อรรถกถาเล่มที่ ๕๓ ภาษาบาลีอักษรไทย
 สงฺคณี.อ. (อฏฺฐสาลินี)

                           ทุกนิกฺเขปกถา
     [๑๐๖๒] ทุเกสุ อโทสนิทฺเทเส เมตฺตายนวเสน เมตฺติ. เมตฺตากาโร
เมตฺตายนา. เมตฺตาย อยิตสฺส เมตฺตาสมงฺคิโน จิตฺตสฺส ภาโว เมตฺตายิตตฺตํ.
อนุทยตีติ อนุทฺทา, รกฺขตีติ อตฺโถ. อนุทฺทากาโร อนุทฺทายนา. อนุทฺทายิตสฺส
ภาโว อนุทฺทายิตตฺตํ. หิตสฺส เอสนํ ๒- หิเตสิตา. อนุกมฺปนวเสน อนุกมฺปา.
สพฺเพหิปิ อิเมหิ ปเทหิ อุปจารปฺปนปฺปตฺตาว เมตฺตา วุตฺตา. เสสปเทหิ
โลกิยโลกุตฺตโร อโทโส กถิโต.
     [๑๐๖๓] อโมหนิทฺเทเส ทุกฺเข าณนฺติ ทุกฺขสจฺเจ ปญฺา. ทุกฺขสมุทเยติอาทีสุปิ
เอเสว นโย. เอตฺถ จ ทุกฺเข าณํ สวนสมฺมสนปฏิเวธปจฺจเวกฺขณาสุ
วฏฺฏติ, ตถา ทุกฺขสมุทเย. นิโรเธ ปน สวนปฏิเวธปจฺจเวกฺขณาสุเอว, ตถา
ปฏิปทาย. ปุพฺพนฺเตติ อตีตโกฏฺาเส. อปรนฺเตติ อนาคตโกฏฺาเส.
ปุพฺพนฺตาปรนฺเตติ ตทุภเย. อิทปฺปจฺจยตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ าณนฺติ อยํ
ปจฺจโย, อิทํ ปจฺจยุปฺปนฺนํ, อิมํ ปฏิจฺจ อิทํ นิพฺพตฺตนฺติ เอวํ ปจฺจเยสุ จ
ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺเมสุ จ าณํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สนิทสฺสนตฺติกนิทฺเทโส         ๒ ฉ.ม. เอสนวเสน
     [๑๐๖๕] โลภนิทฺเทเสปิ เหฏฺา อนาคตานํ ปทานํ อยมตฺโถ,
รญฺชนวเสน ราโค. พลวรญฺชนฏฺเน สาราโค. วิสเยสุ สตฺตานํ อนุนยนโต ๑-
อนุนโย. อนุรุชฺฌตีติ อนุโรโธ, กาเมตีติ อตฺโถ. ยตฺถ กตฺถจิ ภเว สตฺตา
เอตาย นนฺทนฺติ, สยํ วา นนฺทตีติ นนฺที. นนฺที จ สา รญฺชนฏฺเน ราโค
จาติ นนฺทีราโค. ตตฺถ เอกสฺมึ อารมฺมเณ สกึ อุปฺปนฺนา ตณฺหา นนฺที,
ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชนฺตี ๒- นนฺทีราโคติ วุจฺจติ. จิตฺตสฺส สาราโคติ โย เหฏฺา
พลวรญฺชนฏฺเน "สาราโค"ติ วุตฺโต, โส น สตฺตสฺส, จิตฺตสฺเสว สาราโคติ
อตฺโถ.
     อิจฺฉนฺติ เอตาย อารมฺมณานีติ อิจฺฉา. พลวกิเลสภาเวน ๓- มุจฺฉนฺติ
เอตาย ปาณิโนติ มุจฺฉา. คิลิตฺวา ปรินิฏฺเปตฺวา คหณวเสน อชฺโฌสานํ.
อิมินา สตฺตา คิชฺฌนฺติ เคธํ อาปชฺชนฺตีติ เคโธ. ๔- พหลฏฺเน วา เคโธ.
