อรรถกถาเล่มที่ ๕๕ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ปญฺจ.อ. (ปรมตฺถที.)

                         ๓. ติกนิทฺเทสวณฺณนา
     [๙๑] ติกนิทฺเทเส ทุสฺสีโลติ นิสฺสีโล. ปาปธมฺโมติ ลามกธมฺโม.
สีลวิปตฺติยา วา ทุสฺสีโล, ทิฏฺิวิปตฺติยา ปาปธมฺโม. กายวจีสํวรเภเทน วา
ทุสฺสีโล, เสสสํวรเภเทน ปาปธมฺโม. อสุทฺธปฺปโยคตาย ทุสฺสีโล, อสุทฺธาสยตาย
ปาปธมฺโม. กุสลสีลวิรเหน ทุสฺสีโล, อกุสลสีลสมนฺนาคเมน ปาปธมฺโม. อสุจีติ
อสุจีหิ กายกมฺมาทีหิ สมนฺนาคโต. สงฺกสฺสรสมาจาโรติ สงฺกาย ปเรหิ
สริตพฺพสมาจาโร. กิญฺจิเทว อสารุปฺปํ ทิสฺวา "อิทํ อิมินา กตํ ภวิสฺสตี"ติ
เอวํ ปเรหิ อาสงฺกนียสมาจาโร, อตฺตโนเยว วา สงฺกาย สริตพฺพสมาจาโร,
สาสงฺกสมาจาโรติ อตฺโถ. ตสฺส หิ ทิวาฏฺานาทีสุ สนฺนิปติตฺวา กิญฺจิเทว
มนฺตยนฺเต ภิกฺขู ทิสฺวา "อิเม เอกโต หุตฺวา มนฺเตนฺติ, กจฺจิ นุ โข มยา
กตํ กมฺมํ ชานิตฺวา มนฺเตนฺตี"ติ เอวํ สาสงฺกสมาจาโร โหติ.
     ปฏิจฺฉนฺนกมฺมนฺโตติ ปฏิจฺฉาเทตพฺพยุตฺตเกน ปาปกมฺเมน สมนฺนาคโต.
อสฺสมโณ สมณปฏิญฺโติ อสฺสมโณ หุตฺวาว สมณปฏิรูปกตาย "สมโณ อหนฺ"ติ
เอวํปฏิญฺโ. อพฺรหฺมจารี พฺรหฺมจาริปฏิญฺโติ อญฺเ พฺรหฺมจาริโน สุนิวตฺเถ
สุปารุเต สุภกปตฺตธเร ๑- คามนิคมชนปทราชธานีสุ ปิณฺฑาย จริตฺวา ชีวิตํ
กปฺเปนฺเต ทิสฺวา สยมฺปิ ตาทิเสน อากาเรน ตถา ปฏิปชฺชนโต "อหํ
พฺรหฺมจารี"ติ ปฏิญฺ เทนฺโต วิย โหติ. "อหํ ภิกฺขู"ติ วตฺวา อุโปสถคฺคาทีนิ
ปวิสนฺโต ปน พฺรหฺมจาริปฏิญฺโ โหติเยว. ตถา สํฆิกํ ลาภํ คณฺหนฺโต.
อนฺโตปูตีติ ปูตินา กมฺเมน อนฺโต อนุปวิฏฺโ, นิคฺคุณตาย วา คุณสารวิรหิตตฺตา
อนฺโตปูติ. อวสฺสุโตติ ราคาทีหิ ตินฺโต. กสมฺพุชาโตติ สญฺชาตราคาทิกจวโร.
อถวา กสมฺพุ วุจฺจติ ตินฺตกุณปคตํ สกฏอุทกํ อิมสฺมิญฺจ สาสเน ทุสฺสีโล นาม
ชิคุจฺฉนียตฺตา ตินฺตกุณปกสฏอุทกสทิโส. ตสฺมา กสมฺพุ วิย ชาโตติ กสมฺพุชาโต.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สุมฺภกปตฺตธเร
     ตสฺส น เอวํ โหตีติ กสฺมา น โหติ? ยตฺถ ปติฏฺิเตน สกฺกา
ภเวยฺย อรหตฺตํ ลทฺธุํ, ตสฺสา ปติฏฺาย ภินฺนตฺตา. ยถา หิ จณฺฑาลกุมารสฺส
"อสุโก นาม ขตฺติยกุมาโร รชฺเช อภิสิตฺโต"ติ สุตฺวาปิ ยสฺมึ กุเล ปจฺฉาชาตา
อภิเสกํ ปาปุณนฺติ, ตสฺมึ กุเล อปจฺฉาชาตตฺตา น เอวํ โหติ "กุทาสฺสุ
นามาหมฺปิ โส ขตฺติยกุมาโร วิย อภิเสกํ ปาปุเณยฺยนฺ"ติ, เอวเมว ทุสฺสีลสฺส
"อสุโก นาม ภิกฺขุ อรหตฺตํ ปตฺโต"ติ สุตฺวาปิ ยสฺมึ สีเล ปติฏฺิเตน
อรหตฺตํ ปตฺตพฺพํ, ตสฺส อภาวโต "กุทาสฺสุ นามาหมฺปิ โส สีลวา วิย อรหตฺตํ
ปาปุเณยฺยนฺ"ติ น เอวํ โหติ. อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล อรหตฺตาสาย
อภาวา นิราโสติ วุจฺจติ.
     [๙๒] ตสฺส เอวํ โหตีติ กสฺมา โหติ? ยสฺมึ สีเล ๑- ปติฏฺิเตน
สกฺกา ภเวยฺย อรหตฺตํ ปาปุณิตุํ, ตสฺสา ปติฏฺาย ถิรตฺตา. ยถา หิ สุชาตสฺส
กุมารสฺส ๒- "อสุโก นาม ขตฺติยกุมาโร รชฺเช อภิสิตฺโต"ติ สุตฺวาว ยสฺมึ กุเล
ปจฺฉาชาตา อภิเสกํ ปาปุณนฺติ, ตสฺมึ ปจฺฉาชาตตฺตา ๓- เอวํ โหติ "กุทาสฺสุ
นามาหมฺปิ โส กุมาโร วิย อภิเสกํ ปาปุเณยฺยนฺ"ติ, เอวเมว สีลวโต "อสุโก
นาม ภิกฺขุ อรหตฺตํ ปตฺโต"ติ สุตฺวาว ยสฺมึ สีเล ปติฏฺิเตน อรหตฺตํ
ปตฺตพฺพํ, ตสฺสา ปติฏฺาย ถิรตฺตา "กุทาสฺสุ นามาหมฺปิ โส ภิกฺขุ วิย
อรหตฺตํ ปาปุเณยฺยนฺ"ติ เอวํ โหติ. อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล
อาสํโส นาม วุจฺจติ. โส หิ อรหตฺตํ อาสํสติ ปตฺเถตีติ อาสํโส.
