปเร.
              เอเต สํวรวินยา       สมฺพุทฺเธน ปกาสิตา
              เปยฺยาลมุเขน นิทฺทิฏฺา  สิกฺขา วินยสํวเร"ติ.
เอวํ คณนวเสน ปริยนฺตานมฺปิ สิกฺขาปทานํ อนวเสสสมาทานภาววเสน ลาภ-
ยสาติองฺคชีวิตเหตุ อทิฏฺปริยนฺตภาววเสน อุปริ รกฺขิตพฺพสีลปริจฺเฉทาภาววเสน
จ นตฺถิ เอเตสํ ปริยนฺโตติ อปริยนฺตานิ, อปริยนฺตานิ สิกฺขาปทานิ เอเตสนฺติ
อปริยนฺตสิกฺขาปทา. เตสํ อปริยนฺตสิกฺขาปทานํ, วุทฺธปริยนฺตสิกฺขาปทานนฺติ วา
อตฺโถ.
     ปุถุชฺชนกลฺยาณกานนฺติอาทีสุ:-
             "ปุถูนํ ชนนาทีหิ         การเณหิ ปุถุชฺชโน
              ปุถุชฺชนนฺโตคธตฺตา      ปุถุวายํ ชโน อิติ "
วุตฺตปุถุชฺชนลกฺขณานติกฺกเมปิ:-
             "ทุเว ปุถุชฺชนา วุตฺตา    พุทฺเธนาทิจฺจพนฺธุนา
              อนฺโธ ปุถุชฺชโน เอโก   กลฺยาเณโก ปุถุชฺชโน"ติ
วุตฺตปุถุชฺชนทฺวเย กลฺยาณธมฺมสมาคเมน อนฺธปุถุชฺชนภาวํ อติกฺกมฺม กลฺยาณ-
ปุถุชฺชนภาเว ิตานํ ปุถุชฺชนกลฺยาณกานํ กลฺยาณปุถุชฺชนานนฺติ วุตฺตํ โหติ.
ปุถุชฺชเนสุ วา กลฺยาณกานํ ปุถุชฺชนกลฺยาณกานํ.
     กุสลธมฺเม ยุตฺตานนฺติ เอตฺถ กุสลสทฺโท ตาว อาโรคฺยานวชฺชเฉกสุข-
วิปาเกสุ ทิสฺสติ. อยํ หิ "กจฺจิ นุ โภโต กุสลํ, กจฺจิ โภโต อนามยนฺ"ติอาทีสุ ๑-
อาโรเคฺย ทิสฺสติ. "กตโม ปน ภนฺเต กายสมาจาโร กุสโล, โย โข มหาราช
กายสมาจาโร อนวชฺโช"ติ ๒- จ "ปุน จปรํ ภนฺเต เอตทานุตฺตริยํ, ยถา ภควา
ธมฺมํ เทเสติ กุสเลสุ ธมฺเมสู"ติ ๓- จ เอวมาทีสุ อนวชฺเช. "กุสโล ตฺวํ รถสฺส
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ชา. ๒๗/๒๑๓๓/๔๓๓ (สฺยา), ขุ. ชา. ๒๘/๑๒๙/๕๑
@๒ ม.ม. ๑๓/๓๖๑/๓๔๘ ๓ ที.ปา. ๑๑/๑๔๕/๘๗
องฺคปจฺจงฺคานํ, ๑- กุสลา นจฺจคีตสฺส สิกฺขิตา จาตุริตฺถิโย"ติอาทีสุ ๒- เฉเก.
"กุสลานํ ภิกฺขเว ธมฺมานํ สมาทานเหตุ. ๓- กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา"ติ-
อาทีสุ ๔- สุขวิปาเก. สฺวายมิธ อาโรเคฺยปิ อนวชฺเชปิ สุขวิปาเกปิ วฏฺฏติ.
     วจนตฺโถ ปเนตฺถ กุจฺฉิเต ปาปเก ธมฺเม สลยนฺติ จลยนฺติ กมฺเปนฺติ
วิทฺธํเสนฺตีติ กุสลา, กุจฺฉิเตน วา อากาเรน สยนฺติ ปวตฺตนฺตีติ กุสา, เต
กุเส ลุนนฺติ ฉินฺทนฺตีติ กุสลา, กุจฺฉิตานํ วา สานโต ตนุกรณโต กุสํ, าณํ.
เตน กุเสน ลาตพฺพา คเหตพฺพา ปวตฺเตตพฺพาติ กุสลา, ยถา วา กุสา
อุภยภาคคตํ หตฺถปฺปเทสํ ลุนนฺติ, เอวมิเมปิ อุปฺปนฺนานุปฺปนฺนภาเวน อุภยภาคคตํ
สงฺกิเลสปกฺขํ ลุนนฺติ, ตสฺมา กุสา วิย ลุนนฺตีติ กุสลา. อปิจ อาโรคฺยฏฺเน
อนวชฺชฏฺเน โกสลฺยสมฺภูตฏฺเน วา กุสลา. อิธ ปน ยสฺมา วิปสฺสนากุสลเมว
อธิปฺเปตํ, ตสฺมา เสเส วิหาย ตสฺเสว ทสฺสนตฺถํ "กุสลธมฺเม"ติ เอกวจนํ กตนฺติ
เวทิตพฺพํ. วิปสฺสนากุสลธมฺเม สาตจฺจการิยตาย สกฺกจฺจการิตาย จ ยุตฺตานนฺติ
อตฺโถ.
     เสกฺขปริยนฺเต ปริปูรการีนนฺติ เอตฺถ ตีสุ สิกฺขาสุ ชาตาติปิ เสกฺขา,
สตฺตนฺนํ เสกฺขานํ เอเตติปิ เสกฺขา, สยเมว สิกฺขนฺตีติปิ สิกฺขา โสตาปตฺติมคฺค-
ผลสกทาคามิมคฺคผลอนาคามิมคฺคผลอรหตฺตมคฺคธมฺมา เต เสกฺขาธมฺมา. ปริยนฺเต
อวสาเน เอตสฺส เต วา เสกฺขา ธมฺมา ปริยนฺตา ปริจฺเฉทา เอตสฺสาติ เสกฺข-
ปริยนฺโต. ตสฺมึ เสกฺขปริยนฺเต ธมฺเมติ สมฺพนฺโธ. ปริปูรํ ปริปุณฺณตํ กโรนฺตีติ
ปริปูรการิโน. ปริปูรกาโร ปริปูรกิริยา เอเตสํ อตฺถีติ วา ปริปูรการิโน. เตสํ
โสตาปตฺติมคฺคสฺส ปุพฺพภาคภูเต เสกฺขปริยนฺเต ปฏิปทาธมฺเม วิปสฺสนาปาริปูริยา
ปริปูรการีนํ. กาเย จ ชีวิเต จ อนเปกฺขานนฺติ เอตฺถ กาเยติ สรีเร. สรีรํ
@เชิงอรรถ: ๑ ม.ม. ๑๓/๘๗/๖๔ ๒ ขุ.ชา. ๒๘/๙๔/๑๓๕
@๓ ที.ปา. ๑๑/๘๐/๔๙ ๔ อภิ.สงฺ. ๓๔/๔๓๑/๑๒๐
หิ อสุจิสญฺจยโต กุจฺฉิตานญฺจ เกสาทีนํ จกฺขุโรคาทีนญฺจ โรคสตานํ อายภูตตฺตา
กาโยติ วุจฺจติ. ชีวิเตติ ชีวิตินฺทฺริเย. ตํ หิ ชีวนฺติ เตนาติ ชีวิตนฺติ
วุจฺจติ. นตฺถิ เอเตสํ อเปกฺขาติ อนเปกฺขา, นิสฺสิเนหาติ อตฺโถ. เตสํ ตสฺมึ กาเย
จ ชีวิเต จ อนเปกฺขานํ.
     อิทานิ เตสํ เตสุ อนเปกฺขตฺตสฺส การณํ ทสฺเสนฺโต ปริจฺจตฺตชีวิตานนฺติ อาห.
ภควโต อาจริยสฺส วา สกชีวิตปริจฺจาเคเนว หิ เต กิลมมาเนปิ กาเย วินสฺสมาเนปิ
ชีวิเต อนเปกฺขา โหนฺตีติ. สตฺตนฺนํ เสกฺขานนฺติ สิกฺขนฺตีติ เสกฺขาติ
ลทฺธนามานํ โสตาปตฺติมคฺคฏฺาทีนํ สตฺตนฺนํ อริยปุคฺคลานํ. ตถาคตสาวกานนฺติ
ตถาคตสฺส สาวกานํ. อฏฺาปิ หิ อริยปุคฺคลา สวนนฺเต อริยาย ชาติยา ชาตตฺตา
ภควโต เทสนํ อนุสฏฺึ อเวจฺจปฺปสาทโยเคน สกฺกจฺจํ สุณนฺตีติ สาวกา. เตสุปิ
อรหตฺตผลฏฺเเยว วิเสเสตฺวา ทสฺเสนฺโต ขีณาสวานนฺติ อาห, อรหตฺตมคฺคาเณน
ปริกฺขีณสพฺพาสวานนฺติ อตฺโถ. ปจฺเจกพุทฺธานนฺติ ตํ ตํ การณํ ปฏิจฺจ เอโกว
อนาจริยโก จตุสจฺจํ พุชฺฌิตฺวาติ ปจฺเจกพุทฺโธ. ตาทิสานํ ปจฺเจกพุทฺธานํ.
     ตถาคตานนฺติ เอตฺถ อฏฺหิ การเณหิ ภควา ตถาคโต:- ตถา อาคโตติ
ตถาคโต, ตถา คโตติ ตถาคโต. ตถลกฺขณํ อาคโตติ ตถาคโต, ตถธมฺเม ยาถาวโต
อภิสมฺพุทฺโธติ ตถาคโต, ตถทสฺสิตาย ตถาคโต, ตถาวาทิตาย ตถาคโต, ตถา
การิตาย ตถาคโต, อภิภวนฏฺเน ตถาคโต.
     กถํ ภควา ตถา อาคโตติ ตถาคโต? ยถา สพฺพโลกหิตาย อุสฺสุกฺกมา
ปนฺนา ปุริมกา สมฺมาสมฺพุทฺธา อาคตา. กึ วุตฺตํ โหติ? เยนาภินีหาเรน ปุริมกา
ภควนฺโต อาคตา, เตเนว อมฺหากมฺปิ ภควา อาคโต. อถ วา ยถา ปุริมกา
ภควนฺโต ทานสีลเนกฺขมฺมปญฺาวีริยขนฺติสจฺจาทิฏฺานเมตฺตุเปกฺขาสงฺขาตา ทส
ปารมิโย ทส อุปปารมิโย ทส ปรมตฺถปารมิโยติ สมตึสปารมิโย ปูเรตฺวา
องฺคปริจฺจาคํ นยนธนรชฺชปุตฺตทารปริจฺจาคาติ อิเม ปญฺจ มหาปริจฺจาเค
ปริจฺจชิตฺวา, ปุพฺพโยคปุพฺพจริยธมฺมกฺขานาตตฺถจริยาทโย ปูเรตฺวา พุทฺธิจริยาย
โกฏึ ปตฺวา อาคตา, ตถา อมฺหากมฺปิ ภควา อาคโต. ยถา จ ปุริมกา ภควนฺโต
จตฺตาโร สติปฏฺาเน จตฺตาโร สมฺมปฺปธาเน จตฺตาโร อิทฺธิปาเท ปญฺจินฺทฺริยานิ
ปญฺจ พลานิ สตฺต โพชฺฌงฺเค อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวตฺวา พฺรูเหตฺวา อาคตา,
ตถา อมฺหากมฺปิ ภควา อาคโตติ ตถาคโต.
                   ยเถว ทีปงฺกรพุทฺธอาทโย
                   สพฺพญฺุภาวํ มุนโย อิธาคตา
                   ตถา อยํ สกฺยมุนีปิ อาคโต
                   ตถาคโต วุจฺจติ เตน จกฺขุมาติ. (๑)
     กถํ ตถา คโตติ ตถาคโต? ยถา สมฺปติชาตา ปุริมกา ภควนฺโต คตา.
