อรรถกถาเล่มที่ ๕๔ ภาษาบาลีอักษรไทย
 วิภงฺค.อ. (สมฺโมห.)

                       ๒. อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา
     [๗๒๕] ตตฺถ ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา โลกิยา, อตฺถปฏิสมฺภิทา โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกา.
สา หิ นิพฺพานารมฺมณมคฺคผลาณานํ วเสน โลกุตฺตราปิ โหติ, อภิธมฺมภาชนียํ ๑-
กุสลากุสลวิปากกิริยานํ วเสน จตูหิ วาเรหิ วิภตฺตํ. ตตฺถ ยตฺตกานิ เหฏฺา
จิตฺตุปฺปาทกณฺเฑ ๒- กุสลจิตฺตานิ วิภตฺตานิ, เตสํ สพฺเพสมฺปิ วเสน เอเกกสฺมึ
จิตฺตนิทฺเทเส จตสฺโส จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา วิภตฺตาติ เวทิตพฺพา. อกุสลจิตฺเตสุปิ
เอเสว นโย. วิปากกิริยาวาเรสุ วิปากกิริยานํ อตฺเถน สงฺคหิตตฺตา ธมฺมปฏิสมฺภิทํ
ฉฑฺเฑตฺวา เอเกกสฺมึ วิปากจิตฺเตปิ กิริยาจิตฺเตปิ ๓- ติสฺโส ติสฺโสว
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อภิธมฺมภาชนีเย   ๒ อภิ. ๓๔/๑/๒๑     ๓ ฉ.ม. วิปากจิตฺเต จ กิริยจิตฺเต จ
ปฏิสมฺภิทา วิภตฺตา. ปาลิ ปน มุขมตฺตเมว ทสฺเสตฺวา สงฺขิตฺตา, สา เหฏฺา
อาคตวิตฺถารวเสเนว เวทิตพฺพา.
     กสฺมา ปน ยถา กุสลากุสลวาเรสุ "เตสํ วิปาเก าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา"ติ
วุตฺตํ, เอวมิธ "เยสํ ธมฺมานํ อิเม วิปากา, เตสุ าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา"ติ
เอวํ น วุตฺตนฺติ? เหฏฺา วุตฺตตฺตา. ยเทวํ เตสํ วิปาเก าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทาติ
เหฏฺา วุตฺตตฺตา อยํ อตฺถปฏิสมฺภิทาปิ อิธ น วตฺตพฺพา สิยาติ. โน น
วตฺตพฺพา. กสฺมา? เหฏฺา วิปากกิริยาจิตฺตุปฺปาทวเสน อวุตฺตตฺตา. กิริยาวาเร
จ เยสํ ธมฺมานํ อิเม กิริยาติ วจนเมว น ยุชฺชตีติ ทฺวีสุปิ อิเมสุ วาเรสุ
ติสฺโส ติสฺโสว ปฏิสมฺภิทา วิภตฺตา.
     ตตฺถ ยาย นิรุตฺตียา เตสํ ธมฺมานํ ปญฺตฺติ โหตีติ ยาย นิรุตฺติยา
เตสํ ผสฺโส โหตีติอาทินา นเยน วุตฺตานํ ธมฺมานํ อยํ ผสฺโส, อยํ เวทนาติ
เอวํ ปญฺตฺติ โหติ. ตตฺร ธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป าณนฺติ ตสฺมึ อตฺเถ จ ธมฺเม
จ ปวตฺตมานาย ตสฺสา ธมฺมนิรุตฺติยา สภาวปญฺตฺติยา อภิลาเป าณํ.
อภิลาปสทฺทํ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปนฺนํ าณเมว อิธาปิ กถิตํ. เยน าเณนาติ
เยน ปฏิภาณปฏิสมฺภิทาาเณน. ตานิ าณานิ ชานาตีติ อิตรานิ ตีณิ
ปฏิสมฺภิทาาณานิ ชานาติ.
     อิทานิ ยถา ยํ าณํ ตานิ าณานิ ชานาติ, ตถา ตสฺส เตสุ ปวตฺตึ
ทสฺเสตุํ อิมานิ าณานิ อิทมตฺถโชตกานีติ วุตฺตํ. ตตฺถ อิทมตฺถโชตกานีติ
อิมสฺส อตฺถสฺส โชตกานิ ปกาสกานิ, อิมํ นาม อตฺถํ โชเตนฺติ ปกาเสนฺติ
ปริจฺฉินฺทนฺตีติ อตฺโถ. อิติ าเณสุ าณนฺติ อิมินา อากาเรน ปวตฺตํ ตีสุ
าเณสุ าณํ ปฏิภาณปฏิสมฺภิทา นาม.