     [๙๓] ยา หิสฺส ปุพฺเพ อวิมุตฺตสฺสาติ ยา ตสฺส ขีณาสวสฺส ปุพฺเพ
อรหตฺตวิมุตฺติยา อวิมุตฺตสฺส วิมุตฺตาสา ๔- อโหสิ, สา ปฏิปสฺสทฺธา, ตสฺมา น
เอวํ โหติ. ยถา หิ อภิสิตฺตสฺส ขตฺติยสฺส "อสุโก นาม ขตฺติยกุมาโร รชฺเช
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ   ๒ ฉ.ม. ขตฺติยกุมารสฺส
@๓ ฉ.ม. ปจฺจาชาตสฺส        ๔ สี.,ม. วิมุตฺติยาสา
อภิสิตฺโต"ติ สุตฺวา เอกสฺส รญฺโ ทฺวินฺนํ รชฺชาภิเสกานํ ทฺวินฺนํ เสตจฺฉตฺตานํ
อภาวา น เอวํ โหติ "กุทาสฺสุ นามาหมฺปิ โส กุมาโร วิย อภิเสกํ
ปาปุเณยฺยนฺ"ติ, เอวเมว ขีณาสวสฺส "อสุโก นาม ภิกฺขุ อรหตฺตํ ปตฺโต"ติ
สุตฺวา ทฺวินฺนํ อรหตฺตานํ อภาวา "กุทาสฺสุ นามาหมฺปิ โส ภิกฺขุ วิย
อรหตฺตํ ปาปุเณยฺยนฺ"ติ น เอวํ โหติ. อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล
อรหตฺตาสาย วิคตตฺตา วิคตาโสติ วุจฺจติ.
     [๙๔] คิลานูปมนิทฺเทเส ยาย อุปมาย เต คิลานูปมาติ วุจฺจนฺติ,
ตํ ตาว อุปมํ ทสฺเสตุํ ตโย คิลานาติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ สปฺปายานีติ หิตานิ
วุฑฺฒิกรานิ. ปฏิรูปนฺติ อนุจฺฉวิกํ. เนว วุฏฺาติ ตมฺหา อาพาธาติ อิมินา
อเตกิจฺเฉน วาตาปมาราทินา โรเคน สมนฺนาคโต นิฏฺปฺปตฺโต คิลาโน กถิโต.
วุฏฺาติ ตมฺหา อาพาธาติ อิมินา ขิปิตกจฺฉุติลกปุปฺผกชราทิเภโท ๑- อปฺปมตฺตโก
อาพาโธ กถิโต.
     ลภนฺโต สปฺปายานิ โภชนานิ โน อลภนฺโตติ อิมินา ปน เยสํ
ปฏิชคฺคเนน ผาสุกํ โหติ, สพฺเพปิ เต อาพาธา กถิตา. เอตฺถ จ ปฏิรูโป
อุปฏฺาโก นาม คิลานุปฏฺากองฺเคหิ สมนฺนาคโต ปณฺฑิโต ทกฺโข อนลโส
เวทิตพฺโพ.
     คิลานุปฏฺาโก อนุญฺาโตติ ภิกฺขุสํเฆน ทาตพฺโพติ อนุญฺาโต.
ตสฺมิญฺหิ คิลาเน อตฺตโน ธมฺมตาย ยาเปตุํ อสกฺโกนฺเต ภิกฺขุสํเฆน ตสฺส
ภิกฺขุโน เอโก ภิกฺขุ จ สามเณโร จ "อิมํ ปฏิชคฺคถา"ติ อปโลเกตฺวา
ทาตพฺพา. ยาว ปน เต ตํ ปฏิชคฺคนฺติ, ตาว คิลานสฺส จ เตสญฺจ ทฺวินฺนํ
เยนตฺโถ, สพฺพํ ภิกฺขุสํฆสฺเสว ภาโร. อญฺเปิ คิลานา อุปฏฺาตพฺพาติ อิตเรปิ
เทฺว คิลานา อุปฏฺาตพฺพา. กึการณา? โยปิ หิ นิฏฺปฺปตฺตคิลาโน, โส
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.....ติณปุปฺผกชราทิปฺปเภโท, สี.,ม.....ติลปุปฺผกชราทิปเภโท
อนุปฏฺิยมาโน "สเจ มํ ปฏิชคฺเคยฺยุํ, ผาสุกํ เม ภเวยฺย, น โข ปน มํ
ปฏิชคฺคนฺตี"ติ มโนปโทสํ กตฺวา อปาเย นิพฺพตฺเตยฺย, ปฏิชคฺคิยมานสฺส ปนสฺส ๑-
เอวํ โหติ "ภิกฺขุสํเฆน ยํ กตฺตพฺพํ, ตํ สพฺพํ กตํ, มยฺหํ ปน กมฺมวิปาโก
อีทิโส"ติ. โส ภิกฺขุสํเฆ เมตฺตจิตฺตํ ๒- ปจฺจุปฏฺเปตฺวา สคฺเค นิพฺพตฺตติ. โย
ปน อปฺปมตฺตเกน พฺยาธินา สมนฺนาคโต ลภนฺโตปิ อลภนฺโตปิ วุฏฺาติเยว,
ตสฺส วินาปิ เภสชฺเชน วูปสมนกพฺยาธิ เภสชฺเช กเต ขิปฺปตรํ วูปสมติ,
ตโต โส พุทฺธวจนํ วา อุคฺคณฺหิตุํ สมณธมฺมํ วา กาตุํ สกฺขิสฺสติ, อิมินา
การเณน "อญฺเปิ คิลานา อุปฏฺาตพฺพา"ติ วุตฺตํ.
     เนว โอกฺกมตีติ เนว ปวิสติ. นิยามํ กุสเลสุ ธมฺเมสุ สมฺมตฺตนฺติ
กุสเลสุ ธมฺเมสุ มคฺคนิยามสงฺขาตํ สมฺมตฺตํ. อิมินา ปทปรโม ปุคฺคโล กถิโต.
ทุติยวาเรน อุคฺฆฏิตญฺู คหิโต สาสเน นาฬกตฺเถรสทิโส พุทฺธนฺตเร เอกวารํ
ปจฺเจกพุทฺธานํ สนฺติเก โอวาทํ ลภิตฺวา ปฏิวิทฺธปจฺเจกโพธิาโณ จ. ตติยวาเรน
วิปจิตญฺู ๓- ปุคฺคโล กถิโต. เนยฺโย ปน ตนฺนิสฺสิโตว โหติ.
     ธมฺมเทสนา อนุญฺาตาติ มาสสฺส อฏฺ วาเร ธมฺมเทสนา ๔- อนุญฺาตา.
อญฺเสมฺปิ ธมฺโม เทเสตพฺโพติ อิตเรสมฺปิ ธมฺโม กเถตพฺโพ. กึการณา?
ปทปรมสฺส หิ อิมสฺมึ อตฺตภาเว ธมฺมํ ปฏิวิชฺฌิตุํ อสกฺโกนฺตสฺสาปิ อนาคเต
ปจฺจโย ภวิสฺสติ. โย ปน ตถาคตสฺส รูปทสฺสนํ ลภนฺโตปิ อลภนฺโตปิ,
ธมฺมวินยญฺจ สวนาย ลภนฺโตปิ อลภนฺโตปิ ธมฺมํ อภิสเมติ, โส อลภนฺโต น
ตาว อภิสเมติ, ลภนฺโต ปน ขิปฺปเมว อภิสเมสฺสตีติ อิมินา การเณน เตสํ
ธมฺโม เทเสตพฺโพ. ตติยสฺส ปน ปุนปฺปุนํ เทเสตพฺโพว. กายสกฺขิทิฏฺิปฺปตฺต-
สทฺธาวิมุตฺตา เหฏฺา กถิตาเยว.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปน           ๒ ฉ.ม. เมตฺตํ
@๓ ฉ.ม. วิปญฺจิตญฺู      ๔ ฉ.ม. ธมฺมกถา
     [๙๘] คูถภาณีอาทีสุ สภคฺคโตติ สภายํ ิโต. ปริสคฺคโตติ คามปริสาย
ิโต. าติมชฺฌคโตติ ทายาทานํ มชฺเฌ ิโต. ปูคมชฺฌคโตติ เสนีนํ มชฺเฌ
ิโต. ราชกุลมชฺฌคโตติ ราชกุลสฺส มชฺเฌ มหาวินิจฺฉเย ิโต. อภินีโตติ
ปุจฺฉนตฺถาย นีโต. สกฺขิปุฏฺโติ สกฺขึ กตฺวา ปุจฺฉิโต. เอหมฺโภ ปุริสาติ
อาลปนเมตํ. อตฺตเหตุ วา ปรเหตุ วาติ อตฺตโน วา ปรสฺส วา หตฺถปาทาทิเหตุ
วา ธนเหตุ วา. อามิสกิญฺจิกฺขเหตุ วาติ เอตฺถ อามิสนฺติ ลาโภ อธิปฺเปโต.