กถญฺจ เต คตา? เต หิ สมฺปติชาตา สเมหิ ปาเทหิ ปวิยํ ปติฏฺาย อุตฺตเรน
มุขา สตฺตปทวีติหาเรน คตา. ยถาห "สมฺปติชาโต อานนฺท โพธิสตฺโต สเมหิ
ปาเทหิ ปวิยํ ปติฏฺหิตฺวา อุตฺตราภิมุโข สตฺตปทวีติหาเรน คจฺฉติ เสตมฺหิ
ฉตฺเต อนุธารยมาเน, สพฺพา จ ทิสา อนุวิโลเกติ, อาสภิญฺจ วาจํ ภาสติ
`อคฺโคหมสฺมิ โลกสฺส, เชฏฺโหมสฺมิ โลกสฺส, เสฏฺโหมสฺมิ  โลกสฺส, อยมนฺติมา
ชาติ, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว"ติ. ๑- ตญฺจสฺส คมนํ ตถํ อโหสิ อวิตถํ อเนเกสํ
วิเสสาธิคมานํ ปุพฺพนิมิตฺตภาเวน. ยํ หิ โส สมฺปติชาโต สเมหิ ปาเทหิ ปติฏฺหิ,
อิทมสฺส จตุริทฺธิปาทปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, อุตฺตรมุขภาโว ปนสฺส สพฺพโลกุตฺตร-
ภาวสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, สตฺตปทวีติหาโร สตฺตโพชฺฌงฺครตนปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ,
"สุวณฺณทณฺฑา วีติปตนฺติ จามรา"ติ ๒- เอตฺถ วุตฺตจามรุกฺเขโป ปน
สพฺพติตฺถิยนิมฺมถนสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, เสตจฺฉตฺตธารณํ
อรหตฺตวิมุตฺติวรวิมลเสตจฺฉตฺตปฺปฏิลาภสฺส
@เชิงอรรถ: ๑ ม.อุ. ๑๔/๒๐๗/๑๗๓ ๒ ขุ.สุ. ๒๕/๖๙๔/๔๗๐
ปุพฺพนิมิตฺตํ, สพฺพาทิสานุวิโลกนํ สพฺพญฺุตานาวรณาณปฺปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ,
อาสภิวาจาภาสนํ ปน อปฺปวตฺติยวรธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ. ตถา อยํ
ภควาปิ คโต. ตญฺจสฺส คมนํ ตถํ อโหสิ อวิตถํ เตสํเยว วิเสสาธิคมานํ
ปุพฺพนิมิตฺตภาเวน. เตนาหุ โปราณา:-
                  "มุหุตฺตชาโตว ควมฺปตี ยถา
                   สเมหิ ปาเทหิ ผุสี วสุนฺธรํ
                   โส วิกฺกมี สตฺต ปทานิ โคตโม
                   เสตญฺจ ฉตฺตํ อนุธารยุํ มรู.
                   คนฺตฺวาน โส สตฺต ปทานิ โคตโม
                   ทิสา วิโลเกสิ สมา สมนฺโต
                   อฏฺงฺคุเปตํ คิรมพฺภุทีรยิ
                   สีโห ยถา ปพฺพตมุทฺธนิฏฺิโต"ติ.
เอวํ ตถา คโตติ ตถาคโต.
     อถ วา ยถา ปุริมกา ภควนฺโต, อยมฺปิ ภควา เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทํ
ฯเปฯ ปมชฺฌาเนน นีวรเณ ฯเปฯ อนิจฺจานุปสฺสนาย นิจฺจสญฺ ฯเปฯ
อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลเส ปหาย คโต เอวมฺปิ ตถา คโตติ ตถาคโต. (๒)
     กถํ ตถลกฺขณํ อาคโตติ ตถาคโต? ปวีธาตุยา กกฺขฬตฺตลกฺขณํ ตถํ อวิตถํ
อาโปธาตุยา ปคฺฆรณลกฺขณํ เตโชธาตุยา อุณฺหตฺตลกฺขณํ, วาโยธาตุยา
วิตฺถมฺภนลกฺขณํ, อากาสธาตุยา อสมฺผุฏฺลกฺขณํ, วิญฺาณธาตุยา วิชานนลกฺขณํ.
     รูปสฺส รุปฺปนลกฺขณํ, เวทนาย เวทยิตลกฺขณํ, สญฺาย สญฺชานนลกฺขณํ,
สงฺขารานํ อภิสงฺขรณลกฺขณํ, วิญฺาณสฺส วิชานนลกฺขณํ.
     วิตกฺกสฺส อภินิโรปนลกฺขณํ, วิจารสฺส อนุมชฺชนลกฺขณํ, ปีติยา ผรณลกฺขณํ,
สุขสฺส สาตลกฺขณํ, จิตฺเตกคฺคตาย อวิกฺเขปลกฺขณํ, ผสฺสสฺส ผุสนลกฺขณํ.
     สทฺธินฺทฺริยสฺส อธิโมกฺขลกฺขณํ, วีริยินฺทฺริยสฺส ปคฺคหลกฺขณํ,
สตินฺทฺริยสฺส อุปฏฺานลกฺขณํ, สมาธินฺทฺริยสฺส อวิกฺเขปลกฺขณํ, ปญฺินฺทฺริยสฺส
ปชานนลกฺขณํ.
     สทฺธาพลสฺส อสฺสทฺธิเย อกมฺปิยลกฺขณํ, วีริยพลสฺส โกสชฺเช, สติพลสฺส
มุฏฺสจฺเจ, สมาธิพลสฺส อุทฺธจฺเจ, ปญฺาพลสฺส อวิชฺชาย อกมฺปิยลกฺขณํ.
     สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฏฺานลกฺขณํ, ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ปวิจยลกฺขณํ,
วีริยสมโพชฺฌงฺคสฺส ปคฺคหลกฺขณํ, ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ผรณลกฺขณํ,
ปสฺสทฺธิสมฺโพชฌงฺคสฺส อุปสมลกฺขณํ, สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อวิกฺเขปลกฺขณํ,
อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ปฏิสงฺขานลกฺขณํ.
     สมฺมาทิฏฺิยา ทสฺสนลกฺขณํ, สมฺมาสงฺกปฺปสฺส อภินิโรปลกฺขณํ, สมฺมาวาจาย
ปริคฺคหลกฺขณํ, สมฺมากมฺมนฺตสฺส สมุฏฺานลกฺขณํ, สมฺมาอาชีวสฺส โวทานลกฺขณํ,
สมฺมาวายามสฺส ปคฺคหลกฺขณํ, สมฺมาสติยา อุปฏฺานลกฺขณํ, สมฺมาสมาธิสฺส
อวิกฺเขปลกฺขณํ.
     อวิชฺชาย อญฺาณลกฺขณํ, สงฺขารานํ เจตนาลกฺขณํ, วิญฺาณสฺส วิชานนลกฺขณํ,
นามสฺส นมนลกฺขณํ, รูปสฺส รุปฺปนลกฺขณํ, สฬายตนสฺส อายตนลกฺขณํ,
ผสฺสสฺส ผุสนลกฺขณํ, เวทนาย เวทยิตลกฺขณํ, ตณฺหาย เหตุลกฺขณํ, อุปาทานสฺส
คหณลกฺขณํ, ภวสฺส อายูหณลกฺขณํ, ชาติยา นิพฺพตฺติลกฺขณํ, ชราย ชีรณลกฺขณํ,
มรณสฺส จุติลกฺขณํ.
     ธาตูนํ สุญฺตาลกฺขณํ, อายตนานํ อายตนลกฺขณํ, สติปฏฺานานํ
อุปฏฺานลกฺขณํ, สมฺมปฺปธานานํ ปทหนลกฺขณํ, อิทฺธิปาทานํ อิชฺฌนลกฺขณํ,
อินฺทฺริยานํ อธิปติลกฺขณํ, พลานํ อกมฺปิยลกฺขณํ, โพชฺฌงฺคานํ นิยฺยานลกฺขณํ,
มคฺคสฺส เหตุลกฺขณํ.
     สจฺจานํ ตถลกฺขณํ, สมถสฺส อวิกฺเขปลกฺขณํ, วิปสฺสนาย อนุปสฺสนาลกฺขณํ,
สมถวิปสฺสนานํ เอกรสลกฺขณํ, ยุคนทฺธานํ อนติวตฺตนลกฺขณํ.
     สีลวิสุทฺธิยา สํวรลกฺขณํ, จิตฺตวิสุทฺธิยา อวิกฺเขปลกฺขณํ, ทิฏฺิวิสุทฺธิยา
ทสฺสนลกฺขณํ.
     ขเย าณสฺส สมุจฺเฉทลกฺขณํ, อนุปฺปาเท าณสฺส ปสฺสทฺธิลกฺขณํ.
     ฉนฺทสฺส มูลลกฺขณํ, มนสิการสฺส สมุฏฺานลกฺขณํ, ผสฺสสฺส สโมธานลกฺขณํ,
เวทนาย สโมสรณลกฺขณํ, สมาธิสฺส ปมุขลกฺขณํ, สติยา อาธิปปเตยฺยลกฺขณํ, ปญฺ
าย ตทุตฺตริลกฺขณํ, วิมุตฺติยา สารลกฺขณํ, อมโตคธสฺส นิพฺพานสฺส
ปริโยสานลกฺขณํ, ตถํ อวิตถํ. เอตํ ตถลกฺขณํ าณคติยา อาคโต อวิรชฺฌิตฺวา ปตฺโต
อนุปฺปตฺโตติ ตถาคโต. เอวํ ตถลกฺขณํ อาคโตติ ตถาคโต. (๓)
     กถํ ตถธมฺเม ยาถาวโต อภิสมฺพุทฺโธติ ตถาคโต? ตถธมฺมา นาม
จตฺตาริ อริยสจฺจานิ. ยถาห "จตฺตาริมานิ ภิกฺขเว ตถานิ อวิตถานิ อนญฺถานิ.
กตมานิ จตฺตานิ, `อิทํ ทุกฺขนฺ'ติ ภิกฺขเว ตถเมตํ อวิตถเมตํ อนญฺถเมตนฺ"ติ ๑-
วิตฺถาโร. ตานิ ภควา อภิสมฺพุทฺโธติ ตถา นํ อภิสมฺพุทฺธตฺตา ตถาคโตติ วุจฺจติ.
อภิสมฺโพธตฺโถ หิ เอตฺถ คตสทฺโธ.
     อปิจ ชรามรณสฺส ชาติปจฺจยสมฺภูตสมุทาคตฏฺโ ตโถ อวิตโถ อนญฺโถ
ฯเปฯ สงฺขารานํ อวิชฺชาปจฺจยสมฺภูตสมุทาคตฏฺโ ตโถ อวิตโถ อนญฺโถ.