"เคธํ วา ปวนสณฺฑนฺ"ติ ๕- หิ พหลฏฺเเนว วุตฺตํ. อนนฺตรปทํ อุปสคฺควเสน
วฑฺฒิตํ. สพฺพโต ภาเคน วา เคโธติ ปลิเคโธ. สชฺชนฺติ ๖- เอเตนาติ สงฺโค,
สคฺคนฏฺเน ๗- วา สงฺโค. โอสีทนฏฺเน วา ปงฺโก. อากฑฺฒนวเสน เอชา,
"เอชา อิมํ ปุริสํ. ปริกฑฺฒติ ตสฺส ตสฺเสว ภวสฺส อภินิพฺพตฺติยา"ติ หิ วุตฺตํ.
วญฺจนฏฺเน มายา. วฏฺฏสฺมึ สตฺตานํ ชนนฏฺเน ชนิกา, "ตณฺหา ชเนติ
ปุริสํ, จิตฺตมสฺส วิธาวตี"ติ ๘- หิ วุตฺตํ. วฏฺฏสฺมึ สตฺเต ทุกฺเขน สญฺโชยมานา
ชเนตีติ สญฺชนนี, ฆฏฺฏนฏฺเน สิพฺพตีติ สิพฺพินี, อยํ หิ วฏฺฏสฺมึ สตฺเต
จุติปฏิสนฺธิวเสน สิพฺพติ ฆฏฺเฏติ. ๙- ตุนฺนกาโร วิย ปิโลติกาย ปิโลติกํ, ตสฺมา
ฆฏฺฏนฏฺเน "สิพฺพินี"ติ วุตฺตา. อเนกปฺปการํ วิสยชาลํ, ตณฺหา
วิปฺผนฺทิตนิเวสสงฺขาตํ วา ชาลมสฺสา อตฺถีติ ชาลินี.
@เชิงอรรถ: ๑ ม. อนุ อนุ นยนโต     ๒ ฉ.ม. อุปฺปชฺชมานา          ๓ ฉ.ม. พหลกิเลสภาเวน
@๔ ก. เคธา            ๕ สี. เคธํ วา ปน วนสณฺฑํ      ๖ ฉ.ม. สญฺชนฺติ
@๗ ฉ.ม. ลคฺคนตฺเถน      ๘ สํ.ส. ๑๕/๕๕/๔๒           ๙ ฉ. ฆเฏติ
     อากฑฺฒนฏฺเน สีฆโสตา สริตา วิยาติ สริตา, อลฺลฏฺเน วา สริตา,
วุตฺตเญฺหตํ "สริตานิ สิเนหิตานิ จ, โสมนสฺสานิ ภวนฺติ ชนฺตุโน"ติ, ๑- อลฺลานิ
เจว สินิทฺธานิ จาติ อยํ เหตฺถ อตฺโถ. วิสตาติ วิสตฺติกา, วิสฏาติ วิสตฺติกา,
วิสาลาติ วิสตฺติกา, วิสกฺกตีติ วิสตฺติกา, วิสํวาทิกาติ วิสตฺติกา, วิสํหรตีติ
วิสตฺติกา, วิสมูลาติ วิสตฺติกา, วิสผลาติ วิสตฺติกา, วิสปริโภคาติ วิสตฺติกา,
วิสฏา ๒- วา ปน สา ตณฺหา รูเป สทฺเท คนฺเธ รเส โผฏฺพฺเพ ธมฺเม
กุเล คเณ วิสฏา ๓- วิตฺถตาติ วิสตฺติกา. ๔- อนยพฺยสนปาปนฏฺเน กมฺมานุพนฺธํ
สุตฺตกํ ๕- วิยาติ สุตฺตํ. วุตฺตเญฺหตํ "สุตฺตกนฺติ โข ภิกฺขเว นนฺทิราคสฺเสตํ
อธิวจนนฺ"ติ. ๖- รูปาทีสุ วิตฺถตฏฺเน วิสฏา. ตสฺส ตสฺส ปฏิลาภตฺถาย สตฺเต
อายูหาเปตีติ อายูหินี. อุกฺกณฺิตุํ อปฺปทานโต สหายฏฺเน ทุติยา. อยํ หิ
สตฺตานํ วฏฺฏสฺมึ อุกฺกณฺิตุํ น เทติ, คตคตฏฺาเน ปิยสหาโย วิย อภิรมาเปติ.