กิญฺจิกฺขนฺติ ยํ วา ตํ วา อปฺปมตฺตกํ, อนฺตมโส  ติตฺติรวฏฺฏกสปฺปิปิณฺฑนวนีต-
ปิณฺฑาทิอปฺปมตฺตสฺสาปิ ลญฺจสฺส เหตูติ อตฺโถ. สมฺปชานมุสา ภาสิตา
โหตีติ ชานนฺโตเยว มุสาวาทํ กตฺตา โหติ. อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป
ปุคฺคโล คูถสทิสวจนตฺตา คูถภาณีติ วุจฺจติ. ยถา หิ คูถนฺนาม มหาชนสฺส
อนิฏฺ โหติ อกนฺตํ, เอวเมว อิมสฺส ปุคฺคลสฺส วจนํ เทวมนุสฺสานํ อนิฏฺ
โหติ อกนฺตํ.
     [๙๙] อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล ปุปฺผสทิสวจนตฺตา ปุปฺผภาณีติ
วุจฺจติ. ยถา หิ ผุลฺลานิ วสฺสิกานิ วา อธิมุตฺตกานิ ๑- วา มหาชนสฺส อิฏฺานิ
กนฺตานิ โหนฺติ, เอวเมว อิมสฺส ปุคฺคลสฺส วจนํ เทวมนุสฺสานํ อิฏฺ โหติ
กนฺตํ.
     [๑๐๐] เนลาติ เอลํ วุจฺจติ โทโส, นาสฺสา เอลนฺติ เนลา, นิทฺโทสาติ
อตฺโถ, เนลงฺโค เสตปจฺฉาโทติ ๒- เอตฺถ วุตฺตเนลํ วิย. กณฺณสุขาติ
พฺยญฺชนมธุรตาย กณฺณานํ สุขา, สูจีหิ วิชฺฌนํ วิย กณฺณสูลํ น ชเนตีติ
อตฺโถ. ๓- อตฺถมธุรตาย สกลสรีเร โกปํ อชเนตฺวา เปมํ ชเนตีติ เปมนียา.
หทยํ คจฺฉติ, อปฺปฏิหญฺมานา สุเขน จิตฺตํ ปวิสตีติ หทยงฺคมา. คุณปริปุณฺณตาย
ปุเร ภวาติ โปรี, ปุเร สํวฑฺฒนารี วิย สุกุมาราติปิ โปรี, ปุรสฺส
เอสาติปิ โปรี, นครวาสีนํ กถาติ อตฺโถ. นครวาสิโน หิ ยุตฺตกถา โหนฺติ,
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อติมุตฺตกานิ  ๒ ขุ.อุ. ๒๕/๖๕/๒๐๖  ๓ ฉ.ม. กณฺณสูลํ น ชเนติ
ปิติมตฺตํ ปิตาติ, มาติมตฺตํ มาตาติ, ภาติมตฺตํ ภาตาติ วทนฺติ. เอวรูปาปิ ๑-
กถา พหุชนสฺส กนฺตา โหตีติ พหุชนกนฺตา. พหุชนสฺส กนฺตภาเวเนว พหุโน
ชนสฺส มนาปา จิตฺตวุฑฺฒิกราติ พหุชนมนาปา. อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป
ปุคฺคโล มธุภาณีติ วุจฺจติ. "มุทุภาณี"ติปิ ปาโ, อุภยตฺถาปิ มธุรวจโนติ
อตฺโถ. ยถา หิ จตุมธุรนฺนาม มธุรํ ปณีตํ, เอวเมว อิมสฺส ปุคฺคลสฺส วจนํ
เทวมนุสฺสานํ มธุรํ โหติ.
     [๑๐๑] อรุกูปมจิตฺตาทีสุ อภิสชฺชตีติ ลคฺคติ. กุปฺปตีติ โกธวเสน ๒-
กุปฺปติ. พฺยาปชฺชตีติ ปกติภาวํ ชหติ, ปูติโก โหติ. ปติตฺถียตีติ ถีนภาวํ
ถทฺธภาวญฺจ อาปชฺชติ. โกปนฺติ ทุพฺพลโกปํ. โทสนฺติ ทูสนวเสน ตโต
พลวตรํ. อปฺปจฺจยนฺติ อตุฏฺาการํ โทมนสฺสํ. ทุฏฺารุโกติ ปุราณวโณ.
กฏฺเนาติ ทณฺฑกโกฏิยา. กลายาติ กปาเลน. อาสวํ เทตีติ อปราปรํ
สวติ. ปุราณวโณ หิ อตฺตโน ธมฺมตายเอว ปุพฺพํ โลหิตํ ยูสนฺติ อิมานิ ตีณิ สวติ.
ฆฏฺฏิโต ปน ตานิ อธิกตรํ สวติ. เอวเมว โขติ เอตฺถ อิทํ โอปมฺมสํสนฺทนํ:-
ทุฏฺารุโก วิย หิ โกธโน ปุคฺคโล, ตสฺส อตฺตโน ธมฺมตาย สวนํ วิย
โกธนสฺสาปิ อตฺตโน ธมฺมตาย อุทฺธุมาตกสฺส วิย จณฺฑิกตสฺส จรณํ, กฏฺเน วา
กลาย วา ฆฏฺฏนํ วิย อปฺปมตฺตกมฺปิ วจนํ, ภิยฺโยโส มตฺตาย สวนํ วิย "มาทิสํ
นาม เอส เอวํ วทสี"ติ ภิยฺโยโส มตฺตาย อุทฺธุมายนภาโว ทฏฺพฺโพ. อยํ วุจฺจตีติ
อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล อรุกูปมจิตฺโตติ วุจฺจติ, ปุราณวณสทิสจิตฺโตติ อตฺโถ.
     [๑๐๒] รตฺตนฺธการติมิสายาติ รตฺตึ จกฺขุวิญฺาณุปฺปตฺตินิวารเณน อนฺธภาว-
กรเณ พหลตเม. วิชฺชนฺตริกายาติ วิชฺชปฺปวตฺติกฺขเณ. ๓- อิธาปิ อิทํ
โอปมฺมสํสนฺทนํ:- จกฺขุมา ปุริโส วิย หิ โยคาวจโร ทฏฺพฺโพ, อนฺธการํ
วิย โสตาปตฺติมคฺควชฺฌา  กิเลสา, วิชฺชุสญฺจรณํ วิย โสตาปตฺติมคฺคาณสฺส
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เอวรูปี     ๒ ฉ.ม. โกปวเสน      ๓ ฉ.ม. วิชฺชุปฺปตฺติกฺขเณ
อุปฺปตฺติกาโล, วิชฺชนฺตริกาย จกฺขุมโต ปุริสสฺส สามนฺตา รูปทสฺสนํ วิย
โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ นิพฺพานทสฺสนํ, ปุน อนฺธการาวตฺถรณํ วิย สกทาคามิ-
มคฺควชฺฌา กิเลสา, ปุน วิชฺชุสญฺจรณํ วิย สกทาคามิมคฺคาณสฺส อุปฺปาโท,
วิชฺชนฺตริกาย จกฺขุมโต ปุริสสฺส สามนฺตา รูปทสฺสนํ วิย สกทาคามิมคฺคกฺขเณ
นิพฺพานทสฺสนํ, ปุน อนฺธการาวตฺถรณํ วิย อนาคามิมคฺควชฺฌา กิเลสา, ปุน
วิชฺชุสญฺจรณํ วิย อนาคามิมคฺคาณสฺส อุปฺปาโท, วิชฺชนฺตริกาย จกฺขุมโต ปุริสสฺส
สามนฺตา รูปทสฺสนํ วิย อนาคามิมคฺคกฺขเณ นิพฺพานทสฺสนํ เวทิตพฺพํ. อยํ วุจฺจตีติ
อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล วิชฺชูปมจิตฺโตติ วุจฺจติ, อิตฺตรกาโลภาเสน ๑-
วิชฺชุสทิสจิตฺโตติ อตฺโถ.
