อรรถกถาเล่มที่ ๔๘ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ปฏิสํ.อ.๒ (สทฺธมฺม.๒)

                    ๖๙. อาสยานุสยาณนิทฺเทสวณฺณนา
     [๑๑๓] อาสยานุสยาณนิทฺเทเส อิธ ตถาคโตติอาทิ ปญฺจธา ปิโต
นิทฺเทโส. ตตฺถ อาสยานุสยา วุตฺตตฺถา เอว. จริตนฺติ ปุพฺเพ กตํ กุสลากุสลํ
กมฺมํ. อธิมุตฺตินฺติ สมฺปติ กุสเล อกุสเล วา จิตฺตโวสฺสคฺโค. ภพฺพาภพฺเพติ ภพฺเพ
@เชิงอรรถ: ๑ สี.ก. ภยตฺตา
จ อภพฺเพ จ. อริยาย ชาติยา สมฺภวนฺติ ชายนฺตีติ ภพฺพา. วตฺตมานสมีเป
วตฺตมานวจนํ. ภวิสฺสนฺติ ชายิสฺสนฺตีติ วา ภพฺพา, ภาชนภูตาติ อตฺโถ. เย
อริยมคฺคปฏิเวธสฺส อนุจฺฉวิกา อุปนิสฺสยสมฺปนฺนา, เต ภพฺพา. วุตฺตปฏิปกฺขา
อภพฺพา.
     กตโม จ ๑- สตฺตานํ อาสโยติอาทิ นิทฺเทสสฺส ปฏินิทฺโท. ตตฺถ สสฺสโตติ
นิจฺโจ. โลโกติ อตฺตา. อิธ สรีรํเยว นสฺสติ, อตฺตา ปน อิธ ปรตฺถ จ โสเยวาติ
มญฺนฺติ. โส หิ สยํเยว อาโลเกตีติ กตฺวา "โลโก"ติ มญฺนฺติ. อสสฺสโตติ
อนิจฺโจ. อตฺตา สรีเรเนว สห นสฺสตีติ มญฺนฺติ. อนฺตวาติ ปริตฺเต กสิเณ
ฌานํ อุปฺปาเทตฺวา ตํปริตฺตกสิณารมฺมณํ จิตฺตํ สปริยนฺโต อตฺตาติ มญฺนฺติ.
อนนฺตวาติ น อนฺตวา อปฺปมาเณ กสิเณ ฌานํ อุปฺปาเทตฺวา ตํ
อปฺปมาณกสิณารมฺมณํ จิตฺตํ สปริยนฺโต อตฺตาติ มญฺนฺติ. ตํ ชีวํ ตํ สรีรนฺติ ชีโว
จ สรีรญฺจ ตํเยว. ชีโวติ อตฺตา. ลิงฺควิปลฺลาเสน นปุํสกวจนํ กตํ. สรีรนฺติ
ราสฏฺเน ขนฺธปญฺจกํ. อญฺ ชีวํ อญฺ สรีรนฺติ อญฺโ ชีโว อญฺ ขนฺธปญฺจกํ.
โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ ขนฺธา อิเธว วินสฺสนฺติ, สตฺโต มรณโต
ปรํ โหติ วิชฺชติ น นสฺสติ. "ตถาคโต"ติ เจตฺถ สตฺตาธิวจนนฺติ วทนฺติ. เกจิ
ปน "ตถาคโตติ อรหา"ติ วทนฺติ. อิเม "น โหตี"ติ ปกฺเข โทสํ ทิสฺวา เอวํ
คณฺหนฺติ. น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ ขนฺธา อิเธว นสฺสนฺติ, ตถาคโต
จ มรณโต ปรํ น โหติ อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสติ. อิเม "โหตี"ติ ปกฺเข โทสํ ทิสฺวา
เอวํ คณฺหนฺติ. โหติ จ น จ โหตีติ อิเม เอเกกปกฺขปริคฺคเห โทสํ ทิสฺวา
อุภยปกฺขํ คณฺหนฺติ. เนว โหติ น น โหตีติ อิเม อุภยปกฺขปริคฺคเห โทสํ
ทิสฺวา อุภยปกฺขปริคฺคเห อุภยโทสาปตฺตึ ทิสฺวา "โหตีติ จ น โหติ, เนว โหตีติ
จ น โหตี"ติ อมราวิกฺเขปปกฺขํ คณฺหนฺติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ม. จ-สทฺโท นตฺถิ
     อยํ ปเนตฺถ อฏฺกถานโย "สสฺสโต โลโกติ วา"ติอาทีหิ ทสหากาเรหิ
ทิฏฺปเภโทว วุตฺโต. ตตฺถ สสฺสโต โลโกติ จ ขนฺธปญฺจกํ โลโกติ คเหตฺวา "อยํ
โลโก นิจฺโจ ธุโว สพฺพกาลิโก"ติ  คณฺหนฺตสฺส สสฺสตนฺติ คหณาการปฺปวตฺตา
ทิฏฺิ. อสสฺสโตติ ตเมว โลกํ "อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสตี"ติ คณฺหนฺตสฺส
อุจฺเฉทคฺคหณาการปฺปวตฺตา ทิฏฺิ. อนฺตวาติ ปริตฺตกสิณลาภิโน สุปฺปมตฺเต วา
สราวมตฺเต วา กสิเณ สมาปนฺนสฺส อนฺโตสมาปตฺติยํ ปวตฺติตรูปารูปธมฺเม "โลโก"ติ จ
กสิณปริจฺเฉทนฺเตน "อนฺตวา"ติ จ คณฺหสฺส "อนฺตวา โลโก"ติ คหณาการปฺปวตฺตา
ทิฏฺิ. สา สสฺสตทิฏฺิปิ โหติ อุจฺเฉททิฏฺิปิ. วิปุลกสิณลาภิโน ปน ตสฺมึ กสิเณ
สมาปนฺนสฺส อนฺโตสมาปตฺติยํ ปวตฺติตรูปรูปธมฺเม "โลโก"ติ  จ กสิณปริจฺเฉทนฺเตน
"น อนฺตวา"ติ จ คณฺหนฺตสฺส "อนนฺตวา โลโก"ติ คหณาการปฺปวตฺตา ทิฏฺิ.
สา สสฺสตทิฏฺิปิ โหติ อุจฺเฉททิฏฺิปิ. ตํ ชีวํ ตํ สรีรนฺติ "เภทนธมฺมสฺส
สรีรสฺเสว ชีวนฺ"ติ  คหิตตฺตา "สรีเร อุจฺฉิชฺชมาเน ชีวมฺปิ อุจฺฉิชฺชตี"ติ
อุจฺเฉทคฺคหณาการปฺปวตฺตา ทิฏฺิ. ทุติยปเท สรีรโต อญฺสฺส ชีวสฺส คหิตตฺตา
"สรีเร อุจฺฉิชฺชมาเนปิ ชีวํ น อุจฺฉิชฺชตี"ติ สสฺสตคฺคหณาการปฺปวตฺตา ทิฏฺิ.
โหติ ตถาคโตติอาทีสุ "สตฺโต ตถาคโต นาม, โส ปรํ มรณา โหตี"ติ คณฺหโต ปมา
สสฺสตทิฏฺิ. "น โหตี"ติ คณฺหโต ทุติยา อุจฺเฉททิฏฺิ. "โหติ จ น จ โหตี"ติ
คณฺหโต ตติยา เอกจฺจสสฺสตทิฏฺิ. "เนว โหติ น น โหตี"ติ คณฺหโต จตุตฺถา
อมราวิกฺเขปทิฏฺีติ.
     อิตีติ วุตฺตปฺปการทิฏฺินิสฺสยนิทสฺสนํ. ภวทิฏฺิสนฺนิสฺสิตา วา สตฺตา
โหนฺติ วิภวทิฏฺิสนฺนิสฺสิตา วาติ ภโว วุจฺจติ สสฺสโต, สสฺสตวเสน
อุปฺปชฺชมานทิฏฺิ ภวทิฏฺิ, ภโวติ ทิฏฺีติ วุตฺตํ โหติ. วิภโว วุจฺจติ
อุจฺเฉโท, อุจฺเฉทวเสน อุปฺปชฺชมานา ทิฏฺิ วิภวทิฏฺิ, วิภโวติ ทิฏฺีติ วุตฺตํ
โหติ. วุตฺตปฺปการา ทสวิธา ทิฏฺิ ภวทิฏฺิ จ วิภวทิฏฺิ จาติ ทฺวิธาว โหติ. ตาสุ
ทฺวีสุ เอเกกํ สนฺนิสฺสิตา อปสฺสิตา อลฺลีนา สตฺตา โหนฺติ.