อวิชฺชาย สงฺขารานํ ปจฺจยฏฺโ ตโถ อวิตโถ อนญฺโถ ฯเปฯ ชาติยา ชรามรณสฺส
@เชิงอรรถ: ๑ สํ.มหา. ๑๙/๑๐๙๐/๓๗๕
ปจฺจยฏฺโ ตโถ อวิตโถ อนญฺโถ. ตํ สพฺพํ ภควา อภิสมฺพุทฺโธ. ตสฺมาปิ ตถา
อภิสมฺพุทฺธตฺตา ตถาคโต. เอวํ ตถธมฺเม ยาถาวโต อภิสมฺพุทฺโธติ ตถาคโต. (๔)
     กถํ ตถทสฺสิตาย ตถาคโต? ภควา ยํ สเทวเก โลเก ฯเปฯ สเทวมนุสฺสาย
อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ อปริมาณานํ สตฺตานํ จกฺขุทฺวาเร อาปาถํ อาคจฺฉนฺตํ
รูปารมฺมณนฺนาม อตฺถิ, ตํ สพฺพากาเรน ชานาติ ปสฺสติ. เอวํ ชานตา ปสฺสตา
จ เตน ตํ อิฏฺานิฏฺาทิวเสน วา ทิฏฺสุตมุตวิญฺาเตสุ ลพฺภมานกปทวเสน
วา "กตมํ ตํ รูปํ รูปายตนํ, ยํ รูปํ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย วณฺณนิภา
สนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ นีลํ ปีตนฺ"ติอาทินา ๑- นเยน อเนเกหิ นาเมหิ เตรสหิ วาเรหิ
ทฺวิปญฺาสาย นเยหิ วิภชฺชมานํ ตถเมว โหติ, วิตถํ นตฺถิ. เอส นโย
โสตทฺวาราทีสุปิ อาปาถมาคจฺฉนฺเตสุ สทฺทาทีสุ. วุตฺตมฺปิ เจตํ ภควตา "ยํ ภิกฺขเว
สเทวกสฺส โลกสฺส ฯเปฯ สเทวมนุสฺสาย ทิฏฺ สุตํ มุตํ วิญฺาตํ ปตฺตํ ปริเยสิตํ
อนุวิจริตํ มนสา, ตมหํ ชานามิ, ตมหํ อพฺภญฺาสึ, ตํ ตถาคตสฺส วิทิตํ, ตํ
ตถาคโต อุปฏฺาสี"ติ. ๒- เอวํ ตถทสฺสิตาย ตถาคโต. ตตฺถ ตถทสฺสีอตฺเถ ตถาคโตติ
ปทสมฺภโว เวทิตพฺโพ. (๕)
     กถํ ตถาวาทิตาย ตถาคโต? ยํ รตฺตึ ภควา โพธิมณฺเฑ อปราชิตปลฺลงฺเก
นิสินฺโน จตุนฺนํ ๓- มารานํ มตฺถกํ มทฺทิตฺวา อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ
อภิสมฺพุทฺโธ, ยญฺจ รตฺตึ ยมกสาลานมนฺตเร อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา
ปรินิพฺพายิ, เอตฺถนฺตเร ปญฺจจตฺตาฬีสวสฺสปริมาเณ กาเล ปมโพธิยาปิ
มชฺฌิมโพธิยาปิ ปจฺฉิมโพธิยาปิ ยํ ภควตา ภาสิตํ สุตฺตํ เคยฺยํ ฯเปฯ เวทลฺลํ,
สพฺพํ อตฺถโต จ พฺยญฺชนโต จ อนวชฺชํ อนุปวชฺชํ อนูนมนธิกํ สพฺพาการปริปุณฺณํ
ราคมทนิมฺมทนํ โทสโมหมทนิมฺมทนํ, นตฺถิ ตตฺถ วาลคฺคมตฺตมฺปิ ปกฺขลิตํ, สพฺพนฺตํ
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ.สํ. ๓๔/๖๑๖/๑๘๘ ๒ อํ.จตุกฺก. ๒๑/๒๔/๒๙
@๓ ติณฺณํ (สี.มโน.ปู. ๑/๑๗๐/๙๙, ป.สู. ๑/๑๒/๕๕, สุ.วิ. ๑/๗/๖๕)
@คณฺิปเท ปน ปสฺสิตพฺพํ.
เอกมุทฺทิกาย ลญฺฉิตํ วิย เอกนาฬิกาย มิตํ วิย เอกตุลาย ตุลิตํ วิย จ
ตถเมว โหติ. ยถาห "ยญฺจ จุนฺท รตฺตึ ตถาคโต อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ
อภิสมฺพุชฺฌติ, ยญฺจ รตฺตึ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายติ, ยญฺจ
เอตสฺมึ อนฺตเร ภาสติ ลปติ นิทฺทิสติ, สพฺพนฺตํ ตถเมว โหติ, โน อญฺถา.
ตสฺมา `ตถาคโต'ติ วุจฺจตี"ติ. ๑- คทอตฺโถ หิ เอตฺถ คตสทฺโท. เอวํ ตถาวาทิตาย
ตถาคโต.
     อปิจ อาคทานํ อาคโท, วจนนฺติ อตฺโถ. ตโถ อวิปรีโต อาคโท อสฺสาติ
ทการสฺส ตการํ กตฺวา ตถาคโตติ เอวเมตสฺมึ อตฺเถ ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพา. (๖)
     กถํ ตถาการิตาย ตถาคโต? ภควโต หิ วาจาย กาโย อนุโลเมติ,
กายสฺสาปิ วาจา, ตสฺมา ยถาวาที ตถาการี ยถาการี ตถาวาที จ โหติ.
เอวํภูตสฺส จสฺส ยถา วาจา, กาโยปิ ตถา คโต ปวตฺโตติ อตฺโถ. ยถา จ
กาโย, วาจาปิ ตถา คโต ปวตฺโตติ ตถาคโต. เตเนวาห "ยถาวาที ภิกฺขเว
ตถาคโต ตถาการี, ยถาการี ตถาวาที. อิติ ยถาวาที ตถาการี, ยถาการี
ตถาวาที. ตสฺมา `ตถาคโตติ วุจฺจตี"ติ. เอวํ ตถาการิตาย ตถาคโต. (๗)
     กถํ อภิภวนฏฺเน ตถาคโต? อุปริ ภวคฺคํ เหฏฺา อวีจึ ปริยนฺตํ กตฺวา
ติริยํ อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ สพฺพสตฺเต อภิภวติ สีเลน สมาธินา ปญฺาย
วิมุตฺติยา วิมุตฺติาณทสฺสเนน, น ตสฺส ตุลา วา ปมาณํ วา อตฺถิ, อตุโล
อปฺปเมยฺโย อนุตฺตโร ราชาธิราชา เทวานํ อติเทโว สกฺกานํ อติสกฺโก พฺรหฺมานํ
อติพฺรหฺมา. เตนาห "สเทวเก ภิกฺขเว โลเก ฯเปฯ สเทวมนุสฺสาย ตถาคโต
อภิภู อนภิภูโต อญฺทตฺถุทโส วสวตฺตี. ตสฺมา `ตถาคโต'ติ วุจฺจตี"ติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ที.ปา. ๑๑/๑๘๘/๑๑๗
     ตตฺเถวํ ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพา:- อคโท วิย อคโท. โก ปเนส? เทสนาวิลาโส
เจว ปุญฺุสฺสโย จ. เตน เหส มหานุภาโว ภิสกฺโก ทิพฺพาคเทน สปฺเป
วิย สพฺพปรปฺปวาทิโน สเทวกญฺจ โลกํ อภิภวติ. อิติ สพฺพโลกาภิภเว ตโถ
อวิปรีโต เทสนาวิลาสมโย เจว ปุญฺุสฺสโย จ อคโท อสฺสาติ ทการสฺส ตการํ
กตฺวา ตถาคโตติ เวทิตพฺโพ. เอวํ อภิภวฏฺเน ตถาคโต. (๘)
     อปิจ ตถาย คโตติปิ ตถาคโต, ตถํ คโตติปิ ตถาคโตติ. คโตติ อวคโต
อตีโต ปตฺโต ปฏิปนฺโนติ อตฺโถ. ตตฺถ สกลํ โลกํ ตีรณปริญฺาย ตถาย คโต
อวคโตติ ตถาคโต, โลกสมุทยํ ปหานปริญฺาย ตถาย คโต อตีโตติ ตถาคโต,
โลกนิโรธํ สจฺฉิกิริยาย ตถาย คโต ปตฺโตติ ตถาคโต, โลกนิโรธคามินิปฏิปทํ ตถํ
คโต ปฏิปนฺโนติ ตถาคโต. เตน ยํ วุตฺตํ ภควตา "โลโก ภิกฺขเว ตถาคเตน
อภิสมฺพุทฺโธ, โลกสฺมา ตถาคโต วิสํยุตฺโต. โลกสมุทโย ภิกฺขเว ตถาคเตน
อภิสมฺพุทฺโธ, โลกสมุทโย ตถาคตสฺส ปหีโน. โลกนิโรโธ ภิกฺขเว ตถาคเตน
อภิสมฺพุทฺโธ, โลกนิโรโธ ตถาคตสฺส สจฺฉิกโต. โลกนิโรธคามินี ปฏิปทา ภิกฺขเว
ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธา, โลกนิโรธคามินี ปฏิปทา ตถาคตสฺส ภาวิตา. ยํ ภิกฺขเว
สเทวกสฺส โลกสฺส ฯเปฯ อนุวิจริตํ มนสา, สพฺพนฺตํ ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธํ.
ตสฺมา `ตถาคโต'ติ วุจฺจตี"ติ. ๑- ตสฺส เอวมฺปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อิทมฺปิ จ
ตถาคตสฺส ตถาคตภาวทีปเน มุขมตฺตเมว. สพฺพากาเรน ตถาคโตว ตถาคตสฺส
ตถาคตภาวํ วณฺเณยฺย. ยสฺมา ปน สพฺพพุทฺธา ตถาคตคุเณนาปิ สมสมา, ตสฺมา สพฺเพสํ
วเสน ตถาคตานนฺติ อาห.
     อรหนฺตานนฺติ กิเลเสหิ อารกตฺตา, อรีนํ อรานญฺจ หตตฺตา, ปจฺจยาทีนํ
อรหตฺตา, ปาปกรเณน รหาภาวา ตถาคโต อรหํ. อารกา หิ โส สพฺพกิเลเสหิ
สุวิทูรวิทูเร ิโต มคฺเคน สวาสนานํ กิเลสานํ ปหีนตฺตาติ อรหํ.
@เชิงอรรถ: ๑ องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๒๓/๒๗-๘
          โส ตโต อารกา นาม         ยสฺส เยนาสมงฺคิตา
          อสมงฺคี จ โทเสหิ            นาโถ เตนารหํ มโต.
     เต จาเนน กิเลสารโย มคฺเคน หตาติ อรีนํ หตตฺตาปิ อรหํ.
          ยสฺมา ราคาทิสงฺขาตา         สพฺเพปิ อรโย หตา
          ปญฺาสตฺเถน นาเถน          ตสฺมาปิ อรหํ มโต.
     ยญฺเจตํ อวิชฺชาภวตณฺหามยนาภิ ปุญฺาทิอภิสงฺขารารํ ชรามรณเนมิอาสว-
สมุทยมเยน อกฺเขนปิ วิชฺฌิตฺวา ติภวรเถ สมาโยชิตํ อนาทิกาลปฺปวตฺตํ
สํสารจกฺกํ, ตสฺสาเนน โพธิมณฺเฑ วีริยปาเทหิ สีลปวิยํ ปติฏฺาย สทฺธาหตฺเถน
กมฺมกฺขยกราณผรสุํ คเหตฺวา สพฺเพ อรา หตาติ อรานํ หตตฺตาปิ อรหํ.
          อรา สํสารจกฺกสฺส            หตาาณาสินา ยโต
          โลกนาเถน เตเนส           อรหนฺติ ปวุจฺจติ.
     อคฺคทกฺขิเณยฺยตฺตา จ จีวราทิปจฺจเย อรหติ ปูชาวิเสสญฺจ. เตเนว จ
อุปฺปนฺเน ตถาคเต เย เกจิ มเหสกฺขา เทวมนุสฺสา, น เต อญฺตฺถ ปูชํ
กโรนฺติ. ตถา หิ พฺรหฺมา สหมฺปติ สิเนรุมตฺเตน รตนทาเมน ตถาคตํ ปูเชสิ,
ยถาพลญฺจ อญฺเ เทวา มนุสฺสา จ พิมฺพิสารโกสลราชาทโย. ปรินิพฺพุตมฺปิ
จ ภควนฺตํ อุทฺทิสฺส ฉนฺนวุติโกฏิธนํ วิสฺสชฺเชตฺวา อโสกมหาราชา สกลชมฺพุทีเป
จตุราสีติ วิหารสหสฺสานิ ปติฏฺาเปสิ, โก ปน วาโท อญฺเสํ ปูชาวิเสสานนฺติ
ปจฺจยาทีนํ อรหตฺตาปิ อรหํ.
                ปูชาวิเสสํ สห ปจฺจเยหิ
                ยสฺมา อยํ อรหติ โลกนาโถ
                อตฺถานุรูปํ อรหนฺติ โลเก
                ตสฺมา ชิโน อรหติ นามเมตํ.
     ยถา จ โลเก เย เกจิ ปณฺฑิตมานิโน พาลา อสิโลกภเยน รโห ปาปํ
กโรนฺติ, เอวเมส น กทาจิ กโรตีติ ปาปกรเณ รหาภาวโตปิ อรหํ.