     [๑๐๓] วชิรูปมจิตฺตตายปิ อิทํ โอปมฺมสํสนฺทนํ:- วชิรํ วิย หิ อรหตฺต-
มคฺคาณํ ทฏฺพฺพํ, มณิคณฺิปาสาณคณฺี วิย อรหตฺตมคฺควชฺฌา กิเลสา,
วชิรสฺส มณิคณฺึ วา ปาสาณคณฺึ วา วินิวิชฺฌิตฺวา อคมนภาวสฺส นตฺถิภาโว
วิย อรหตฺตมคฺคาเณน อจฺเฉชฺชานํ กิเลสานํ นตฺถิภาโว, วชิเรน นิพฺพิทฺธเวธสฺส
ปุน อปริปูรณํ ๒- วิย อรหตฺตมคฺเคน ฉินฺนานํ กิเลสานํ ปน อนุปฺปาโท
ทฏฺพฺโพ. อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล วชิรูปมจิตฺโตติ วุจฺจติ, กิเลสานํ
สมุคฺฆาตกรณสมตฺถตาย ๓- วชิเรน สทิสจิตฺโตติ อตฺโถ.
     [๑๐๔] อนฺธาทีสุ ตถารูปํ จกฺขุํ น โหตีติ ตถาชาติกํ ตถาสภาวํ
ปญฺาจกฺขุ น โหติ. ผาตึ กเรยฺยาติ ผีตํ วฑฺฒิตํ กเรยฺย. สาวชฺชานวชฺเชติ
สโทสนิทฺโทเส. หีนปฺปณีเตติ อนธิมุตฺตเม ๔- กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาเคติ
กณฺหสุกฺกาเยว อญฺมญฺ ปฏิพาหนโต ปฏิปกฺขวเสน สปฺปฏิภาคาติ วุจฺจนฺติ.
อยมฺปเนตฺถ สงฺเขโป:- กุสเล ธมฺเม "กุสลา ธมฺมา"ติ เยน ปญฺาจกฺขุนา
ชาเนยฺย, อกุสเล ธมฺเม "อกุสลา ธมฺมา"ติ, สาวชฺชาทีสุ เอเสว นโย.
@เชิงอรรถ: ๑ อิตฺตร-อิติ ปทํ นิหีน-อิติ ปทสฺส เวววจนํ   ๒ ฉ. อปฏิปูรณํ
@๓ ฉ.ม. มูลฆาตกรณ.....              ๔ ฉ.ม. อธมุตฺตเม
กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาเคสุ ปน กณฺหธมฺเม "สุกฺกสปฺปฏิภาคา"ติ, สุกฺกธมฺเม "กณฺห-
สปฺปฏิภาคา"ติ เยน ปญฺาจกฺขุนา ชาเนยฺย, ตถารูปมฺปิสฺส จกฺขุ น โหตีติ. อิมินา
นเยน เสสวาเรสุปิ ๑- อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล
ทิฏฺธมฺมิกโภคสํหรณปญฺาจกฺขุโน จ สมฺปรายิกตฺถโสธนปญฺาจกฺขุโน จ อภาวา
อนฺโธติ วุจฺจติ. ทุติโย ทิฏฺธมฺมิกโภคสํหรณปญฺาจกฺขุโน ภาวา, สมฺปรายิกตฺถ-
โสธนปญฺาจกฺขุโน ปน อภาวา เอกจกฺขูติ วุจฺจติ. ตติโย ทฺวินฺนมฺปิ ภาวา
ทฺวิจกฺขูติ วุจฺจติ.
     [๑๐๗] อวกุชฺชปญฺาทีสุ ธมฺมํ เทเสนฺตีติ "อุปาสโก ธมฺมสฺสวนตฺถาย
อาคโต"ติ อตฺตโน กมฺมํ ปหาย ธมฺมํ เทเสนฺติ. อาทิกลฺยาณนฺติ อาทิมฺหิ
กลฺยาณํ ภทฺทกํ อนวชฺชํ นิทฺโทสํ กตฺวา เทเสนฺติ. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย.
เอตฺถ ปน อาทีติ ปุพฺพปฏฺปนา. มชฺฌนฺติ กถาเวมชฺฌํ. ปริโยสานนฺติ
สนฺนิฏฺานํ. อิติสฺส ธมฺมํ กเถนฺตา ปุพฺพปฏฺปเนปิ กลฺยาณํ ภทฺทกํ อนวชฺชเมว
กตฺวา กเถนฺติ, เวมชฺเฌปิ ปริโยสาเนปิ. เอตฺถ จ อตฺถิ เทสนาย อาทิมชฺฌ-
ปริโยสานานิ, อตฺถิ สาสนสฺส. ตตฺถ เทสนาย ตาว จตุปฺปทิกาย คาถาย
ปมปทํ อาทิ, เทฺว ปทานิ มชฺฌํ, อวสานปทํ ปริโยสานํ. เอกานุสนฺธิกสฺส
สุตฺตสฺส นิทานํ อาทิ, อนุสนฺธิ มชฺฌํ, อิทมโวจาติ อปฺปนา ปริโยสานํ
อเนกานุสนฺธิกสฺส ปโม อนุสนฺธิ อาทิ, ตโต ปรํ เอโก วา อเนกา วา
มชฺฌํ, ปจฺฉิโม ปริโยสานํ. อยํ ตาว เทสนาย นโย.
     สาสนสฺส ปน สีลํ อาทิ, สมาธิ มชฺฌํ, วิปสฺสนา ปริโยสานํ. สมาธิ
วา อาทิ, วิปสฺสนา มชฺฌํ, มคฺโค ปริโยสานํ. วิปสฺสนา วา อาทิ, มคฺโค
มชฺฌํ, ผลํ ปริโยสานํ. มคฺโค วา อาทิ, ผลํ มชฺฌํ, นิพฺพานํ ปริโยสานํ.
เทฺว เทฺว วา กริยมาเน สีลสมาธโย อาทิ, วิปสฺสนามคฺคา ๒- มชฺฌํ, ผลนิพฺพานานิ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เสสฏฺาเนสุปิ   ๒ สี. วิปสฺสนามคฺโค
ปริโยสานํ. สาตฺถนฺติ สาตฺถกํ กตฺวา เทเสนฺติ. สพฺยญฺชนนฺติ อกฺขรปาริปูรึ กตฺวา
เทเสนฺติ. เกวลปริปุณฺณนฺติ สกลปริปุณฺณํ อนูนํ กตฺวา เทเสนฺติ. ปริสุทฺธนฺติ
ปริสุทฺธํ นิชฺชฏํ นิคฺคณฺึ กตฺวา เทเสนฺติ. พฺรหฺมจริยํ ปกาเสนฺตีติ เอวํ
เทเสนฺตา จ เสฏฺจริยภูตํ สิกฺขตฺตยสงฺคหิตํ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ปกาเสนฺติ.