เตเนว วุตฺตํ:-
           "ตณฺหาทุติโย ปุริโส      ทีฆมทฺธาน สํสรํ
            อิตฺถภาวญฺถาภาวํ      สํสารํ นาติวตฺตตี"ติ. ๗-
     ปณิธานกวเสน ปณิธิ. ภวํ เนตีติ ภวเนตฺติ. ๘- เอตาย หิ สตฺตา รชฺชุยา
คีวายํ พนฺธา โคณา วิย อิจฺฉิติจฺฉิตฏฺานํ นียนฺติ. ตํ ตํ อารมฺมณํ วนติ
ภชติ อลฺลิยตีติ วนํ. วนติ ยาจตีติ วา วนํ. วนโถติ พฺยญฺชเนน ปทํ วฑฺฒิตํ.
อนตฺถทุกฺขานํ วา สมุฏฺาปนฏฺเน คหนฏฺเน จ วนํ วิยาติ วนํ, พลวตณฺหาเยตํ
นามํ. คหนตรฏฺเน ปน ตโต พลวตรา วนโถ นาม. เตน วุตฺตํ:-
           "วนํ ฉินฺทถ มา รุกฺขํ     วนโต ชายเต ภยํ
            เฉตฺวา วนํ วนถญฺจ     นิพฺพนา โหถ ภิกฺขโว"ติ. ๙-
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ธ. ๒๕/๓๔๑/๗๕         ๒ ฉ.ม. วิสตา
@๓ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ    ๔ ขุ.มหา. ๒๙/๑๔/๙ (สฺยา)
@๕ สี. กุมฺภานุพนฺธสุตฺตกํ, ฉ.ม. กุมฺมานุพนฺธสุตฺตกํ    ๖ สํ.นิ. ๑๖/๑๕๙/๒๑๘
@๗ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๙/๑๑, ขุ.อิติ. ๒๕/๑๕/๒๔๑, ขุ. มหา.
@๒๙/๘๙๑/๕๕๘ (สฺยา), ขุ.จูฬ. ๓๐/๕๙๕/๒๙๑ (สฺยา)
@๘ ฉ.ม. ภวเนตฺตีติ ภวรชฺชุ       ๙ ขุ.ธ. ๒๕/๒๘๓/๖๕
     สนฺถวนวเสน สนฺถโว, สํสคฺโคติ อตฺโถ. โส ทุวิโธ ตณฺหาสนฺถโว จ
มิตฺตสนฺถโว จ. เตสุ อิธ ตณฺหาสนฺถโว อธิปฺเปโต. สิเนหวเสน สิเนโห.
อาลยกรณวเสน อเปกฺขตีติ อเปกฺขา. วุตฺตมฺปิ เจตํ "อิมานิ เต เทว
จตุราสีตินครสหสฺสานิ กุสาวตีราชธานีปมุขานิ, เอตฺถ เทว ฉนฺทํ ชเนหิ, ชีวิเต
อเปกฺขํ กโรหี"ติ, ๑- อาลยํ กโรหีติ อยเญฺหตฺถ อตฺโถ. ปาฏิเอเก ปาฏิเอเก ๒-
อารมฺมเณ พนฺธตีติ ปฏิพนฺธุ, าตกฏฺเน วา ปฏิเอโก พนฺธูติปิ ปฏิพนฺธุ.
นิจฺจสนฺนิสฺสิตฏฺเน หิ สตฺตานํ ตณฺหาสโม พนฺธุ นาม นตฺถิ.
     อารมฺมณานํ อสนโต อาสา. อชฺโฌตฺถรณโต เจว ติตฺตึ อนุปคนฺตฺวาว
ปริภุญฺชนโต จาติ อตฺโถ. อาสึสนวเสน อาสึสนา. ๓- อาสึสิตภาโว อาสึสิตตฺตํ.
อิทานิ ตสฺสา ปวตฺติฏฺานํ ทสฺเสตุํ "รูปาสา"ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อาสึสนวเสน
อาสาติ อาสาย อตฺถํ คเหตฺวา รูเป อาสา รูปาสาติ เอวํ นวปิ ปทานิ เวทิตพฺพานิ.
เอตฺถ จ ปุริมานิ ปญฺจปญฺจกามคุณวเสน วุตฺตานิ, ปริกฺขารโลภวเสน ฉฏฺ, ตํ
วิเสสโต ปพฺพชิตานํ. ตโต ปรานิ ตีณิ ปทานิ ๔- อติตฺติยวตฺถุวเสน คหฏฺานํ.