     เอเต วา ปน อุโภ อนฺเต อนุปคมฺมาติ เอตฺถ "อคฺคิโต วา อุทกโต
วา มิถุเภทา วา"ติอาทีสุ ๑- วิย วาสทฺโท สมุจฺจยตฺโถ. เอเต วุตฺตปฺปกาเร
สสฺสตุจฺเฉทวเสน เทฺว ปกฺเข จ น อุปคนฺตฺวา อนลฺลียิตฺวา ปหายาติ อตฺโถ.
"อนุโลมิกา วา ขนฺตี"ติ วิกปฺปตฺโถว. อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสูติ อิเมสํ
ชรามรณาทีนํ ปจฺจยา อิทปฺปจฺจยา, อิทปฺปจฺจยา เอว อิทปฺปจฺจยตา, อิทปฺปจฺจยานํ วา
สมูโห อิทปฺปจฺยตา. ลกฺขณํ ปเนตฺถ สทฺทสตฺถโต ปริเยสิตพฺพํ. เต เต ปจฺจเย ปฏิจฺจ
สห สมฺมา จ อุปฺปนฺนา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา. ตสฺสา อิทปฺปจฺจยตาย จ เตสุ
ปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ จ ธมฺเมสุ. อนุโลมิกาติ โลกุตฺตรธมฺมานํ อนุโลมโต
อนุโลมิกา. ขนฺตีติ าณํ. าณํ หิ ขมนโต ขนฺติ. ปฏิลทฺธา โหตีติ สตฺเตหิ
อธิคตา โหติ อิทปฺปจฺจยตาย ขนฺติยา อุจฺเฉทตฺตานุปคโม โหติ ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมานํ
ปจฺจยสามคฺคิยํ อายตฺตวุตฺติตฺตา ปจฺจยานุปรมทสฺสเนน  ผลานุปรมทสฺสนโต.
ปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ ขนฺติยา สสฺสตตฺตานุปคโม โหติ ปจฺจยสามคฺคิยํ นวนวานํ
ปจฺจยุปฺปนฺนานํ ธมฺมานํ อุปฺปาททสฺสนโต. เอวเมเต อุโภ อนฺเต อนุปคมฺม
ปฏิจฺจสมุปฺปาทปฏิจฺจสมุปฺปนฺนธมฺมทสฺสเนน น อุจฺเฉโท น สสฺสโตติ ปวตฺตํ
สมฺมาทสฺสนํ "อนุโลมิกา ขนฺตี"ติ เวทิตพฺพํ. เอวํ หิ ตทุภยทิฏฺิปฏิปกฺขภูตา
สมฺมาทิฏฺิ วุตฺตา โหติ. ยถาภูตํ วา าณนฺติ ยถาภูตํ ยถาสภาวํ เนยฺยํ. ตตฺถ
ปวตฺตาณมฺปิ วิสยโวหาเรน "ยถาภูตาณนฺ"ติ วุตฺตํ. ตํ ปน สงฺขารุเปกฺขาปริยนฺตํ
วิปสฺสนาาณํ อิธาธิปฺเปตํ. เหฏฺา ปน "ยถาภูตาณทสฺสนนฺ"ติ ภยตูปฏฺานาณํ
วุตฺตํ. ยถาภูตํ วา าณํ สตฺเตหิ ปฏิลทฺธํ โหตีติ สมฺพนฺโธ.