เนว อาทึ มนสิ กโรตีติ เนว ปุพฺพปฏฺปนํ มนสิ กโรติ. กุมฺโภติ ฆโฏ.
นิกฺกุชฺโชติ อโธมุโข ปิโต. เอวเมวาติ เอตฺถ กุมฺโภ นิกฺกุชฺโช วิย อวกุชฺชปญฺโ
ปุคฺคโล ทฏฺพฺโพ, อุทกาสิญฺจนกาโล วิย ธมฺมเทสนาย ลทฺธกาโล, อุทกสฺส
วิวฏฺฏนกาโล วิย ตสฺมึ อาสเน นิสินฺนสฺส อุคฺคเหตุํ อสมตฺถกาโล, อุทกสฺส
อสณฺานกาโล วิย อุฏฺหิตฺวา อสลฺลกฺขณกาโล เวทิตพฺโพ. อยํ วุจฺจตีติ อยํ
เอวรูโป ปุคฺคโล อวกุชฺชปญฺโติ วุจฺจติ, อโธมุขปญฺโติ อตฺโถ.
     [๑๐๘] อากิณฺณานีติ ปกฺขิตฺตานิ. สติสมฺโมสา ปกิเรยฺยาติ มุฏฺสฺสติตาย
วิกิเรยฺย. เอวเมวาติ เอตฺถ อุจฺฉงฺโค วิย อุจฺฉงฺคปญฺโ ปุคฺคโล ทฏฺพฺโพ,
นานาขชฺชกานิ วิย นานปฺปการํ พุทฺธวจนํ, อุจฺฉงฺเค นานาขชฺชกานิ ขาทนฺตสฺส
นิสินฺนกาโล วิย ตสฺมึ อาสเน นิสินฺนสฺส อุคฺคหณกาโล, วุฏฺหนฺตสฺส
สติสมฺโมสา วิกิรณกาโล วิย ตสฺมา อาสนา วุฏฺาย คจฺฉนฺตสฺส อสลฺลกฺขณกาโล
เวทิตพฺโพ. อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล อุจฺฉงฺคปญฺโติ วุจฺจติ,
อุจฺฉงฺคสทิสปญฺโติ อตฺโถ.
     [๑๐๙] อุกฺกุชฺโชติ อุปริมุโข ปิโต. สณฺาตีติ ปติฏฺหติ. เอวเมว โขติ
เอตฺถ อุปริมุโข ปิโต กุมฺโภ วิย ปุถุปญฺโ ปุคฺคโล ทฏฺพฺโพ, อุทกสฺส
อาสิตฺตกาโล วิย เทสนาย ลทฺธกาโล, อุทกสฺส สณฺานกาโล วิย ตตฺถ
นิสินฺนสฺส อุคฺคหณกาโล, โน วิวฏฺฏนกาโล วิย อุฏฺาย คจฺฉนฺตสฺส
สลฺลกฺขณกาโล เวทิตพฺโพ. อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล ปุถุปญฺโติ
วุจฺจติ, วิตฺถาริกปญฺโติ อตฺโถ.
     [๑๑๐] อวีตราคาทีสุ ยถา โสตาปนฺนสกทาคามิโน, เอวํ ปุถุชฺชโนปิ
ปญฺจสุ กามคุเณสุ ตีสุ จ ภเวสุ อวีตราโค. อทพฺพตาย ปน น คหิโต. ยถา
หิ เฉโก วฑฺฒกี ทพฺพสมฺภารตฺถํ วนํ ปวิฏฺโ น อาทิโต ปฏฺาย สมฺปตฺต-
สมฺปตฺตรุกฺเข ฉินฺทติ. เย ปนสฺส ทพฺพสมฺภารูปคา โหนฺติ, เตเยว ฉินฺทติ,
เอวมิธาปิ ภควตา ทพฺพชาติกา อริยสาวกาว ๑- คหิตา. ปุถุชฺชโน ปน อทพฺพตาย
น คหิโตติ เวทิตพฺโพ. กาเมสุ วีตราโคติ ปญฺจสุ กามคุเณสุ วีตราโค.
ภเวสุ อวีตราโคติ รูปารูปภเวสุ อวีตราโค.
     [๑๑๓] ปาสาณเลขูปมาทีสุ อนุเสตีติ อปฺปหีนตาย อนุเสติ. น ขิปฺปํ
ลุชฺชตีติ น อนฺตรา นสฺสติ, กปฺปุฏฺาเนเนว นสฺสติ. เอวเมวาติ เอวํ ตสฺสาปิ
ปุคฺคลสฺส โกโธ น อนฺตรา ปุนทิวเส วา อปรทิวเส วา นิพฺพายติ, ๒-
อทฺธนิโย ปน โหติ, มรเณเนว นิพฺพายตีติ อตฺโถ. อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป
ปุคฺคโล ปาสาณเลขา วิย กุชฺฌนภาเวน จิรฏฺิติกโต ปาสาณเลขูปโมติ วุจฺจติ.
     [๑๑๔] โส จ ขฺวสฺส โกโธติ โส อปฺปมตฺตเกปิ การเณ สหสา
กุทฺธสฺส โกโธ. น จิรนฺติ อจิรํ อปฺปหีนตาย อนุเสติ. ๓- ยถา ปน ปวิยํ
อากฑฺฒิตฺวา กตเลขา วาตาทีหิ ขิปฺปํ นสฺสติ, เอวเมวสฺส ๔- สหสา อุปฺปนฺโนปิ
โกโธ ขิปฺปเมว นิพฺพายตีติ อตฺโถ. อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล ปวิยํ
เลขา วิย กุชฺฌนภาเวน อจิรฏฺิติกโต ปวีเลขูปโมติ วุจฺจติ.
     [๑๑๕] อาคาเฬฺหนาติ อติคาเฬฺหน มมฺมจฺเฉทเกน ถทฺธวจเนน. ผรุเสนาติ
น โสตสุเขน. อมนาเปนาติ น จิตฺตสุเขน. สํสนฺทตีติ เอกีภวติ. สนฺธิยตีติ
ฆฏิยติ. ๕- สมฺโมทตีติ นิรนฺตโร โหติ. อถวา สํสนฺทตีติ จิตฺตกิริยาทีสุ จิตฺเตน
สโมธานํ คจฺฉติ, ขีโรทกํ วิย เอกีภาวํ อุเปตีติ อตฺโถ. สนฺธิยตีติ านคมนาทีสุ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อริยาว     ๒ ฉ.ม. นิพฺพาติ   ๓ ม. นานุเสติ
@๔ ฉ.ม. เอวมสฺส    ๕ ฉ.ม. ฆฏยติ
กายกิริยาทีสุ กาเยน สโมธานํ คจฺฉติ, ติลตณฺฑุลา วิย มิสฺสีภาวํ อุเปตีติ
อตฺโถ. สมฺโมทตีติ อุทฺเทสปริปุจฺฉาทีสุ วจีกิริยาสุ วาจาย สโมธานํ คจฺฉติ,
วิปฺปวาสคโต ปิยสหายโก วิย ปิยตรภาวํ อุเปตีติ อตฺโถ. อปิจ กิจฺจกรณีเยสุ
เตหิ สทฺธึ อาทิโตว เอกกิริยภาวํ อุปคจฺฉนฺโต สํสนฺทติ, ยาว มชฺฌา ปวตฺตนฺโต
สนฺธิยติ, ยาว ปริโยสานา อนิวตฺตนฺโต สมฺโมทตีติ เวทิตพฺโพ. อยํ วุจฺจตีติ
อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล อุทกเลขา วิย ขิปฺปํ สํสนฺทนโต อุทกเลขูปโมติ วุจฺจติ.