น หิ เตสํ ธนปุตฺตชีวิเตหิ อญฺ ปิยตรํ อตฺถิ. "เอตํ มยฺหํ, เอตํ มยฺหนฺ"ติ
วา "อสุเกน เม อิทํ ทินฺนํ, อิทํ ทินฺนนฺ"ติ วา เอวํ สตฺเต ชปฺปาเปตีติ ชปฺปา.
ปรโต เทฺว ปทานิ อุปสคฺเคน วฑฺฒิตานิ. ตโต ปรํ อญฺเนากาเรน วิภชิตุํ
อารทฺธตฺตา ปุน "ชปฺปา"ติ วุตฺตา. ๕- ชปฺปนากาโร ชปฺปนา. ๖- ชปฺปิตภาโว
ชปฺปิตตฺตํ. ปุนปฺปุนํ วิสเย ลุปติ ๗- อากฑฺฒตีติ โลลุโป. โลลุปสฺส ภาโว
โลลุปฺปํ. โลลุปฺปากาโร โลลุปฺปายนา. โลลุปฺปสมงฺคิโน ภาโว โลลุปฺปายิตตฺตํ.
     ปุญฺจิกตาติ ๘- ยาย ตณฺหาย โลภฏฺาเนสุ ๙- ปุจฺฉํ จาลยมานา สุนขา วิย
กมฺปมานา วิจรนฺติ, ตํ ตสฺสา กมฺปนตณฺหาย นามํ สาธุ มนาปามนาเป
@เชิงอรรถ: ๑ ที. ม. ๑๐/๒๖๖/๑๖๕         ๒ ฉ.ม. ปาฏิเยกฺเก ปาฏิเยกฺเก. เอวมุปริปิ
@๓ ฉ.ม. อาสิสนา. เอวมุปริปิ     ๔ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ
@๕ ฉ.ม. วุตฺตํ                 ๖ ก. ชปฺปายนา    ๗ ฉ. ลุมฺปติ, ม. ลุปฺปติ
@๘ ฉ.ม. ปุจฺฉญฺชิกตาติ, สี. ปุจฺฉกตา                ๙ ฉ.ม. ลาภฏฺาเนสุ
วิสเย กาเมตีติ สาธุกาโม, ตสฺส ภาโว สาธุกมฺยตา. "มาตา มาตุจฺฉา"ติอาทิเก
อยุตฺตฏฺาเน ราโคติ อธมฺมราโค. ยุตฺตฏฺาเนปิ พลวา หุตฺวา อุปฺปนฺนโลโภ
วิสมโลโภ. "ราโค วิสมนฺ"ติอาทิวจนโต ๑- วา ยุตฺตฏฺาเน วา อยุตฺตฏฺาเน
วา อุปฺปนฺโน ฉนฺทราโค อธมฺมฏฺเน อธมฺมราโค, วิสมฏฺเน วิสมโลโภติ
เวทิตพฺโพ.
     อารมฺมณานํ นิกามนวเสน นิกนฺติ. นิกามนากาโร นิกามนา. ปตฺถนวเสน
ปตฺถนา. ปิหายนวเสน ปิหนา. สุฏฺุ ปตฺถนา สมฺปตฺถนา. ปญฺจสุ กามคุเณสุ
ตณฺหา กามตณฺหา. รูปารูปภเว ตณฺหา ภวตณฺหา. อุจฺเฉทสงฺขาเต วิภเว
ตณฺหา วิภวตณฺหา. สุทฺเธ รูปภวสฺมึเยว ตณฺหา รูปตณฺหา. อรูปภเว ตณฺหา
อรูปตณฺหา. อุจฺเฉททิฏฺิสหคโต ราโค ทิฏฺิราโค, นิโรเธ ตณฺหา นิโรธตณฺหา.
รูเป ตณฺหา รูปตณฺหา. สทฺเท ตณฺหา สทฺทตณฺหา. คนฺเธ ตณฺหา คนฺธตณฺหา.
รสาทีสุปิ เอเสว นโย. โอฆาทโย วุตฺตตฺถาว.
     กุสลธมฺเม อาวรตีติ อาวรณํ. ฉาทนวเสน ฉาทนํ. สตฺเต วฏฺฏสฺมึ พนฺธตีติ พนฺธนํ.