     อิทานิ "สสฺสโต โลโก"ติอาทีหิ มิจฺฉาทิฏฺิปริภาวิตํ "เอเต วา ปนา"ติอาทีหิ
สมฺมาทิฏฺิปริภาวิตํ สตฺตสนฺตานํ ทสฺเสตฺวา "กามํ เสวนฺตญฺเวา"ติอาทีหิ
เสสากุสเลหิ เสสกุสเลหิ จ ปริภาวิตํ สตฺตสนฺตานํ ทสฺเสติ. ตตฺถ กามํ เสวนฺตํเยว
@เชิงอรรถ: ๑ ที.มหา. ๑๐/๑๕๒/๘๐
ปุคฺคลํ ตถาคโต ชานาตีติ โยชนา กาตพฺพา. เสวนฺติ ๑- จ อภิณฺหสมุทาจารวเสน
เสวมานํ. ปุพฺเพ อาเสวิตวเสน กิเลสกาโม ครุ อสฺสาติ กามครุโก. ตเถว
กาโม อาสเย สนฺตาเน อสฺสาติ กามาสโย. สนฺตานวเสเนว กาเม อธิมุตฺโต
ลคฺโคติ กามาธิมุตฺโต. เสเสสุปิ เอเสว นโย. เนกฺขมฺมาทีนิ วุตฺตตฺถาเนว.
กามาทีหิ จ ตีหิ เสสากุสลา, เนกฺขมฺมาทีหิ ตีหิ เสสกุสลา คหิตาว โหนฺตีติ
เวทิตพฺพา. "อยํ สตฺตานํ อาสโย"ติ ติธา วุตฺตํ สนฺตานเมว ทสฺเสติ.
     อยํ ปเนตฺถ อฏฺกถานโย "อิติ ภวทิฏฺิสนฺนิสฺสิตา วา"ติ เอวํ สสฺสตทิฏฺึ
วา สนฺนิสฺสิตา. สสฺสตทิฏฺิ หิ เอตฺถ ภวทิฏฺีติ วุตฺตา, อุจฺเฉททิฏฺิ จ
วิภวทิฏฺีติ. สพฺพทิฏฺีนํ หิ สสฺสตุจฺเฉททิฏฺีหิ สงฺคหิตตฺตา สพฺเพปิเม
ทิฏฺิคติกา สตฺตา อิมาว เทฺว ทิฏฺิโย สนฺนิสฺสิตา โหนฺติ. วุตฺตมฺปิ เจตํ
"ทฺวยนิสฺสิโต ขฺวายํ กจฺจาน โลโก เยภุยฺเยน อตฺถิตญฺเจว นตฺถิตญฺจา"ติ ๒-. เอตฺถ
หิ อตฺถิตาติ สสฺสตํ นตฺถิตาติ อุจฺเฉโท. อยํ ตาว วฏฺฏนิสฺสิตานํ ปุถุชฺชานานํ
สตฺตานํ อาสโย. อิทานิ วิวฏฺฏนิสฺสิตานํ สุทฺธสตฺตานํ อาสยํ ทสฺเสตุํ "เอเต วา ปน
อุโภ อนฺเต อนุปคมฺมา"ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ "เอเต วา ปนา"ติ เอเตเยว. "อุโภ
อนฺเต"ติ สสฺสตุจฺเฉทสงฺขาเต เทฺว อนฺเต. "อนุปคมฺมา"ติ น อลฺลียิตฺวา.
"อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสู"ติ อิทปฺปจฺจยตาย เจว
ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนธมฺเมสุ จ. "อนุโลมิกา ขนฺตี"ติ วิปสฺสนาาณํ. "ยถาภูตํ
าณนฺ"ติ  มคฺคาณํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ:- "ยา ปฏิจฺจสมุปฺปาเท เจว
ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนธมฺเมสุ จ เอเต อุโภ สสฺสตุจฺเฉทอนฺเต อนุปคนฺตฺวา
วิปสฺสนา ปฏิลทฺธา, ยญฺจ ตโต อุตฺตรึ มคฺคาณํ, อยํ สตฺตานํ
อาสโย. อยํ วฏฺฏนิสฺสิตานญฺจ วิวฏฺฏนิสฺสิตานญฺจ สพฺเพสมฺปิ สตฺตานํ อาสโย
อิทํ วสนฏฺานนฺ"ติ. อยํ อาจริยานํ สมานฏฺกถา.