     [๑๑๖] โปตฺถกูปเมสุ ยาย อุปมาย เต โปตฺถกูปมาติ วุจฺจนฺติ, ตํ ตาว
อุปมํ ทสฺเสตุํ ตโย โปตฺถกาติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ นโวติ นววายิโม. โปตฺถโกติ
สาณวากสาฏโก. ทุพฺพณฺโณติ วิวณฺโณ. ทุกฺขสมฺผสฺโสติ ขรสมฺผสฺโส. อปฺปคฺโฆติ
อติพหุํ อคฺฆนฺโต กหาปณคฺฆนโก โหติ. มชฺฌิโมติ ปริโภคมชฺฌิโม. โส หิ
นวภาวํ อติกฺกมิตฺวา ชิณฺณภาวํ อปฺปตฺโต มชฺเฌ ปริโภคกาเลปิ ทุพฺพณฺโณ จ
ทุกฺขสมฺผสฺโส จ อปฺปคฺโฆเยว จ โหติ, อติพหุํ อคฺฆนฺโต อฑฺฒํ อคฺฆติ,
ชิณฺณกาเล ปน อฑฺฒมาสกํ วา กากณิกํ วา อคฺฆติ. อุกฺขลิปริมชฺชนนฺติ
กาฬุกฺขลิปริปุญฺฉนํ.
     นโวติ อุปสมฺปทาย ปญฺจวสฺสกาลโต เหฏฺา ชาติยา สฏฺิวสฺโสปิ
นโวเยว. ทุพฺพณฺณตายาติ สรีรวณฺเณนปิ คุณวณฺเณนปิ ทุพฺพณฺณตาย. ทุสฺสีลสฺส
หิ ปริสมชฺเฌ นิสินฺนสฺส นิตฺเตชตาย สรีรวณฺโณปิ น สมฺปชฺชติ, คุณวณฺเณ
วตฺตพฺพเมว นตฺถิ. เย โข ปนสฺสาติ เย โข ปน ตสฺส อุปฏฺากา วา
าติมิตฺตาทโย วา เอตํ ปุคฺคลํ เสวนฺติ. เตสนฺตนฺติ เตสํ ปุคฺคลานํ ฉ สตฺถาเร
เสวนฺตานํ มิจฺฉาทิฏฺิกานํ วิย เทวทตฺตํ เสวนฺตานํ โกกาลิกาทีนํ วิย จ ตํ
เสวนํ ทีฆรตฺตํ อหิตาย ทุกฺขาย โหติ. มชฺฌิโมติ ปญฺจวสฺสกาลโต ปฏฺาย
ยาว นววสฺสกาลา มชฺฌิโม นาม. เถโรติ ทสวสฺสกาลโต ปฏฺาย เถโร นาม.
เอวมาหํสูติ เอวํ วทนฺติ. กึ นุ โข ตุยฺหนฺติ ตุยฺหํ พาลสฺส ภณิเตน โก
อตฺโถติ วุตฺตํ โหติ. ตถารูปนฺติ ตถาชาติถํ ตถาสภาวํ อุกฺเขปนียกมฺมสฺส
การณภูตํ.
     [๑๑๗] กาสิกวตฺถูปเมสุ กาสิกวตฺถนฺนาม ตโย กปฺปาสํสู คเหตฺวา
กนฺติตสุตฺเตน วายิตํ สุขุมวตฺถํ, ตํ นววายิมํ อนคฺฆํ โหติ, ปริโภคมชฺฌิมํ
วีสมฺปิ ตึสมฺปิ สหสฺสานิ อคฺฆติ, ชิณฺณกาเล ปน อฏฺปิ ทสปิ สหสฺสานิ
อคฺฆติ.
     เตสนฺตํ โหตีติ เตสํ สมฺมาสมฺพุทฺธาทโย เสวนฺตานํ วิย ตํ เสวนํ ทีฆรตฺตํ
หิตาย สุขาย โหติ. สมฺมาสมฺพุทฺธญฺหิ เอกํ นิสฺสาย ยาวชฺชกาลา มุจฺจนกสตฺตานํ
ปมาณํ นตฺถิ. ตถา สาริปุตฺตตฺเถรมหาโมคฺคลฺลานตฺเถเร อวเสเส จ อสีติ-
มหาสาวเก นิสฺสาย สคฺคํ คตสตฺตานํ ปมาณํ นตฺถิ. ยาวชฺชกาลา เตสํ ทิฏฺานุคตึ
ปฏิปนฺนสตฺตานมฺปิ ปมาณํ นตฺถิเยว. อาเธยฺยํ คจฺฉตีติ ตสฺส มหาเถรสฺส ตํ
อตฺถนิสฺสิตํ วจนํ ยถา คนฺธกรณฺฑเก กาสิกวตฺถํ อาธาตพฺพตํ เปตพฺพตํ
คจฺฉติ, เอวํ อุตฺตมงฺเค สิรสฺมึ หทเย จ อาธาตพฺพตํ เปตพฺพตมฺปิ คจฺฉติ.
เสสเมตฺถ เหฏฺา วุตฺตนยานุสาเรเนว ๑- เวทิตพฺพํ.
     [๑๑๘] สุปฺปเมยฺยาทีสุ สุเขน ปเมตพฺโพติ สุปฺปเมยฺโย. อิธาติ อิมสฺมึ
สตฺตโลเก. อุทฺธโตติ อุทฺธจฺเจน สมนฺนาคโต. อุนฺนโฬติ อุคฺคตนโฬ,
ตุจฺฉมานํ อุกฺขิปิตฺวา ิโตติ อตฺโถ. จปโลติ ปตฺตมณฺฑนาทินา จาปลฺเลน
สมนฺนาคโต. มุขโรติ มุขขโร. วิกิณฺณวาโจติ อสงฺเกตวจโน. ๒- อสมาหิโตติ
จิตฺเตกคฺคตารหิโต. วิพฺภนฺตจิตฺโตติ ภนฺตจิตฺโต ภนฺตคาวีภนฺตมิคีสปฺปฏิภาโค.
ปากฏินฺทฺริโยติ วิวฏินฺทฺริโย. อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล
"สุปฺปเมยฺโย"ติ วุจฺจติ. ยถา หิ ปริตฺตสฺส อุทกสฺส สุเขน ปมาณํ คยฺหติ,
เอวเมว อิเมหิ อคุณงฺเคหิ สมนฺนาคตสฺส สุเขน ปมาณํ คยฺหติ, เตเนส
"สุปฺปเมยฺโย"ติ วุตฺโต.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วุตฺตานุสาเรเนว   ๒ ฉ.ม. อสํยตวจโน
     [๑๑๙] ทุกฺเขน ปเมตพฺโพติ ทุปฺปเมยฺโย. อนุทฺธตาทีนิ วุตฺตปฏิปกฺขวเสน
เวทิตพฺพานิ. อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล "ทุปฺปเมยฺโย"ติ  วุจฺจติ. ยถา
หิ มหาสมุทฺทสฺส ทุกฺเขน ปมาณํ คยฺหติ, เอวเมว อิเมหิ คุณงฺเคหิ สมนฺนาคตสฺส
ทุกฺเขน ปมาณํ คยฺหติ, ตาทิโส "อนาคามี นุ โข, ขีณาสโว นุ โข"ติ
วตฺตพฺพตํ คจฺฉติ, เตเนส "ทุปฺปเมยฺโย"ติ วุตฺโต.