จิตฺตํ อุปคนฺตฺวา สงฺกิลิสฺสติ สงฺกิลิฏฺ ๒- กโรตีติ อุปกฺกิเลโส.
ถามคตฏฺเน อนุเสตีติ ๓- อนุสโย. อุปฺปชฺชมานา จิตฺตํ ปริยุฏฺาตีติ ปริยุฏฺานํ,
อุปฺปชฺชิตุํ อปฺปทาเนน กุสลาจารํ ๔- คณฺหาตีติ อตฺโถ. "โจรา มคฺเค ปริยุฏฺึสุ ",
"ธุตฺตา มคฺเค ปริยุฏฺึสู"ติอาทีสุ ๕- หิ มคฺคํ คณฺหึสูติ อตฺโถ, เอวมิธาปิ
คหณฏฺเน ปริยุฏฺานํ เวทิตพฺพํ. ปลิเวธนฏฺเน ลตา วิยาติ ลตา, "ลตา
อุพฺภิชฺช ติฏฺตี"ติ ๖- อาคตฏฺาเนป อยํ ตณฺหา "ลตา"ติ วุตฺตา. วิวิธานิ วตฺถูนิ
อิจฺฉตีติ เววิจฺฉํ. วฏฺฏทุกฺขสฺส มูลนฺติ ทุกฺขมูลํ. ตสฺเสว ทุกฺขสฺส นิทานนฺติ
ทุกฺขนิทานํ. ตํ ทุกฺขํ อิโต ปภวตีติ ทุกฺขปฺปภโว. พนธนฏฺเน ปาโส วิยาติ
ปาโส, มารสฺส ปาโส มารปาโส. ทุรคฺคิลนฏฺเน ๗- พลิสํ วิยาติ พลิสํ. มารสฺส
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ. ๓๕/๙๒๔/๔๔๙       ๒ ฉ.ม. กิลิสฺสติ สํกิลิฏฺ     ๓ ม. อนุ อนุ เสตีติ
@๔ ฉ.ม. กุสลจารํ          ๕ วินย. ๗/๔๓๐/๒๖๓       ๖ ขุ.ธ. ๒๕/๓๔๐/๗๕
@๗ ฉ.ม. ทุรุคฺคิลนฏฺเน
พลิสํ มารพลิสํ. ตณฺหาภิภูตา มารสฺส วิสยํ นาติกฺกมนฺติ, เตสํ อุปริ มาโร
วสํ วตฺเตตีติ อิมินา ปริยาเยน มารสฺส วิสโยติ มารวิสโย. สนฺทนฏฺเน
ตณฺหาว นที ตณฺหานที. อชฺโฌตฺถรณฏฺเน ตณฺหาว ชาลํ ตณฺหาชาลํ. ยถา
สุนขา คทฺทุลพนฺธา ยทิจฺฉกํ นียนฺติ, เอวํ ตณฺหาพนฺธา ๑- สตฺตาติ
ทฬฺหพนฺธนฏฺเน คทฺทุลํ วิยาติ คทฺทุลํ, ตณฺหาว คทฺทุลํ ตณฺหาคทฺทุลํ.
ทุปฺปูรณฏฺเน ตณฺหาว สมุทฺโทติ ๒- ตณฺหาสมุทฺโท.
     [๑๐๖๖] โทสนิทฺเทเส อนตฺถํ เม อจรีติ อวุฑฺฒึ เม อกาสิ, อิมินา
อุปาเยน สพฺพปเทสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อฏฺาเน วา ปน อาฆาโตติ อการเณ
โกโป. เอกจฺโจ หิ "เทโว อติวสฺสตี"ติ กุปฺปติ, "น วสฺสตี"ติ กุปฺปติ, "สุริโย
ตปฺปตี"ติ กุปฺปติ, "น ตปฺปตี"ติ กุปฺปติ, วาเต วายนฺเตปิ กุปฺปติ, อวายนฺเตปิ
กุปฺปติ, สมฺมชฺชิตุํ อสกฺโกนฺโต โพธิปณฺณานํ กุปฺปติ, จีวรํ ปารุปิตุํ อสกฺโกนฺโต
วาตสฺส กุปฺปติ, อุปกฺขลิตฺวา ขาณุกสฺส กุปฺปตีติ. ๓- อิทํ สนฺธาย วุตฺตํ
"อฏฺาเน วา ปน อาฆาโต ชายตี"ติ. ตตฺถ เหฏฺา นวสุ าเนสุ สตฺเต อารพฺภ
อุปฺปนฺนตฺตา กมฺมปถเภโท โหติ. อฏฺานาฆาโต ปน สงฺขาเรสุ อุปฺปนฺโน กมฺมปถเภทํ น
กโรติ. จิตฺตํ อาฆาเตนฺโต อุปฺปนฺโนติ จิตฺตสฺส อาฆาโต. ตโต พลวตโร ปฏิฆาโต.