@เชิงอรรถ: ๑ ก. เสวนฺตญฺเวาติ  ๒ สํ.นิ. ๑๖/๑๕/๑๘
     วิตณฺฑวาที ปนาห "มคฺโค นาม วาสํ วิทฺธํเสนฺโต คจฺฉติ, ตฺวํ มคฺโค
วาโสติ วเทสี"ติ. โส วตฺตพฺโพ "ตฺวํ อริยวาสภาณโก โหสิ น โหสี"ติ. สเจ
"น โหมี"ติ วทติ, "ตฺวํ อภาณกตาย น ชานาสี"ติ วตฺตพฺโพ. สเจ "ภาณโกสฺมี"ติ
วทติ, "สุตฺตํ อาหรา"ติ วตฺตพฺโพ. สเจ อาหรติ, อิจฺเจตํ กุสลํ. โน เจ อาหรติ,
สยํ อาหริตพฺพํ "ทสยิเม ภิกฺขเว อริยวาสา, ยทริยา อาวสึสุ วา อาวสนฺติ
วา อาวสิสฺสนฺติ วา"ติ ๑- เอตํ หิ สุตฺตํ มคฺคสฺส วาสภาวํ ทีเปติ. ตสฺมา
สุกถิตเมเวตนฺติ. อิมํ ปน ภควา สตฺตานํ อาสยํ ชานนฺโต อิเมสญฺจ ทิฏฺิคตานํ
อิเมสญฺจ วิปสฺสนาาณมคฺคาณํ อปฺปวตฺตกฺขเณปิ ชานาติ เอว. ตสฺมาเยว จ "กามํ
เสวนฺตํเยว ชานาตี"ติอาทิ วุตฺตนฺติ.
     อนุสยนิทฺเทเส อนุสยาติ เกนฏฺเน อนุสยา? อนุสยนฏฺเน. โก เอส
อนุสยนฏฺโ นามาติ? อปฺปหีนฏฺโ. เอเต หิ อปฺปหีนฏฺเน ตสฺส ตสฺส สนฺตาเน
อนุเสนฺติ นาม. ตสฺมา "อนุสยา"ติ วุจฺจนฺติ. อนุเสนฺตีติ อนุรูปํ การณํ
ลภิตฺวา อุปฺปชฺชตีติ อตฺโถ. อถาปิ สิยา:- "อนุสยนฏฺโ นาม อปฺปหีนากาโร,
โส จ อุปฺปชฺชตีติ วุตฺตํ น ยุชฺชติ, ตสฺมา น อนุสยา อุปฺปชฺชตีติ. ตตฺริทํ
ปฏิวจนํ:- "น อปฺปหีนากาโร, อนุสโยติ ปน อปฺปหีนฏฺเน ถามคตกิเลโสติ
วุจฺจติ. โส จิตฺตสมฺปยุตฺโต สารมฺมโณ สปฺปจฺจยฏฺเน สเหตุโก เอกนฺตากุสโล
อตีโตปิ โหติ อนาคโตปิ ปจฺจุปฺปนฺโนปิ, ตสฺมา อุปฺปชฺชตี"ติ วตฺตุํ ยุชฺชติ.
ตตฺริทํ ปมาณํ:- "อิเธว ตาว อภิสมยกถาย  "ปจฺจุปฺปนฺเน กิเลเส ปชหตี"ติ ๒- ปุจฺฉํ
กตฺวา อนุสยานํ ปจฺจุปฺปนฺนภาวสฺส อตฺถิตาย "ถามคโต อนุสยํ ปชหตี"ติ วุตฺตํ.