     [๑๒๐] น สกฺกา ปเมตุนฺติ อปฺปเมยฺโย. ยถา หิ อากาสสฺส น สกฺกา
ปมาณํ คเหตุํ, เอวํ ขีณาสวสฺส. เตเนส "อปฺปเมยฺโย"ติ วุตฺโต.
     [๑๒๑] น เสวิตพฺพาทีสุ น เสวิตพฺโพติ น อุปสงฺกมิตพฺโพ. น ภชิตพฺโพติ
น อลฺลียิตพฺโพ. น ปยิรุปาสิตพฺโพติ น สนฺติเก นิสีทนวเสน ปุนปฺปุนํ
อุปาสิตพฺโพ. หีโน โหติ สีเลนาติอาทีสุ อุปาทายุปาทาย หีนตา เวทิตพฺพา.
โย หิ ปญฺจ สีลานิ รกฺขติ, โส ทส สีลานิ รกฺขนฺเตน น เสวิตพฺโพ. โย
ปน ทส สีลานิ รกฺขติ, โส จตุปาริสุทฺธิสีลํ รกฺขนฺเตน น เสวิตพฺโพ.
อญฺตฺร อนุทฺทยา ๑- อญฺตฺร อนุกมฺปาติ เปตฺวา อนุทฺทยญฺจ อนุกมฺปญฺจ.
อตฺตโน อตฺถายเอว หิ เอวรูโป ปุคฺคโล น เสวิตพฺโพ, อนุทฺทยานุกมฺปวเสน
ปน ตํ อุปสงฺกมิตุํ วฏฺฏติ.
     [๑๒๒] สทิโส โหตีติ สมาโน โหติ. สีลสามญฺคตานํ สตนฺติ สีเลน
สมานภาวํ คตานํ สนฺตานํ. สีลกถา จ โน ภวิสฺสตีติ เอวํ สมานสีลานํ อมฺหากํ
สีลเมว อารพฺภ กถา ภวิสฺสติ. สา จ โน ผาสุ ภวิสฺสตีติ สา จ สีลกถา
อมฺหากํ ผาสุวิหาโร สุขวิหาโร ภวิสฺสติ. สา จ โน ปวตฺตินี ภวิสฺสตีติ สา จ
อมฺหากํ กถา ทิวสมฺปิ กเถนฺตานํ ปวตฺตินี ภวิสฺสติ, น ปฏิหญฺิสฺสติ. ทฺวีสุ
หิ สีลวนฺเตสุ เอเกน สีลสฺส วณฺเณ กถิเต อิตโร อนุโมทติ, เตน เตสํ กถา
ผาสุ เจว โหติ ปวตฺตินี จ. เอกสฺมึ ปน ทุสฺสีเล สติ ทุสฺสีลสฺส สีลกถา
@เชิงอรรถ: ๑ ก. อนุทยา
ทุกฺกถาติ เนว สีลกถา โหติ น ผาสุ โหติ น ปวตฺตินี. สมาธิปญฺากถาสุปิ
เอเสว นโย. เทฺว หิ สมาธิลาภิโน สมาธิกถํ สปฺปญฺา จ ปญฺากถํ กเถนฺติ ๑-
รตฺตึ วา ทิวสํ วา อติกฺกนฺตมฺปิ น ชานนฺติ.
     [๑๒๓] สกฺกตฺวา ครุกตฺวาติ สกฺการญฺจ ครุการญฺจ กริตฺวา. อธิโก โหตีติ
อติเรโก โหติ. สีลกฺขนฺธนฺติ สีลราสึ. ปริปูเรสฺสามีติ ตํ อติเรกสีลํ ปุคฺคลํ
นิสฺสาย อตฺตโน อปริปูรํ สีลราสึ ปริปูรํ กริสฺสามิ. ตตฺถ ตตฺถ ปญฺาย
อนุคฺคเหสฺสามีติ เอตฺถ สีลสฺส อสปฺปาเย อนุปการธมฺเม วชฺเชตฺวา สปฺปาเย
อุปการธมฺเม เสวนฺโต ตสฺมึ ตสฺมึ าเน สีลกฺขนฺธํ ปญฺาย อนุคฺคณฺหาติ
นาม. สมาธิปญฺากฺขนฺเธสุปิ เอเสว นโย.
     [๑๒๔] ชิคุจฺฉิตพฺพาทีสุ ชิคุจฺฉิตพฺโพติ คูถํ วิย ชิคุจฺฉิตพฺโพ. อถโข
นนฺติ อถโข อสฺส. กิตฺติสทฺโทติ กถาสทฺโท. เอวเมวาติ เอตฺถ คูถกูโป วิย
ทุสฺสีลฺยํ ทฏฺพฺพํ, คูถกูเป ปติตฺวา ิโต ธมนิอหิ วิย ทุสฺสีลปุคฺคโล, คูถกูปโต
อุทฺธริยมาเนน เตน อหินา ปุริสสฺส สรีรํ อารุเฬฺหนาติ อทฏฺภาโว วิย
ทุสฺสีลฺยํ ๒- เสวมานสฺสาปิ ตสฺส กิริยาย อกรณภาโว, สรีรํ คูเถน มกฺเขตฺวา
อหิโน คตกาโล วิย ทุสฺสีลฺยํ เสวมานสฺส ปาปกิตฺติสทฺทอพฺภุคฺคมนกาโล
เวทิตพฺโพ.
     [๑๒๕] ตินฺทุกาลาตนฺติ ตินฺทุกรุกฺขอลาตํ. ภิยฺโยโส มตฺตาย จิจฺจีฏายตีติ
ตญฺหิ ฌายมานํ ปกติยาปิ ปปฺปฏิกาโย มุญฺจนฺตํ จิฏิจิฏายตีติ ๓- สทฺทํ กโรติ,
ฆฏฺฏิตํ ปน อธิมตฺตํ กโรตีติ อตฺโถ. เอวเมวาติ เอวเมว โกธโน อตฺตโน
ธมฺมตายปิ อุทฺธโต จณฺฑิกโต หุตฺวา จรติ, อปฺปมตฺตกํ ปน วจนํ วุตฺตกาเล
"มาทิสนฺนาม เอวํ เอส ๔- วทตี"ติ อติเรกตรํ อุทฺธโต จณฺฑิกโต หุตฺวา จรติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ. กเถนฺตา                  ๒ ฉ.ม. ทุสฺสีลํ
@๓ ฉ.ม. จิจฺจิฏายติ จิฏิจิฏาติ        ๔ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ
คูถกูโปติ คูถปุณฺณกูโป คูถราสิเยว วา. โอปมฺมสํสนฺทนํ ปเนตฺถ ปุริมนเยเนว
เวทิตพฺพํ. ตสฺมา เอวรูโป ปุคฺคโล อชฺฌุเปกฺขิตพฺโพ น เสวิตพฺโพติ ยสฺมา
โกธโน ปุคฺคโล อติเสวิยมาโนปิ อติอุปสงฺกมิยมาโนปิ กุชฺฌติเยว, "กึ
อิมินา"ติ ปฏิกฺกมนฺโตปิ กุชฺฌติเยว, ตสฺมา ปลาสคฺคิ ๑- วิย  อชฺฌุเปกฺขิตพฺโพ น
เสวิตพฺโพ. กึ วุตฺตํ โหติ? โย หิ ปลาสคฺคึ อติอุปสงฺกมิตฺวา ตปฺปติ, ตสฺส
สรีรํ ฌายติ. โย อติปฏิกฺกมิตฺวา ตปฺปติ, ตสฺส สีตํ น วูปสมติ. อนุปสงฺกมิตฺวา
อปฏิกฺกมิตฺวา ปน มชฺฌตฺตภาเวน ตปฺเปนฺตสฺส สีตํ วูปสมติ, กาโยปิ น
ฑยฺหติ. ตสฺมา ปลาสคฺคิ วิย โกธโน ปุคฺคโล มชฺฌตฺตภาเวน อชฺฌุเปกฺขิตพฺโพ
น เสวิตพฺโพ น ภชิตพฺโพ น ปยิรุปาสิตพฺโพ.