     ตตฺถ กิญฺจาปิ อยํ ปฏิภาณปฏิสมฺภิทา "อิมิสฺสา อิทํ กิจฺจํ, อิมิสฺสา
อิทํ กิจฺจนฺ"ติ อิตราสํ ปฏิสมฺภิทานํ กิจฺจํ ชานาติ, สยมฺปน ตาสํ กิจฺจํ กาตุํ
น สกฺโกติ พหุสฺสุตธมฺมกถิโก วิย อปฺปสฺสุตธมฺมกถิกสฺส. เทฺว กิร ภิกฺขู เอโก
พหุสฺสุโต เอโก อปฺปสฺสุโต. เต เอกโตว เอกํ ธมฺมกถามคฺคํ อุคฺคณฺหึสุ. ตตฺถ
อปฺปสฺสุโต สรสมฺปนฺโน อโหสิ, อิตโร มนฺทสฺสโร. เตสุ อปฺปสฺสุโต คตคตฏฺาเน
อตฺตโน สรสมฺปตฺติยา สกลปริสํ โขเภตฺวา ธมฺมํ กเถสิ. ธมฺมํ สุณมานา
หฏฺตุฏฺมานสา หุตฺวา "ยถา เอส ธมฺมํ กเถสิ, เอโก ติปิฏกธโร มญฺเ
ภวิสฺสตี"ติ วทนฺติ. พหุสฺสุตภิกฺขุ ปน "ธมฺมสฺสวเน ชานิสฺสถ `อยํ ติปิฏกธโร
วา โน วา"ติ อาห. โส กิญฺจาปิ เอวมาห, ยถา ปน โส สกลปริสํ โขเภตฺวา
ธมฺมํ กเถตุํ สกฺโกติ, เอวมสฺส กถนสมตฺถตา นตฺถิ. ตตฺถ กิญฺจาปิ
ปฏิภาณปฏิสมฺภิทา พหุสฺสุโต วิย อปฺปสฺสุตสฺส อิตราสํ กิจฺจํ ชานาติ, สยํ
ปน ตํ กิจฺจํ กาตุํ น สกฺโกตีติ เวทิตพฺพํ. เสสเมตฺถ ๑- อุตฺตานตฺถเมว.
     [๗๔๖] เอวํ กุสลจิตฺตุปฺปาทาทิวเสน ปฏิสมฺภิทา วิภชิตฺวา อิทานิ ตาสํ
อุปฺปตฺติฏฺานภูตํ เขตฺตํ ทสฺเสตุํ ปุน จตสฺโส ปฏิสมฺภิทาติอาทิมาห. ตตฺถ ติสฺโส
ปฏิสมฺภิทา กามาวจรกุสลโต จตูสุ าณสมฺปยุตฺเตสุ จิตฺตุปฺปาเทสูติ อิทํ เสกฺขานํ
วเสน วุตฺตํ. เตสมฺปิ หิ ธมฺมปจฺจเวกฺขณกาเล เหฏฺา วุตฺตํ ปญฺจปฺปการํ ธมฺมํ
อารมฺมณํ กตฺวา จตูสุ าณสมฺปยุตฺตกุสลจิตฺเตสุ ธมฺมปฏิสมฺภิทา อุปฺปชฺชติ.
ตถา นิรุตฺติปจฺจเวกฺขณกาเล สทฺทํ อารมฺมณํ กตฺวา นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา,
าณปจฺจเวกฺขณกาเล สพฺพตฺถกาณํ อารมฺมณํ กตฺวา ปฏิภาณปฏิสมฺภิทาติ.
     กิริยโต จตูสูติ อิทํ ปน อเสกฺขานํ วเสน วุตฺตํ. เตสญฺหิ
ธมฺมปจฺจเวกฺขณกาเล เหฏฺา วุตฺตํ ปญฺจปฺปการํ ธมฺมํ อารมฺมณํ กตฺวา
จตูสุ าณสมฺปยุตฺตกิริยาจิตฺเตสุ ธมฺมปฏิสมฺภิทา อุปฺปชฺชติ. ตถา
นิรุตฺติปจฺจเวกฺขณกาเล สทฺทํ อารมฺมณํ กตฺวา นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา,
าณปจฺจเวกฺขณกาเล สพฺพตฺถกาณํ อารมฺมณํ กตฺวา ปฏิภาณปฏิสมฺภิทาติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เสสํ
     อตฺถปฏิสมฺภิทา เอเตสุ เจว อุปฺปชฺชตีติ อิทํ ปน เสกฺขาเสกฺขานํ
วเสน วุตฺตํ. ตถา หิ เสกฺขานํ อตฺถปจฺจเวกฺขณกาเล เหฏฺา วุตฺตปฺปเภทํ
อตฺถํ อารมฺมณํ กตฺวา จตูสุ าณสมฺปยุตฺตกุสลจิตฺเตสุ อยํ อุปฺปชฺชติ, มคฺคผลกาเล
จ มคฺคผเลสุ. อเสกฺขสฺส ปนตฺถํ ปจฺจเวกฺขณกาเล เหฏฺา วุตฺตปฺปเภทเมว
อตฺถํ อารมฺมณํ กตฺวา จตูสุ าณสมฺปยุตฺตกิริยาจิตฺเตสุ อุปฺปชฺชติ,
ผลกาเล จ อุปริเม สามญฺผเลติ เอวเมตา เสกฺขาเสกฺขานํ อุปฺปชฺชมานา
อิมาสุ ภูมีสุ อุปฺปชฺชนฺตีติ ภูมิทสฺสนตฺถํ อยํ นโย ทสฺสิโตติ.
                     อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา นิฏฺิตา.
                           -----------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๔ หน้า ๔๑๘-๔๒๑.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=54&A=9890&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=54&A=9890&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=35&i=784
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=35&A=10143
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=35&A=8078
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=35&A=8078
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๕
http://84000.org/tipitaka/read/?index_35