ธมฺมสงฺคณิยํ โมหสฺส ปทภาชเน  "อวิชฺชานุสโย อวิชฺชาปริยุฏฺานํ อวิชฺชาลงฺคี
โมโห อกุสลมูลํ, อยํ ตสฺมึ สมเย โมโห โหตี"ติ ๓- อกุสลจิตฺเตน สทฺธึ โมหสฺส
อุปฺปนฺนภาโว วุตฺโต. กถาวตฺถุสฺมึ "อนุสยา อพฺยากตา, อนุสยา อเหตุกา, อนุสยา
@เชิงอรรถ: ๑ องฺ.ทสก. ๒๔/๑๙/๒๓  ๒ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๒๑/๔๒๘  ๓ อภิ.สงฺ. ๓๔/๓๙๐/๑๐๙
จิตฺตวิปฺปยุตฺตา"ติ  ๑- สพฺเพ วาทา ปฏิเสธิตา. อนุสยยมเก สตฺตนฺนํ มหาวารานํ
อญฺตรสฺมึ อุปฺปชฺชนวาเร  "ยสฺส กามราคานุสโย อุปฺปชฺชติ ตสฺส ปฏิฆานุสโย
อุปฺปชฺชตี"ติอาทิ ๒- วุตฺตํ. ตสฺมา "อนุเสนฺตีติ อนุรูปํ การณํ ลภิตฺวา
อุปฺปชฺชนฺตี"ติ ยํ วุตฺตํ, ตํ อิมินา ตนฺติปฺปมาเณน ยุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ยมฺปิ
"จิตฺตสมฺปยุตฺโต สารมฺมโณ"ติอาทิ ๓- วุตฺตํ, ตมฺปิ สุวุตฺตเมว. อนุสโย หิ นาเมส
ปรินิปฺผนฺโน จิตฺตสมฺปยุตฺโต อกุสลธมฺโม"ติ นิฏฺเมตฺถ คนฺตพฺพํ.
     กามราคานุสโยติอาทีสุ กามราโค จ โส อปฺปหีนฏฺเน อนุสโย จาติ
กามราคานุสโย. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. กามราคานุสโย เจตฺถ โลภสหคตจิตฺเตสุ
สหชาตวเสน อารมฺมณวเสน จ มนาเปสุ ๔- อวเสสกามาวจรธมฺเมสุ อารมฺมณวเสเนว
อุปฺปชฺชมาโน โลโภ. ปฏิฆานุสโย จ โทมนสฺสสหคตจิตฺเตสุ สหชาตวเสน
อารมฺมณวเสน จ อมนาเปสุ ๕- อวเสสกามาวจรธมฺเมสุ อารมฺมณวเสเนว
อุปฺปชฺชมาโน โทโส. มานานุสโย ทิฏฺิคตวิปฺปยุตฺตโลภสหคตจิตฺเตสุ สหชาตวเสน
อารมฺมณวเสน จ ทุกฺขเวทนาวชฺเชสุ อวเสสกามาวจรธมฺเมสุ รูปารูปาวจรธมฺเมสุ
จ อารมฺมณวเสเนว อุปฺปชฺชมาโน มาโน. ทิฏฺานุสโย จตูสุ ทิฏฺิคตสมฺปยุตฺเตสุ.
วิจิกิจฺฉานุสโย วิจิกิจฺฉาสหคเต. อวิชฺชานุสโย ทฺวาทสสุ อกุสลจิตฺเตสุ
สหชาตวเสน อารมฺมณวเสน จ. ตโยปิ อวเสสเตภูมกธมฺเมสุ
อารมฺมณวเสเนว อุปฺปชฺชมานา ทิฏฺิวิจิกิจฺฉาโมหา. ภวราคานุสโย จตูสุ
ทิฏฺิคตวิปฺปยุตฺเตสุ อุปฺปชฺชมาโนปิ สหชาตวเสน น วุตฺโต, อารมฺมณวเสเนว ปน
รูปารูปาวจรธมฺเมสุ อุปฺปชฺชมาโน โลโภ วุตฺโต.
     [๑๑๔] อิทานิ ยถาวุตฺตานํ อนุสยานํ อนุสยนฏฺานํ ทสฺเสนฺโต ยํ
โลเกติอาทิมาห. ตตฺถ ยํ โลเก ปิยรูปนฺติ ยํ อิมสฺมึ โลเก ปิยชาติกํ ปิยสภาวํ.