     [๑๒๖] กลฺยาณมิตฺโตติ สุจิมิตฺโต. กลฺยาณสหาโยติ สุจิสหาโย. สหาโยติ
สหคามี สทฺธิจโร. กลฺยาณสมฺปวงฺโกติ กลฺยาเณสุ สุจิปุคฺคเลสุ สมฺปวงฺโก,
ตนฺนินฺนตปฺโปณตปฺปพฺภารมานโสติ อตฺโถ.
     [๑๒๗] สีเลสุ ปริปูรการีติอาทีสุ สีเลสุ ปริปูรการิโนติ เอเต อริยสาวกา
ยานิ ตานิ มคฺคพฺรหฺมจริยสฺส อาทิภูตานิ อาทิพฺรหฺมจริยกานิ ปาราชิกสงฺขาตานิ
จตฺตาริ มหาสีลสิกฺขาปทานิ, เตสํ อวีติกฺกมนโต ยานิ ขุทฺทานุขุทฺทกานิ
อาปชฺชนฺติ, เตหิ จ วุฏฺานโต สีเลสุ ยํ กตฺตพฺพํ, ตํ ปริปูรํ สมตฺตํ
กโรนฺตีติ "สีเลสุ ปริปูรการิโน"ติ วุจฺจนฺติ. สมาธิปาริปนฺถิกานมฺปน ๒- กามราค-
พฺยาปาทานํ ปญฺาปาริปนฺถิกสฺส จ สจฺจปฏิจฺฉาทกสฺส โมหสฺส อสมูหตตฺตา
สมาธิญฺจ ปญฺญฺจ ภาเวนฺตาปิ สมาธิปญฺาสุ ยํ กตฺตพฺพํ, ตํ มตฺตโส
ปมาเณน ปเทสมตฺตเมว กโรนฺตีติ สมาธิสฺมึ ปญฺาย จ มตฺตโส การิโนติ
วุจฺจนฺติ. อิมินา อุปาเยน อิตเรสุปิ ทฺวีสุ นเยสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปลาลคฺคิ  ๒ ฉ.ม. สมาธิปาริพนฺธกานํ, สี. สมาธิปาริปนฺถกานํ
ตตฺรายมฺปิ อปโร สุตฺตนฺตนโย:-
                "อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุ สีเลสุ ปริปูรการี โหติ, สมาธิสฺมึ
         มตฺตโสการี, ปญฺาย มตฺตโสการี. โส ยานิ ตานิ ขุทฺทานุขุทฺทกานิ
         สิกฺขาปทานิ, ตานิ อาปชฺชติปิ วุฏฺาติปิ. ตํ กิสฺส
         เหตุ? น หิ เมตฺถ ภิกฺขเว อภพฺพตา วุตฺตา. ยานิ จ โข
         ตานิ สิกฺขาปทานิ อาทิพฺรหฺมจริยกานิ พฺรหฺมจริยสารุปฺปานิ,
         ตตฺถ ๑- ธุวสีโล จ โหติ ิตสีโล จ, ๑- สมาทาย สิกฺขติ
         สิกฺขาปเทสุ. โส ติณฺณํ สญฺโชนานํ ปริกฺขยา โสตาปนฺโน
         โหติ อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโน. อิธ ปน ภิกฺขเว
         ภิกฺขุ สีเลสุ ปริปูรการี ฯเปฯ โส ติณฺณํ สญฺโชนานํ
         ปริกฺขยา ราคโทสโมหานํ ตนุตฺตา สกทาคามี โหติ, สกิเทว
         อิมํ โลกํ อาคนฺตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กโรติ. อิธ ปน ภิกฺขเว
         ภิกฺขุ สีเลสุ ปริปูรการี โหติ, สมาธิสฺมึ ปริปูรการี, ปญฺาย
         มตฺตโสการี. โส ยานิ ตานิ ฯเปฯ สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุ. โส
         ปญฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สญฺโชนานํ ปริกฺขยา อนาคามี โหติ
         อนาวตฺติธมฺโม ตสฺมา โลกา. อิธ ปน ภิกฺขเว ภิกฺขุ สีเลสุ
         ปริปูรการี โหติ, สมาธิสฺมึ ปริปูรการี, ปญฺาย ปริปูรการี.
         โส ยานิ ตานิ ขุทฺทานุขุทฺทกานิ ฯเปฯ สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุ. โส
         อาสวานํ ขยา ฯเปฯ อุปสมฺปชฺช วิหรตี"ติ. ๒-
     [๑๓๐] สตฺถารนิทฺเทเส ปริญฺ ปญฺเปตีติ ปหานํ สมติกฺกมํ ปญฺเปติ.
ตตฺราติ เตสุ ตีสุ ชเนสุ. เตน ทฏฺพฺโพติ เตน ปญฺาปเนน โส สตฺถา
รูปาวจรสมาปตฺติยา ลาภีติ ทฏฺพฺโพติ อตฺโถ. ทุติยวาเรปิ เอเสว นโย.
@เชิงอรรถ: ๑-๑ สี. ธุวสีลี จ โหติ ิตสีลี จ   ๒ องฺ. ติกฺ. ๒๐/๘๗/๒๒๕
สมฺมาสมฺพุทฺโธ สตฺถา เตน ทฏฺพฺโพติ เตน ติตฺถิเยหิ อสาธารเณน ปญฺาปเนน
อยํ ตติโย สตฺถา สพฺพญฺุพุทฺโธ ทฏฺพฺโพ. ติตฺถิยา หิ กามานํ ปริญฺ
ปญฺเปนฺตา รูปภวํ วกฺขนฺติ, รูปานํ ปริญฺ ปญฺเปนฺตา อรูปภวํ วกฺขนฺติ,
เวทนานํ ปริญฺ ปญฺเปนฺตา อสญฺภวํ วกฺขนฺติ, สมฺมา ปญฺเปนฺตา เอวํ
ปญฺเปยฺยุํ, โน จ สมฺมา ปญฺเปตุํ สกฺโกนฺติ. สมฺมาสมฺพุทฺโธ ปน กามานํ
ปริญฺ ปหานํ อนาคามิมคฺเคน ปญฺเปติ, รูปเวทนานํ ปริญฺ ปหานํ
อรหตฺตมคฺเคน ปญฺเปติ. อิเม ตโย สตฺถาโรติ อิเม เทฺว ชนา พาหิรกา,
เอโก สมฺมาสมฺพุทฺโธติ อิมสฺมึ โลเก ตโย สตฺถาโร นาม.
     [๑๓๑] ทุติเย สตฺถารนิทฺเทเส ทิฏฺเ เจว ธมฺเมติ อิมสฺมึเยว
อตฺตภาเว. อตฺตานํ สจฺจโต เถตโต ปญฺเปตีติ "อตฺตา นาเมโก อตฺถิ นิจฺโจ
ธุโว สสฺสโต"ติ ภูตโต ถิรโต ปญฺเปติ. อภิสมฺปรายญฺจาติ อปรสฺมิมฺปิ ๑-
อตฺตภาเว เอวเมว ปญฺเปติ. เสสเมตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติ.
                       ติกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
                           -----------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๕ หน้า ๖๗-๘๓.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=55&A=1461&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=55&A=1461&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=36&i=599
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=36&A=3225
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=36&A=3206
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=36&A=3206
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๖
http://84000.org/tipitaka/read/?index_36