ปฏิหญฺนวเสน ปฏิฆํ. ปฏิวิรุชฺฌตีติ ปฏิวิโรโธ. กุปฺปนวเสน โกโป. ปโกโป
สมฺปโกโปติ อุปสคฺควเสน ๔- ปทํ วฑฺฒิตํ. ทุสฺสนวเสน โทโส. ปโทโส
สมฺปโทโสติ อุปสคฺควเสน ๔- ปทํ วฑฺฒิตํ. จิตฺตสฺส พฺยาปตฺตีติ จิตฺตสฺส
วิปนฺนตฺตา วิปริวตฺตนากาโร. มนํ ปทุสยมาโน อุปฺปชฺชตีติ มโนปโทโส. กุชฺฌนวเสน
โกโธ. กุชฺฌนากาโร กุชฺฌนา. กุชฺฌิตสฺส ภาโว กุชฺฌิตตฺตํ.
     อิทานิ อกุสลนิทฺเทเส วุตฺตนยํ ทสฺเสตุํ "โทโส ทุสฺสนา"ติอาทิ วุตฺตํ.
ตสฺมา โย เอวรูโป "จิตฺตสฺส อาฆาโต ฯเปฯ กุชฺฌิตตฺตนฺ"ติ จ อิธ
วุตฺโต, "โทโส ทุสฺสนา"ติอาทินา นเยน เหฏฺา วุตฺโต, อยํ วุจฺจติ โทโสติ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ตณฺหาพทฺธา      ๒ ฉ.ม. สมุทฺโท
@๓ ฉ.ม. กุปฺปติ          ๔ ฉ.ม. อุปสคฺเคน
เอวเมตฺถ โยชนา กาตพฺพา. เอวํ หิ สติ ปุน รุตฺติโทโส ๑- ปฏิเสธิโต โหติ.
โมหนิทฺเทโส อโมหนิทฺเทเส วุตฺตปฏิปกฺขนเยน เวทิตพฺโพ. สพฺพากาเรน
ปเนส วิภงฺคฏฺกถาย ๒- อาวีภวิสฺสติ.
     [๑๐๗๙] เตหิ ธมฺเมหิ เย ธมฺมา สเหตุกาติ เตหิ เหตุธมฺเมหิ เย
อญฺเ เหตุธมฺมา วา นเหตุธมฺมา วา, เต สเหตุกา. อเหตุกปเทปิ เอเสว
นโย. เอตฺถ จ เหตุ เหตุเยว จ โหติ, ติณฺณํ วา ทฺวินฺนํ วา เอกโต
อุปฺปตฺติยํ สเหตุโก จ. วิจิกิจฺฉุทฺธจฺจสหคโต ปน โมโห เหตุ อเหตุโก.
เหตุสมฺปยุตฺตทุกนิทฺเทเสปิ เอเสว นโย.
     [๑๐๙๑] สงฺขตทุกนิทฺเทเส ปุริมทุเก วุตฺตํ อสงฺขตธาตุํ สนฺธาย
"โยเอว โส ธมฺโม"ติ เอกวจนนิทฺเทโส กโต. ปุริมทุเก ปน พหุวจนวเสน
ปุจฺฉาย อุทฺธตตฺตา "อิเม ธมฺมา อปฺปจฺจยา"ติ ปุจฺฉานุสนฺธินเยน พหุวจนํ
กตํ. อิเม ธมฺมา สนิทสฺสนาติอาทีสุปิ เอเสว นโย.