          ยสฺมา นตฺถิ รโห นาม     ปาปกมฺเมสุ ตาทิโน
          รหาภาเวน เตเนส       อรหํ อิติ วิสฺสุโต.
     เอวํ สพฺพถาปิ
          อารกตฺตา หตตฺตา จ      กิเลสารีน โส มุนิ
          หตสํสารจกฺกาโร         ปจฺจยาทีนมารโห
          น รโห กโรติ ปาปานิ     อรหนฺเตน ปวุจฺจตีติ.
ยสฺมา สพฺพพุทฺธา อรหตฺตคุเณนาปิ สมสมา, ตสฺมา สพฺเพสํ วเสน
"อรหนฺตานนฺ"ติ อาห.
     สมฺมาสมฺพุทฺธานนฺติ สมฺมา สามญฺจ สพฺพธมฺมานํ พุทฺธตฺตา สมฺมาสมฺพุทฺโธ.
ตถาเหส สพฺพธมฺเม สมฺมาสมฺพุทฺโธ, อภิญฺเยฺเย ธมฺเม อภิญฺเยฺยโต พุทฺโธ,
ปริญฺเยฺเย ธมฺเม ปริญฺเยฺยโต, ปหาตพฺเพ ธมฺเม ปหาตพฺพโต, สจฺฉิกาตพฺเพ
ธมฺเม สจฺฉิกาตพฺพโต, ภาเวตพฺเพ ธมฺเม ภาเวตพฺพโต. เตเนวาห:-
           "อภิญฺเยฺยํ อภิญฺาตํ     ภาเวตพฺพญฺจ ภาวิตํ
            ปหาตพฺพํ ปหีนมฺเม      ตสฺมา พุทฺโธสฺมิ พฺราหฺมณา"ติ. ๑-
     อถ วา จกฺขุํ ทุกฺขสจฺจํ, ตสฺส มูลการณภาเวน สมุฏฺาปิกา ปุริมตณฺหา
สมุทยสจฺจํ, อุภินฺนํ อปฺปวตฺติ นิโรธสจฺจํ, นิโรธปชานนา ปฏิปทา มคฺคสจฺจนฺติ
เอวํ เอเกกปทุทฺธาเรนาปิ สพฺพธมฺเม สมฺมา สามญฺจ พุทฺโธ. เอส นโย
@เชิงอรรถ: ๑ ม.ม. ๑๓/๓๙๙/๓๘๕, ขุ.สุ. ๒๕/๕๖๔/๔๔๘
โสตฆานชิวฺหากายมเนสุ. เอเตเนว นเยน รูปาทีนิ ฉ อายตนานิ,
จกฺขุวิญฺาณาทโย ฉ วิญฺาณกายา, จกฺขุสมฺผสฺสาทโย ฉ ผสฺสา, จกฺขุสมฺผสฺสชาทโย
ฉ เวทนา, รูปสญฺาทโย ฉ สญฺา, รูปสญฺเจตนาทโย ฉ เจตนา, รูปตณฺหาทโย
ฉ ตณฺหากายา, รูปวิตกฺกาทโย ฉ วิตกฺกา, รูปวิจาราทโย ฉ วิจารา,
รูปกฺขนฺธาทโย ปญฺจกฺขนฺธา, ทส กสิณานิ, ทส อนุสฺสติโย, อุทฺธุมาตกสญฺาทิ-
วเสน ทส สญฺา, เกสาทโย ทฺวตฺตึสาการา, ทฺวาทสายตนานิ, อฏฺารส ธาตุโย,
กามภวาทโย นว ภวา, ปมาทีนิ จตฺตาริ ฌานานิ, เมตฺตาภาวนาทโย จตสฺโส
อปฺปมญฺา, จตสฺโส อรูปสมาปตฺติโย, ปฏิโลมโต ชรามรณาทีหิ, อนุโลมโต
อวิชฺชาทีนิ ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺคานิ จ โยเชตพฺพานิ. ตตฺรายํ เอกปทโยชนา:-
ชรามรณํ ทุกฺขสจฺจํ, ชาติ สมุทยสจฺจํ, อุภินฺนํ นิสฺสรณํ นิโรธสจฺจํ, นิโรธปฺ-
ปชานนา ปฏิปทา มคฺคสจฺจนฺติ เอวํ เอเกกปทุทฺธาเรน สพฺพธมฺเม สมฺมา สามญฺจ
พุทฺโธ อนุพุทฺโธ ปฏิวิทฺโธ. ยํ วา ปน กิญฺจ อตฺถิ เนยฺยํ นาม, สพฺพสฺส
สมฺมา สมฺพุทฺธตฺตา วิโมกฺขนฺติกาณวเสน สมฺมาสมฺพุทฺโธ. ตสฺส ปน วิภาโค
อุปริ อาวิ ภวิสฺสติ. ยสฺมา ปน สพฺพพุทฺธา สมฺมาสมฺพุทฺธคุเณนาปิ สมสมา,
ตสฺมา สพฺเพสํ วเสน "สมฺมาสมฺพุทฺธานนฺ"ติ อาห.
     [๓๘] อิทานิ ปริยนฺตปาริสุทฺธิอปริยนฺตปาริสุทฺธิสีลทฺวเย เอเกกเมว สีลํ
ปญฺจธา ภินฺทิตฺวา ทสฺเสตุํ อตฺถิ สีลํ ปริยนฺตํ, อตฺถิ สีลํ อปริยนฺตนฺติอาทิมาห.
อิตเรสุ ปน ตีสุ สีเลสุ ตถาวิโธ เภโท นตฺถีติ. ตตฺถ ลาภปริยนฺตนฺติ ลาเภน
ปริยนฺโต เภโท เอตสฺสาติ ลาภปริยนฺตํ. เอวํ เสสานิปิ. ยโสติ ปเนตฺถ
ปริวาโร. อิธาติ อิมสฺมึ โลเก. เอกจฺโจติ เอโก. ลาภเหตูติ ลาโภเยว เหตุ
ลาภเหตุ, ตสฺมา ลาภเหตุโตติ วุตฺตํ โหติ. เหตฺวตฺเถ นิสฺสกฺกวจนํ. "ลาภ-
ปจฺจยา ลาภการณา"ติ ตสฺเสว เววจนํ. เหตุเมว หิ ปฏิจฺจ เอตํ ผลเมตีติ
ปจฺจโยติ จ, ผลุปฺปตฺตึ การยตีติ การณนฺติ จ วุจฺจติ.
     ยถาสมาทินฺนนฺติ ยํ ยํ สมาทินฺนํ คหิตํ. วีติกฺกมตีติ อชฺฌาจรติ. เอวรูปานีติ
เอวํสภาวานิ, วุตฺตปฺปการานีติ อธิปฺปาโย. สีลานีติ คหฏฺสีลานิ วา โหนฺตุ
ปพฺพชิตสีลานิ วา, เยสํ อาทิมฺหิ วา อนฺเต วา เอกํ ภินฺนํ, ตานิ ปริยนฺเต
ฉินฺนสาฏโก วิย ขณฺฑานิ. เยสํ เวมชฺเฌ เอกํ ภินฺนํ, ตานิ มชฺเฌ วินิวิทฺธ-
สาฏโก วิย ฉิทฺทานิ. เยสํ ปฏิปาฏิยา เทฺว วา ตีณิ วา ภินฺนานิ, ตานิ
ปิฏฺิยา วา กุจฺฉิยา วา อุฏฺิเตน ทีฆวฏฺฏาทิสณฺาเนน วิสภาควณฺเณน กาฬ-
รตฺตาทีนํ อญฺตรสรีรวณฺณา คาวี วิย สพลานิ. เยสํ อนฺตรนฺตรา เอเกกานิ
ภินฺนานิ, ตานิ อนฺตรนฺตรา วิสภาควณฺณพินฺทุวิจิตฺรา คาวี วิย กมฺมาสานิ.
อวิเสเสน วา สพฺพานิปิ สตฺตวิเธน เมถุนสํโยเคน โกธูปนาหาทีหิ จ ปาปธมฺเมหิ
อุปหตตฺตา ขณฺฑานิ ฉิทฺทานิ สพลานิ กมฺมาสานีติ. ตานิเยว ตณฺหาทาสพฺยโต
โมเจตฺวา ภุชิสฺสภาวากรเณน น ภุชิสฺสานิ. พุทฺธาทีหิ วิญฺูหิ นปสตฺถตฺตา
น วิญฺุปฺปสตฺถานิ. ตณฺหาทิฏฺีหิ ปรามฏฺตฺตา, เกนจิ วา "อยํ เต สีเลสุ
โทโส"ติ ปรามฏฺุํ สกฺกุเณยฺยตาย ปรามฏฺานิ. อุปจารสมาธึ อปฺปนาสมาธึ วา,
อถ วา มคฺคสมาธึ ผลสมาธึ วา น สํวตฺตยนฺตีติ อสมาธิสํวตฺตนิกานิ. น
สมาธิสํวตฺตนิกานีติปิ ปาโ.
     เกนจิ ปน "ขณฺฑานีติ กุสลานํ ธมฺมานํ อปฺปติฏฺาภูตตฺตา, ฉิทฺทานีติปิ
เอวํ. สพลานีติ วิวณฺณกรณตฺตา, กมฺมาสานีติปิ เอวํ น ภุชฺชิสฺสานีติ ตณฺหา-
ทาสพฺยํ คตตฺตา. น วิญฺุปฺปสตฺถานีติ กุสเลหิ ครหิตตฺตา. ปรามฏฺานีติ ตณฺหาย
คหิตตฺตา. อสมาธิสํวตฺตนิกานีติ วิปฺปฏิสารวตฺถุภูตตฺตา"ติ เอวมตฺถํ วณฺณยนฺติ.
     น อวิปฺปฏิสารวตฺถุกานีติ วิปฺปฏิสาราวหตฺตา อวิปฺปฏิสารสฺส ปติฏฺา น
โหนฺตีติ อตฺโถ. น ปาโมชฺชวตฺถุกานีติ อวิปฺปฏิสารชาย ทุพฺพลปีติยา น
วตฺถุภูตานิ ตสฺสา อนาวหตฺตา. เอวํ เสเสสุปิ โยชนา กาตพฺพา. น
ปีติวตฺถุกานีติ ทุพฺพลปีติชาย พลวปีติยา น วตฺถุภูตานิ. น ปสฺสทฺธิวตฺถุกานีติ
พลวปีติชาย กายจิตฺตปฺปสฺสทฺธิยา น วตฺถุภูตานิ. น สุขวตฺถุกานีติ ปสฺสทฺธิชสฺส
กายิกเจตสิกสุขสฺส น วตฺถุภูตานิ. น สมาธิวตฺถุกานีติ สุขชสฺส สมาธิสฺส น
วตฺถุภูตานิ. น ยถาภูตาณทสฺสนวตฺถุกานีติ สมาธิปทฏฺานสฺส
ยถาภูตาณทสฺสนสฺส น วตฺถุภูตานิ.
     น เอกนฺตนิพฺพิทายาติอาทีสุ นการเมว อาหริตฺวา "น วิราคายา"ติอาทินา
นเยน เสสปเทหิปิ โยเชตพฺพํ. น วิราคายาติอาทีสุ สนการโก วา ปาโ.
ตตฺถ เอกนฺตนิพฺพิทายาติ เอกนฺเตน วฏฺเฏ นิพฺพินฺทนตฺถาย น สํวตฺตนฺตีติ
สมฺพนฺโธ. เอวํ เสเสสุปิ โยเชตพฺพํ. วิราคายาติ วฏฺเฏ วิรชฺชนตฺถาย. นิโรธายาติ
วฏฺฏสฺส นิโรธนตฺถาย. อุปสมายาติ นิโรธิตสฺส ปุน อนุปฺปตฺติวเสน วฏฺฏสฺส
อุปสมนตฺถาย. อภิญฺายาติ วฏฺฏสฺส อภิชานนตฺถาย. สมฺโพธายาติ
กิเลสนิทฺทาวิคฺคเมน วฏฺฏโต ปพุชฺฌนตฺถาย. นิพฺพานายาติ อมตนิพฺพานตฺถาย.