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ.ก. ๓๗/๖๐๕/๓๖๙  ๒ อภิ.ย. ๓๘/๓๓๐/๕๔๓
@๓ สี.,อิ. อารมฺมโณ  ๔ สี. อมนาเปสุ  ๕ สี.,อิ. มเนเปสุ
สาตรูปนฺติ สาตชาติกํ อสฺสาทปทฏฺานํ อิฏฺารมฺมณํ. เอตฺถ สตฺตานํ
กามราคานุสโย อนุเสตีติ เอตสฺมึ อิฏฺารมฺมเณ สตฺตานํ อปฺปหีนฏฺเน
กามราคานุสโย อนุเสติ. "ปิยรูปํ สาตรูปนฺ"ติ จ อิธ กามาวจรธมฺโมเยว อธิปฺเปโต.
ยถา นาม อุทเก นิมุคฺคสฺส เหฏฺา จ อุปริ จ สมนฺตา จ อุทกเมว
โหติ, เอวเมว อิฏฺารมฺมเณ ราคุปฺปตฺติ นาม สตฺตานํ อาจิณฺณสมาจิณฺณา.
ตถา อนิฏฺารมฺมเณ ปฏิฆุปฺปตฺติ. อิติ อิเมสุ ทฺวีสุ ธมฺเมสูติ เอวํ อิเมสุ
ทฺวีสุ อิฏฺานิฏฺารมฺมณธมฺเมสุ. อวิชฺชานุปติตาติ กามราคปฏิฆสมฺปยุตฺตา หุตฺวา
อารมฺมณกรณวเสน อวิชฺชา อนุปติตา อนุคตา. วิจฺเฉทํ กตฺวาปิ ปาโ.
ตเทกฏฺโติ ตาย อวิชฺชาย สหเชกฏฺวเสน เอกโต ิโต. มาโน จ ทิฏฺิ
จ วิจิกิจฺฉา จาติ นววิธมาโน ทฺวาสฏฺิวิธา ทิฏฺิ อฏฺวตฺถุกา วิจิกิจฺฉา,
ตเทกฏฺโ มาโน จ ตเทกฏฺา ทิฏฺิ จ ตเทกฏฺา วิจิกิจฺฉา จาติ
โยชนา. ทฏฺพฺพาติ ปสฺสิตพฺพา อวคนฺตพฺพา. ตโย เอกโต กตฺวา พหุวจนํ
กตํ. ภวราคานุสโย ปเนตฺถ กามราคานุสเยเนว สงฺคหิโตติ เวทิตพฺโพ.
     จริตนิทฺเทเส เตรส เจตนา ปุญฺาภิสงฺขาโร. ทฺวาทส อปุญฺาภิสงฺขาโร.
จตสฺโส อาเนญฺชาภิสงฺขาโร. ตตฺถ กามาวจโร ปริตฺตภูมโก. อิตโร
มหาภูมโก. ตีสุปิ วา เอเตสุ โย โกจิ อปฺปวิปาโก ปริตฺตภูมโก,
มหาวิปาโก มหาภูมโกติ เวทิตพฺโพ.
     [๑๑๕] อธิมุตฺตนิทฺเทเส สนฺตีติ สํวิชฺชนฺติ. หีนาธิมุตฺติกาติ ลามกชฺฌาสยา.
ปณีตาธิมุตฺติกาติ กลฺยาณชฺฌาสยา. เสวนฺตีติ นิสฺสยนฺติ อลฺลียนฺติ. ภชนฺตีติ
อุปสงฺกมนฺติ. ปยิรุปาสนฺตีติ ปุนปฺปนํ อุปสงฺกมนฺติ. สเจ หิ อาจริยุปชฺฌายา
น สีลวนฺโต โหนฺติ, อนฺเตวาสิกสทฺธิวิหาริกา สีลวนฺโต. เต อตฺตโน
อาจริยุปชฺฌาเยปิ น อุปสงฺกมนฺติ, อตฺตโน สทิเส สารุปฺเป ภิกฺขูเยว
อุปสงฺกมนฺติ. สเจปิ อาจริยุปชฺฌายา สารุปฺปา ภิกฺขู, อิตเร อสารุปฺปา, เตปิ
น อาจริยุปชฺฌาเย อุปสงฺกมนฺติ, อตฺตโน สทิเส หีนาธิมุตฺติเกเยว อุปสงฺกมนฺติ.