     [๑๑๐๑] เกนจิวิญฺเยฺยทุกนิทฺเทเส จกฺขุวิญฺเยฺยาติ จกฺขุวิญฺาเณน
วิชานิตพฺพา. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. เอตฺถ จ เกนจิ วิญฺเยฺยาติ
จกฺขุวิญฺาณาทีสุ เกนจิ เอเกน จกฺขุวิญฺาเณน วา โสตวิญฺาเณน วา
วิชานิตพฺพา. เกนจิ น วิญฺเยฺยาติ เตเนว จกฺขุวิญฺาเณน วา โสตวิญฺาเณน
วา น วิชานิตพฺพา. เอวํ สนฺเต ทฺวินฺนมฺปิ ปทานํ อตฺถนานตฺตโต ทุโก
โหตีติ เหฏฺา วุตฺตตฺตา เย เต ธมฺมา จกฺขุวิญฺเยฺยา, น เต ธมฺมา
โสตวิญฺเยฺยาติ อยํ ทุโก น โหติ. รูปํ ปน จกฺขุวิญฺเยฺยํ, สทฺโท น
จกฺขุวิญฺเยฺโยติ อิมมตฺถํ คเหตฺวา เย เต ธมฺมา จกฺขุวิญฺเยฺยา, น เต ธมฺมา
โสตวิญฺเยฺยา. เย วา ปน เต ธมฺมา โสตวิญฺเยฺยา, น เต ธมฺมา
จกฺขุวิญฺเยฺยาติ อยเมโก ทุโกติ เวทิตพฺโพ. เอวํ เอเกกอินฺทฺริยมูลเก จตฺตาโร
จตฺตาโร กตฺวา วีสติ ทุกา วิภตฺตาติ เวทิตพฺพา.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ปุนรุตฺตโทโส      ๒ สมฺโม.วิ. ๑๐๗ สจฺจวิภงฺคนิทฺเทส (สฺยา)
     กึ ปน มโนวิญฺาเณน เกนจิ วิญฺเยฺยา น เกนจิ วิญฺเยฺยาติ ๑- นตฺถิ,
เตเนตฺถ ทุกา น วุตฺตาติ? โน อตฺถิ, ววฏฺานาภาวโต ปน น วุตฺตา. น หิ ยถา
จกฺขุวิญฺาเณน อวิญฺเยฺยาเอวาติ ววฏฺานํ อตฺถิ, เอวํ มโนวิญฺาเณนาปีติ
ววฏฺานาภาวโต เอตฺถ ทุกา น วุตฺตา. มโนวิญฺาเณน ปน เกนจิ วิญฺเยฺยา
เจว อวิญฺเยฺยา จาติ อยมตฺโถ อตฺถิ, ตสฺมา โส อวุตฺโตปิ ยถาลาภวเสน
เวทิตพฺโพ. มโนวิญฺาณนฺติ หิ สงฺขยํ คเตหิ กามาวจรธมฺเมหิ กามาวจรา
ธมฺมาเอว ตาว เกหิจิ วิญฺเยฺยา เกหิจิ อวิญฺเยฺยา. เตหิเยว รูปาวจราทิธมฺมาปิ
เกหิจิ วิญฺเยฺยา เกหิจิ อวิญฺเยฺยา. รูปาวจเรหิปิ กามาวจรา เกหิจิ วิญฺเยฺยา
เกหิจิ อวิญฺเยฺยา. เตหิเยว รูปาวจราทโยปิ เกหิจิ วิญฺเยฺยา เกหิจิ
อวิญฺเยฺยา. อรูปาวจเรหิ ปน กามาวจรา รูปาวจรา อปริยาปนฺนา จ เนว วิญฺเยฺยา,
อรูปาวจรา ปน เกหิจิ วิญฺเยฺยา เกหิจิ อวิญฺเยฺยา. เตปิ จ เกจิเทว วิญฺเยฺยา
เกจิ อวิญฺเยฺยา. อปริยาปนฺเนหิ กามาวจราทโย เนว วิญฺเยฺยา. อปริยาปนฺนา
ปน นิพฺพาเนน อวิญฺเยฺยตฺตา เกหิจิ วิญฺเยฺยา เกหิจิ อวิญฺเยฺยา. เตปิ
จ มคฺคผลานํ อวิญฺเยฺยตฺตา ๒- เกจิเทว วิญฺเยฺยา เกจิ อวิญฺเยฺยาติ.

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๓ หน้า ๔๒๐-๔๒๗.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=53&A=10453&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=53&A=10453&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=34&i=689
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=34&A=6042
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=34&A=5450
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=34&A=5450
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๔
http://84000.org/tipitaka/read/?index_34