     ยถาสมาทินฺนํ สิกฺขาปทํ วีติกฺกมายาติ ยถาสมาทินฺนสฺส สิกฺขาปทสฺส
วีติกฺกมนตฺถาย. วิภตฺติวิปลฺลาสวเสน ปเนตฺถ อุปโยควจนํ กตํ. จิตฺตมฺปิ น
อุปฺปาเทตีติ จิตฺตุปฺปาทสุทฺธิยา สีลสฺส อติวิสุทฺธภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ, น ปน
จิตฺตุปฺปาทมตฺเตน สีลํ ภิชฺชติ. กึ โส วีติกฺกมิสฺสตีติ กิมตฺถํ วีติกฺกมํ
กริสฺสติ, เนว วีติกฺกมํ กริสฺสตีติ อตฺโถ. อขณฺฑานีติอาทีนิ เหฏฺา วุตฺตปฏิ-
ปกฺขนเยน เวทิตพฺพานิ. น ขณฺฑานีติปิ ปาโ. "เอกนฺตนิพฺพิทายา"ติอาทีสุ เอกนฺเตน
วฏฺเฏ นิพฺพินฺทนตฺถายาติอาทินา นเยน โยเชตพฺพํ. เอตฺถ ปน นิพฺพิทายาติ วิปสฺสนา.
วิราคายาติ มคฺโค. นิโรธาย อุปสมายาติ นิพฺพานํ. อภิญฺาย สมฺโพธายาติ มคฺโค.
นิพฺพานายาติ นิพฺพานเมว. เอกสฺมึ าเน วิปสฺสนา, ทฺวีสุ มคฺโค, ตีสุ นิพฺพานํ
วุตฺตนฺติ เอวํ อวตฺถานกถา เวทิตพฺพา. ปริยาเยน ปน สพฺพานิเปตานิ
มคฺคเววจนานิปิ นิพฺพานเววจนานิปิ โหนฺติเยว.
     [๓๙] อิทานิ ปริยนฺตาปริยนฺตวเสน วิชฺชมานปฺปเภทํ ทสฺเสตฺวา ปุน ธมฺม-
วเสน ชาติวเสน ปจฺจยวเสน สมฺปยุตฺตวเสน สีลปฺปเภทํ ทสฺเสตุํ กึ สีลนฺติอาทิมาห.
ตตฺถ สมุฏฺาติ เอเตนาติ สมุฏฺานํ. ปจฺจยสฺเสตํ นามํ. กึ สมุฏฺานมสฺสาติ
กึสมุฏฺานํ. กตินํ ธมฺมานํ สโมธานํ สมวาโย อสฺสาติ กติธมฺมสโมธานํ.
     เจตนา สีลนฺติ ปาณาติปาตาทีนิ วิรมนฺตสฺส วตฺตปฏิปตฺตึ วา ปูเรนฺตสฺส
เจตนา. เจตสิกํ สีลนฺติ ปาณาติปาตาทีหิ วิรมนฺตสฺส วิรติ. อปิจ เจตนาสีลํ
นาม ปาณาติปาตาทีนิ ปชหนฺตสฺส สตฺตกมฺมปถเจตนา. เจตสิกํ สีลํ นาม
"อภิชฺฌํ โลเก ปหาย วิคตาภิชฺเฌน เจตสา วิหรตี"ติอาทินา ๑- นเยน วุตฺตา
อนภิชฺฌาอพฺยาปาทสมฺมาทิฏฺิธมฺมา. สํวโร สีลนฺติ เอตฺถ ปญฺจวิโธ เวทิตพฺโพ
ปาติโมกฺขสํวโร สติสํวโร าณสํวโร ขนฺติสํวโร วีริยสํวโรติ. ตตฺถ "อิมินา
ปาติโมกฺขสํวเรน อุเปโต โหติ สมุเปโต"ติ ๒- อยํ ปาติโมกฺขสํวโร. "รกฺขติ
จกฺขุนฺทฺริยํ, จกฺขุนฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชตี"ติ ๓- อยํ สติสํวโร.
          "ยานิ โสตานิ โลกสฺมึ (อชิตาติ ภควา)   สติ เตสํ นิวารณํ
           โสตานํ สํวรํ พฺรูมิ                  ปญฺาเยเต ปิธียเร"ติ ๔-
     อยํ าณสํวโร. ปจฺจยปฺปฏิเสวนมฺปิ เอตฺเถว สโมธานํ คจฺฉติ. โย ปนายํ
"ขโม โหติ สีตสฺส อุณฺหสฺสา"ติอาทินา ๕- นเยน อาคโต อยํ ขนฺติสํวโร นาม.
โย จายํ "อุปฺปนฺนํ กามวิตกฺกํ นาธิวาเสตี"ติอาทินา ๕- นเยน อาคโต, อยํ
วีริยสํวโร นาม. อาชีวปาริสุทฺธิปิ เอตฺเถว สโมธานํ คจฺฉติ. อิติ อยํ ปญฺจวิโธปิ
สํวโร, ยา จ ปาปภีรุกานํ กุลปุตฺตานํ สมฺปตฺตวตฺถุโต วิรติ, สพฺพเมตํ สํวรสีลนฺติ
เวทิตพฺพํ. อวีติกฺกโม สีลนฺติ สมาทินฺนสีลสฺส กายิกวาจสิโก อวีติกฺกโม. อิทํ
ตาว กึ สีลนฺติ ปญฺหสฺส วิสฺสชฺชนํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ที.สี. ๙/๒๑๗/๗๒ ๒ อภิ.วิ. ๓๕/๕๑๑/๒๙๖
@๓ ที.สี. ๙/๒๑๗/๗๐, ม.มู. ๑๒/๒๙๕/๒๕๘, องฺ.ติก. ๒๐/๑๖/๑๐๘
@๔ ขุ.สุ. ๒๕/๑๐๔๒/๕๓๒ ๕ ม.มู. ๑๒/๒๔,๒๖/๑๔-๕
     กติ สีลานีติ ปญฺหสฺส วิสฺสชฺชเน กุสลสีลํ อกุสลสีลํ อพฺยากตสีลนฺติ
เอตฺถ ยสฺมา โลเก เตสํ เตสํ สตฺตานํ ปกติ สีลนฺติ วุจฺจติ, ยํ สนฺธาย
"อยํ สุขสีโล อยํ ทุกฺขสีโล อยํ กลหสีโล อยํ มณฺฑนสีโล"ติ ภณนฺติ. ตสฺมา
เตน ปริยาเยน อตฺถุทฺธารวเสน อกุสลสีลมฺปิ วุตฺตํ. ตํ ปน "สุตฺวาน สํวเร
ปญฺา"ติ ๑- วจนโต อิธาธิปฺเปตสีลํ น โหตีติ.
     ยสฺมา ปน เจตนาทิเภทสฺส สีลสฺส สมฺปยุตฺตจิตฺตํ สมุฏฺานํ, ตสฺมา
กุสลจิตฺตสมุฏฺานํ กุสลสีลนฺติอาทิมาห.
     สํวรสโมธานํ สีลนฺติ สํวรสมฺปยุตฺตขนฺธา. เต หิ สํวเรน สมาคตา
มิสฺสีภูตาติ สํวรสโมธานนฺติ วุตฺตา. เอวํ อวีติกฺกมสโมธานํ สีลมฺปิ เวทิตพฺพํ.
ตถาภาเว ชาตเจตนา สโมธานํ สีลนฺติ สํวรภาเว อวีติกฺกมภาเว ชาตเจตนา-
สมฺปยุตฺตขนฺธา. ยสฺมา จ ตีสุปิ เจเตสุ ตํสมฺปยุตฺตธมฺมา อธิปฺเปตา, ตสฺมา
เจตนาสโมธาเนน เจตสิกานมฺปิ สงฺคหิตตฺตา เจตสิกสโมธานสีลํ วิสุํ นิทฺทิฏฺนฺติ
เวทิตพฺพํ. เหฏฺา เจตนาทโย ธมฺมา "สีลนฺ"ติ วุตฺตา. น เกวลํ เต เอว
สีลํ, ตํสมฺปยุตฺตา ธมฺมาปิ สีลเมวาติ ทสฺสนตฺถํ อยํ ติโก วุตฺโตติ เวทิตพฺโพ.
     [๔๐] อิทานิ ยสฺมา เจตนาเจตสิกา สํวราวีติกฺกมาเยว โหนฺติ น วิสุํ,
ตสฺมา สํวราวีติกฺกเมเยว ยาว อรหตฺตมคฺคา สาธารณกฺกเมน โยเชนฺโต ปาณาติปาตํ
สํวรฏฺเน สีลํ, อวีติกฺกมฏฺเน สีลนฺติอาทิมาห. ปาณาติปาตา เวรมณิอาทโย
หิ ยสฺมา อตฺตโน อตฺตโน ปจฺจนีกํ สํวรนฺติ, น วีติกฺกมนฺติ จ, ตสฺมา
สํวรณโต อวีติกฺกมนโต จ สํวรฏฺเน สีลํ อวีติกฺกมนฏฺเน สีลํ นาม โหติ.
ตตฺถ ปาณาติปาตํ สํวรฏฺเนาติ ปาณาติปาตสฺส ปิทหนฏฺเน สีลํ. กึ ตํ?
ปาณาติปาตา เวรมณี. สา จ ตํ สํวรนฺตีเยว ตํ น วีติกฺกมตีติ อวีติกฺกมฏฺเน
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๒/๑
สีลํ. เอวเมว อทินฺนาทานา เวรมณิอาทโย อนภิชฺฌาอพฺยาปาทสมฺมาทิฏฺิโย
โยเชตพฺพา.
     ปาณาติปาตนฺติอาทีสุ ปน ทสสุ อกุสลกมฺมปเถสุ ปาณสฺส อติปาโต
ปาณาติปาโต, ปาณวโธ ปาณฆาโตติ วุตฺตํ โหติ. ปาโณติ เจตฺถ โวหารโต
สตฺโต, ปรมตฺถโต ชีวิตินฺทฺริยํ. ตสฺมึ ปน ปาเณ ปาณสญฺิโน ชีวิตินฺทฺริยุ-
ปจฺเฉทกอุปกฺกมสมุฏฺาปิกา กายวจีทฺวารานํ อญฺตรทฺวารปฺปวตฺตา วธกเจตนา
ปาณาติปาโต. โส คุณวิรหิเตสุ ติรจฺฉานคตาทีสุ ปาเณสุ ขุทฺทเก ปาเณ
อปฺปสาวชฺโช, มหาสรีเร มหาสาวชฺโช. กสฺมา? ปโยคมหนฺตตาย. ปโยคสมตฺเตปิ
วตฺถุมหนฺตตาย. คุณวนฺเตสุ มนุสฺสาทีสุ อปฺปคุเณ ปาเณ อปฺปสาวชฺโช, มหาคุเณ
มหาสาวชฺโช. สรีรคุณานํ ปน สมภาเว สติ กิเลสานํ อุปกฺกมานญฺจ มุทุตาย
อปฺปสาวชฺโช, ติพฺพตาย มหาสาวชฺโชติ เวทิตพฺโพ. ตสฺส ปญฺจ สมฺภารา:-
ปาโณ, ปาณสญฺิตา, วธกจิตฺตํ, อุปกฺกโม, เตน มรณนฺติ.
     อทินฺนสฺส อาทานํ อทินฺนาทานํ, ปรสฺส หรณํ, ๑- เถยฺยํ โจริกาติ วุตฺตํ
โหติ. ตตฺถ อทินฺนนฺติ ปรปริคฺคหิตํ, ยตฺถ ปโร ยถา กามการิตํ อาปชฺชนฺโต
อทณฺฑารโห อนุปวชฺโช จ โหติ, ตสฺมึ ปริคฺคหิเต ปรปริคฺคหิตสญฺิโน
ตทาทายกอุปกฺกมสมุฏฺาปิกา กายวจีทฺวารานํ อญฺตรทฺวารปฺปวตฺตา เถยฺยเจตนา
อทินฺนาทานํ. ตํ หีเน ปรสนฺตเก อปฺปสาวชฺชํ, ปณีเต มหาสาวชฺชํ.
กสฺมา? วตฺถุปณีตตาย. วตฺถุสมตฺเต สติ คุณาธิกานํ สนฺตเก วตฺถุสฺมึ มหาสาวชฺชํ,
ตํ ตํ คุณาธิกํ อุปาทาย ตโต ตโต หีนคุณสฺส สนฺตเก วตฺถุสฺมึ อปฺปสาวชฺชํ.