เอวํ อุปสงฺกมนํ ปน น เกวลํ เอตรหิเยว, อตีตานาคเตปีติ ทสฺเสตุํ
อตีตมฺปิ อทฺธานนฺติอาทิมาห. ตตฺถ อตีตมฺปิ อทฺธานนฺติ อตีตสฺมึ กาเล,
อจฺจนฺตสํโยคตฺเถ วา อุปโยควจนํ. เสสํ อุตฺตานตฺถเมว "อิทํ ปน ทุสฺสีลานํ
ทุสฺสีลเสวนเมว, สีลวนฺตานํ สีลวนฺตเสวนเมว, ทุปฺปญฺานํ ทุปฺปญฺเสวนเมว,
ปญฺวนฺตานํ ปญฺวนฺตเสวนเมว โก นิยาเมตีติ? อชฺฌาสยธาตุ นิยาเมตีติ.
     ภพฺพาภพฺพนิทฺเทเส ฉฑฺเฑตพฺเพ ปมํ นิทฺทิสิตฺวา คเหตพฺเพ ปจฺฉา นิทฺทิสิตุํ
อุทฺเทสสฺส อุปฺปฏิปาฏิยา ปมํ อภพฺพา นิทฺทิฏฺา. อุทฺเทเส ปน ทฺวนฺทสมาเส
อจฺจิตสฺส จ มนฺทกฺขรสฺส จ ปทสฺส ปุพฺพนิปาตลกฺขณวเสน ภพฺพสทฺโท ปุพฺพํ
ปยุตฺโต กมฺมาวรเณนาติ ปญฺจวิเธน อานนฺตริยกมฺเมน. สมนฺนาคตาติ สมงฺคีภูตา.
กิเลสาวรเณนาติ นิยตมิจฺฉาทิฏฺิยา. อิมานิ เทฺว สคฺคมคฺคานํ อาวรณโต
อาวรณานิ. ภิกฺขุนีทูสกาทีนิ กมฺมานิปิ กมฺมาวรเณเนว สงฺคหิตานิ. วิปากาวรเณนาติ
อเหตุกปฏิสนฺธิยา. ยสฺมา ปน ทุเหตุกานมฺปิ อริยมคฺคปฏิเวโธ นตฺถิ,
ตสฺมา ทุเหตุกา ปฏิสนฺธิปิ วิปากาวรณเมวาติ เวทิตพฺพา. อสฺสทฺธาติ
พุทฺธาทีสุ สทฺธารหิตา. อจฺฉนฺทิกาติ กตฺตุกมฺยตากุสลจฺฉนฺทรหิตา. อุตฺตรกุรุกา
มนุสฺสา อจฺฉนฺทิกฏฺานํ ปวิฏฺา. ทุปฺปญฺาติ ภวงฺคปญฺาย ปริหีนา.
ภวงฺคปญฺาย ปน ปริปุณฺณายปิ ยสฺส ภวงฺคํ โลกุตฺตรสฺส ปาทกํ น โหติ, โสปิ
ทุปฺปญฺโเยว นาม. อภพฺพา นิยามํ โอกฺกมิตุํ กุสเลสุ ธมฺเมสุ สมฺมตฺตนฺติ กุสเลสุ
ธมฺเมสุ สมฺมตฺตนิยามสงฺขาตํ อริยมคฺคํ โอกฺกมิตุํ อภพฺพา. อริยมคฺโค หิ สมฺมา
สภาโวติ สมฺมตฺตํ, โสเยว อนนฺตรผลทาเน, สยเมว วา อจลภาวโต นิยาโม
ตํ โอกฺกมิตุํ ปวิสิตุํ อภพฺพา. น กมฺมาวรเณนาติอาทีนิ วุตฺตวิปริยาเยเนว
เวทิตพฺพานีติ.
                  อาสยานุสยาณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๘ หน้า ๔-๑๒.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=48&A=85&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=48&A=85&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=31&i=277
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=31&A=3079
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=31&A=3579
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=31&A=3579
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๑
http://84000.org/tipitaka/read/?index_31