ตสฺส ปญฺจ สมฺภารา:- ปรปริคฺคหิตํ, ปรปริคฺคหิตสญฺิตา เถยฺยจิตฺตํ, อุปกฺกโม,
เตน หรณนฺติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปรสํหรณํ
     กาเมสูติ เมถุนสมาจาเรสุ. มิจฺฉาจาโรติ เอกนฺตนินฺทิโต ลามกาจาโร.
ลกฺขณโต ปน อสทฺธมฺมาธิปฺปาเยน กายทฺวารปฺปวตฺตา อคมนียฏฺานวีติกฺกมเจตนา
กาเมสุ มิจฺฉาจาโร.
     ตตฺถ อคมนียฏฺานํ นาม ปุริสานํ ตาว มาตุรกฺขิตา ปิตุรกฺขิตา
มาตาปิตุรกฺขิตา ภาตุรกฺขิตา ภคินีรกฺขิตา าติรกฺขิตา โคตฺตรกฺขิตา ธมฺมรกฺขิตา
สารกฺขา สปริทณฺฑาติ มาตุรกฺขิตาทโย ทส, ธนกฺกีตา ฉนฺทวาสินี โภควาสินี
ปฏวาสินี โอทปตฺตกินี โอภตจุมฺพฏา ทาสี จ ภริยา จ, กมฺมการี จ ภริยา
จ, ธชาหฏา มุหุตฺติกาติ ธนกฺกีตาทโย ทสาติ วีสติ อิตฺถิโย. อิตฺถีสุ ปน
ทฺวินฺนํ สารกฺขาสปริทณฺฑานํ ทสนฺนญฺจ ธนกฺกีตาทีนนฺติ ทฺวาทสนฺนํ อิตฺถีนํ
อญฺเ ปุริสา อิทํ อคมนียฏฺานํ นาม.
     โส เนส มิจฺฉาจาโร สีลาทิคุณรหิเต อคมนียฏฺาเน อปฺปสาวชฺโช,
สีลาทิคุณสมฺปนฺเน มหาสาวชฺโช. ตสฺส จตฺตาโร สมฺภารา:- อคมนียวตฺถุ, ตสฺมึ
เสวนจิตฺตํ, เสวนปฺปโยโค, มคฺเคนมคฺคปฺปฏิปตฺติอธิวาสนนฺติ.
     มุสาติ วิสํวาทนปุเรกฺขารสฺส อตฺถภญฺชโก วจีปโยโค, กายปฺปโยโค วา.
วิสํวาทนาธิปฺปาเยน ปนสฺส ปรวิสํวาทกกายวจีปโยคสมุฏฺาปิกา เจตนา
มุสาวาโท. อปโร นโย:- มุสาติ อภูตํ อตจฺฉํ วตฺถุ. วาโทติ ตสฺส ภูตโต
ตจฺฉโต วิญฺาปนํ. ลกฺขณโต ปน อตถํ วตฺถุํ ตถโต ปรํ วิญฺาเปตุกามสฺส
ตถาวิญฺตฺติสมุฏฺาปิกา เจตนา มุสาวาโท. โส ยมตฺถํ ภญฺชติ, ตสฺส อปฺปตาย
อปฺปสาวชฺโช, มหนฺตตาย มหาสาวชฺโช. อปิจ คหฏฺานํ อตฺตโน สนฺตกํ
อทาตุกามตาย นตฺถีติอาทินยปฺปวตฺโต อปฺปสาวชฺโช, สกฺขินา หุตฺวา อตฺถภญฺชนตฺถํ
วุตฺโต มหาสาวชฺโช. ปพฺพชิตานํ อปฺปกํ เตสํ วา สปฺปึ วา ลภิตฺวา หสาธิปฺปาเยน
"อชฺช คาเม เตสํ นที มญฺเ สนฺทตี"ติ ปูรณกถานเยน ปวตฺโต อปฺปสาวชฺโช,
อทิฏฺเยว ปน ทิฏฺนฺติอาทินา นเยน วทนฺตานํ มหาสาวชฺโช. ตสฺส จตฺตาโร
สมฺภารา:- อตถํ วตฺถุ, วิสํวาทนจิตฺตํ, ตชฺโช, วายาโม, ปรสฺส ตทตฺถวิชานนนฺติ.
     ยาย วาจาย ยสฺส ตํ วาจํ ภาสติ, ตสฺส หทเย อตฺตโน ปิยภาวํ, ปรสฺส
จ สุญฺภาวํ กโรติ, สา ปิสุณา วาจา. ยาย ปน อตฺตานมฺปิ ปรมฺปิ ผรุสํ
กโรติ, ยา วาจา สยมฺปิ ผรุสา เนว กณฺณสุขา น หทยสุขา วา, อยํ
ผรุสา วาจา. เยน สมฺผํ ปลปติ นิรตฺถกํ, โส สมฺผปฺปลาโป. เตสํ มูลภูตา
เจตนาปิ ปิสุณาวาจาทินามเมว ลภติ. สา เอว จ อิธ อธิปฺเปตาติ.
     ตตฺถ สํกิลิฏฺจิตฺตสฺส ปเรสํ วา เภทาย อตฺตโน ปิยกมฺยตาย วา กายวจี-
ปโยคสมุฏฺาปิกา เจตนา ปิสุณา วาจา. สา ยสฺส เภทํ กโรติ, ตสฺส อปฺปคุณตาย
อปฺปสาวชฺชา, มหาคุณตาย มหาสาวชฺชา. ตสฺสา จตฺตาโร สมฺภารา:-
ภินฺทิตพฺโพ ปโร, "อิติ อิเม นานา ภวิสฺสนฺตี"ติ เภทปุเรกฺขารตา วา "อิติ
อหํ ปิโย ภวิสฺสามิ วิสฺสาสิโก"ติ ปิยกมฺยตา วา, ตชฺโช วายาโม, ตสฺส
ตทตฺถวิชานนนฺติ. ปเร ปน อภินฺเน กมฺมปถเภโท นตฺถิ, ภินฺเนเยว โหติ.
     ปรสฺส มมฺมจฺเฉทกกายวจีปโยคสมุฏฺาปิกา เอกนฺตผรุสเจตนา ผรุสา วาจา.
มมฺมจฺเฉทโกปิ ปน ปโยโค จิตฺตสณฺหตาย ผรุสวาจา น โหติ. มาตาปิตโร หิ
กทาจิ ปุตฺตเก เอวมฺปิ วทนฺติ "โจรา โว ขณฺฑาขณฺฑิกํ กโรนฺตู"ติ. อุปฺปล-
ปตฺตมฺปิ จ เนสํ อุปริ ปตนฺตํ น อิจฺฉนฺติ. อาจริยูปชฺฌายา จ กทาจิ นิสฺสิตเก
เอวํ วทนฺติ "กึ อิเม อหิริกา อโนตฺตปฺปิโน, นิทฺธมถ เน"ติ. อถ จ เนสํ
อาคมาธิคมสมฺปตฺตึ อิจฺฉนฺติ. ยถา จ จิตฺตสณฺหตาย ผรุสวาจา น โหติ,
เอวํ วจนสณฺหตาย อผรุสวาจาปิ น โหติ. น หิ มาราเปตุกามสฺส "อิทํ สุขํ
สยาเปถา"ติ วจนํ อผรุสวาจา โหติ, จิตฺตผรุสตาย ปเนสา ผรุสา วาจาว.
สา ยํ สนฺธาย ปวตฺติตา, ตสฺส อปฺปคุณตาย อปฺปสาวชฺชา, มหาคุณตาย
มหาสาวชฺชา. ตสฺสา ตโย สมฺภารา:- อกฺโกสิตพฺโพ ปโร, กุปิตจิตฺตํ,
อกฺโกสนาติ.
     อนตฺถวิญฺาปกกายวจีปโยคสมุฏฺาปิกา อกุสลเจตนา สมฺผปฺปลาโป. โส
อาเสวนมนฺทตาย อปฺปสาวชฺโช, อาเสวนมหนฺตตาย มหาสาวชฺโช. ตสฺส เทฺว
สมฺภารา:- ภารตยุทฺธสีตาหรณาทินิรตฺถกถาปุเรกฺขารตา, ตถารูปิกถากถนญฺจาติ.
ปเร ปน ตํ กถํ อคณฺหนฺเต กมฺมปถเภโท นตฺถิ, ปเรน สมฺผปฺปลาเป คหิเตเยว
โหติ.
     อภิชฺฌายตีติ อภิชฺฌา, ปรภณฺฑาภิมุขี หุตฺวา ตนฺนินฺนตาย ปวตฺตตีติ
อตฺโถ. สา "อโห วต อิทํ มมสฺสา"ติ เอวํ ปรภณฺฑาภิชฺฌายนลกฺขณา, อทินฺนา
ทานํ วิย อปฺปสาวชฺชา มหาสาวชฺชา จ. ตสฺส เทฺว สมฺภารา:- ปรภณฺฑํ,
อตฺตโน ปริณามนญฺจาติ. ปรภณฺฑวตฺถุเก หิ โลเภ อุปฺปนฺเนปิ น ตาว
กมฺมปถเภโท โหติ, ยาว "อโห วต อิทํ มมสฺสา"ติ อตฺตโน น ปริณาเมติ.
     หิตสุขํ พฺยาปาทยตีติ พฺยาปาโท. โส ปรวินาสาย มโนปโทสลกฺขโณ,
ผรุสา วาจา วิย อปฺปสาวชฺโช มหาสาวชฺโช จ. ตสฺส เทฺว สมฺภารา:-
ปรสตฺโต จ, วินาสจินฺตาติ. ปรสตฺตวตฺถุเก ๑- หิ โกเธ อุปฺปนฺเนปิ น ตาว
กมฺมปถเภโท โหติ, ยาว "อโห วตายํ อุจฺฉิชฺเชยฺย วินสฺเสยฺยา"ติ ตสฺส วินาสํ
น จินฺเตติ.
     ยถาภุจฺจคฺคหณาภาเวน มิจฺฉา ปสฺสตีติ มิจฺฉาทิฏฺิ. สา "นตฺถิ
ทินฺนนฺ"ติอาทินา นเยน วิปรีตทสฺสนลกฺขณา, สมฺผปฺปลาโป วิย อปฺปสาวชฺชา
มหาสาวชฺชา จ, อปิจ อนิยตา อปฺปสาวชฺชา นิยตา มหาสาวชฺชา. ตสฺสา
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ปรสนฺตกวตฺถุเก
เทฺว สมฺภารา:- วตฺถุโน คหิตาการวิปรีตตา, ยถา จ ตํ คณฺหาติ, ตถาภาเวน
ตสฺสุปฏฺานนฺติ. ตตฺถ นตฺถิกาเหตุกอกิริยทิฏฺีหิ เอว กมฺมปถเภโท โหติ,
อญฺทิฏฺีหิ.
     อิเมสํ ปน ทสนฺนํ อกุสลกมฺมปถานํ ธมฺมโต โกฏฺาสโต อารมฺมณโต
เวทนาโต มูลโตติ ปญฺจหากาเรหิ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.
     ตตฺถ ธมฺมโตติ เอเตสุ หิ สตฺต ปฏิปาฏิยา เจตนาธมฺมาว โหนฺติ,
อภิชฺฌาทโย ตโต เจตนาสมฺปยุตฺตา.
     โกฏฺาสโตติ ปฏิปาฏิยา สตฺต, มิจฺฉาทิฏฺิ จาติ อิเม อฏฺ กมฺมปถา
เอว โหนฺติ, โน มูลานิ. อภิชฺฌาพฺยาปาทา กมฺมปถา เจว มูลานิ จ.
อภิชฺฌา หิ มูลํ ปตฺวา โลโภ อกุสลมูลํ โหติ, พฺยาปาโท โทโส อกุสลมูลํ.
     อารมฺมณโตติ ปาณาติปาโต ชีวิตินฺทฺริยารมฺมณโต สงฺขารารมฺมโณ.
อทินฺนาทานํ สตฺตารมฺมณํ สงฺขารารมฺมณํ วา. มิจฺฉาจาโร โผฏฺพฺพวเสน
สงฺขารารมฺมโณ. สตฺตารมฺมโณติปิ เอเก. มุสาวาโท สตฺตารมฺมโณ วา
สงฺขารารมฺมโณ วา. ตถา ปิสุณา วาจา. ผรุสา วาจา สตฺตารมฺมณาว
สมฺผปฺปลาโป ทิฏฺสุตมุตวิญฺาตวเสน สตฺตารมฺมโณ วา สงฺขารารมฺมโณ วา
ตถา อภิชฺฌาพฺยาปาโท สตฺตารมฺมโณว มิจฺฉาทิฏฺิ เตภูมกธมฺมวเสน
สงฺขารารมฺมณา.
     เวทนาโตติ ปาณาติปาโต ทุกฺขเวทโน โหติ. กิญฺจาปิ หิ ราชาโน โจรํ
ทิสฺวา หสมานาปิ "คจฺฉถ ภเณ, มาเรถ นนฺ"ติ วทนฺติ, สนฺนิฏฺาปกเจตนา
ปน เนสํ ทุกฺขสมฺปยุตฺตาว โหติ. อทินฺนาทานํ ติเวทนํ. ตํ หิ ปรภณฺฑํ ทิสฺวา
หฏฺตุฏฺสฺส คณฺหโต สุขเวทนํ โหติ, ภีตตสิตสฺส คณฺหโต ทุกฺขเวทนํ, ตถา
วิปากนิสฺสนฺทผลานิ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส. คหณกาเล มชฺฌตฺตภาเว ิตสฺส ปน
คณฺหโต อทุกฺขมสุขเวทนํ โหติ. มิจฺฉาจาโร สุขมชฺฌตฺตวเสน ทฺวิเวทโน,
สนฺนิฏฺาปกจิตฺเต ปน มชฺฌตฺตเวทโน น โหติ. มุสาวาโท อทินฺนาทาเน วุตฺตนเยเนว
ติเวทโน. ตถา ปิสุณา วาจา ผรุสา วาจา ทุกฺขเวทนาว. สมฺผปฺปลาโป
ติเวทโน. ปเรสุ หิ สาธุการํ เทนฺเตสุ เจลาทีนิ อุกฺขิปนฺเตสุ หฏฺตุฏฺสฺส
สิตาหรณภารตยุทฺธาทีนิ กถนกาเล โส สุขเวทโน โหติ, ปมํ ทินฺนเวตฺตเนน
เอเกน ปจฺฉา อาคนฺตฺวา "อาทิโต ปฏฺาย กเถหี"ติ วุตฺเต "นิรวเสสํ ยถานุสนฺธิกํ
ปกิณฺณกกถํ กเถสฺสามิ นุ โข, โน"ติ โทมนสฺสิตสฺส กถนกาเล ทุกฺขเวทโน
โหติ, มชฺฌตฺตสฺส กถยโต อทุกฺขมสุขเวทโน โหติ. อภิชฺฌา สุขมชฺฌตฺตวเสน
ทฺวิเวทนา, ตถา มิจฺฉาทิฏฺิ. พฺยาปาโท ทุกฺขเวทโน.
     มูลโตติ ปาณาติปาโต โทสโมหวเสน ทฺวิมูลโก โหติ, อทินฺนาทานํ โทสโมหวเสน
วา โลภโมหวเสน วา, มิจฺฉาจาโร โลภโมหวเสน, มุสาวาโท โทสโมหวเสน
วา โลภโมหวเสน วา. ตถา ปิสุณา วาจา สมฺผปฺปลาโป จ. ผรุสา วาจา
โทสโมหวเสน, อภิชฺฌา โมหวเสน เอกมูลา, ตถา พฺยาปาโท. มิจฺฉาทิฏฺิ
โลภโมหวเสน ทฺวิมูลาติ.
                       อกุสลกมฺมปถกถา นิฏฺิตา.
                          ------------
     ปาณาติปาตาทีหิ ปน วิรติโย, อนภิชฺฌาอพฺยาปาทสมฺมาทิฏฺิโย จาติ อิเม
ทส กุสลกมฺมปถา นาม. ปาณาติปาตาทีหิ เอตาย วิรมนฺติ, สยํ วา
วิรมติ, วิรมณมตฺตเมว วา เอตนฺติ วิรติ. ยา ปาณาติปาตาทีหิ วิรมนฺตสฺส
กุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตา วิรติ, สา ปเภทโต ติวิธา โหติ สมฺปตฺตวิรติ สมาทานวิรติ
สมุจฺเฉทวิรตีติ. ตตฺถ อสมาทินฺนสิกฺขาปทานํ อตฺตโน ชาติวยพาหุสจฺจาทีนิ
ปจฺจเวกฺขิตฺวา "อยุตฺตํ อมฺหากํ เอวรูปํ กาตุนฺ"ติ สมฺปตฺตวตฺถุํ อวีติกฺกมนฺตานํ
อุปฺปชฺชมานา วิรติ สมฺปตฺตวิรติ นาม. สมาทินฺนสิกฺขาปทานํ ปน สิกฺขาปท-
สมาทาเน จ ตตุตฺตริ จ อตฺตโน ชีวิตมฺปิ ปริจฺจชิตฺวา วตฺถุํ อวีติกฺกมนฺตานํ
อุปฺปชฺชมานา วิรติ สมาทานวิรติ นาม. อริยมคฺคสมฺปยุตฺตา ปน วิรติ
สมุจฺเฉทวิรติ นาม, ยสฺมา อุปฺปตฺติโต ปภุติ อริยปุคฺคลานํ "ปาณํ
ฆาเตสฺสามา"ติอาทิจิตฺตมฺปิ น อุปฺปชฺชตีติ.
     อิทานิ อกุสลกมฺมปถานํ วิย อิเมสํ กุสลกมฺมปถานํ ธมฺมโต โกฏฺาสโต
อารมฺมณโต เวทนาโต มูลโตติ ปญฺจหากาเรหิ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.
     ตตฺถ ธมฺมโตติ เอเตสุปิ ปฏิปาฏิยา สตฺต เจตนาปิ วฏฺฏนฺติ วิรติโยปิ
อนฺเต ตโย เจตนาสมฺปยุตฺตาว.
     โกฏฺาสโตติ ปฏิปาฏิยา สตฺต กมฺมปถา เอว, โน มูลานิ, อนฺเต ตโย
กมฺมปถา เจว มูลานิ จ. อนภิชฺฌา หิ มูลํ ปตฺวา อโลโภ กุสลมูลํ โหติ,
อพฺยาปาโท อโทโส กุสลมูลํ, สมฺมาทิฏฺิ อโมโห กุสลมูลํ.
     อารมฺมณโตติ ปาณาติปาตาทีนํ อารมฺมณาเนว เอเตสํ อารมฺมณานิ.
วีติกฺกมิตพฺพโตเยว หิ เวรมณี นาม โหติ. ยถา ปน นิพฺพานารมฺมโณ อริยมคฺโค
กิเลเส ปชหติ, เอวํ ชีวิตินฺทฺริยาทิอารมฺมณาเปเต กมฺมปถา ปาณาติปาตาทีนิ
ทุสฺสีลฺยานิ ปชหนฺตีติ.
     เวทนาโตติ สพฺเพ สุขเวทนา วา โหนฺติ มชฺฌตฺตเวทนา วา. กุสลํ ปตฺวา
หิ ทุกฺขา เวทนา นาม นตฺถิ.
     มูลโตติ ปฏิปาฏิยา สตฺต าณสมฺปยุตฺตจิตฺเตน วิรมนฺตสฺส อโลภอโทสอโมหวเสน
ติมูลา โหนฺติ, าณวิปฺปยุตฺตจิตฺเตน วิรมนฺตสฺส อโลภาโทสวเสน ทฺวิมูลา.
อนภิชฺฌา าณสมฺปยุตฺตจิตฺเตน วิรมนฺตสฺส อโทสาโมหวเสน ทฺวิมูลา,
าณวิปฺปยุตฺตจิตฺเตน วิรมนฺตสฺส อโทสวเสน เอกมูลา. อโลโภ ปน อตฺตนาว อตฺตโน
มูลํ น โหติ. อพฺยาปาเทปิ เอเสว นโย. สมฺมาทิฏฺิ อโลภาโทสวเสน ทฺวิมูลาวาติ.
                       กุสลกมฺมปถกถา นิฏฺิตา.
                           -----------
     [๔๑] เอวํ ทสกุสลกมฺมปถวเสน สีลํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ เนกฺขมฺมาทีนํ
อรหตฺตมคฺคปริโยสานานํ สตฺตตฺตึสธมฺมานํ วเสน ทสฺเสตุํ เนกฺขมฺเมน
กามจฺฉนฺทํ สํวรฏฺเน สีลํ อวีติกฺกมฏฺเน สีลนฺติอาทิมาห. ตตฺถ ยสฺมา
เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทํ สํวรติ น วีติกฺกมติ, ตสฺมา เนกฺขมฺมํ สีลนฺติ อธิปฺปาโย.
ปจฺจตฺตตฺเถ วา กรณวจนํ เนกฺขมฺมนฺติ อตฺโถ. เอส นโย เสเสสุ. ปาฬิยํ ปน
เนกฺขมฺมอพฺยาปาเท ทสฺเสตฺวา เหฏฺา วุตฺตนยตฺตา เสสํ สงฺขิปิตฺวา อนฺเต
อรหตฺตมคฺโคเยว ทสฺสิโต.
     เอวํ สํวรอวีติกฺกมวเสน สีลํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ เตสํเยว ทฺวินฺนํ
ปเภททสฺสนตฺถํ ปญฺจ สีลานิ ปาณาติปาตสฺส ปหานํ สีลนฺติอาทิมาห. เอตฺถ จ
ปาณาติปาตสฺส ปหานํ สีลํ, ปาณาติปาตา เวรมณี สีลํ, ปาณาติปาตสฺส
ปฏิปกฺขเจตนา สีลํ, ปาณาติปาตสฺส สํวโร สีลํ, ปาณาติปาตสฺส อวีติกฺกโม
สีลนฺติ โยชนา กาตพฺพา. ปหานนฺติ จ โกจิ ธมฺโม นาม นตฺถิ อญฺตฺร
วุตฺตปฺปการานํ ปาณาติปาตาทีนํ อนุปฺปาทมตฺตโต. ยสฺมา ปน ตํ ตํ
ปหานํ ตสฺส ตสฺส กุสลสฺส ธมฺมสฺส ปติฏฺานฏฺเน อุปธารณํ โหติ,
วิปฺปกิณฺณสภาวากรเณน จ สโมธานํ, ตสฺมา ปุพฺเพ วุตฺเตเนว อุปธารณ-
สโมธานสงฺขาเตน สีลนฏฺน สีลนฺติ วุตฺตํ. อิตเร จตฺตาโร ธมฺมา ตโต
เวรมณิวเสน ตสฺส ตสฺส สํวรวเสน ตทุภยสมฺปยุตฺตเจตนาวเสน ตํ ตํ
อวีติกฺกมนฺตสฺส อวีติกฺกมวเสน จ เจตโส ปวตฺติสมฺภาวํ สนฺธาย วุตฺตา.
     อถ วา ปหานมฺปิ ธมฺมโต อตฺถิเยว. กถํ. ปหียเต อเนน ปาณาติปาตาทิปฺ-
ปฏิปกฺโข, ปชหติ วา ตํ ปฏิปกฺขนฺติ ปหานํ. กินฺตํ? สพฺเพปิ กุสลา ขนฺธา.
อญฺเ ปน อาจริยา "เนกฺขมฺมาทีสุปิ `เวรมณี สีลนฺ'ติ วจนมตฺตํ คเหตฺวา สพฺพ-
กุสเลสุปิ นิยตเยวาปนกภูตา วิรติ นาม อตฺถี"ติ วทนฺติ, น ตถา อิธาติ. เอวมิเมหิ
ปหานาทีหิ ปญฺจหิ ปเทหิ วิเสเสตฺวา ปริยนฺตาปริยนฺตสีลทฺวเย อปริยนฺตสีลเมว
วุตฺตํ. ตสฺมา เอวํ หิ เอวรูปานิ สีลานิ จิตฺตสฺส อวิปฺปฏิสาราย สํวตฺตนฺติ
ฯเปฯ สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรนฺโต สิกฺขตีติ วุตฺตํ.
     ตตฺถ อวิปฺปฏิสาราย สํวตฺตนฺตีติ "สํวโร อวิปฺปฏิสารตฺถายา"ติ ๑- จ
"อวิปฺปฏิสารตฺถานิ โข อานนฺท กุสลานิ สีลานิ อวิปฺปฏิสารานิสํสานี"ติ ๒- จ
วจนโต อวิปฏิสารตฺถาย สํวตฺตนฺติ "วิปฺปฏิสาโร ปาโมชฺชตฺถายา"ติ ๓- จ "โยนิโสมน
สิกโรโต ปาโมชฺชํ ชายตี"ติ ๓- จ วจนโต ปาโมชฺชาย สํวตฺตนฺติ "ปามุชฺชํ ปี
ตตฺถายา"ติ ๑- จ "ปมุทิตสฺส ปีติ ชายตี"ติ ๑- จ วจนโต ปีติยา สํวตฺตนฺติ. "ปีติ
ปสฺสทฺธตฺถายา"ติ ๑- จ "ปีติมนสฺส กาโย ปสฺสมฺภตี"ติ ๔- จ วจนโต ปสฺสทฺธิยา
สํวตฺตนฺติ "ปสฺสทฺธิ สุขตฺถายา"ติ จ "ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวเทตี"ติ จ วจนโต
โสมนสฺสาย สํวตฺตนฺติ. เจตสิกํ สุขํ หิ โสมนสฺสนฺติ วุจฺจติ. อาเสวนายาติ
ภุสา เสวนา อาเสวนา. กสฺส อาเสวนา? อนนฺตรํ โสมนสฺสวจเนน สุขสฺส
วุตฺตตฺตา สุขํ สิทฺธํ. "สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยตี"ติ จ วจนโต เตน สุเขน สมาธิ
@เชิงอรรถ: ๑ วิ.ป. ๘/๓๖๖/๓๔๔ ๒ ก ๒๔/๑/๑,๒๕๘ ๓ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๗๓/๘๙
@๔ ที.สี. ๙/๔๖๖/๒๐๔ ที.ปา. ๓/๓๒๒/๒๑๔, สํ.มหา. ๑๙/๓๗๖, อํ. ปญฺจก. ๒๒/๒๖/๒๓
สิทฺโธ โหติ. เอวํ สิทฺธสฺส สมาธิสฺส อาเสวนา. ตสฺส สมาธิสฺส อาเสวนาย
สํวตฺตนฺติ, ปคุณพลวภาวาย สํวตฺตนฺตีติ อตฺโถ. ภาวนายาติ ตสฺเสว สมาธิสฺส
วุทฺธิยา. พหุลีกมฺมายาติ ตสฺเสว สมาธิสฺส ปุนปฺปุนํ กิริยาย. อวิปฺปฏิสาราทิปฺ-
ปวตฺติยา มูลการณํ หุตฺวา สมาธิสฺส สทฺธินฺทฺริยาทิอลงฺการสาธเนน อลงฺการาย
สํวตฺตนฺติ. อวิปฺปฏิสาราทิกสฺส สมาธิสมฺภารสฺส สาธเนน ปริกฺขาราย
สํวตฺตนฺติ "เย จ โข อิเม ๑- ปพฺพชิเตน ชีวิตปริกฺขารา สมุทาเนตพฺพา"ติอาทีสุ ๒-
วิย หิ เอตฺถ สมฺภารตฺโถ ปริกฺขารสทฺโท. "รโถ เสตปริกฺขาโร, ฌานกฺโข
จกฺกวีริโย"ติอาทีสุ ๓- ปน อลงฺการตฺโถ. "สตฺตหิ นครปริกฺขาเรหิ สุปริกฺขตํ
โหตี"ติอาทีสุ  ๔- ปริวารตฺโถ. อิธ ปน อลงฺการปริวารานํ วิสุํ อาคตตฺตา
สมฺภารตฺโถติ วุตฺตํ. สมฺภารตฺโถ จ ปจฺจยตฺโถติ. มูลการณภาเวเนว สมาธิ-
สมฺปยุตฺตผสฺสาทิธมฺมสมฺปตฺติสาธเนน. ปริวาราย สํวตฺตนฺติ ๑- สมาธิสฺส วิปสฺสนาย
จ ปทฏฺานภาวปาปเนน วสีภาวปาปเนน จ ปริปุณฺณภาวสาธนโต ปาริปูริยา
สํวตฺตนฺติ.
     เอวํ สีลูปริสฺสเย สพฺพาการปริปูรํ สมาธึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ "สมาหิเตน
จิตฺเตน ยถาภูตํ ปชานาติ ปสฺสติ, ยถาภูตํ ชานํ ปสฺสํ นิพฺพินฺทติ, นิพฺพินฺทํ
วิรชฺชติ, วิราคา วิมุจฺจตี"ติ ๕- วจนโต สีลมูลกานิ สมาธิปทฏฺานานิ ยถาภูตาณ-
ทสฺสนาทีนิ ทสฺเสนฺโต เอกนฺตนิพฺพิทายาติอาทิมาห. นิพฺพิทาย หิ ทสฺสิตาย
ตสฺสา ปทฏฺานภูตํ ยถาภูตาณทสฺสนํ ทสฺสิตเมว โหติ. ตสฺมึ หิ อสิทฺเธ
นิพฺพิทา น สิชฺฌตีติ. ตานิ ปน วุตฺตตฺถาเนว. ยถาภูตาณทสฺสนํ ปเนตฺถ
สปฺปจฺจยนามรูปปริคฺคโห.
@เชิงอรรถ: ๑ ม. เย เกจิเม ๒ ม.มู. ๑๒/๑๙๒/๑๖๓ ๓ สํ.มหา. ๑๙/๔/๕
@๔ องฺ.สตฺตก. ๒๓/๖๔/๑๐๗ (สฺยา) ๕ ที.ปา. ๑๑/๓๕๙/๒๗๒, ขุ.ปฏิ. ๓๑/๗๓/๘๙
     เอวํ อมตมหานิพฺพานปริโยสานํ สีลปฺปโยชนํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตสฺส สีลสฺส
อธิสีลสิกฺขาภาวํ ตํมูลกา จ อธิจิตฺตอธิปญฺาสิกฺขา ทสฺเสตุกาโม เอวรูปานํ
สีลานํ สํวรปาริสุทฺธิ อธิสีลนฺติอาทิมาห. ตตฺถ สํวโรเยว. ปาริสุทฺธิ สํวร-
ปาริสุทฺธิ. เอวรูปานํ อปริยนฺตภูตานํ วิวฏฺฏนิสฺสิตานํ สีลานํ สํวรปาริสุทฺธิ
วิวฏฺฏนิสฺสิตตฺตา เสสสีลโต อธิกสีลนฺติ วุจฺจติ. สํวรปาริสุทฺธิยา ิตํ จิตฺตนฺต
เอทิสาย สีลสํวรปาริสุทฺธิยา ปติฏฺิตํ จิตฺตํ สุฏฺุ อวิปฺปฏิสาราทีนํ อาวหณโต
น วิกฺเขปํ คจฺฉติ, สมาธิสฺมึ ปติฏฺาตีติ อตฺโถ. อวิกฺเขโปเยว ปาริสุทฺธิ
อวิกฺเขปปาริสุทฺธิ. โส สพฺพมลวิรหิโต นิพฺเพธภาคิโย สมาธิ เสสสมาธิโต อธิกตฺตา
อธิจิตฺตนฺติ วุจฺจติ. จิตฺตสีเสน เหตฺถ สมาธิ นิทฺทิฏฺโ. สํวรปาริสุทฺธึ สมฺมา
ปสฺสตีติ ปริสุทฺธึ สีลสํวรํ าตปริญฺาวเสน ตีรณปริญฺาวเสน จ สมฺมา ปสฺสติ,
เอวเมว อวิกฺเขปปาริสุทฺธิสงฺขาตํ ปาริสุทฺธํ สมาธึ สมฺมา ปสฺสติ. เอวํ ปสฺสโต
จสฺส ทสฺสนสงฺขาตา ปาริสุทฺธิ ทสฺสนปาริสุทฺธิ. สาเยว เสสปญฺาย อธิกตฺตา
อธิปญฺาติ วุจฺจติ. โย ตตฺถาติ โย ตตฺถ สํวรอวิกฺเขปทสฺสเนสุ. สํวรฏฺโติ
สํวรภาโว. เอวเมว อวิกฺเขปฏฺทสฺสนฏฺา จ เวทิตพฺพา. อธิสีลเมว สิกฺขา
อธิสีลสิกฺขา. เอวํ อิตราปิ เวทิตพฺพา.
     เอวํ ติสฺโส สิกฺขาโย ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตาสํ ปาริปูริกฺกมํ ทสฺเสตุํ อิมา
ติสฺโส สิกฺขาโย อาวชฺชนฺโต สิกฺขตีติอาทิมาห. ตสฺสตฺโถ:- ปจฺเจกํ ปริปูเรตุํ
อาวชฺชนฺโตปิ สิกฺขติ นาม, อาวชฺชิตฺวา "อยํ นาม สิกฺขา"ติ ชานนฺโตปิ สิกฺขติ
นาม, ชานิตฺวา ปุนปฺปุนํ ปสฺสนฺโตปิ สิกฺขติ นาม, ปสฺสิตฺวา ยถาทิฏฺ
ปจฺจเวกฺขนฺโตปิ สิกฺขติ นาม, ปจฺจเวกฺขิตฺวา ตตฺเถว จิตฺตํ อจลํ กตฺวา
ปติฏฺเปนฺโตปิ สิกฺขติ นาม, ตํ ตํ สิกฺขาสมฺปยุตฺตสทฺธาวีริยสติสมาธิปญฺาหิ
สกสกกิจฺจํ กโรนฺโตปิ สิกฺขาติ นาม, อภิญฺเยฺยาภิชานนกาเลปิ ตํ ตํ กิจฺจํ
กโรนฺโต ติสฺโสปิ สิกฺขาโย สิกฺขาติ นามาติ. ปุน ปญฺจสีลานีติอาทีนิ
วุตฺตตฺถาเนว.
อรหตฺตมคฺเคน สพฺเพ กิเลสนนฺติอาทีสุ ปน อรหนฺตานํ สุฏฺุ วิปฺปฏิสาราทิ-
อภาวโต อาเสวนาทิภาวโต จ ตานิ ปทานิ ยุชฺชนฺเตว. เอกนฺตนิพฺพิทายาติอาทีนิ
ปน สติปฏฺานสมฺมปฺปธานานิ วิย มคฺคกฺขเณเยว โยเชตพฺพานิ.
     [๔๒] สํวรปาริสุทฺธึ สมฺมา ปสฺสติ, อวิกฺเขปปาริสุทฺธึ สมฺมา ปสฺสตีติ
อิทํ ปน วจนทฺวยํ ผลสมาปตฺตตฺถาย วิปสฺสนาวเสน โยเชตพฺพํ, ทุติยวจนํ ปน
นิโรธสมาปตฺตตฺถาย วิปสฺสนาวเสนาปิ ยุชฺชติ. อาวชฺชนฺโต สิกฺขตีติอาทีสุ ปญฺจสุ
วจเนสุ อรหโต สิกฺขิตพฺพาภาเวปิ อเสกฺขสีลกฺขนฺธาทิสภาวโต "สิกฺขาตี"ติ วุตฺตนฺติ
เวทิตพฺพํ. สทฺธาย อธิมุจฺจนฺโต สิกฺขตีติอาทีนิ ปน มคฺคกฺขณํเยว สนฺธาย
วุตฺตานิ. อญฺานิปิ อุปจารวิปสฺสนามคฺควเสน วุตฺตานิ วจนานิ ยถาโยคํ
โยเชตพฺพานีติ.
                    สีลมยาณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
                          -------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๗ หน้า ๒๑๗-๒๔๗.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=47&A=4865&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=47&A=4865&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=31&i=86
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=31&A=951
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=31&A=1200
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=31&A=1200
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๑
http://84000.org/tipitaka/read/?index_31